Dr. Ervin Kujtila/

Nga pikëpamja gjeografike, lugina e Shkumbinit ka shërbyer që në kohët prehistorike si një nga rrugët më të përshtatshme natyrore, që ka mundësuar komunikimin ndërmjet pjesësbregdetare të Shqipërisë dhe brendësisë kontinentale të Ballkanit. Duke filluar nga grykëderdhja e Shkumbinit në Adriatik e deri në Elbasan,terreni që përshkon ky lum është fushor, kjo ka bërë të mundur që të dyja anët e lumit të përshkohen shumë lehtë, dhe nga ana tjetër nuk ka asnjë pengesë natyrale për kalimet e rrjetit rrugor, qoftë nga veriu apo edhe nga jugu. Ndërsa në segmentin nga zona Peqin – Elbasan deri në Mokër, Shkumbini kalon nëpër një terren më të thyer me karakter kodrinor e malor dhe rruga ndonjëherë, u ngjitet qafave ndërmalore. Përgjatë luginës së këtij lumi, veçanërisht në pjesën kodrinore e malore të saj, janë vendosurnjë numër i madh fortifikimesh prehistorike, që kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studiueseve të ndryshëm.

Megjithatë, deri në vitet 60’ të shekullit të kaluar lugina e Shkumbinit përfaqësonte një hapësirë krejtësisht të panjohur në fushën e kulturave arkeologjike në përgjithësi dhe fortifikimeve prehistorike në veçanti.

Nga sa dimë studiuesi i parë që i përmend fortifikimet e luginës së Shkumbinit është “Mësuesi i Popullit” Shahin Zharri. Atij i takon merita e zbulimit të mjaft fortifikimeve prehistorike të zonës së Librazhdit, disa prej të cilave u bënë edhe objekt studimi edhe më i thelluar. Sipas tij në këtë luginë gjenden 23 fortifikimet prehistorike.

Në këtë rajon janë bërë disa ekspedita përnjohëse dhe vrojtime sipërfaqësore nga studiues të mëparshëm, që kanë evidentuar ekzistencën e disa fortifikimeve prehistorike të datuar në atë kohë në periudhën e Hershme të Hekurit(Qukës Skëndërbe). Përpjekja e parë për evidentimin e këtyre fortifikimeve daton relativisht herëtdhe i referohetvitit 1967, kur në luginën e Shkumbinit kryhet një survei sipërfaqësor nga N. Ceka.

Interesi për të gjurmuar gjurmët e rrugës antike të luginës së Shkumbinit u materializuar nga një ekspeditë përnjohëse nga Ceka dhe Papajani në vitin 1971. Po në këtë vit ai ka ndërmarrë një ekspeditë për të gjurmuar fortifikime të vona antike pranë rrugës Egnatia. Nga këto vrojtime sipërfaqësore u grumbullua një material interesant i cili i ka shërbyer studimeve të më vonshme të kësaj lugine.

Në vitet 1972 – 74 N. Ceka kryen gërmime sistematike nëvendbanimin paraqytetar në gradishtë të Belshit. Gjithashtu u kryen gërmime arkeologjike në qytetin e Selcës së Poshtme, në krahun e majtë të kësaj lugine, gërmime që sollën të dhëna të reja për studimin e kulturës së luginës së Shkumbinit në periudhën parahistorike dhe periudhën qytetare ilire. Gjithashtu në një botim të kohët e fundit N. Ceka i kthehet fortifikimeve prehistorike të luginës së Shkumbinit dhe bën rivlerësim kronologjik përmbajtsor të tyre.

Më vonë një kontribut të rëndësishëm në ndihmesë të hartës arkeologjike të rrethit të Librazhdit kanë dhënë studiuesit A. Koka, I. Gjipali, L. Papajni, V. Shtylla, Dh. Ristani, R. Hasa dhe kohët e fundit edhe S. Muça. Gjithashtu wshtw realizuar dhe projekti: Via Egnatia (Albania) Project. Mjaft të rëndësishme konsiderohen gërmimet arkeologjike të viteve 1987-1989 në Lleshan (Elbasan) nën drejtimin e R. Hasa pjesën e akropolit dhe në lugun midis dy kreshtave. Sipas autorit të gërmimeve përcaktuan dy periudha banimi, Lleshan I që lidhet me fortifikimin, datohej në fund të periudhës së vonë të Bronzit dhe në fillim të periudhës së Hekurit dhe Lleshan II që i përket periudhës qytetare ilire.

Në kuadër të programit të studimeve doktorale, me qëllim përftimin e të dhënave më të plota kronologjiko–kulturore mbi fortifikimet prehistorike të luginës së Shkumbinit, gjatë viteve 2018–2019 dhe 2024(gërmimet u drejtuan nga Dr. Ervin Kujtila), u zhvilluan gërmime arkeologjike me karakter sondazhi në fortifikimet e Dragostunjës, Orenjës dhe Zdranjshit. g. Këto gërmime sollën një sërë të dhënash të rëndësishme mbi sistemet fortifikuese, si dhe mbi karakterin stratigrafik e kronologjik të depozitimeve kulturore, veçanërisht në qytezat e Orenjës dhe të Zdranjshit.

Rezultatet e arritura nga këto sondazhe pasurojnë ndjeshëm panoramën e kërkimeve mbi fortifikimet prehistorike të rajonit, duke sjellë informacione të reja dhe duke e bërë më tërheqëse çështjen e studimit të tyre. Veçanërisht i rëndësishëm është fakti se për herë të parë në Orenjë dhe në Zdranjsh janë evidentuar depozitime kulturore të Bronzit të Hershëm, të mbuluara nga shtresa kulturore të Bronzit të Vonë. Fenomene të ngjashme janë dokumentuar edhe në disa fortifikime të tjera prehistorike në Shqipëri, si në Kukum (Himarë) dhe në Ganjollë (Shkodër).

Të dhënat stratigrafiko–kulturore të përftuara nga këto gërmime kanë mundësuar ndërtimin e një pamjeje më të qartë mbi karakterin dhe funksionin e vendbanimeve të fortifikuara gjatë periudhës prehistorike. Një pjesë e këtyre fortifikimeve ruajnë gjurmë të sistemeve mbrojtëse të periudhave më të vona historike.

Në përgjithësi, fortifikimet prehistorike të luginës së Shkumbinit janë ngritur në mjedise të favorshme natyrore, të pasura me burime bujqësore dhe kullota, të cilat përbënin bazën kryesore të ekonomisë së komuniteteve vendase.

Të dhënat arkeologjike të siguruara brenda këtyre vendbanimeve dëshmojnë gjithashtu për një veprimtari të kufizuar zejtare, e cila plotësonte nevojat e përditshme të popullsisë. Vendbanimet e fortifikuara bashkëjetonin me një numër vendbanimesh të hapura fshatare në zonat përreth, duke formuar njësi të caktuara ekonomiko–shoqërore, të ndërlidhura ndërmjet tyre.

Dr. Nikollë Loka/

Elena Gjika është konsideruar si një nga intelektualet femra më mbresëlënëse të Evropës së shekullit të 19-të. Ajo bëri gjithçka që, një shpirt i lirë femëror i kohës së saj, mund të bënte: shkroi monografi historike dhe kritikë letrare; pikturoi; u përfshi në debate politike, duke kritikuar Habsburgët dhe politikën perandorake ruse; mbrojti emancipimin e femrës. Elena i shprehu pikëpamjet e saj politike aq lirshëm, sa gati u internua në Siberi. Ajo kishte një projekt koherent politik e vizionar për Ballkanin, siç detajohet në korrespondencën e saj me Giuseppe Garibaldin, Jeronim de Radën, Dhimitër Kamardën, Zef Jubanin, etj. Ajo mendonte se italianët, grekët, shqiptarët dhe rumunët ishin pasardhës të pellazgëve dhe duhej të bashkoheshin nën të njëjtin shtet federal.

Elena u mor me sportet e qitjes, hipizmit dhe alpinizmit, duke u ngjitur në tre nga majat më të larta të Europës. Merrej edhe me muzikë. Ajo pati vlerësime nga dhjetëra akademi dhe institucione në Shqipëri, Rumani, Greqi, Francë, Itali, Spanjë, Gjermani, Argjentinë, etj. Ndër arritjet e tjera të rëndësishme janë titujt e nderit që iu akorduan. Mori titullin “Qytetare Nderi” e Athinës në prill të vitit 1867 (vetëm Lord Bajronit i ishte dhënë ky titull më parë). Ajo ishte gruaja e parë, të cilës mbreti Carol I i Rumanisë i dha Urdhrin “Bene Merenti” për merita të jashtëzakonshme letrare.

Shumë personalitete të shekullit të 19-të e kanë përshkruar me terma superlativë: e quajtën “Mbretëresha e pakurorëzuar e Shqipërisë” dhe “ndër gratë më të bukura të kohës së saj, me një zë si të një engjëlli zgjues” dhe se “nën ballin e saj ndriçonin të gjitha dritat e një gjeniu”, apo “një enciklopedi e vërtetë lëvizëse”, e lavdëruar si “mendimtarja më e madhe”. Sot, me emrin e saj është emetuar një seri pullash, si dhe emra rrugësh, shkollash, etj., në Shqipëri. Por, si personalitet me dimensione ndërkombëtare, është nderuar edhe nga shtete të tjera. Sheshi “Dora d’Istria” gjendet në Strasburg dhe një rrugë me emrin e saj ndodhet në Athinë. Elena është përfshirë në të gjitha enciklopeditë e grave më të shquara të botës; rreth jetës së saj ka dhjetëra studime nga studiues të vendeve të ndryshme. Pavarësisht nga arritjet e deritanishme, studiuesit shqiptarë kanë ende shumë për të hulumtuar rreth saj.

Angazhimi për çështjen shqiptare

Interesimi i Elena Gjikës për Shqipërinë ishte i lidhur ngushtë me prejardhjen e saj shqiptare. Ajo e ndjente Shqipërinë jo vetëm si vendin e origjinës së familjes së saj, por edhe si atdhe shpirtëror, ndaj i kushtoi shumë vëmendje çështjes kombëtare shqiptare. Kjo lidhje shpirtërore bëri që ajo të angazhohej në përhapjen e dijeve rreth Shqipërisë, ruajtjen e identitetit dhe përparimin e popullit shqiptar në kontekstin e sfidave ndaj sundimit osman. Në veprat e saj dhe përmes korrespondencave me intelektualë arbëreshë, ajo kontribuoi në ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe në mbështetjen e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Elena zhvilloi një korrespondencë të gjërë me intelektualë të shquar arbëreshë, ku spikasin personalitetet e Jeronim De Radës dhe Dhimitër Kamardës. Ky i fundit, si një nga aktivistët e parë të lëvizjes kulturore shqiptare në Itali, i kushtoi asaj një përmbledhje poetike me titullin “Për Dora d’Istria, Shqiptarët”. Kjo sjellje shprehte mirënjohje dhe respekt për angazhimin e saj të palodhur në favor të çështjes shqiptare. Ky përkushtim dhe lidhja e saj e veçantë me çështjen shqiptare është e dokumentuar përmes një korrespondence të dendur me Jeronim De Radën, me të cilin themeloi një shoqatë letrare dhe një “Akademi Shqiptare”. Për më tepër, ajo shprehu edhe synimin për të hartuar një gramatikë të gjuhës shqipe, sepse, sipas saj, “fillimi i ndryshimit të popullit shqiptar duhej të realizohet përmes arsimit”.

Fuqia e mendimit dhe vizioni i saj emancipues

Elena u bë feministja e parë e Rumanisë. Dy nga veprat e saj dallohen si studime të fuqishme feministe. Në veprën “Les Femmes en Orient” (Zürich, 1859), ajo mbrojti emancipimin e grave në Levant; ndërsa në veprën tjetër “Des femmes par une femme”(Bruksel, 1869), diskuton situatën e grave në Evropën Latine në krahasim me situatën e tyre në Gjermani. Në këtë vepër, ajo ndalet në statusin e grave në shekullin e 19-të, rrethanat e tyre sociale dhe materiale, ndërkohë që kërkon të drejta të barabarta me burrat.

Princeshë me prejardhje, por mendje e lirë dhe me shpirt reformator, Elena Gjika e sfidoi botën patriarkale me bindjen se pabarazia gjinore nuk buronte nga natyra, por nga mungesa e edukimit dhe traditat kulturore shtypëse. Elena besonte thellësisht se arsimi ishte çelësi i lirisë për gratë dhe themeli i një shoqërie më të drejtë. Me një kulturë të gjerë, kozmopolite dhe tolerante, ajo botoi artikuj në shtypin më të rëndësishëm europian, duke promovuar idetë e saj për barazi, përparim dhe ndërgjegjësim shoqëror.

Elena Gjika pati mundësinë të udhëtonte gjerësisht në vende të ndryshme të Europës dhe botës, duke përjetuar nga afër realitetet e ndryshme të grave në kultura të larmishme. Ajo vëzhgoi me kujdes sjelljet, zakonet dhe mënyrën se si gratë jetonin në shoqëri të ndryshme, duke krahasuar trajtimin e tyre përballë ligjeve, normave dhe traditave. Këto përvoja i shërbyen si një dritare për të kuptuar thellë universin femëror dhe për të ndërtuar një analizë të ndërlikuar mbi pozitën e gruas në shoqëri. Në veprat e saj, ajo përshkroi me ndjeshmëri dhe inteligjencë aspektet e ndryshme të jetës së grave, që nga pamja e jashtme, veshja dhe zakonet, deri te qëndrimet, aspiratat dhe pengesat me të cilat po përballeshin.

Elena besonte se gratë kishin një detyrë të veçantë për të promovuar paqen dhe u angazhua fuqishëm në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të të shtypurve, duke u përfshirë në idealet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo mori si shembull modelin zviceran të qeverisjes republikane dhe përmendi arritjet e grave italiane si Lidia Powt dhe Sibilla Aleramo, të cilat shërbyen si frymëzim për gratë e tjera. Duke besuar se pabarazia midis burrit dhe gruas nuk ishte biologjike, por një konstrukt shoqëror i mbështetur nga traditat kulturore që i kishin përjashtuar gratë nga politika dhe kishin krijuar ide të rreme për inferioritetin e tyre natyror, Elena kërkoi çlirimin e shoqërisë nga stereotipet gjinore si element thelbësor për barazinë midis të dy gjinive.

Elena Gjika për femrën shqiptare

Elena Gjika luajti një rol të rëndësishëm në nxitjen e debatit për emancipimin e gruas shqiptare. Ajo u ndal të studiojë pozitën e grave shqiptare, duke vënë në dukje inteligjencën e tyre, por edhe pengesat që hasnin për ta shprehur veten lirisht në një shoqëri patriarkale. Në këtë kontekst, Elena analizoi dy qasje kundërshtuese që përballeshin në shoqërinë shqiptare: nga njëra anë, qëndrimi “reformist”, që kërkonte përparim përmes edukimit të grave dhe modernizimit të vendit dhe, nga ana tjetër, qasja “konservatore” që mbronte nënshtrimin e gruas ndaj burrit, si normë shoqërore. Sipas studiuesit D’Alessandri “shqiptarët ishin ndër kombet ballkanike që morën më shumë vëmendje nga Elena, e cila, e motivuar nga origjina e saj atësore, kërkoi të ndërgjegjësonte edhe opinionin ndërkombëtar për pozitën e grave dhe të vetë kombit shqiptar nën sundimin osman”.

Elena Gjika dëshmoi për pjesëmarrjen aktive të grave shqiptare në jetën politike dhe rolin e tyre në promovimin e paqes, veçanërisht në situatat e nevojshme të pajtimit. Ajo përshkroi shqiptarët si “ushtarët më të mirë të Lindjes”, të ndarë në tre besime fetare: katolikë, ortodoksë dhe myslimanë. Shqipëria,- sipas saj, ishte e ndarë në katër rajone me karakteristika socio-kulturore të ndryshme, ku gjendja e gruas ndryshonte ndjeshëm. Në Mirditë, murgjit katolikë frymëzonin tek gratë një shpirt të zjarrtë anti-shizmatik dhe ato, që nga mosha 16-vjeçare, marrshonin krenare me pistoleta në brez, të shoqëruara nga qenë luftarakë. Në jug ajo përshkroi karakterin e grave toske përmes historive të familjes së Ali Pashë Tepelenës, ku gratë myslimane si Hanko dhe bija e saj Shanishaja spikasin për trimëri dhe guxim. Pas vdekjes së bashkëshortit, Hanko organizoi një ushtri të vogël, për të luftuar kundër fqinjëve dhe u burgos së bashku me të bijën, duke ushqyer në zemrën e djalit të saj ndjenjën e hakmarrjes. Trimëria dhe vendosmëria e grave shqiptare, të forta dhe luftëtare, janë në qendër të veprës së Dora d’Istrias. Ajo e përshkruan këtë guxim, që shtrihet nga veriu në jug, nga Mirdita në Çamëri dhe nga Toskëria në Labëri. Sipas saj, “gratë shqiptare shfaqin jo vetëm forcë fizike, por edhe një shpirt të patrembur në përballje me sfidat e kohës”.

Elena Gjika ishte një nga zërat më të hershëm dhe më të fuqishëm që mbrojti të drejtën e gruas shqiptare për arsim dhe pjesëmarrje në jetën publike. Princesha shqiptare sfidoi normat patriarkale të kohës dhe theksoi se pabarazia gjinore nuk ishte natyrore, por rezultat i traditave shtypëse. Ajo e konsideronte arsimin si rrugën kryesore drejt çlirimit të gruas dhe përparimit të kombit. Kontributi i saj mbetet një gur themeli në historinë e emancipimit gjinor në Shqipëri.

Elena Gjika u quajt “Mbretëresha e pakurorëzuar e Shqipërisë”, e konsideruar “ndër gratë më të bukura të kohës së saj, me një zë si të një engjëlli zgjues” dhe se “nën ballin e saj ndriçonin të gjitha dritat e një gjeniu”; e quajtur “një enciklopedi e vërtetë lëvizëse” dhe e lavdëruar si “mendimtarja më e madhe”. Në nderim të saj, shteti shqiptar ka emetuar një seri pullash postare dhe u ka vënë emrin e saj disa rrugëve e shkollave. Nderime emrit të saj I ka bërë edhe shteti rumun. Dimensioni ndërkombëtar i Elenës ka bërë që të nderohet edhe nga shtete të tjera: Sheshi “Dora d’Istria” gjendet në Strasburg dhe një rrugë në Athinë mban emrin e saj.

Pllaka përkujtimore e vitit 1915, në vendin e shtëpisë së saj të fundit, në Firence të Italisë (Vila d’Istria, e shkatërruar nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore), thotë: “Me origjinë shqiptare, rumune nga lindja, fiorentine nga birësimi, ajo e arriti lavdinë nëpërmjet meritave të saj, prej virtyteve të zgjedhura të zemrës dhe talentit, e quajtur me emrin europian Dora d’Istria.