Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PREND QETTA SHPALL KANDIDATURËN PËR KRYETAR TË VATRËS

by

Dielli/

Eksperti i shkencave politike Prend Qetta, shpall zyrtarisht kandidaturën për kryetar të Vatrës në zgjedhjet që do mbahen më 26 Shkurt 2022. Prend Qetta ka lindur më 4 Mars 1959 në Pejë dhe jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës që nga data 24 Maj 2001. Është anëtar i Kryesisë së Degës së Vatrës Hartford, Connecticut dhe gjithashtu mban pozicionin e Arkëtarit të kësaj dege. Prend Qetta jep kontributin e tij të lartë në Vatër prej 6 vitesh duke qenë shumë aktiv në çdo aktivitet dhe nismë të organizuar nga Vatra. Prend Qetta ka studiuar për Filozofi-Sociologji në Prishtinë dhe në Amerikë ka mbaruar Mastër në Shkenca Politike në degën Marrëdhënie Ndërkombëtare në vitin 2008 në Univeristetin “Southern Connecticut State University”, në New Haven, CT. Platforma për drejtimin e Vatrës, vijon si më poshtë: 1. Hapja e Degëve të reja të Vatrës në të gjitha shtetet e Amerikës dhe në Prishtinë, Tiranë, Preshevë, Shkup dhe Tuz.2. Pjesëmarrja e femrave dhe meshkujve në organet drejtuese të Vatrës të jetë 50% me 50%.3. Rritja e kuotës së anëtarësisë 100 usd për Vatrën dhe 200 usd për gazetën.4. 50% të kuotës së anëtarësisë ta mbajë dega dhe 50% ti shkojnë Selisë qëndrore.5. Krijimi Redaksisë së gazetës me staf të kualifikuar dhe nxjerrjen e gazetës çdo 2 javë.6. Organizimin në çdo vit të konferencave shkencore për ngjarjet jubilare.7. Gjetja e fondeve për Shtypshkronjën e Vatrës.8. Një Bibliotekë dinjitoze për Vatrën.9. Vazhdimi dhe thellimi i marrëdhenieve mes Vatrës dhe Organeve shoqërore e politike të SHBA-ve.10. Rregullimi dhe modernizimi i të gjitha Raporteve brenda Federatës Vatra në mënyrat më të mira të mundshme.

Lamtumirë kolegu ynë Ilir Buçpapaj

by

Unioni i Gazetarëve Shqiptarë ndan dhimbjen e përbashkët për humbjen sot, të kolegut të mirë, reporterit dhe operatorit të njohur të Tropojës, Ilir Buçpapaj. Prej disa vitesh kolegu ynë banonte në Amerikë, duke qenë fizikisht larg Atdheut, por Tropoja, miqtë e tij të shumtë, kolegët e vjetër dhe të rinj, do ta kujtojnë me nderim për kontributin dhe punën e palodhur, për mirësinë njerëzore, dashurinë dhe paepjen për të raportuar ndër vite për rajonet e veriut të vendit dhe për hapësirën shqiptare. Iliri ndau një përvojë raportuese të gjatë në vite, për disa media, mes të cilave edhe për median audiovizive publike të Shqipërisë.Unioni i Gazetarëve Shqiptarë i shpreh familjes Buçpapaj ngushëllime për humbjen e pazëvendësueshme!I paharruar do të mbetesh kolegu dhe miku ynë Ilir! U prehsh në paqe!

Zyra InformueseUnioni i Gazetarëve Shqiptare

Rigjallërimi i vlerave të Boboshticës, një fshat me histori unike

by

Dr. Ardiana MIÇI

Kur studiuesi gjerman Gelzer vizitoi Boboshticën në fillim të shek XX (1903), e përshkruan me mjaft delikatesë peizazhin që iu shfaq përpara. Shenjat që të çonin drejt një vendbanimi me jetë kulturore dhe sociale të zhvilluar fillonin me gjurmët e një kishe të vjetër, Shën e Diela. Lisat e lartë ishin për udhëtarët e banorët, që kryenin ato 7 km në këmbë nga Korça, sinjali se pothuajse kishin mbërritur. Atëherë, veç lisave kishin ngelur edhe disa gjurmë të kishës së dikurshme, ndërsa sot as lisat nuk janë më. Kjo ishte për Gelzer përshëndetja e parë me Boboshticën, ndërsa vendi që ai kërkonte ishte Manastiri i Shën Kollit, ku në vitin 1709 ishte mbajtur Sinodi i Shenjtë në të cilin u ngrit në nivelin e Kryepeshkopit të Korçës, Joasaf Gondu, nga Voskopoja (i cili më vonë u zgjodh Patriark i Patrikanës së Ohrit). Manastiri i Shën Nikollës ishte pozicionuar rrëzë asaj pjese të Moravës, që vendasit e quanin Skërka. Boboshtica shfaqej ngadalë hap pas hapi duke befasuar mysafirët me peizazhin dhe thesaret që fshihte në brendësi të rrugëve të lakuara me kalldrëm. Herë pas here shfaqej pema shekullore e manit që jo vetëm bënte hije dhe zbukuronte fshatin por ishte burimi i një pije delikate që quhej rakia e manit. 

Vendosur në krah të Mborjes dhe Drenovës, rrëzë kodrave në perëndim të vargmalit të Moravës, aty ku Gryka e Vogël krijon gjarpërimin e rrugës për në Dardhë, fshat-qyteti gjallonte me jetën e tij komunitare përpara se Korça të merrte udhë si qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm i juglindjes. Në Defterin e Korçës dhe Përmetit (1431), Boboshtica numëronte 80 shtëpi dhe 200 mana, ndërsa Korça 26 shtëpi. Prej atëherë fshati u zgjerua duke vendosur lidhje të forta me qytetin e ardhshëm për arsye të afërsisë gjeografike, jetës kishtare të lidhur me Mitropolinë e Korçës, zhvillimit të zejeve dhe dëshirës së flaktë të banorëve për arsim dhe përparim. Për këto arsye, thotë Mazon (1936), Boboshtica u zhvillua shpejt dhe ndërtoi një aristokraci e cila dallonte dukshëm nga fshatrat e Prespës me të cilat kishte ngjashmëri gjuha kajnas që flisnin boboshtarët. Është pikërisht kjo gjuhë e cila ka nxitur mjaft kërkime dhe studime për të gjetur origjinën e banorëve.

Ndër mendimet që janë hedhur, dy janë variantet më të pranueshme që shpjegojnë origjinën e banorëve. Varianti i parë lidhet me zgjerimin më të madh të shtetit bullgar gjatë shek. X-XI, qendra e të cilit ishte në Prespë e pastaj në Ohër, ku u vendos dhe qendra e Patrikanës Bullgare. Ishte koha kur treva e Korçës me fshatrat e saj dhe qytetin Selasfor njihej me emrin Kutmiçevica, emër që gjithsesi ashtu si dhe pushtimi nuk jetoi gjatë. Por si pasojë e tij shumë familje, kryesisht feudalë bullgarë u vendosën përfundimisht duke përfituar toka dhe tituj. Bullgarët tashmë ishin sllavizuar, kishin përqafuar bujqësinë, fenë ortodokse, të drejtën për liturgji në gjuhën sllave dhe po mësonin kulturën bizantine. Rikthimi i pushtetit bizantin pas vitit 1019, me një politikë pajtuese ndaj tyre, u lejoi organizimin e kishës dhe e uli Ohrin në nivel peshkopate, nën varësinë e të cilës Korça dhe rrethinat qëndruan deri në vitin 1767. Në rrethana të tilla është e mundur që një komunitet bullgarësh të jetë vendosur në Boboshticë dhe Drenovë si bërthama e parë e dy kolonive që ruajtën edhe zhvilluan gjuhën në mënyrë të pavarur dhe të izoluar nga grupimet e tjera sllave ndërkohë që integroheshin në mënyrë natyrale dhe paqësore me komunitetin shqiptar përreth. Gelzer dhe Mazon, i konsiderojnë këta banorë të mbetur këtu që nga lëvizjet e popujve sllavo-bullgarë.

Varianti i dytë i lidh banorët e Boboshticës me kryqëzatën e katërt (1204). Shumë prej kryqtarëve, nuk u kthyen më nga erdhën, por u ngulitën atje ku shkuan, përvetësuan zakone, gjuhë dhe mënyrë të re jetese për tu përshtatur në situatat e reja ekonomike. Ka mundësi që kolonë sllavë të perëndimit, mes të cilëve polakë, të kenë mbetur të vendosur në Boboshticë dhe Drenovë gjatë kësaj kohe. Nuçi Naçi (1923), e mbështeti këtë variant duke shkruar në librin “Korça dhe katundet e Qarkut”: “thuhet se të parët që themeluan Drenovën dhe Boboshticën kanë qenë fëmijë të ikura a të dëbuara nga Pollonia prej 1100 a 1200 vjet më parë”. Më vonë, te Gazeta Hylli i Dritës (1939), shkruhet se në Manastirin e Shën Marisë në Boboshticë gjendej një papirus në gjuhën sllavo poloneze që shpjegonte origjinën e banorëve. Klerikët dëshmuan se këtë e mori ambasadori rus në Kostandinopojë dhe e dërgoi në Rusi. Kurorëzimi i një princi polak ishte bërë në kishën e vjetër të Shën Jovanit, ku sipas zakonit dera ishte mbyllur. Gjurmët e kësaj janë të dukshme në mur edhe sot. 

Në pamundësi për të nxjerrë përfundime shteruese me kaq burime, të dhënat gjuhësore hedhin më shumë dritë mbi këtë çështje. Banorët e dy fshatrave flisnin gjuhën kajnas (si ne) ose si e quanin ndryshe ata bullgarçe (kjo për ta nuk kishte lidhje me termin bullgar, që nënkupton një shtetas të huaj). Dy studiuesit francezë, Andrea Mazon (1936) dhe Marsel Courtiadhes (1990), në kohë të ndryshme e kanë vizituar Boboshticën dhe i kanë kushtuar studime të veçanta gjuhës, përrallave dhe këngëve dhe i kanë dokumentuar ato. Mazon e shihte gjuhën kajnas të shkonte drejt zhdukjes, ndërsa Courtiadhes pas gati 50 vitesh vërejti se kjo ishte duke ndodhur. Gjuha kajnas ishte një gjuhë e vjetër, e veçantë e grupit të gjuhëve sllave të jugut, që e zhvilluar në mënyrë të izoluar në një mjedis shqipfolës kishte dallime të dukshme si me gjuhën bullgare ashtu dhe atë maqedonase dhe rrjedhimisht dhe me atë polake. Sot, këtë gjuhë e flasin shumë pak banorë nga Boboshtica. 

Pavarësisht origjinës së tyre, interes më të lartë shfaq zhvillimi i mëtejshëm i këtij komuniteti dhe mënyra se si ata u integruan në jetën dhe problemet kombëtare shqiptare. Në fakt, Boboshtica ka një histori edhe më të hershme sesa shek X, ajo ka qenë e banuar që në prehistori. Të dhënat arkeologjike sjellin dëshmi të një vendbanimi të fortifikuar, që ndodhet tek kodra e kishës së Shën Ilias dhe dy tuma. Bazuar në gjetjet e sipërcituara, gjurmët më të vjetra të popullimit i takojnë periudhës së bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm. Deri tani këto tuma nuk janë gërmuar, ndërsa është e pritshme që prej gërmimeve arkeologjike në të ardhmen të dalin të dhëna të rëndësishme që të plotësojnë historinë e lashtë të fshatit.

Vazhdimësia e jetës në këtë vendbanim është siguruar nga burimet natyrore të bollshme. Tre përrenj dhe shumë burime nga Morava plotësonin nevojat për ujë, ndërsa fshati dikur rrethohej nga pylli me lis. Kështu, mbështetur rrëzë Moravës në lindje, që furnizonte me pyll dhe ujë nga njëra anë dhe duke punuar tokat e buta në fushë nga ana tjetër, banorët i dhanë udhë zhvillimit të fshatit. Mbi të gjitha kanë ndikuar aftësitë dhe kompetencat organizative e teknike, kultura e dëshira për arsimim e përparim dhe prirja e tyre për të bërë ekonomi. Prania e këtyre elementëve ngjizte një jetë socio-ekonomike dhe komunitare të pasur, ku herë pas here vihej në provë aftësia e banorëve për të zgjidhur vetë problemet me mbledhje fshatçe (të mbajtura në hajatin e Shën Kollit), dhe iniciativa për të marrë fatet e qeverisjes në dorë në kohë anarkie.

Ndonëse dinin një gjuhë sllave, boboshtarët nuk kishin të zhvilluar ndonjë ndjenjë të fortë etnike; ata kishin të fortë ndjenjën e solidaritetit mes tyre dhe vetë kajnas do të thotë si ne. Ekzarkizmi bullgar nuk arriti të kishte ndikim dhe në vazhdimësi ata qëndruan nën patrikanën që ishin edhe shqiptarët dhe liturgjia kryhej në greqisht. Polet e migrimit të hershëm ishin Greqia dhe Rumania, ndërsa në fillim të shek XX Amerika. Edhe pse nuk patën ndonjëherë iniciativë për të hapur shkollë në gjuhën bullgarçe boboshtarët kanë shfaqur historikisht interes të fortë për arsimimin. Që nga vitet 50-60 të shek XIX, ishte hapur një shkollë fillore me metodë alilodidaktike, ku mësonin rreth 110 nxënës. Mësimi zhvillohej në gjuhën greke, ndërsa gjuha kajnas përdorej më shumë brenda familjes dhe në diskutimet pas meshës të së dielës. Boboshtarët e shihnin gjuhën greke si gjuhën e lejuar të kulturës dhe arsimit në atë kohë, që i kishte ndihmuar të përparonin. Turqishtja zotërohej aq sa për të zgjidhur punët administrative, ndërsa gjuha shqipe flitej pastër dhe lehtësisht. Kjo situatë vazhdoi derisa shqipja u bë gjuha bazë e arsimimit. 

Shkolla e parë në shqip u hap në vitin 1917 me mbështetjen e Themistokli Gërmenjit dhe mësuesit të fshatit Kristaq Manço (1892-1962). Në fillim të shek XX në Boboshticë mes banorëve dygjuhësh nuk kishte asnjë burrë analfabet. Shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit ndihmoi hapjen e shkollës shqipe edhe për vajzat e fshatit. Arsimin e mëtejshëm në gjuhën shqipe dhe përparimin boboshtarët e gjetën tek Liceu Kombëtar (francez). Këtu, gjatë periudhës 1917-1939, kanë studiuar rreth 16 nxënës nga Boboshtica, nga të cilët Sotir Kuneshka u shpall dy herë nxënësi më i mirë i liceut. Në kohën kur studionin në Francë, së bashku me Gjergji Canco, komunikonin me Mazon në lidhje me studimin e gjuhës kajnas, që Mazon ishte duke shkruar. Veç studentëve dhe familjeve të tyre, Mazon falenderon ministrat shqiptarë Dhimitër Berate e Myfit bej Libohova si dhe prefektin e Korçës Ismet Kryeziu për lehtësirat që iu krijuan gjatë qëndrimit përreth tre muaj në Boboshticë për studimin e gjuhës. Gjatë periudhës komuniste në Shqipëri këto elementë gjuhësorë dhe studimet lidhur me to u zbehën dhe nuk përmendeshin pothuajse fare. 

Shënimet kronikale të Kodikut të Korçës dhe Selasforit tregojnë për migrim të popullsisë së këtij fshati në vende të afërta dhe të largëta; në Anadoll, Egjipt, Greqi, Rumani, Bullgari, Rusi, Amerikë, ndërsa pas LIB edhe në Australi dhe Argjentinë. Rumania ishte vendi që tërhoqi shumë boboshtarë, që nga vitet ‘20 të shek XIX. Viktor Eftimiu (1889-1972), poeti dhe shkrimtari i madh me origjinë nga Boboshtica shkruante: Në Pitesht të Rumanisë 150 vjet e këtej janë ngulur mjaft familje, krerët e të cilave kishin ardhur nga Boboshtica. Vetë Viktori ishte larguar në moshën 9 vjeçare pas tre vite shkollë fillore në fshat drejt Bukureshtit ku më parë ishte vendosur i ati Gjergo Çavo, ku iu desh të punonte, të mësonte e të gjente fatin e tij. Ndonëse Boboshtica ishte blerë nga banorët prej sulltanit në ankand si emlaq, në vitin 1874, pas një situate ekonomike të mirë, burimet shteruan dhe shumë banorë iu drejtuan emigracionit. Për Boboshticën, Viktori do të shkruante  “as ato pyje nuk i kam parë më, janë prerë qëkur. Bimë e lartë nuk rritet dot në shpinën e Gramozit dhe të Lisecit, veç vllastarëve që njerëzit i presin porsa lëshojnë shtat për tu ngrohur”. Në një mënyrë ose tjetër boboshtarët migronin për të siguruar një jetë më të mirë pasi gjendja në atdhe ishte e vështirë. Albanologu, J.G. Hahn, ish konsulli austriak në Janinë shkruante se “të gjithë ata që rrëmojnë, ndërtojnë, sharrojnë, djegin qymyr në Turqinë evropiane dhe Greqi janë shqiptarë”.

Viktori vinte nga fisi Çavo nga babai dhe nga fisi Ekonomi nga nëna. Gjysh Teodor Ekonomi një njeri fisnik, që merrte vesh nga të gjitha ishte një tregimtar mjeshtër, ndërsa gjyshi Timko Çavo kishte vdekur duke bërë dru në mal, ende pa e njohur. Ai ndihet i kënaqur që zhvilloi dashurinë për leximin, shkrimin dhe aktrimin të nxitur nga gjysh Ekonomi dhe nuk ndoqi rrugën e tregëtisë si stërgjyshi i tij Jovan i cili udhëtonte në Vjenë nga i sillte gjyshe Jovankës copa atlasi të bardhë. Përmes kësaj familje, vihet re se prirjet e boboshtarëve nuk ishin vetëm ndaj të bërit ekonomi por ishin të forta edhe ndaj artit dhe të shkruarit ashtu si edhe ndaj filantropisë. Ilo Mitkë Qafzezi në autobiografinë e tij e përmend familjen Çavo, si një familje që i kishte dhënë Korçës, një varg mirëbërësish arsimorë dhe shoqërorë. Në Kodikun e Korçës dhe Selasforit ka dëshmi të ndihmave që boboshtarët kanë dhënë ndaj kërkesave për shkollat në Korçë dhe Voskopojë.

Sipas Gelzer (1904), fshati me 200 shtëpi mbështetej fort tek emigracioni dhe lidhja e fortë e migrantëve me vendlindjen. Ky kohezion në vend të huaj sipas tij ishte me vlerë të madhe për individin dhe në të njëjtën kohë ishte dëshmi se sa e gjallë dhe e fortë ishte ndërgjegjja e komunitetit tek ata, duke kontribuar në shkolla, vepra publike, në rritjen kulturore dhe çështjen kombëtare. Sipas gazetës “Shqipëri e Re”, botuar në Konstancë, shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit kujdesej për martesën e vajzave të varfra të fshatit, për shkollat, rregullimin e rrugëve, ndërtimin e çezmave dhe kronjve të gurtë dhe për të sjellë ujin nga mali me kanalizim modern. Gjatë gjysmës së dytë të shek XIX, migrantët nga Rumania mbështesnin financiarisht pagesat për shkollën dhe mësuesit. 

Po kaq e fortë ishte krijuar ndër ta edhe ndërgjegjia kombëtare. Emigracioni ishte një mundësi jo vetëm për të bërë ekonomi por edhe për të patur hapësirë për të zhvilluar prirjet dhe liritë që popujt fqinjë i gëzonin tashmë. Boboshtarët të përfshirë në shoqëritë shqiptare në Rumani kontribuan fort për zgjimin e shqiptarëve dhe çështjen kombëtare. Që në fazën e parë të Rilindjes në Rumani vepronin shoqëritë “Drita” dhe “Diturija” dhe më 1899 shoqëria “Shpresa” e studentëve shqiptarë të Rumanisë. Thanas Kantili, nga Boboshtica (kishte një kafene në qendër të Bukureshtit) ishte zëvendës kryetar i Shoqërisë “Diturija”, dhe e përfaqësoi këtë komunitet si delegat në Kongresin e Triestes në vitin 1913. Në vitin 1919, Viktor Eftimiu, Dhimitër Canco (i riu), Stavri Kuneshka, Mandi Korda, Kristaq Antoniu, etj nga Boboshtica i dërguan një telegram proteste Konferencës së Paqes në Paris, ku tërhiqnin vëmendjen për mbrojtjen e integritetit territorial të Shqipërisë. Për mënyrën sesi shqiptarët e mërguar ndiheshin e vepronin në shtetet ku gjetën liri, mundësi arsimimi dhe ndihme për vendlindjen, është shumë domethënës vargu i V.Eftimiut: “si një rrënjë lisi e shkulur që tok me vete merr dhe plisin e dheut…”

Mjaft boboshtarë që emigruan në SH.B.A u përfshinë në shoqëritë e atjeshme dhe mjaft prej tyre edhe te Federata Panshqiptare “Vatra”. Shoqëria mirëbërëse “Bashkimi” e migrantëve nga Boboshtica që kishte qëllim ngritjen e veprave publike mbështeti financiarisht ndërtimin e urës në mes të fshatit, ndërtoi një km rrugë dhe këmbanaren e kishës së Shën Kollit të fshatit. Me kërkesë të qeverisë shqiptare, për të zgjuar ndërgjegjen e shqiptarëve dhe për të siguruar fitoren e plotë të Shqipërisë, 37 anëtarë  të Bandës “Vatra”, kthehen në atdhe  në vitet 1920-1925. Katër prej tyre, Kosta Shosho, Miti Melko, Kristaq Koço dhe Stavri Boboshtica ishin nga Boboshtica. Ndërsa Themistokli Gramatiku, ishte pjesë e Gardës Vullnetare që erdhi së bashku me bandën. Në Argjentinë, në gjirin e komunitetit shqiptar të organizuar në shoqatën “Vllazënia shqiptare”, kishte edhe disa boboshtarë të cilët ishin aktivë për çështjet e atdheut. Boboshtarët u organizuan edhe brenda fshatit në shoqëri që kërkonin të nxisnin përparimin përmes arsimit, zhvillimit të edukatës shtetërore dhe leximit të shtypit. Shoqëria “Shpresa” që u krijua në Boboshticë në vitin 1926, kërkoi abonim në gazetën “Zëri i Korçës”, në mënyrë që ajo të lexohej në fshat.

Siç e theksuam edhe më lart, veç prirjes për të bërë ekonomi, boboshtarët kishin një dëshirë të fortë për arsimim që i çoi në dyert e disa universiteteve të njohura të kohës ku zhvilluan fort të shkruarin dhe publicistikën, artet, muzikën, shkencën dhe kontribuan në atdhe me themelimin e disa institucioneve me rëndësi kombëtare. Historia e tyre ishte mes atdheut dhe migracionit, dhe në disa raste përfundoi tragjikisht, por kontributi i tyre mbeti.

Mësuesi i parë i fshatit, Dhimitër Canco (1814-1904), i shkolluar në Stamboll, ishte i pari njeri me autoritet që jo vetëm nxiti dëshirën për arsim tek fëmjët por udhëhoqi komunitetin në organizimin e tij për të zgjidhur problemet. Kujtimet e tij që ruhen në Bibliotekën Kombëtare janë burim i rëndësishëm për të njohur historinë e fshatit.

Viktor Eftimiu (1889-1972) lindur në Boboshticë, akademik, poet e dramaturg që jetoi në Rumani, nuk e harroi atdheun e punoi e shkroi për të. Në hyrjen e “Doktor Faustit magjistar” botuar në shqip ai shkroi: “ e ndiej veten të lumtur që do të përkëdhelem në gjuhën shqipe e që do të lexohem nga bashkëatdhetarët e mi, të cilët i kam kujtuar gjithmonë”.Vëllai i tij, Stilian Eftimiu ka lënë disa kujtime lidhur me historinë e fshatit Boboshticë që ruhen në Bibliotekën Kombëtare.

Gjergj Bubani (1899-1950), pas liceut francez në Korçë dhe studimeve për kimi në Athinë, migroi në Rumani ku në 1921 punoi si kryeredaktor i gazetës “Shqipëri e re”, në Konstancë ku u dallua për shkrime me interes kombëtar; në 1922 publikoi gazetën “Dodona”, ku shkruajtën edhe Eftimiu, Asdreni, Lasgushi, etj; e më pas gazetën “Kosova”. Në 28 Nëntor 1938 me inagurimin e Radio Tiranës, u thirr nga mbreti Zog për tu bërë drejtor i saj, nga ku një vit më pas do të demaskonte në disa gjuhë pushtiminn fashist të Shqipërisë. Arrestohet dhe burgoset pas vitit 1944.

Dhimitër Canco i riu (1904-1990), pasi studioi në vendlindje në vitin 1922 shkoi në Konstancë, ku angazhohet në rrethet patriotike shqiptare duke botuar artikuj në gazetën “Shqipëri e re”. U angazhua si sekretar i seksionit artistik i shoqatës kulturore-sportive “Flaka” që organizoi mjaft veprimtari kulturore me ndjenja kombëtare. Në Tiranën e vitit 1930, një ngjarje me impakt ishte hapja e librarisë “Argos”, pranë shkollës Harry Fultz. Kjo iniciativë e tij solli për herë të parë literaturë bashkëkohore perëndimore në Shqipëri.

Gjergji Canco (1906-1971), lindur në Boboshticë, pas Liceut Francez, në gazetën e të cilit u angazhua me shkrime, studioi në Francë për matematikë dhe punoi si mësues në shkollën teknike amerikane Harry Fultz, në Tiranë, të cilën më vonë e drejtoi me sukses deri sa doli në pension. 

Kristaq Antoniu (1907-1979), lindur në Rumani, në familje boboshtare, me talent në muzikë, u kthye në atdhe në 1932, ku pas shumë koncerteve dhe shkollimit në Austri iu dedikua themelimit dhe suksesit të Teatrit Kombëtar të Operas dhe Baletit.

Kristaq Koço (1912-1949) lindi në Greqi nga Evridhiqi Çavo dhe Sotir Koço, nga Boboshtica. Në 1921 emigroi në Rumani ku zbuloi rastësisht zërin e rrallë tëbaritonit. U kthye në Shqipëri për ti dhënë mundësi talentit dhe pas studimeve në Milano punoi në Radio Tirana. Është bashkëshorti i Tefta Tashko Koço dhe babai i Eno Koço.

Eftim Canco(1915-1982), u shkollua në Bukuresht për drejtësi, me rezultate të shkëlqyera e u angazhua me artikuj tek gazeta “Oshëtima”, organ i studentëve shqiptarë në Rumani. Ndonëse u ftua të qëndronte si professor në universitetin ku u diplomua, u kthye në atdhe e punoi si avokat deri në vitin 1967, deri kur ekzistoi institucioni i avokatisë.

Sotir Kuneshka (1912-1991), pas shkollimit në Liceun Kombëtar të Korçës dhe studimeve universitare në Paris, themeloi në Tiranë katedrën e fizikës dhe kontribuoi në hedhjen e themeleve të shkencës në Shqipëri. 

Evans Liolin me origjinë nga Boboshtica emigroi në fillimet e shek XX në Amerikë. Angazhimi i familjes së Evans dhe Helena Liolin, në jetën kishtare të ortodoksëve shqiptarë në Amerikë u pasua edhe nga tre fëmijët e tyre, dy nga të cilët u bënë klerikë të shquar dhe vazhdues të kishës së Nolit në Boston. Kryepeshkopi Nikon Liolin (1945-2019) shërbeu si kreu i Kishës Ortodokse të Kryepeshkopatës Shqiptare të Amerikës dhe Dioqezës së Anglisë së Re dhe At Artur Liolin, kancelar i Kishës së Shën Gjergjit në Boston, studiues dhe udhëheqës i bashkësië shqiptare në Boston. 

Aktualisht Boboshtica, pjesë e njësisë administrative Drenovë dhe ka 1466 banorë duke u renditur pas Mborjes, Drenovës dhe Dvoranit. Kjo shifër përfaqëson popullsinë e regjistruar në gjendjen civile ndërkohë që për shkak të lëvizjeve migratore popullsia faktike është shumë më e vogël. Pas vendosjes së regjimit komunist dhe mbylljes së Shqipërisë, popullsia prirej të lëvizte kryesisht drejt Tiranës dhe Korçës, ndërsa pas viteve 1990 edhe jashtë shtetit. Gjatë kësaj periudhe shumë boboshtarë ndoqën studimet jashtë vendit sipas linjës së politikës së jashtme të Shqipërisë dhe brenda vendit, duke u dalluar sërish. Që më herët por kryesisht prej viteve 60 të shek XX atje janë vendosur familje vllehe të ardhur nga zonat përreth të cilat janë integruar në jetën e vendbanimit gradualisht. Këtu kanë ndikuar edhe reformat e ndërmarra nga shteti për gjithë vendin. Struktura moshore e popullsisë shfaq një prezencë të popullsisë së moshuar në fshat. Vitet e fundit duket se lëvizja e popullsisë është stabilizuar në krahasim me dy dekadat e mëparshme duke shënuar edhe kthime nga emigracioni. Popullsia e kthyer nga emigracioni ka investuar në sektorët e bujqësië, blegtorisë, argopërpunimit etj. Banorët e Boboshticës punojnë kryesisht në ekonomitë e tyre private familjare, në administratë, kanë investuar në turizëm ose janë ende në emigracion.

Shtrirja dhe potenciali turistik i fshatit Boboshticë

C:\Users\user\Downloads\Boboshtica fshat janar 2022.jpg

Një fshat që kishte 12 kisha e ndofta më shumë, doemos që do të kishte edhe një jetë sociale dhe kishtare mjaft të gjallë. Kjo pësoi goditje pas vitit 1968, kohë kur shteti komunist filloi fushatën kundër fesë. Nga 12 kishat e dikurshme dy prej tyre arritën ti mbijetonin shkatërrimit falë sensibilizimit për vlerat arkitekturore, artistike dhe historike përmes punës së studiueses Puzanova dhe u shpallën trashëgimi kulturore në vitin 1963. Sot janë restauruar dhe dokumentojnë arkitekturën dhe pikturën murale të shek XIV-XVI. Dy manastiret u dëmtuan shumë duke u përdorur si magazina, disa kisha kanë mbetur vetëm rrënoja ndërsa disa të tjera janë rikonstruktuar nga e para. Shtëpitë me gurë por me komoditete dhe zbukurime si nga brenda e jashtë ishin tipike për boboshtarët që sillnin kulturën edhe nga vendet që kishin vizituar (një pjesë prej tyre u dogjën gjatë LIIB). Burimet dhe çezmat si elemente dekorative dhe funksionale të peizazhit mbajnë ende emrat e njerëzve që i kanë ndërtuar si burimi i Milovit, i Cifkës, i Turckës, i Greçkës, çezma e Padhamidhit, dhe burimi i Kokës. 

Nuk është rastësi që Boboshtica ka hedhur hapat e para në fushën e turizmit, qysh me ndryshimin e sistemit, përmes zhvillimit të strukturave të shërbimit të ushqimit dhe pijeve. Sot kjo ofertë është zgjeruar edhe në fushën e hotelerisë. Në Boboshticë funksionojnë 9 restorante të njohura për kulinarinë tradicionale dhe 6 hotele, të cilat përfaqësojnë një bazë të mirë për suportin e turizmin kulturor dhe turizmit bazuar në natyrë. Megjithëse qeveria shqiptare e ka përfshirë Boboshticën në projektin e 100 fshatrave, ende nuk ka një plan zhvillimi të mirëfilltë për të nxitur rigjallërimin e këtij vendbanimi. Një planifikim dhe studim i mirë do të ishte me vlerë të madhe për të ndërhyrë me sukses në nxitjen e turizmit pa dëmtuar vlerat ekzistuese. Asfaltim i një rruge të izoluar duket më shumë si një përpjekje për të treguar vullnet, por praktika ka treguar se pa planifikim të mirë, çdo ndërhyrje ka rrezikun e gabimit brenda saj. 

Rigjallërimi i vendbanimeve rurale, vjen edhe përmes evokimit të periudhave më të larta të organizimit të tyre, pasi kultura që mbart popullsia dhe menaxhimi tradicional i resurseve janë një burim i çmuar për planifikimin e projekteve të zhvillimit. Për të rigjallëruar jetën dhe ekonominë e tyre është e dobishme vlerësimi dhe tërheqja e të gjitha burimeve që mbart territorri. Në ditët e sotme, për arsye nga më të ndryshmet, format e kontributeve komunitare që përmendëm më lart janë dobësuar shumë. Filantropia është harruar si fenomen si nga njerëz të pasur e të sukseshëm brenda vendit ashtu edhe nga ata që vlera e ekzistencës dhe nostalgjisë mund ti risjellë në viset e të parëve. 

Shqipëria dhe fshatrat e saj kanë nevojë për përvojën dhe mësimet që vijnë nga vende me demokraci të zhvilluar. Nevoja më e madhe këtu ndihet në modelet e ruajtjes së mjedisit, në projekte të mira zhvillimi që lidhen me turizmin dhe në rizgjimin e kulturës së filantropisë në mbështetje të veprave publike, në ato fusha ku komunitetet nuk kanë aftësi investuese ndërsa shteti nuk u jep prioritet asnjëherë. Duket sikur forma të sofistikuara të korrupsionit dhe ryshfetit marrin atë pjesë të të ardhurave që individët e pasur, me dashuri do i dhuronin për vepra publike. Përballë të sotmes ku kanë humbur këto vlera ndriçon e kaluara e njerëzve të zakonshëm ose jo që filantropia dhe puna për përparimin e atdheut i ka bërë të mëdhenj dhe vendi ynë i mban në zemër e memorie. 

Dr. Ardiana MIÇI

Mendime për romanin “Shtatori i gjëmës së madhe” të shkrimtarit Skifter Këlliçi

by

Nga Fani Bufi Boston/

Vështrim i përgjithshëm për romanin Autori Skifter Këlliçi i shmanget ndërtimit traditor të romanit, si: hyrja, pikëlidhja, zhvillimi, pika kulmore, zgjidhja dhe mbyllja, por na dhuron një ndërtim krejt ndryshe, si: pikëlidhja e menjëhershme, zhvillimi i ngjarjeve në lartësinë e pikës kulmore, pra zhvillohen ngjarjet si në një rrafshnaltë tejet të zgjatur deri në fund të romanit. Në grafikun e emocioneve përngjan me grafikun e fjalisë pyetëse, e cila përfundon me intonacion të lartë. çdo roman me ndërtim(kompozicion) të thjeshtë tek grafiku përngjan me grafikun e fjalisë dëftore, që fillon me intonacion të ulët, arrin pikën kulmore dhe gjatë zgjidhjes bie. Tek ky roman, kur lexuesi përjeton tmerret e pikës kulmore dhe pret të bienë tensionet, që shkaktojnë emocione të larta, nuk bienë, ato mbeten në rrafshnaltën e pikës kulmore. Zhvillimet qëndrojnë kulminante në emocione. Kompozicioni i ndërlikuar bën që lexuesi të përjetojë emocione të forta dhe ta çojë deri në fund leximin e romanit, në pritje të tmerreve, që mund të ndodhin. Të papriturat e shumta dhe të ndërlikuara, shtojnë interesin për të mësuar se çfarë do të ndodhë pas çdo çasti intrigues, se ç’zgjidhje do t’u jap autori ngjarjeve të reja shqetësuese me mëdyshjet e personazheve. Në vështrimin e përgjithshëm romani”Shtatori i gjëmës së madhe” mbetet një roman tepër tërheqës për lexuesin si për temën shqiptaro-amerikane që trajton, por edhe nga niveli letraro-artistik i paraqitjes në tërsinë e vet. Niveli i ligjërimit Në të gjithë romanin”Shtatori i gjëmës së madhe” kushtuar ngjarjes gjëmëmadhe të 11-të shtatorit 2001, kujtimit të 2981 viktimave tek Qendra Ndërkombëtare e Tregtisë, Nju Jork, autori ka përdorur një ligjërim të lartë dhe të tensionuar artistik të realizuar përmes sinonimeve të fjalëve të përdorura, të fjalëve të reja dhe ndërtimit sintaksor të fjalisë. Ligjërimi i përpikët i personazheve të trevave të shqiptarisë, bëjnë lokalizimin historik dhe trevëror. Ligjërimi i Marko Muzakës për historinë e dhimbshme të shqiptarëve, pas vdekjesë së Skëndërbeut, na çonë në More dhe në kolonitë arbëreshe në Itali. Po ashtu tregimet e Besmirit nga Kosova që lidhet me Martën nga Mali i Zi, na njohin dhimbshëm me luftën e shqiptarëve jashtë kufijve politik të Shqipërisë për të mbijetuar nga genocidi sërb dhe malazezë. Endjet: Kosovë, Shqipëri, Greqi, Itali, Amerikë janë përshkruar me fjalor të pasur dhe me figuracion artistik, ndërkohë përdorimi i fjalëve krahinore në të dy dialektet, japin një tablo të gjallë të zgjuarsisë, guximit, papërulshmërisë, para çdo vështirësie, japin ruajtjen e dashurisë për vendlindjen me shpresën e madhe që të kthehen një herë në vendlindjen e dashur.Pellgmbledhja e prurjeve krahinore Pellgmbledhja e prurjeve të pesonazheve, tepër veprues në jetën e tyre në etapa të ndryshme historike brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë, i japin romanit një frymëmarrje mbarë kombëtare. Nëpërmjet telereportierit Stivi Ferguson, si personazh lidhës dhe përçues i veprimtarisë së dy shqiptarëve, realizohet subjekti i romanit në tërësinë e vet. Me veprimtarinë dhe historinë vetjake të personazheve shpaloset historia e dhimbshme në kohë të ndryshme, përfshirë edhe kohën e monizmit dhe të demokracisë së Shqipërisë. Zhaklina jepet me nota dhe tone tepër të qytetruara, jepet si një punonjëse e përkushtuar, që nxit dhe hovon veprimet e personazheve. Përpjekja për të realizuar një dokumentar mban gjallë gjithë zhvillimin e subjektit. Përjetimet e Zhaklinës në punë, në jetën shoqërore dhe atë dashurore rritin emocionet, ndërkohë çastet e bisedave bëhen më gazmore dhe të prekshme. Në përjetimet e saj lexuesi njihet dhe përjeton tmerret e fundit tragjik. Një kundërvënie e padëshiruar: dasmë-vdekje, antitezë tepër e dhimbshme, tragjike. Marko Muzaka është arbëresh. Nëpërmjet këtij personazhi njihemi me historinë e dhimbshme të shqiptarëve të mërguar pas vdekjesë së Skënderbeut. Shumë shqiptarë për t’i shpëtuar terrorit të pushtuesve turq morën rrugën e arratisë. Me sjelljen në kujtesë, me ndjenja të forta dhimbjeje endjet për shkak të persekutimit, mbetet gjallë atdhetaria dhe përçohet brez pas brezi. Besimi nga Kosova me rrëfimet e tij emocionalisht të dhimbshme shpalos egërsinë e genocideve sërbe, që synojnë pastrimin etnik të trevave të Kosovës me popullësi shqiptare. Endja e dhimbshme e Besimit drejt Shqipërisë, e mbushur me zhgënjim në Jugosllavi, me besim se në Shqipëri do merrnin fund vuajtjet, nuk i dha kënaqësi, zhgënjimi në Shqipëri i dha goditjen më e madhe. Lidhja e Besmirit me Martën, vajzë nga Mali i Zi, i jep mundësi autorit, Skifter Këlliçi, të njehësojë mendimin famkeq të shpopullimit të trevave shqiptare edhe në Mal të Zi. Endjet nga përndjekjet: Kosovë, Shqipëri, Greqi, flasin dhimbshëm për vuajtjet dhe tragjedinë e shqiptarëve në kohë të ndryshme të historisë së tyre. Shpërnguljet dhe degëdisjet e shqiptatëve nga trevat e tyre historike përshkruhen me një ligjërim të pasur në fjalor, me fjalë të reja dhe sinonime me kuptime të larmishme. Në ligjërimet e personazheve shkrimtari Skifter Këlliçi, ruan fjalorin krahinor për ta bërë romanin gjithëpërfshirës të trevave të shqiptarisë. Besim Istrefi nga Prishtina, Rrok Camaj nga Gruda, Marko Muzaka abëresh, gazetari Sokol Kama nga Tirana etj. janë prurje të një pellgmbledhjeje në mbështetje të temës shqiptaro-amerikane kushtuar ngjarjesë gjëmëmadhe të 11-të shtatorit 2001. Kohështrirja e veprimtarisë së përbashkët, e përshkruar me emocione të forta, i bënë më njerëzore marrëdhëniet midis tyre. Të papriturat në roman Të paprituat, gjatë zhvillimit të ngjarjeve në roman, sjellin emocione të shumta, të cilat të nxitin të vazhdosh leximin për të përjetuar e njohur sfidat për çdo ngjarje. Në zhvillimet e përshkruara bukur të jetës së zakonshme me plotë vrull e përkushtim ndodh diçka e papritur. E papritura prish humorin, qetësinë dhe rrjedhshmërinë e çastit, shton dyshimin, trishtimin, frikën, se diçka s’po ecën mirë. Dyshimet e personazheve: Sokoli dhe Fetia, gjatë kontrollit të pranimit të udhëtarëve, shkjaktojnë, për çudi, përplasje me bosin. Ai do vetëm imazhin e mirë të kompanisë dhe nuk do të dijë për rrezikshmërinë, që u kanoset udhëtarëve. Bosi jo vetëm që nuk shqetësohet nga informacioni që merr, por i kërcënon për pushim nga puna. Në kulmin e gëzimit dhe të haresë, kur po ngrihej dolli për dasmën e Stivit me Zhaklinën, gjat fluturimit në avion, ndodh e papritura makabre: terroristët sulmojnë. çdo gjë përmbyset katrastrofikisht. Kur pasagjerët të befasuar kërkonin të dinin se çfarë po ndodhte, u gjendën para thikave dhe shisheve me sprait djegës. Kënaqësisë së udhëtimit dhe të dollive për dasmën e pritshme, befasisht, i shfaqet tmerri për jetë a vdekje. Këto dhe të papritura të tjera krijojnë drama shpirtërore tepër të dhimbshme. Mosvlerësimi i tolerimeve në rregullore Pakujdesia apo mosvlerësimi sa duhet i tolerimeve në rregulloren e pranimit të sendeve të udhëtarëve në pikën e kontrollir, solli gjëmën e madhe. Kontrollorët vërenin se futeshin brisqe jo më të mëdhenj sa fotodokumenti, shishe erëmbajtëse, që mund të shkaktonin viktima. Dyshimet e Sokolit, të përshkruara me një hamendësim të rrezikshëm, nxjerrin në pah zgjuarësinë në vlerësimin e mjeteve që mund të abuzohej dhe tregojnë korrektësi në kryerjen e detyrës me përgjegjësi të lartë. Mangësitë e rregulloresë përshkruhen në luftëmotivet e kontrollorëve, të cilët përjetojnë emocione të forta, që e bëjnë tepër tërheqës romanin. Autori, Skifter Këllici, përjetimin e pasojave, që mund të vinin nga tolerimet, i përshkruan me ndjenja të forta dhimbjeje, të cilat e bëjnë tepër tërheqës romanin për lexuesin. Lexuesit, gjatë përjetimit të emocioneve, krijojnë simpati për kontrollorët e përpikët në detyrë. Bosit i janë errur sytë nga ruajtja e imazhit të mirë të kompanisë, ndaj e qorton dhe e kërcënon Sokolin. Dyshimet e kontrollorëve qenë lajmëtare të gjëmës së madhe, që ndodhi tek kullat binjake. Luftëmotivet e kontrollorëve janë të gjalla plot ngarkesë emocionale, që tek lexuesi krijojnë respekt për ata punonjës të rregulltë në detyrë.Përdorimi i fjalorit Romani”Shtatori i gjëmës së madhe”, në tërësinë e vet, përbëhet nga llojshmëri ngjyrash të bukura, si lulnajat e një pëllaje në një ditë të bukur pranvere, nga përdorimi i fjalëve me kuptim të larmishëm, të përzgjedhura për çka dëshiron autori të shpreh fuqishëm ndjesitë shpirtërore, në mënyrë të veçantë: gëzimin, harenë, trishtimin dhe dhimbjen. Autori përdor fjalë të rralla që mbartin, nga ana semantike, ngjyrime që përdoren në krahina të ndryshme shqiptare, duke u përpjekur t’u japë qytetarinë e përdorimit në gjuhën shqipe normative. Duhet vlerësuar edhe për krijimin e fjalëve të reja me brumë nga të dy dialektet e gjuhës shqipe.Lartësia emocionale e zhvillimit të ngjarjeve pas pikës kryekulmore Kush mendon se, me goditjen e kullave binjake, me përjetimin e dhimbjesë së madhe, ngjarjet e mëpastajme do të ulin emocionet, ato do të jenë në rënie të forces së përjetimit, gabon. Fill pas tmerreve brenda avionëve, lindin ndjesi të reja tronditësre. Nuk ka rënie të kurbës së zhvillimit të ngjarjeve. Lufta për të mbijetuar fatkeqët në brendësi të kullave, ndesh me qëndresën e terroristëve, të cilët mashtrojnë dhe masakrojnë. Tensionet mbeten të ngritura si në brendësi të kullave edhe në avionët e rrëmbyer nga terroristët. Lufta për jetë a vdekje e mban të ndezur ndjenjën e urrejtjes, e cila u jep forcë udhëtarëve të çajnë përpara për t’i shpëtuar vdekjes së sigurtë. Përshfaqja e përfytyrimit të ditës së dasmës tek Stivi në hotel, është përshkruar me nota kënaqësie dhe dhimbjeje. Përfytyrimi shërben si një mesazh për të vepruar në kohën e duhur, që në të ardhmen të mos përsëritet kurrë.Pse duhet lexuar romani?Në vazhdimësi të atyre që thamë më parë, tema shqiptaro-amerikane është një thirrje e fortë për t’u lexuar nga shqiptarët brenda kufijve politik dhe jashtë tyre për t’u njohur e përjetuar emocionalisht gjëmën e madhe të 11-të shtatorit 2001, pasi është i vetmi roman, që e ka trajtuat këtë temë, njëherazi është një kamban alarmi për ata që hartojnë rregullat e pranimit në pikat e kontrollit. Nëpërmjet romanit përçohet mesazhi: terrorizmi nuk ka synim vetëm Amerikën, terrorizmi është vdekjeprurës për çdo liri njerëzore dhe, veçanërisht, për të mbajtur në skllavëri femrën. Romani”Shtatori i gjëmës së madhe” i shkrimtarit të mirënjohur Skifter Këlliçi, me temë shqiptaro-amerikane, është një dritare plotë dritë për të parë fitoren e përparimit mbi skllavërinë e tmerrshme të terroristëve, të cilët nuk ndalen kurrë para marrjes së jetës masive njerëzore.

LEON TOLSTOJ

by

Prof. Xhelal Zejneli/

Leon Nikollaeviç Tolstoj (rus. Lev Nikolaeviç Tolstoi, Jasna Polana, /guberni e Tulit, 9 shtator 1828 – Astapovë/Astapovo, gubernia Rjazanska, 20 nëntor 1910), është prozator, dramaturg dhe publicist rus. Lindi dhe vdiq në Perandorinë Ruse. Pasardhës i një fisi të vjetër fisnikes. Q në fëmijëri jetoi kryesisht në pronën e familjes në Jasnaja Polana (Jasnaya Polyana) si dhe në Moskë. Ishte oficer në Kaukaz dhe në Luftën e Krimesë të vitit 1855. Ishte kont (grof). Në një natë dimri, shkrimtari dhe mendimtari 82-vjeçar, i dëshpëruardhe i sëmurë, është larguar nga shtëpia. Vdes në vitin 1910 në stacionin hekurudhor, në Astapovë. Supozohet se ka vdekur nga ndezja në mushkëri. Për të kujdeseshin gruaja dhe vajzat e tij. Se si ka mundur të largohet nga shtëpia nuk është e qartë. Mjekët që kanë mbërritur në vendin e vdekjes, kanë ndërhyrë duke i dhënë injeksione morfiumi. Në ceremoninë e varrimit kanë marrë pjesë një numër i madh njerëzish, përfshi edhe mijëra fshatarë. Shumë prej tyre nuk kishin ditur sa duhet për jetën dhe veprën e këtij realisti rus. * * *Tolstoi lindi në Jasna Polanë, në pronën e familjes, 12 km në jug të Tules dhe 200 km në jug të Moskës. Tolstojët janë familje e njohur e bujarisë së vjetër ruse. Konti (grofi) Nikollaj Iliç Tolstoj, veteran i Luftës për atdheun të vitit 1812 dhe kontesha Maria Tolstoj (e lindur princesha Maria), kishin pesë fëmijë. Leon Tolstoi (Lev Tolstoi) ishte fëmija i katërt. Prindërit e Tolstoi vdiqën kur ai ishte tejet i ri. Për të, për vëllezërit dhe për motrat e tij u kujdes farefisi. Në vitin 1844 u regjistrua në Universitetin e Kazanit për të studiuar drejtësinë dhe gjuhët orientale. Mësuesit apo profesorët e tij e përshkruajnë: “i paaftë dhe nuk tregon vullnet për mësim”. Tolstoi e la universitetin në mes të studimeve, u kthye në Jasna Polanë. Pas kësaj, pjesën më të madhe të kohës e kaloi në Moskë dhe në Sankt Peterburg. Në vitin 1851, pasi ishte zhytur në borxhe nga bixhozi, bashkë me vëllain e madh vajti në Kaukaz dhe shkoi në shërbimin ushtarak. Në këtë kohë nisi të shkruajë. Transformimi i tij prej një autori të një shoqërie të shfrenuar dhe të privilegjuar, në një anarkist të padhunshëm dhe shpirtëror të moshës së tij të mëvonshme, vjen si rrjedhojë e përvojave të tij në ushtri. Kësaj i kanë kontribuar edhe dy udhëtimet në Evropë në vitet 1857 dhe 1860-61. Po atë rrugë e kaluan edhe Aleksandar Hercen/Gercen, Mihail Bakunin dhe Petar Kropotkin. Shënim: Aleksandar Ivanoviç Hercen/Gercen (Moskë, 1812 – Paris, 1870), është shkrimtar rus, një prej ideologëve të socializmit utopist rus; ishte fëmijë i palegalizuar i një fisnikut të pasur rus dhe i një gjermaneje nga Shtutgarti; Mihail Aleksandroviç Bakunin (Tver Govermorate, 1814 – Bern, Zvicër), anarkist revolucionar rus, socialist; Petar Alekseeviç Kropotkin (Moskë, 1842 – Dmitrov, Rusi, 1921), revolucionar anarkist rus, gjeograf, zoolog, eseist politik i cili angazhohej për anarko-komunizëm.* * *Që herët ishte i pakënaqur me pozitën e privilegjuar të bujarëve (të fisnikëve, të aristokracisë). Kërkoi raporte shoqërore të reja, pikësëpari ngritjen e fshatarësisë. Qëndroi larg lëvizjeve revolucionare. Në pronën e vet zhvilloi punën iluministe, sidomos pasi u kthye nga Evropa, i dëshpëruar nga pandjeshmëria e qytetërimit borgjez ndaj të keqes shoqërore. Këtë e pasqyron në novelën “Luzern” (1857). Pas viti 1861 në Rusi kemi çlirimin nga bujkrobëria. Tolstoi përjetoi një krizë të re morale dhe në “Rrëfime” (“Ispoved”, 1879-1882) i pasqyroi parimet e veta fetare. Kishte mendim kritik ndaj pronësisë, shtetit dhe kishës. Synonte rimëkëmbjen morale në frymën e krishterimit evangjelist. Besonte se ringritja është e mundshme me përsosmërinë e individit dhe “duke mos iu kundërvënë të keqes me dhunë”. Mësimin apo doktrinën e vet e paraqiti në shkrimet publicistike “Kisha dhe shteti” (1882); “Me ç’ka të bëjë feja ime” (1884 ) etj.Në veprat kushtuar çështjeve estetike mohonte artin e shtresave të larta, sidomos në Perëndim. Kishte qëndrim kritik ndaj vlerave kanonike dhe dukurive bashkëkohore në muzikë dhe në artin figurativ, kërkonte art didaktik për popullin. Këto pikëpamje i paraqiti në shkrimin “Ç’është arti” (1897-98). Veprat në të cilat Tolstoi braktis mësimin apo doktrinën kishtare shpesh janë objekt censure, kështu që janë konfiskuar edhe interpretimet e tij të motiveve evangjelistë në “Rrëfime popullore” (1886). Në vitin 1901 Tolstoi u përjashtua nga Kisha Ortodokse Ruse.Në shkrimin “Nikollaj Palkin”, Gjenevë 1891, Tolstoi u ngrit kundër autokracisë dhe autoritarizmit perandorak (carist). Në shkrimin “Nuk mund të hesht” që u botua në vitin 1908 jashtë Rusisë, protestoi kundër represioneve. Në shkrimin “Mbi aneksimin e Bonjës dhe Hercegovinës” (1908), protestoi kundër politikës së Fuqive të Mëdha.* * *Ishte shkrimtar, dramaturg, eseist, kritik letrar, filozof moral, luftëtar i njohur i të drejtave të punëtorëve dhe të fshatarëve, e mbi të gjitha pacifist dhe majtist. Leini (Vlladimir Iliç Uljanov Lenin, 1879-1924) e ka quajtur baba të revolucionit rus. Me idetë e veta përparimtare për qëndresë jo të dhunshme, joviolente, paqësore ushtroi ndikim mbi personalitetet që u paraqitën më vonë, ndër të cilët më të njohur janë Martin Luter King dhe lideri i Indisë, i vrarë në atentat, Mahatma Gandi (Mahatma Gandhi, 1869-1948). Sipas votimit të 125 autorëve të njohur sovjetikë, veprat e Tolstoit u përfshinë në radhët e veprave më të mëdha të të gjitha kohëve. Shënim: Martin Luter Kingu (Martin Luther King, Jr.) lindi në Atlantë të Xhorxhisë (Atlanta, Georgia), më 15 janar 1929. U vra në atentat, më 4 prill 1968 në Memfis të Tenesit (Memphis, Tennesse). Ishte klerik baptist afroamerikan, luftëtar i të drejtave qytetare dhe laureat i çmimit “Nobel” për paqe. Konsiderohet si një nga ithtarët më me ndikim të veprimit apo të qëndresës pa dhunë. Për shumë njerëz në botë konsiderohet hero, pacifist dhe martir. Në marshin e zezakëve në Uashington të organizuar në vitin 1963 morën pjesë 250.000 vetë. Fjalimi i Kingut “Kam një ëndërr” (“I Have a Dream”), bashkë me atë të presidenti të gjashtëmbëdhjetë të ShBA-së, Abraham Linkoln (Abraham Lincoln, 1809-1865) në Getisburg, konsiderohet si një nga fjalimet më të mira në historinë e oratorisë amerikane. Për qëndresën e padhunshme ndaj paragjykimeve racore në ShBA, më 14 tetot 1964, Kingut iu dha çmimi “Nobel” për paqe. Në atë kohë, në moshën 35-vjeçare, Kingu u bë laureati më i ri i çmimit “Nobel” për paqe. Në një fjalim të mbajtur më 4 prill 1967, Kingu dënoi rolin e ShBA-së në luftën e Vietnamit. Në vitin 1968 Kingu organizoi “Fushatën e të varfërve” e cila arriti kulmin me marshin deri në Uashington, me ç’rast, më 3 prill mbajti fjalim lidhur me varfërinë. Të nesërmen, më 4 prill 1968, në Memfis të Tenesit ndaj tij u krye atentat. Në varrimin e tij morën pjesë rreth 300.000 vetë. Atentator ishte Xhejms Erl Rej (James Earl Ray, 1928-1998), i cili në vitin 1969 u dënua me 99 vjet burg. I shpëtoi dënimit me vdekje pasi kishte pranuar krimin. Vdiq në burg pasi kishte vuajtur 29 vjet heqje lirie. Në atentatin ndaj Kingut kishte të tillë që thanë se është e implikuar qeveria * * *Gjatë vizitë së vet të vitit 1857, Tolstoi i pa ekzekutimet publike në Paris. Kjo ishte një përvojë traumatike që e shënoi pjesën tjetër të jetës së tij. Në letrën dërguar mikut të tij – eseistit, kritikut letrar, artistik dhe muzikor rus Vasil Botkin (Vasily Petroviç Botkin, 1812-1869), shkruan: “Është e vërtetë se shteti është komplot i destinuar, jo vetëm për shfrytëzim, por edhe për t’i korruptuar qytetarët e vet… Që sot, kurrë nuk do t’i shërbejë cilësdo qeveri, kudo qoftë”.Koncepti i Tolstoit për veprim joviolent, pa dhunë apo Ahmist u forcua pasi e lexoi versionin gjerman të veprës Tirukural. Më vonë kjo ndihmoi që ky koncept të mbillet edhe te Mahatma Gandi, nëpërmjet shkrimit të tij “Letër indusit”, kur Gandi i ri zhvillonte korrespondencë me të dhe i kërkonte këshilla.Shënim: Tirukkural ose shkurtimisht Kural është vepër e kultivuar e letërsisë tamile. Autor i përmbledhjes është poeti dhe filozofi tamil Thiruvalluvar. Është tekst klasik në gjuhën tamile që përbëhet prej 1330 kupleteve të shkurtër apo kuraleve, prej nga shtatë fjalë. Teksti ndahet në tre libra me aforizma për etikën, sëmundjen, pasurinë, dashurinë, për çështje politike dhe ekonomike. Në anglisht u botua në vitin 1794. Titulli origjinal është Muppal dhe është botuar në vitin 1812. * * *Udhëtimi i Tolstoit nëpër Evropë gjatë viteve 1960-1961 i dha formë zhvillimit të tij politik dhe letrar. Pati rastin të takohej me poetin, romancierin dhe dramaturgun francez Viktor Hygo (Victor Marie Hugo, 1802-1885), talentin letrar të të cilit Tolstoi e ngrëntë lartë, pasi kishte lexuar “Të mjerët” (Les Misérables, 1862) e tij që sapo ishte botuar. Skenat e betejave të romanit të Hygosë, Tolstoi i evokon edhe në romanin e vet “Lufta dhe paqja”, me ç’rast vërehet një lloj ndikimi i romantikut francez.Në filozofinë politik e të Tolstoit ka ndikuar edhe vizita e tij që ia bëri në mars të vitit 1861 anarkistit francez Pjerë-Zhozef Prudon (Pierre-Joseph Proudhon, 1809-1865). Prudoni ishte ekonomist dhe filozof, anarkist i parë i vetëshpallur, federalist dhe socialist. Në këtë kohë Prudoni jetonte në egzil, në Bruksel, me emër të rrejshëm. Gjatë këtij takimi Tolstoi e shfletoi veprën e pabotuar të Prudonit, “La Guerre et la Paix” (Lufta dhe paqja) në frëngjisht, titullin e të cilit Tolstoi e huazoi për kryeveprën e vet. Që të dy biseduan për arsimin. Në shkrimet e veta për arsimin, Tolstoi shkruan: “Gjatë bisedës me Prudonin erdha në përfundim se ai ishte i vetmi njeri që e kuptonte rëndësinë e arsimit dhe të shtypit në kohën tonë”. Plot entuziazëm, Tolstoi u kthye në Jasna Polanë dhe themeloi 13 shkolla për fëmijët e fshatarëve rusë, të cilët sapo ishin emancipuar prej bujkrobërisë në vitin 1861. Parimet shkollore Tolstoi i kishte përshkruar në esenë e vet të vitit 1862 “Shkolla në Jasna Polanë” Eksperimentet arsimore të Tolstoit ishin afatshkurtër, pjesërisht edhe për shkak të shqetësimeve që ia shkaktonte policia perandorake sekrete. Por, si një paraardhës i drejtpërdrejtë i pedagogut skocez Aleksandër S. Nil Samerhil (Alexander Sutherland Neil Summerhill, 1883-1973), shkolla në Jasna Polanë mund të merret si shembull i parë i teorisë koherente të arsimit demokratik. * * *Më 23 shtator 1862, Tolstoi u martua me diaristen Sofia Andreevna Bers (Sophia Andreevna Tolstaya, e lindur Behrs, 1844-1919), me prejardhje gjermane, e cila ishte 16 vjet më e re se ai. Ishte bijë e mjekut me renome të oborrit, Andre Bers dhe stërmbesë e kontit (grofit) Petar Zavadovski, të parit ministër të Arsimit në Rusinë cariste. Familja dhe miqtë e thirrshin Sonja, që është deminutiv rus i emrit Sofia. Tolstoi dhe Sofia kishin 13 fëmijë. Tetë prej tyre e mbijetuan fëmijërinë, ndërsa pesë vdiqën që në foshnjëri apo fëmijëri. Fëmijë të tyre ishin: Konti Sergej Lavoviç/Lvoviç Tolstoj (10.07.1863 – 23.12.1947), kompozitor dhe etnomuzikolog; Kontesha Tatjana Lavovna/Lvovna Tolstoj (Jasnaja Polanë, Rusi, 04.10.1864 – Romë, 21.09.1950), piktore dhe autor memoaresh; grua e Mihail Sergeeviç Sukhotin-it (1850-1914); prej tyre lindi vajza Tatiana (1905-1996), e cila e mban emrin e së ëmës Konti Ilia Lavoviç Tolstoj (22.05.1866 – 11.12.1933), shkrimtar; Kontesha Lav Lavovna Tolstoj (01.06.1869 – 18.10.1945), shkrimtar dhe skulptor; Kontesha Maria Lavovna Tolstoj (1871-1906), grua e princit, e guvernatorit rus Nikollaj Leonidoviç Obolenski (1878-Paris, 1960); Obolenski vjen nga një familje ortodokse; më 1925 emigroi; jetoi në Francë; në egzil kaloi në katolicizëm; Konti Peter Lavoviç Tolstoj (1872-1973), vdiq që foshnje; Konti Nikollaj Lavoviç Tolstoj (1874-1875), vdiq që foshnje; Kontesha Varvara Lavovna Tolstoj (1875-1875), vdiq që foshnje; Konti Andrej Lavoviç Tolstoj (1877-1916), shërbeu në luftën ruso-japoneze; Konti Mihael Lavoviç Tolstoj (1879-1944); Konti Aleksej Lavoviç Tolstoj (1881-1886), vdiq që në fëmijëri; Kontesha Aleksandra Lavovna Tolstoj (18.07.1884 – 26.09.1979); Konti Ivan Lavoviç Tolstoj (1888-1895), vdiq që në fëmijëri. Në prag të martesës së tyre, Tolstoi ia kishte dhënë Sofisë ditarët e vet me hollësitë e të kaluarës së vet erotike. Përpos tjerash, në ditar shkruan se Tolstoi ka pasur një djalë me një bujkrobe në pronën e tij. Megjithëkëtë, në fillim të martesës ata kanë qenë të lumtur. Kur Tolstoi i shkruante romanet “Lufta dhe paqja” dhe “Ana Karenina”, kishte mbështetjen e Sofisë (Sonjës). Ajo punonte si sekretareshë, editore dhe administruese financiare e tij. Herë-herë, punimet epike të tij, Sonja i përshkruante me dorë. “Lufta dhe paqja” duhej t’i dorëzohej botuesit në versionin final të pastër. Për këtë kujdesej Sonja. Por, jetën e tyre të mëvonshme, në librin “Tolstoi: Biografia” të botuar në vitin 1988, Endrju Norman Vilson e përshkruan si më fatkeqe në historinë e letërsisë. Raportet e Tolstoit me gruan e vet u keqësuan për arsye se pikëpamjet e tij bëheshin gjithnjë më radikale. Ai dëshironte të heqë dorë nga pasuria e tij e trashëguar dhe e krijuar prej tij, duke përfshirë edhe heqjen dorë prej të drejtave të autorit ndaj punimeve të hershme. Shënim: Endrju Norman Vilson (Andrew Norman Wilson, 1950 -) është shkrimtar dhe kolumnist anglez; shkruan biografi kritike. Është autor i librit “Tolstoi: Biografia” (1988).* * *Pas revolucionit rus të vitit 1905 dhe themelimit të Bashkimit Sovjetik, familja e Tolstoit u largua nga Rusia. Pasardhësit dhe farefisi i tij sot jetojnë në Suedi, në Gjermani, në Mbretërinë e Bashkuaur, në Francë dhe ShBA. Midis tyre është edhe stërmbesa e Tolstoit, këngëtarja suedeze xhez (jazz) Luiza Viktoria Tolstoj (1974- ), bijë e Erik Klajbergut. Me familjen e Tolstoit ndërlidhet edhe pronari suedez i tokave Herman Kristofer Paus (Herman Christopher Paus; Norvegji, 1897 – Herresta, Suedi, 983). Ky ishte i martuar me mbesën e Tolstoit, domethënë me vajzën e vajzës, Tatiana Sukhotina (Jasnaja Polanë, Rusi, 1905 – 1996), e cila ishte vajzë e vajzës së Tolstoit, Tatiana Sukhotina Tolstoya (1864-1950). * * * Krijimtaria letrare – Tostoi është një prej kolosëve të letërsisë ruse. Verat letrare të tij përmbajnë elementet e ideve të tij, por i tejkalojnë me forcën e presedeut artistik shoqëror-analitik. Duke i përcjellë shkrimtarët e shekullit XVIII – Zhan-Zhak Rusonë dhe Loren Stern-in, në trilogjinë “Fëmijëria” (1851-52), “Djalëria” (1852-54), “Rinia” (1855-56), në lëndën nga jeta e vet, përcjell rritjen shpirtërore dhe morale në fermë, duke soditur me sytë e një të riu botën përreth. Shfaqet karakteri të cilin e mundojnë problemet morale dhe etike.Shënim: Zhan-Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) është shkrimtar dhe filozof francez, pasardhës i një familjeje protestante, të vendosur në Gjenevë në shekullin XVI. Shpirt i trazuar, pa arsimi sistematik, kaloi në katolicizëm, përsëri u kthye në protestantizëm.Loren Stern (Laurence Sterne, 1713-1768) romancier anglez. Studioi në Universitetin e Kembrixhit (Cambrdge).* * *Tolstoi bën pjesë në radhët e realistëve më të mëdhenj rusë të kohës. Njihet për dy veprat e tij më të mëdha, “Ana Karenina” dhe “Lufta dhe paqja”, të cilat pasqyrojnë prapavijën e thellë psikologjike dhe shoqërore të Rusisë dhe të shoqërisë së saj në shekullin XIX. Krijimtaria e tij përfshin romanet “Lufta dhe paqja” dhe “Ana Karenina”, që janë kryevepra të tij si dhe novelat “Haxhi – Murati” dhe “Vdekja e Ivan Iliçit”. Temë e novelës “Sulmi” (“Nabeg”, 1853) është egërsia e ushtrisë ruse gjatë fushatës ndaj çeçeneve. Në ciklin “Tregime të Sevastopolit” (1855) mbizotëron dëshmia e padiskutueshme për absurditetin e luftës. Tolstoi kridhet në dialektikën e shpirtit të personazheve të tjera. Porosi morale dhe etike përcjellin edhe novelat e tjera të Tolstoit: “Tri vdekjet” (1858) krahasojnë sjelljen e personazheve, në pikëpamje sociale të kundërt dhe natyrës. “Vdekja e Ivan Iliçit”(1884-86) është akuzë e jetës së kotë, të pafrytshme. Në novelën “Sonata e Kriojcerit” (1891) personazhi i Tolstoit fajëson muzikën për ndikimin në ndjenja, duke e konsideruar të dëmshëm edhe seksualitetin. Novela “Ringjallja” ka në qendër fisnikun e penduar dhe qëndrimin e tij lidhur me gjykimin e prostitutave. Këtu bie në sy kritika më e plotë e institucioneve shoqërore. Novela “Haxhi-Murati” u botua më 1912, d.m.th. pas vdekjes së autorit. Këtu trajtohet tema ekzistenciale e Kaukazit me figurën tragjike të malësorit midis çekanit të pushtetit carist dhe kudhrës së qëndresës të popujve të Kaukazit. Si dramaturg, Tolstoi është konsideruar “natyralist”, përkundër moralitetit evident: mjaftonte të shfaqej në skenë jeta e vrazhdët e fshatit rus (“Pushteti i errësirës”, 1887).Tolstoi ushtroi ndikim të fuqishëm në mendimin dhe letërsinë evropiane, veçanërisht me formën e romanit i cili individualen e ndërlidh me historiken. * * *Kritikat dhe vlerësimet – Bashkëkohësit e tij e çmonin lartë. Fjodor Dostojevski e konsideronte si më të madhin prej të gjithë romancierëve të tjerë të gjallë. Gystav Floberi, pas leximit dhe përkthimit të “Luftës dhe paqes”, ka deklaruar: “Çfarë artisti dhe çfarë psikologu!” Anton Çehovi, i cili shpesh e vizitonte Tolstoin në pronën e tij në fshat, shkruan: “Kur literatura ka një Tolstoj, është lehtë dhe e këndshme të jesh shkrimtar; madje edhe kur e dini se asgjë s’keni arritur…, kjo s’është aq e tmerrshme, për arsye se Tolstoi arrin për të gjithë”. Poeti dhe kritiku britanik i shekullit XIX Metju Arnold thoshte: “Romani i Tolstoi nuk është vepër artistike, por një pjesë e jetës”. Artin e Tolstoit vazhdojnë ta madhështojnë edhe kritikët dhe romancierët e mëvonshëm. Virxhinia Ulf e quajti „romancier më të madh se të gjithë të tjerët“. Xhejms Xhojsi kishte konstatuar: „Ai kurrë s’është i mërzitshëm, kurrë i marrë, kurrë i lodhur, kurrë pedant, kurrë teatral“. Për shpirtdëlirësinë e Tolstoit dhe për artin e tij Tomas Mani shkruan: „Rrallëherë arti ka bërë aq shumë sa edhe natyra“. Ose: „Rrallë ka punuar si artist, më tepër si natyralist”. Qëndrime të tilla kanë pasur edhe personalitete të tjera si Marsel Prusti, Uilliam Fokneri dhe Vladimir Nabokovi. Nabokovi kishte mendim të lartë për „Vdekja e Ivan Iliçit“ dhe për „Ana Kareninën“, por ai rishqyrtoi reputacionin e „Luftës dhe paqes“ dhe kritikoi ashpër „Ringjalljen“ dhe „Sonatën e Krojcerit“. * * * Shënim: Fjodor Mihajlloviç Dostojevski (Moskë, 1821 – Sankt Peterburg, 1881) romancier dhe novelist rus; Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880) romancier francez; Anton Pavlloviç Çehov (Taganrog, Rusi, 1860 – Badenweiler/Gjermani, 1904) novelist dhe dramaturg rus; Metju Arnold (Matthew Arnold, 1822-1888) poet dhe kritik kulturor anglez; Virxhinia Ulf (Virginia Woolf, 1882-1941) prozatore dhe eseiste angleze. Ndonëse me arsimim joformal, ishte shumë e arsimuar. Përkundër prirjeve erotike ndaj femrave, kishte marrëdhënie të afërta me burrin e vet, i cili i ndihmonte gjatë shqetësimeve mendore. Kohë pas kohe përjetonte tronditje nervore, vuante nga depresioni dhe melankolia. Një ditë i la bashkëshortit letër lamtumirëse. Më 28 mars 1941 kishte veshur kapotën, xhepat i kishte mbushur me gurë dhe ishte hedhur në lumin Uz në Jorkshir. Kufoma iu gjet pas tri javësh. pas Luftës së Dytë Botërore, popullariteti i saj kishte rënë. Iu rikthye në vitet ’70 të shekullit XX, gjatë lëvizjes së feministëve; Xhejms Xhojs (James Joyce, Dublin, 1882 – Cyrih, 1941) prozator dhe poet irlandez; lindi në një familje qytetare katolike, u shkollua në shkollat jezuite; Tomas Man (Thomas Mann, 1875-1955) prozator gjerman. Është ndikuar nga muzika e Rihard Vagnerit (Richard Wagner) dhe nga filozofia poetike e filozofit dhe poetit gjerman Fidrih Niçe (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) dhe filozofit dhe eseistit gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, Danzig/Gdansk, 1788 – Frankfurt mbi Majnë, 1860). Më 1929 Tomas Mani mori çmimin “Nobel”; Rihard Vagner (Richard Wagner, Lajpcig/Gjermani, 1813 – Ca’Vendramin Calergi, Venecie, Itali – 1883) kompozitor dhe dirigjent gjerman, i njohur kryesisht për operat e tij. Kur ishte gjashtë muajsh, i vdes nga tifoja babai Karl Fridrih Vagner (Carl Friedrich Wagner, 1770-1813). Pas një viti, e ëma Johana Rozine Vagner (Johanna Rosine, e lindur Pätz, Wagner-Geyer, 1774-1848) rimartohet me aktorin, dramaturgun dhe piktorin gjerman Ludvig Gajer (Ludwif Heinrich Christian Geyer, 1779-1821) , të cilin shumë studiues e konsiderojnë baba biologjik të Rihard Vagnerit;Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922) romancier francez, i lindur në një famije të pasur mjekësh; Uilliam Fokner (William Faulkner/Falkner, 1897 – 1962), prozator amerikan. Më 1949 mori çmimin „Nobel“; Vlladimir Vlladimiroviç Nabokov (Sankt Peterburg, 1899 – Montreux, Zvicër, 1977) prozator dhe poet rus dhe amerikan. Deri në vitin 1940 mbante pseudonimin Sirin. Nëntë romanet e para i shkroi në rusisht gjatë qëndrimit në Berlin, në vitet 1922-1937. * * * Punimet më të hershme të Tolstoit, novelat autobiografike “Fëmijëria, Djalëria dhe Rinia” (1852-1856), flasin për djalin e një pronari të pasur tokash dhe për kapërcimin e ngadalshëm të hendekut midis tij dhe fshatarëve. Edhe pse më vonë i hodhi poshtë si sentimentale, ato shpalosin një pjesë të konsiderueshme të jetës së Tolstoit. Ato ruajnë vlerën e vet si shembuj të rrëfimit universal të rritjes.Gjatë Luftës së Krimesë, Tolstoi shërbeu si nëntoger i regjimentit të artilerisë. Për këtë shkruan në “Tregime të Sevastopolit”. Përvojat e tij në betejë kanë ndihmuar në formimin e pacifizmit të tij dhe i kanë dhënë material për përshkrimin realist të tmerreve të luftës në krijimtarinë e tij të mëvonshme. Fiksioni i tij në mënyrë konzistente synon të pasqyrojë me realizëm shoqërinë ruse në të cilën jetonte. Romani “Kozakët” (1863), nëpërmjet rrëfimit për një aristokrat rus të dashuruar te një vajzë kozake, përshkruan jetën e kozakëve.Tolstoi, jo vetëm që i ka shfrytëzuar përvojat jetësore të veta, por edhe ka krijuar personazhe sipas imazhit të vet, siç janë Pjer Bezukov dhe princi Andrej në romani “Lufta dhe paqja”, Levini në romanin “Ana Karenina” dhe në njëfarë mënyre Nehludof në novelën “Ringjallja”. Tolstoi, më analitik është te romanet e mëdha. Në romanin “Lufta dhe paqja” (1867-69, teksti përfundimtar më 1873), duke përcjellë fatet e dy familjeve fisnike midis viteve 1805 dhe 1815, hulumton faktorët historikë të fitores ndaj udhëheqësit ushtarak dhe politik francez Napoleon Bonapartit (Napoleon Bonaparte, 1769-1821), që kanë qenë vendimtarë për vetëdijen e popullit, analizon betejat dhe zhvillon filozofinë e historisë, duke krijuar njëherazi një mori karakteresh dhe personazhesh dhe poetizon jetën në verim. Marrë në tërësi, “Lufta dhe paqja” konsiderohet si një prej romaneve më të mëdha të shkruar ndonjëherë, i jashtëzakonshëm për nga gjerësia dhe uniteti i vet. Pasqyra e madhe e tij përmban 580 personazhe, shumë prej tyre historikë, krahas atyre fiktivë, të sajuar. Rrëfimi lëviz nga jeta familjare deri te Shtabi suprem i Napoleonit, prej kështjellës së perandorit rus Aleksandar I Pavlloviç (1777-1825) deri te fushëbetejat e Austerlicit dhe të Borodinit. Ideja origjinale e Tolstoit ka qenë t’i hulumtojë shkaqet e kryengritjes së dekabristëve*, me të cilën merret vetëm në disa kapituj të fundit. Prej aty mund të nxirret përfundimi se djali i Andrej Bolkonskit do të bëhet një prej dekabristëve.Romani hulumton teorinë e historisë të Tolstoit, e sidomos parëndësinë e personave siç janë Napoleoni dhe Aleksandri. “Luftën dhe paqen” Tolstoi nuk e ka konsideruar roman. Edhe shumë vepra të tjera të mëdha të prozës ruse të asaj kohe nuk i ka konsideruar romane. Kjo nuk duhet të na habitë kur të kihet parasysh fakti se Tolstoi ka qenë romancier i shkollës realiste i cili konsideronte se romani është kornizë për ekzaminimin e çështjeve shoqërore dhe politike në jetën e shekullit XIX. “Lufta dhe paqja” për Tolstoin në të vërtetë është ep në prozë, ndaj dhe nuk e ka cilësuar si roman. Roman të parë të vetin Tolstoi e ka konsideruar “Ana Kareninën”. Shënim: Kryengritja e dekabristëve – Dekabristë quhen pjesëmarrësit e kryengritjes në Rusi (në Petrograd, më vonë Leningrad). Kryengritja shpërtheu më 14 dhjetor 1825 (rusisht: dekabr – dhjetor). U organizua kundër despotizmit perandorak (carist) nga grupi i fisnikëve me orientim revolucionar si dhe nga persona ushtarakë, por pa pjesëmarrjen e masave të gjëra popullore. Qëllim i kryengritjes ishte: aplikimi i parlamentarizmit, kufizimi apo suprimimi i plotë i pushtetit perandorak (carist), aplikimi i barazisë për të gjitha shtresat, liria e fjalës, e shtypit dhe e të drejtës zgjedhore. Pushteti carist kryengritjen e sheu në mënyrë të përgjakshme, ndërsa udhëheqësit e saj i varri. Pikëpamjet e dekabristëve u formuan nën ndikimin e idev të revolucionit borgjez francez.* * *Romani “Ana Karenina” (1875-1877) përmban rrëfime paralele për gruan kurorëshkelëse, të robëruar nga konvencionet dhe hipokrizia e shoqërisë dhe për filozofinë e pronarit të madh tokash (të ngjashëm me Tolstoin), i cili punon me fshatarët në ara dhe përpiqet ta reformojë jetën e tyre. Duke u nisur nga motivi i shkeljes së kurorës apo tradhtisë martesore, Tolstoi te “Ana Karenina” krahason situata të ndryshme familjare (fabulat krahasuese), dënon pabesinë bashkëshortore, por nuk jep përgjigje për lumturinë martesore. * * * Pas “Ana Kareninës”, Tolstoi u përqendrua në temat krishtere. Romanet e tij të mëvonshme, siç janë “Vdekja e Ivan Iliçit” (1886) dhe “Ç’duhet bërë?” zhvillojnë filozofinë krishtere anarko-pacifiste radikale. Kjo ndikoi që në vitin 1901 ta përjashtojnë nga Kisha Ortodokse Ruse. Përkundër të gjitha lëvdatave që i mori për “Ana Kareninën” dhe për “Luftën dhe paqen”, gjatë jetës së tij të mëvonshme, Tolstoi u rezervua prej dy punimeve të sipërthëna si diçka që nuk është realitet i vërtetë. Në romanin “Ringjallja”, Tolstoi synon të paraqesë padrejtësinë e ligjeve të njeriut si dhe dyfytyrësinë e kishës së institucionalizuar. Tolstoi hulumton dhe sqaron edhe filozofinë ekonomike të xhorxhizmit*, duke u bërë kah fundi i jetës, ithtar i devotshëm i saj.Shënim: Lëvizja Geoizëm apo Xhorxhizëm (georgism) është themeluar nga ekonomisti dhe gazetari amerikan Henri Xhorxh (Henry George, Filadelfi, Pensilvani, 1839 – Nju-Jork, 1897) në shekullin XIX. Ai propozoi një tatim për të gjithë. Kjo ishte një përpjekje që bota moderne të rregullohet në mënyrë të drejtë, të luftohet monopoli dhe çdo njeriu t’i sigurohet e drejta për tokë. Ideja u kundërshtua dhe u shua prej qarqeve të pasura të cilët interesin e vet e vendosën mbi interesin e të tjerëve. Henri Xhorxh ushtroi ndikim mbi Xhon Djuin*;Xhon Djui (John Dewey, Berlington, Vermont, ShBA, 1859 – Nju-Jork, 1952) filozof, psikolog amerikan, reformator i arsimit, profesor në Universitetin e Çikagos; idetë e tij ushtruan ndikim në arsim dhe në reformat sociale; është një nga dijetarët më të shquar amerikan të gjysmës së parë të shekullit XX; është paraardhës i filozofisë së pragmatizmit dhe një nga themeluesit e psikologjisë funksionale; është përfaqësues kryesor i ideve progresive të shkollimit popullor. * * * Veprimtari letrare e Tolstoit përbëhet nga tendenca për ta sulmuar shoqërinë ruse të cilën e pasqyroi me besnikëri, të cilës edhe vetë ai i përkiste. Në veprën “Kozak” (1863) përshkruan jetën e kozakëve dhe dashurinë e një aristokrati, të dashuruar te një vajzë fshatare. Vepra “Ana Karenina” (1877) ka për temë jetën e një nëne dhe bashkëshorteje në atmosferën e dyfytyrësisë së aristokracisë apo të bujarisë së lartë, e cila i thyen prangat dhe në kundërshti me rregullat e shoqërisë, e fillon jetën me njeriun që e dashuron. Në anën tjetër ndodhet figura e Levinit, bujar nga fshati, i cili është në kërkim të besimit ndaj Zotit dhe motiveve filozofike për jetën. Ai jeton dhe punon me fshatarët, duke u përpjekur të zbatojë reformë dhe ta ndryshojë gjendjen ekzistuese të tyre. Veprimtaria pedagogjike – Tolstoi është i njohur edhe si një entuziast pedagogjik. Me punën e tij të pazakonshme sidomos në Jasna Polanë, ndikoi pozitivisht për konceptet e reja pedagogjike. Tërë punën letrar dhe pedagogjike ia përkushtoi demaskimit të gjendjes shoqërore të rëndë në Rusi, duke theksuar se problemet mund të zgjidhen vetëm në rrugën paqësore, nëpërmjet punës edukative dhe arsimore.Veprimtaria pedagogjike e pasur e Tolstoit mund të ndahet në tri periudha. Periudha e parë, e viteve 1859-1862, ka të bëjë me hapjen e shkollës në Jasna Polanë dhe me botimin e revistës “Jasna Polana”. Periudha e dytë, e viteve 1870-1876, ka të bëjë me veprimtarinë e tij botuese pedagogjike, kur i boton tekstet “Abetare”, “Abetare e re” dhe “Libër leximi rus”, merret me problemet praktike të edukimit. Periudha e tretë ka të bëjë me punën e tij përmbajtësore deri në fund të jetës së tij, kur kalon në pozicione të misticizmit religjioz, kështu që edhe çështjet e edukimit i trajton në frymën e interpretimit religjioz mistik të botës.Puna praktike e Tolstoit fillon në vitin 1859, kur në shtëpinë e vet në Jasna Polanë e çel shkollën e tij të parë. Kjo është e para shkollë në Rusi për fëmijët e fshatarëve. Për t’i zgjeruar njohuritë lidhur me sistemin e arsimit, Tolstoi niset në Evropë. Viziton Gjermaninë, Anglinë dhe Francën. Atje njihet me organizimin e sistemit shkollor, me historinë e pedagogjisë dhe me pedagogët më të njohur të punës praktike. Vizitoi një numër të caktuar shkollash. Disa prej tyre ishin themeluar për të gjithë fëmijët. Me këtë rast, në sistemin e arsimit të vendeve të sipërthëna, vërejti më shumë dobësi se përparësi. Nëpër klasa mbizotëronte frika, autoriteti i mësuesit bazohej në frikësimin e nxënësve, ndëshkime fizike ishin praktikë e rregullt, ndërsa plan-programet mësimore fare s’kishin të bënin me jetën dhe me problemet reale të atyre që mësonin. Në bazë të konstatimeve të nxjerra hartoi kritikën e atyre shkollave. Tolstoi kishte ardhur në përfundim se ato shkolla nuk çanin kokën për natyrën e fëmijës, e pasivizonin nxënësin dhe e frikësonin. Lidhur me këtë Tolstoi ka shkruar në revistën pedagogjike të vet “Jasna Polana” që filloi ta botonte në vitin 1861. Tolstoi vjen në përfundim se arsimi duhet të harmonizohet me përvojën jetësore të njerëzve dhe të zhvillohet në suaza të jetës. Këtë parim e zbaton në punën me fëmijët e Jasna Polanës. Në shkollën në të cilën mbizotëronte liria dhe dëshira për dituri që nuk është e imponuar, mësues ishin studentët nga Moska, por edhe vetë Tolstoi. Kuptohet, veprimtaria e Tolstoit ngjalli mosbesimin e autoriteteve, kështu që pas bastisjes së policisë në vitin 1862, shkolla e Jasna Polanës u mbyll. U rihap vetëm në vitet ’70, d.m.th. pas nja dhjetë vjetëve. Pikëpamjet pedagogjie të Tolstoit paraqiten si protestë dhe akuzë kundër sistemit edukativo-arsimor burokratik të kohës si dhe kundër “shkollës së detyrueshme”, si emërtim i shkollës në Perëndim. Tolstoi u angazhua për një shkollë e cila do t’i motivojë fëmijët për dituri më të madhe, e cila do të mbjellë dashuri për jetën. Tolstoi është ithtar i teorisë së edukimit të lirë (lirisë në edukim, në arsimim). Qëndrimin tejet negativ ndaj edukimit, të cilit në fillim nuk i kushtonte kurrfarë kuptimi jetësor, Tolstoi e arsyetonte me faktin se shkolla shtetërore paraprakisht e kishte caktuar se çka duhet të mësonin nxënësit dhe si do të sillet ndaj tyre. Në shkollën e tij, nxënësit nëpër klasa kanë mundur të ulen kush ku ka dashur. Shpeshherë orët janë mbajtur edhe në natyrë, ku nxënësit kanë qenë të rrethuar nga peizazhet e mrekullueshme. Nuk ka pasur një plan pune apo një orar, të përcaktuar me rigorozitet, ndaj nxënësit kanë mundur të shkojnë në shtëpi kur të kenë dashur. Megjithëkëtë, shpeshherë nxënësit, për t’i shtuar dituritë, me dëshirën e vet kanë ndenjur më gjatë në shkollë. Mënyra e organizimit të punës në shkollë ka qenë plotësisht e pranueshme prej tyre. Personaliteti i nxënësit është respektuar. Për mësuesit ka qenë e rëndësishme të dinë se ç’dëshirojnë të mësojnë nxënësit dhe përse kanë nevojë. Nxënësve nuk u janë dhënë detyra shtëpie për arsye se fëmijët e fshatarëve është dashur të kryenin punë të rënda në shtëpi. Në fillim, prindërit kanë qenë kundër shkollës në të cilën mësuesit nuk i rrahin nxënësit. Ata kanë menduar se po s’e rrahe nxënësin, ai s’ka për të mësuar gjë. Ai që ka dashur, ka mundur ta çregjistrojë fëmijën e vet nga shkolla. Mirëpo ka ngadhënjyer kënaqësia që e kanë ndjerë nxënësit në shkollë, në të cilën gjithmonë ka mbizotëruar liria, por kurrë anarkia. Orët përbëheshin nga një numër i madh eksperimentesh dhe nga të mësuarit e natyrës duke mbajtur orë në natyrë. Fëmijët e fshatarëve për herë të parë kanë mësuar matematikë, gjeografi, vizatim, muzikë dhe histori të cilën Tolstoi ua ka rrëfyer në formë përralle. Përveç kësaj, në këtë shkollë janë bashkuar me sukses njohuritë nga shkencat e natyrës dhe nga religjioni. Janë marrë njohuri për artizanet dhe për traditën ruse, ndërsa theksi i është vënë letërsisë. Në këtë shkollë mësimi kurrë s’ka qenë detyrim, për arsye se mësuesi Tolstoj konsideronte se, po qe se dituria është e nevojshme, atëherë dëshira për të do të ekzistojë natyrshëm, si uria. Kështu edhe ishte. Nxënësit e tij gjithmonë ishin të unët për njohuri të reja. Duke pasur frikë prej çfarëdo shablloni, në shkollën e Jasna Polanës Tolstoi kalon në një skajshmëri tjetër. Shkollën e organizon pa plan mësimor dhe pa orar, pa detyrim që nxënësit rregullisht ta ndjekin mësimin dhe pa qenë të detyruar për t’i mësuar leksionet. Por, në anën tjetër kërkonte prej mësuesve që me ligjërim të mirë të zgjojnë te nxënësit interesimin për mësim. Shkolla e tij i kundërvihej shkollës së vjetër zyrtare. Teoria e tij e edukimit të lirë që e kishte marrë nga Zhan-Zhak Rusoja, e çoi atë në ndarjen e edukimit dhe të arsimimit, me arsyetimin se edukimi është ndikim i detyrueshëm mbi tjetrin dhe se ai e prish njeriun dhe nuk e përmirëson. Pak para vdekjes, Tolstoi hoq dorë nga ky qëndrim, duke pranuar paqëndrueshmërinë e teorisë së edukimit të lirë. Anët pozitive të saj kanë qenë veprimi individual me nxënësit, dashuria dhe respekti, njohja dhe zhvillimi i personalitetit të nxënësit. Sot, pas 150 vjetësh, mënyra e punës e Tolstoit dhe shkrimet mbi pedagogjinë njihen si ndihmesë e rëndësishme për zhvillimin e arsimit dhe për punën me fëmijët. Veprat – Romanet dhe novelat: Fëmijëria (1852), Djalëria (1854), Rinia (1856), Lumturia familjare (novelë, 1859), Kozakët (1863), Lufta dhe paqja (1865–1869), Ana Karenina (1875–77), Vdekja e Ivan Iliçit (1887), Sonata e Krojcerit (1889), Ringjallja (1899), Haxhi – Murati (e shkruar në vitet 1896–1904, e botuar më 1912).Tregimet e shkurtra: Sulm (1852), Tregime të Sevastopolit (1855–56)Ivani i marrë: Rasti i humbur (1863), Polikushka (1863), I burgosuri i Kaukazit (1872), Udhëtari: Rrëfim i një kali (1864, 1886), Sa ka nevojë njeriu për tokë? (1886), Kozaku dhe punëtori (1895), Babai Sergej (1898).Dramat: Perandoria e territ (tragjedi, 1886), Udhëheqësit e qytetërimit (komedi, 1889), Kufoma e gjallë (1900).Veprat shkencore dhe polemikat: Rrëfim (1882), Në çka besoj (edhe me titullin „Feja ime“) (1884), Wat Is to Be Done? (1886), Perandoria e Zotit brenda teje (1894), Ungjilli në letra (1896) Ç’është arti? (1897), Ligji i dashurisë dhe i dhunës (1940).Prof. Xhelal Zejneli