Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Musine Kokalari dhe lufta për liri intelektuale në Shqipërinë e pasluftës

by

Dr. Dorian Koçi/

Figura e Musine Kokalarit mbetet një nga më të veçantat dhe më të rëndësishmet në historinë e intelektualëve shqiptarë të shekullit të XX. Pavarësisht ndryshimit të sistemeve politike, roli i saj nuk është trajtuar ende në dimensionin e plotë intelektual, duke lënë pa vëmendje kontributin e saj të jashtëzakonshëm në shkrim, kulturë dhe politikë. Përtej talentit të saj letrar dhe aftësisë për të dhënë zë të brishtësisë dhe nuancave të jetës së përditshme në Gjirokastër dhe rajonin jugor të Shqipërisë, Musine Kokalari dallohet si një intelektuale dhe aktiviste e vendosur për t’u përballur me sistemin e ri komunist, i cili sapo kishte ardhur në pushtet pas Luftës së Dytë Botërore.

Angazhimi politik i saj nuk mund të kuptohet pa analizuar programin e Partisë Socialdemokrate, të cilin ajo e hartoi dhe konteksti i periudhës së pasluftës. Shqipëria ishte vendi i parë në Evropën Lindore që u sovjetizua me shpejtësi dhe metodë sistematike, duke i dhënë regjimit komunist një kontroll të plotë mbi jetën politike dhe shoqërore. Deklarata e Këshillit Antifashist Nacional Çlirimtar (KANÇ) më 24 tetor 1944 kishte hapur disa shpresa për pjesëmarrje të opozitës, por realiteti shpejt tregoi natyrën e diktaturës komuniste dhe metodat e saj për monopolizimin e pushtetit.

Në këtë sfond historik, Musine Kokalari, e njohur për pseudonimin e saj letrar “Muza” gjatë viteve ’30, u bë një nga zërat më të fortë të intelektualëve që kundërshtonin regjimin e ri. Ndryshe nga betejat e saj letrare kundër konservatorizmit të shoqërisë shqiptare, përballja me regjimin komunist ishte shumë më e vështirë dhe me pasojë serioze. Musineja nuk u përkul para kërcënimeve dhe terrorit politik; ajo përfaqësonte rezistencën morale dhe intelektuale, duke dhënë shembullin se dashuria për vendin dhe idealet demokratike mund të qëndronin të papërkulura edhe nën dhunën e pushtetit totalitar.

Periudha e shkurtër nga dhjetori 1944 deri në dhjetor 1945, kur regjimi komunist tregonte një tolerancë formale ndaj pjesëmarrjes së opozitës, shfrytëzohej nga Musine Kokalari dhe bashkëpunëtorët e saj për të organizuar veprimtarinë politike dhe për të përgatitur strategji për pjesëmarrje në zgjedhjet e para. Gjatë këtij procesi, Musine Kokalari lidhi kontakte me Misionin Ushtarak Britanik dhe përfaqësuesit e opozitës shqiptare, duke punuar për bashkimin e grupeve opozitare dhe hartimin e memorandumit që synonte të shprehte kërkesat e opozitës dhe të kundërshtonte monopolin komunist.

Partia Socialdemokrate, e udhëhequr nga Musine Kokalari, përfaqësonte një rrymë të moderuar të së majtës shqiptare, që synonte një evolucion të shoqërisë shqiptare pa masa ekstreme të tipit komunist sovjetik. Statuti i partisë parashikonte reforma agrare, sigurim të drejtësive të bujqësisë, të punëtorëve dhe të të gjitha klasave shoqërore, si dhe promovimin e lirisë politike dhe të drejtave të njeriut. Ky angazhim politik dhe intelektual, pavarësisht afërsisë ideologjike me disa qëndrime të komunistëve për reformën sociale, konsiderohej nga Partia Komuniste Shqiptare si një kërcënim i drejtpërdrejtë për monopolin e pushtetit dhe ekzistencën e një opozite aktive parlamentare.

Përballja e Musine Kokalarit me regjimin nuk ishte thjesht një përpjekje politike, por një akt moral dhe intelektual i jashtëzakonshëm. Arrestimi, procesi gjyqësor dhe dënimi i saj ishin pjesë e strategjisë së regjimit për të eliminuar elitën intelektuale dhe kundërshtarët politikë. Musine Kokalari, megjithatë, nuk u përkul dhe në gjyq u shpreh me guxim të jashtëzakonshëm:

“Unë nuk kam nevojë të jem komuniste të dua vendin tim. E dua vendin tim edhe pse nuk jam komuniste. Unë e dua përparimin e saj. Ju mburremi se keni fituar luftën, dhe tani ju jeni fituesi që doni të shuani ata që ju i quani kundërshtarë politikë. Unë mendoj ndryshe nga ju, por unë e dua vendin tim.”

Ky qëndrim e shndërroi Musine Kokalarin në “muzën e historisë”, duke i dhënë një dimension heroik dhe moral rezistencës intelektuale shqiptare. Rezistenca e saj nuk ishte vetëm kundërshtim ndaj dhunës politike, por edhe një dëshmi e qëndrueshmërisë së intelektualit shqiptar për t’u mbrojtur vlerat e lirisë, të drejtave të njeriut dhe të qytetërimit perëndimor në një kohë kur regjimi totalitar synonte të zhdukte çdo mendim ndryshe.

Në historinë e Shqipërisë së pasluftës, Musine Kokalari përfaqëson shembullin e rezistencës morale dhe intelektuale, e cila, edhe pse u shtyp fizikisht dhe politikisht, la një trashëgimi të pashlyeshme për mendimin politik shqiptar dhe kujtesën kombëtare. Ajo mbetet një nga figurat kryesore të opozitës antikomuniste dhe një simbol i guximit dhe integritetit intelektual në ballafaqimin me diktaturën.

Lukë Kaçaj, zëri i artë i Operas që pas burgut punoi si hamall…E vrau xhelozia e miqve

by

Mevlan Shanaj

(Nga libri” Të fshehta jashtë ekranit”)/

Ndër emrat e mëdhenj botëror të belcantos kisha dëgjuar Enrico Carusso si tenor i pakrahasueshëm dhe Beniamino Xhili. Një emër i madh dhe shumë i komentuar te Opera e vjetër ishte Lukë Kaçaj, sipas pëshpërimave gjatë kohës së studimeve kishte pasur vlerësime maksimale duke e krahasuar me këngëtarin e tyre më të madh të gjithë kohërave- Chaljapin! Nga Zef Çoba një shtesë (një detaj i treguar nga të gjithë shokët e Lukës, studentë bashkëkohës në Konservatorin ‘Çajkovski’ të Moskës: Studenti i kantos, basi Nicolaj Ghiaurov (nga Bullgaria), në provim këndonte gjithmonë para Lukës, kurrë mbas Lukës….Ky artist është shpallur nder më të mëdhenjtë e shek. (XX), çka i ka taku me kenë Lukë Kaçajt?

Në Tiranë ishte padyshim vokali më tronditës edhe pse në ato vite ishin një grup me solistë të operës dhe baletmaestra që mbanin një repertor botëror! Kujtoj: Gaqo Çako, Mentor Xhemali, Gjoni Athanasi, Avni Mula e tj si edhe Agron Aliaj me Zoica Haxho një dyshe e shkëlqyer, apo Skënder Selimi, Panajot Kanaçi, Besim Zekthi, Miltiadh Papa, Xhemil Simixhiu etj. Nga viti 1967 u organizua një si tip koncerti në Operën e vjetër ku golin e bëri Lukë Kaçaj! Më kujtohet” Don Bazilio “nga Berberi i Seviljes i Rosinit dhe “O ju male” nga filmi Skënderbeu. Po në atë kohë si studentë nëpër këmbë të së njëjtës godinë ishim miqësuar me Lukë Kaçën. Miqësia erdhi spontanisht, ne ju afruam për ta uruar për suksesin dhe aty shkëmbyem nga një fërnet, që ishte më e preferuara për gjigantin Lukë Kaçaj.

Pas ca kohësh shkuam në Dajti se aty kishte fërnet Branca, pija italiane që për kohën mbahej si më e mira! Pasi u kthyen disa gota, Luka trupmadh kishte zbërthyer këmishën dhe nga kënaqësia hodhi një gotë në kokë që t’i rridhte mbi gjoks. Ne si studentë të rinj u mrekulluam nga gjesti bohem i bas baritonit më të mirë jo vetëm të Shqipërisë, por edhe më gjerë. Thuhej se ishte zëri i dytë në Europë për nga përmasat. Italianët që gjithë herët kanë ndikuar në kulturën tonë, shquheshin për tenorët po ky zëri i pjekur i trashë gjëmonte dhe tundte xhamat e sallës kur jepte koncert. Kështu me këtë natyrë “populiste” me ne studentët, bëheshim shumë herë si të barabartë në tavolinë. Në një rast erdhi në lokalin ku ishim ulur, Ana e bukur deri në bukuri, e shoqja veshur krejt në të zeza. Luka u çua dhe vajti i dha zarfin.

Ishte dita e rrogave, asaj me sa duket i ishin nevojitur lekët dhe erdhi papritur të vinte Luka në shtëpi! U kthye Luka në tavolinë dhe na tha, më kishte dalë prej mendjes që Ana po më priste në shtëpi! Pas disa kohësh u takuam edhe në Gradishtë ku po xhironte në filmin “ Dasma” (Ismail Kadare, regjisor Piro Milkani) aty në atë film ishin edhe Albert Minga, Timo Flloko! Sigurisht ishte ngjarje e bukur që Luka po interpretonte në film. U takuam dhe pasi u përshëndetëm provuam edhe nga një gëzuar rakie, nuk kishte fërnet! Më pas nuk di si rrodhën ngjarjet, por u çuditëm që ky gjigant u arrestua në mënyrë demonstrative në Institutin e Arteve ku ishte pedagog dhe u burgos! Atë e kishin larguar nga Opera në kulmin e karrierës dhe sipas zërave, shkak ishte madhështia e tij që e hëngrën xhelozët. Dihet që kudo xhelozia është shkatërrimtare, por në rastin e Lukës ishte vrastare. Pasi e larguan nga opera ziliqarët, ai punonte si pedagog i kantos në Institutin e Arteve. Është koha që ndoshta e mbyste trishtimin me ndonjë gotë!

Krejtësisht e pabesueshme akuza “ Agjitacion Propagandë” për aq sa e njihnim jo ne, por studentët e tij direkt. Të vetmen gjë që nuk kishin dëgjuar nga artisti i përmasave botërore, pakënaqësitë për kohën. Ishte shumë i përmbajtur si një nxënës i zellshëm i shkollës së Françeskanëve në Shkodër, për të cilën ishte krenar. Aty ishte zbuluar talenti i tij i një djali të ardhur nga Bajza! Kishte pamje malësori tipik në paraqitje si nga shtati dhe pamja! Pasi kishte ditë që kishte dalë prej burgu shtatlarti, po ecte i vetëm, buzë Lanës me plepa. Isha veti i dytë, ndalëm para tij për ta takuar, ai eci drejt nuk na përshëndeti dhe as që ndali! Mbetëm të shtangur! E biseduam më pas përse nuk përshëndetet Luka?! Na thanë që kur doli nga burgu, ka mbetur në hallet e tija, nuk përzihet me askënd. Punonte për të mbijetuar si hamall diku nga Pazari i Ri. Mendoni hamall, këngëtarit që kur kishte dhënë koncerte në disa vende i ishin bërë oferta për ta mbajtur! Të gjitha i kishte refuzuar (nga pohimet e hetuesve kur ishte i burgosur). Më vonë në RTSH isha si shef dhe nga Julian Napoleoni, erdhi si skenar Lukë Kaçaj.

Ishte një ngjarje e bukur. U bë me përkushtim dokumentari dhe për të gjithë ne qe një kënaqësi! Na buronte së brendshmi një gëzim për ta shumëzuar madhështinë e këtij martiri të regjimit diktatorial të një artisti në përmasa europiane. (Ky dokumentar duhet të jetë në Arkivin e RTSH).Mendoj se do jetë dënuar vetëm e vetëm nga shpifjet e kolegëve që stimuloheshin shumë në ato vite , por edhe pse ishte françeskan katolik që i shkonte për shtat çdo intrigë! Te shpirti i tij kishte vetëm art pasi notat muzikore i jepnin lirinë. Filozofia e tij ishte ajo e mësuesit të tij At Gjergj Fishta “Ku asht shpirti i Zotit, aty ashtë Liria” (Ubi spiritus Domini ibi libertas) Sikur të kisha mundësi të pyesja atë burrë të mençur Fishtën: A kishte ëndrra në fund të jetës dhe të çfarë karakteri? A i ishin pakësuar miqtë me kalimin e viteve pasi të njohurit dihet që shtohen deri në fund të jetës! A kishte ditë që nuk donte të mbante inat me veten? Po të keqes i kthente krahët, i qëndronte heshtur apo i rrinte përballë!

P..S. Zef Çoba, më thotë se sot pushon në varrezat e Bajzës!

Tezat që ndërtuan harresën për Çamërinë

by

Teza # 5

“Çamët ishin turko-shqiptarë”

Një nga manipulimet më të qëllimshme që përdori shteti grek për të justifikuar dëbimin e shqiptarëve të Çamërisë ishte përhapja e tezës se “çamët nuk ishin shqiptarë, por turko-shqiptarë”.

Ky manipulim nuk ishte thjesht një lojë terminologjie. Ishte një strategji për të mohuar identitetin etnik shqiptar të çamëve myslimanë, duke i identifikuar si mbetje të Perandorisë Osmane dhe për rrjedhojë të huaj, të padëshiruar dhe të dëbueshëm.

Si u shpik një identitet i rremë për të fshirë një komb

Që nga vitet ’20 e në vijim, në dokumente administrative, raporte ushtarake, deklarata zyrtare dhe madje edhe në shtypin grek të kohës, shqiptarët myslimanë të Çamërisë përshkruheshin shpesh me etiketën “τουρκαλβανοί” (turko-shqiptarë).

Përse?

Për të fshirë përkatësinë e tyre shqiptare, për t’i identifikuar me osmanët si “pushtues të dikurshëm”, dhe për t’i paraqitur si të huaj në tokën ku kishin lindur, jetuar dhe ndërtuar për shekuj.

Por kjo tezë është historikisht e rreme

1. Marrëveshja e Lozanës i përjashtoi çamët nga shkëmbimi me Turqinë

Në janar 1923, Greqia dhe Turqia nënshkruan një marrëveshje për shkëmbimin e popullsive me bazë fetare. Megjithë përpjekjet e qeverisë greke për ti përfshirë çamët në këtë shkëmbim popullsie, reagimi i çamëve dhe patriotëve shqiptarë në qeverinë shqiptare bëri që Turqia të përjashtonte çamët nga shkëmbimi, sepse nuk ishin turko-shqiptarë, por shqiptarë myslimanë pra, qytetarë të Greqisë që nuk kishin lidhje me Turqinë.

2. Çamët kishin vetëdije dhe trashëgimi shqiptare

• Gjuha: shqipja ishte gjuha amtare.

• Zakonet, emrat dhe kultura ishin shqiptare.

• Shumë çamë kontribuan në Rilindjen Kombëtare Shqiptare, në Kongresin e Manastirit, dhe në Shpalljen e Pavarësisë më 1912.

“Turko-shqiptar” – një etiketë për të legjitimuar spastrimin

Etiketa “turko-shqiptar” nuk ishte term etnografik. Ishte një instrument politik:

• Përdorej nga autoritetet greke për të mohojë kombësinë shqiptare të çamëve myslimanë.

• Përdorej në propagandë për të nxitur urrejtje ndaj tyre, duke i paraqitur si “turq të mbetur”, të dyfishtë: të huaj si shqiptarë, dhe të rrezikshëm si “turq”.

Në shumë raporte të EDES-it dhe në ligjëratën zyrtare të kohës, dëbimi i çamëve përshkruhet si “spastrimi i Thesprotisë nga turko-shqiptarët”.

Ndërrimi i identitetit përmes fesë është krim simbolik

• Kombësia nuk zëvendësohet me fenë.

• Të quash dikë “turko-shqiptar” sepse është mysliman është diskriminim i drejtpërdrejtë, dhe mohim i identitetit kombëtar.

• Është një formë e gjenocidit kulturor: fshirje e identitetit përmes përvetësimit terminologjik.

Çamët nuk ishin turko-shqiptarë. Ata ishin shqiptarë. Dhe për këtë arsye u dëbuan.

Etiketa “turko-shqiptar” u përdor për të mohuar të kaluarën, për të justifikuar dhunën dhe për të fshirë një popull nga harta.

Feja nuk fshin gjuhën. Nuk fshin origjinën. Dhe nuk fshin të drejtën për të qenë shqiptar në Çamëri.

Alket VELIU

Piktori austriak Leopold Forstner dhe Shqipëria

by

Dr. Dorian Koçi/

Leopold Forstner (1878–1936), një ndër përfaqësuesit më të shquar të Jugendstil-it austriak dhe pjesë e lëvizjes së njohur Secession të Vjenës, la pas një trashëgimi të pasur ku mjeshtëria dekorative bashkohet me ndjeshmërinë artistike. I specializuar në mozaik dhe pllaka dekorative, ai përdorte teknika të përziera dhe materiale të çmuara, duke gërshetuar harmoninë e formës me ngjyrën. Bashkëpunimet e tij me figura të njohura si Gustav Klimt, Otto Wagner, Otto Schönthal dhe Emil Hoppe e vendosin Forstner-in në qendër të skenës artistike të fillimshekullit XX, në një kohë kur arti europian po përjetonte transformime të thella.

Fati e solli që gjatë Luftës së Parë Botërore, kur trupat austro-hungareze u vendosën në veriun dhe qendrën e Shqipërisë (1916–1918) pas shkatërrimit të Serbisë, Forstner të shërbente si oficer i grumbullimit në Shqipëri dhe Maqedoni. Ky rol, përveç detyrave logjistike, i hapi atij mundësinë për të dokumentuar vizualisht jetën e përditshme, arkitekturën dhe tiparet etnografike të vendeve ku qëndroi. Ndryshe nga shumë ushtarakë të kohës, Forstner e shfrytëzoi këtë periudhë për të ndërtuar një arkiv të pasur me vizatime dhe piktura që sot kanë një vlerë të dyfishtë – artistike dhe historike.

Në Shkodër, ai gjeti një qytet me ndërthurje të qartë osmane dhe perëndimore: rrugica të ngushta, çati të pjerrëta, tregje të mbushura me jetë dhe ndërtesa monumentale. Në Tiranën e asaj kohe, ende një qytezë e vogël, regjistroi me kujdes xhamitë, shtëpitë me oborre dhe rrugët me kalldrëm, duke e ruajtur përmes penelit një atmosferë që sot ka humbur. Kavaja e tij është më e qetë, me pamje tregjesh lokale dhe banorë të paraqitur në veshje popullore, ku vërehet qartazi dashuria e artistit për detajet e punimit dhe ngjyrat e gjalla.

Portretet e Forstner-it nuk janë të ftohta apo vetëm dokumentare; ato pasqyrojnë një vështrim të mprehtë mbi psikologjinë e “etnotipit shqiptar”. Ai portretizon burra me plis e kostume kombëtare, gra me veshje të qëndisura shumëngjyrëshe dhe fëmijë me një vështrim të pastër e të drejtpërdrejtë, duke kapur jo vetëm pamjen e tyre, por edhe një ndjesi të brendshme të karakterit dhe krenarisë. Në këtë mënyrë, pikturat e tij bëhen jo vetëm peizazhe urbane, por edhe dëshmi të gjalla të një shoqërie në prag të ndryshimeve të mëdha.

Sot, këto vepra shihen si burime të pazëvendësueshme ikonografike për historinë e qyteteve shqiptare të fillimshekullit XX. Ato janë dëshmi të një periudhe tranzicioni – nga struktura osmane drejt modernizimit – dhe ofrojnë detaje arkitekturore e etnografike që shpesh nuk gjenden më në terren. Për studiuesit, ato janë një dritare për të kuptuar zhvillimet urbane e kulturore të kohës; për botën e artit, ato tregojnë aftësinë e një artisti të formuar në rrymën elegante të Vjenës për të përthithur dhe përçuar estetikisht realitetin shqiptar.

Ekspozitat dhe botimet e viteve të fundit në Austri dhe Shqipëri e kanë rikthyer në vëmendje figurën e Forstner-it, duke e vendosur jo vetëm si një nga mjeshtrit e fundit të Jugendstil-it, por edhe si një kronikan të heshtur vizual të Shqipërisë gjatë Luftës së Parë Botërore – një artist që, pa e ditur, kontribuoi në ruajtjen e kujtesës historike dhe kulturore të një vendi në ndryshim.

Hasan Prishtina – 93 vjet nga atentati që la boshllëk në zemrën e Kombit

by

Mehmet Prishtina/

Sot kujtojmë me nderim dhe dhimbje 93-vjetorin e vrasjes politike të Hasan Prishtinës në Selanik, një humbje e madhe për Shqipërinë dhe gjithë trojet etnike shqiptare. Hasan Prishtina nuk ishte thjesht një burrë shteti, por një vizionar, një patriot elitar dhe një kolos i politikës shqiptare, i cili i dha Kombit më shumë sesa shumë prej nesh do ta mundnin të jepnin gjatë një jete.

Si familjar dhe themelues i Fondacionit “Hasan Prishtina”, kemi punuar për ta ruajtur dhe afirmuar trashëgiminë e tij:

nga ngritja e monumenteve në Shkup, Prishtinë, Tiranë, Vlorë, Elbasan, Dibrë, Tropojë e Kukës, tek organizimi i akademive shkencore dhe botimi i librave që thellojnë njohjen për veprën dhe idetë e tij. Hasan Prishtina mungon – në familjen e tij, në Drenicë, në Kosovë dhe në gjithë Shqipërinë.

Për fat të keq, historia shqiptare shpesh është e ashpër me figurat e mëdha: i harrojmë, i anatemojmë, i ofendojmë i burgosim e ndonjëherë edhe i vrasim.

Kjo shpesh na lë të mallkuar brenda vetvetes, në përplasje midis sojeve dhe interesave të ngushta.

Si do të dukej “Hasanizmi” në bashkëpunimin eShqipëris dhe Kosovës?

Shtresa jonë hasaniste, siç e përmendte Demaçi, ka mundësinë të fuqizohet tani, në kohën kur dy qeveri legjitime në Tiranë dhe Prishtinë mund të ndërtojnë ura bashkëpunimi real dhe të qëndrueshëm. “Hasanizmi” i sotëm nuk është vetëm një kujtim i së kaluarës, por një thirrje për unitet dhe veprim të përbashkët, përtej ideologjive dhe krahinave.

Nëse Shqipëria dhe Kosova bashkëpunojnë me një vizion të qartë e të përbashkët, duke vënë interesin kombëtar mbi atë politik, do të ringrihet shpirti i aspiratave të Hasan Prishtinës. Ai që në parlamentin osman, me guxim të rrallë, paralajmëroi se “fjalëve bajate u jep fund shpata”, duke paralajmëruar luftën për të drejtat e shqiptarëve.

Hasan Prishtina – një rigjenerues i arsimit dhe një diplomati i rrallë

Ai ishte ndër të parët që kuptoi rëndësinë e arsimit kombëtar, duke investuar nga pasuria e tij në shkolla dhe duke dërguar nxënës në shkollën Normale të Elbasanit. Sot, ndonëse emri i tij duhet të ishte frymëzim për çdo shqiptar, ai shpesh vendoset në pikëpyetje ose harrohet padrejtësisht.

Në Konferencën e Paqes në Paris, kur shqiptarët u mohuan zëri, letra e Hasan Prishtinës tek Presidenti Wilson mbetet një dëshmi e fuqisë së tij diplomatike dhe përkushtimit për kauzën shqiptare.

Sot, kujtimi për Hasan Prishtinën është më shumë se histori – është një mësim dhe një përgjegjësi

Në kohën kur Kosova sfidohet nga brenda dhe jashtë, ne duhet të qëndrojmë besnikë ndaj idealit të tij: shteti i drejtë, i fortë dhe i bashkuar. Duke ndjekur modelin e tij, Shqipëria dhe Kosova mund të artikulojnë një “hasanizëm” të ri, që i përshtatet sfidave të sotme rajonale dhe globale.

Ne, brezi i hasanistëve, jemi thirrur të mos e lëmë këtë trashëgimi të fiket, por ta rigjallërojmë përmes veprave, bashkëpunimit dhe përkushtimit ndaj së ardhmes së kombit.

Në përkujtim dhe falenderim për jetën dhe veprën e Hasan Prishtinës — një burrë shteti, një idealist dhe një hero i përjetshëm.