Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“TEQEJA N’SULTI OSE TYRBJA E KOLSHIT NË MALËSINË E LEZHËS.”

by

Teqeja n’Sulti ose Tyrbja e Kolshit ndodhet mbi një kodër të ulët në pjesën veriore të fshatit Kolsh, në Malësinë e Lezhës, afër rrugës së vjetër që lidh qytetin (lagjen Shehër) me fshatrat e kësaj zone. Ky pozicion gjeografik i jep monumentit një funksion strategjik dhe simbolik njëkohësisht. Afërsia me qytetin e Lezhës dhe me rrugën tradicionale e vendos tyrben në një vijë të dukshme të komunikimit ndërmjet qendrës urbane dhe periferisë. Kjo përforcon rolin e saj si një shenjë e synuar vizualisht e pranisë dhe autoritetit fetar osman në territor. Materiali ndërtimor përbëhet kryesisht nga gurë gëlqerorë të gdhendur e të puthitur me kujdes, të lidhur me llaç të fortë gëlqereje, i cili ka arritur kalcifikim të plotë. Gjurmët e pastra të llaçit të mbetura në segmente të ndryshme të mureve dëshmojnë qartë se ndërtesa ka qenë e suvatuar si në pjesën e jashtme, ashtu edhe në atë të brendshme.

Ndërtesa ka një planimetri të rregullt katrore me trashësi mesatare murale prej 0.90 m dhe me përmasa që variojnë shumë pak ndërmjet tyre: muri verior është 5.21 m i gjatë, ai perëndimor 5.23 m, lindori 5.25 m, ndërsa ai jugor 5.27 m. Lartësia murale e strukturës katrore, e matur në këndin jugperëndimor, arrin në 3.30 m. Mbi këtë bllok qëndron një bazament tetëkëndësh me lartësi 1.10 m, mbi të cilin ngrihet kupola. Kjo e fundit, e ndërtuar me gurë shtufi, ngrihet deri në një lartësi prej 0.87 m, përmes një sistemi harqesh të brendshëm, për të përfunduar në një rozetë qendrore prej guri me 12 rrathë simetrikë. Kjo strukturë përfaqëson kulmin e sofistikimit teknik të monumentit, me një lartësi përfundimtare prej 4.17 m. Pjesa kulmore ku duhej të ishte “guri çelës” është e zbrazët dhe si e tillë shërben si dritare e vogël ajrimi. Ndërsa, kombinimi ndërmjet trupit katror dhe tamburit tetëkëndësh që mbështet kupolën përfaqëson një tipologji të zakonshme të arkitekturës funerare osmane në Ballkan, duke siguruar një tranzicion estetik dhe funksional të harmonizuar me terrenin kodrinor. Vendkalimet ndërmjet formave gjeometrike janë shoqëruar me realizimin e dy kornizave të theksuara horizontale, të punuara me gurë të latuar dhe të profiluar, të cilat e dallojnë vizualisht këtë ndërrim strukturor.

Kupola ka qenë e mbuluar me tjegulla, të cilat sot nuk ruhen më, ndërsa në katër cepat e zgjatura të bazës katrore janë vendosur rrasa guri, të ruajtura pjesërisht deri në ditët e sotme. Hyrja në monument është pozicionuar në pjesën lindore të murit verior dhe përbëhet nga një derë e ulët me përmasa të jashtme 1.28 m lartësi × 0.70 m gjerësi, ndërsa nga brenda ajo zgjerohet në 1.55 m lartësi dhe 1 m gjerësi. Fasada e jashtme e saj mbulohet me një qemer të vogël të harkuar lehtë, i ndërtuar me dy gurë të latuar. Në anën jugore dhe atë perëndimore janë vendosur dritare të harkuara me përmasa mesatare, të cilat, përveç funksioneve ndriçuese dhe ajrosëse, kanë shërbyer edhe si hapësira për lutje nga jashtë – një praktikë devocionale e dokumentuar në kontekste të tjera të islamit ballkanik. Dritarja jugore është 1.10 m e lartë dhe 0.70 m e gjerë, ndërsa ajo perëndimore, e cila ishte kthyer në një hyrje të lartë në një fazë të mëvonshme të përdorimit të monumentit, është restauruar pjesërisht në vitin 2014. Në murin verior dhe atë lindor janë të pranishme dy kamare të vogla, të realizuara me korniza guri të latuar.

Po ashtu, në të katër fasadat janë të dukshme vrima të thella që përshkojnë muret tejpërtej; këto kanë shërbyer për mbajtjen e trarëve horizontalë, të cilët kryqëzoheshin në qendër të hapësirës së brendshme, në një lartësi rreth 2 m mbi dysheme, ndoshta për mbajtjen e ndonjë elementi druror dekorativ ose funksional. Në mungesë të mbishkrimeve dhe dokumentacionit historik, datimi i tyrbes mbështetet në analiza stilistike dhe dëshmi gojore. Format, teknikat e ndërtimit dhe elementët dekorativë e lidhin atë me shekullin XVII, periudhë kur islamizimi i qytetit të Lezhës dhe zonave përreth u përforcua nëpërmjet rrjeteve religjioze të lidhura me urdhrat sufistë dhe administratën osmane. Monumenti mund të jetë ndërtuar për një dervish të shquar ose për një funksionar të rëndësishëm osman me autoritet lokal, ndonëse emri i të varrosurit nuk ruhet në kujtesën kolektive.

Tyrbja ka shërbyer si vend pelegrinazhi i kufizuar, i përdorur sporadikisht nga komuniteti egjiptian i Lezhës deri në fillim të shek. XXI, i cili e vizitonte me rastin e 6 majit, “Festa e Shën Gjergjit (sipas Kalendarit Julian).” Kjo praktikë synkretike dëshmon për një përdorim fleksibël të hapësirave të shenjta në kontekste multikonfesionale. Veçanërisht domethënës është fakti që monumenti u shpëtua nga shkatërrimi gjatë Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 falë mbrojtjes nga komuniteti katolik i fshatit, një akt solidariteti që flet për ndërthurje kulturore dhe respekt reciprok ndaj vendit të shenjtë, përtej përkatësisë fetare. Monumenti u restaurua për herë të parë në tetor të vitit 2014, nga autori i këtij studimi, pas një periudhe të gjatë braktisjeje. Ndërhyrja u përqendrua në murin perëndimor, i cili kishte pësuar dëmtime gjatë regjimit komunist. Restaurimi synoi ruajtjen e autenticitetit të ndërtesës përmes metodave minimale ndërhyrëse dhe përdorimit të materialeve tradicionale. Tyrbja e Kolshit, ndonëse e panjohur deri më sot në literaturën historiografike dhe e mbetur pa një identitet të qartë individual, përfaqëson një dëshmi të rrallë dhe të çmuar të arkitekturës funerare osmane në Shqipërinë Veriore.

Vendndodhja e saj në një zonë periferike kodrinore dhe pranë një rruge tradicionale tregon për praninë e strukturave religjioze të mirëorganizuara edhe jashtë qendrave urbane, në një periudhë kur Perandoria Osmane ndërmerrte hapa për të institucionalizuar islamin në të gjitha shtresat dhe hapësirat e shoqërisë. Monumenti fton në një rishikim të paradigmave klasike të islamizimit në Ballkanin Perëndimor, të cilat shpesh kanë theksuar qendrat urbane si vatra të përhapjes së fesë së re. Në rastin e Kolshit, ndërthurja e arkitekturës, topografisë dhe devocionit lokal dëshmon për një model alternativ të islamizimit – atë të periferisë kodrinore, ku ndërlidhjet lokale dhe ndikimet perandorake gërshetohen në një sintezë të veçantë të përkatësisë fetare dhe kulturore. Në këtë kuadër, tyrbja e Kolshit nuk përfaqëson vetëm një tipar arkitektonik të veçantë, por edhe një pikë takimi midis traditës vendore dhe ndikimeve osmane. Ajo përçon trajtat tipike të arkitekturës funerare islame – si planimetria katrore, kupola qendrore, orientimi simbolik – ndërkohë që integron elementë lokalë që reflektojnë tradita ndërtimore dhe besime popullore të zonës.

Monumenti, kësisoj, bëhet një dëshmi e gjallë e mënyrës sesi kultura osmane u ndërthur me substratin lokal për të prodhuar forma të reja identitare. Në një plan më të gjerë, tyrbja e Kolshit ofron një pikë referimi të vlefshme për studimin e islamizimit periferik dhe të përhapjes së kulturës funerare islame në viset jashtë qendrave të mëdha urbane. Ajo ndihmon në ndriçimin e procesit të osmanizimit të zonave kodrinore të Shqipërisë Veriore dhe vë në dukje rolin e rëndësishëm që arkitektura religjioze ka luajtur në konsolidimin e një identiteti të ri fetar dhe kulturor në shek. XVII. Në një kohë kur shumë tyrbe të tjera janë shembur ose nuk janë dokumentuar kurrë, ky monument përfaqëson një dëshmi të rrallë dhe të ruajtur shumë mirë, që mund të shërbejë si pikë reference për rindërtimin e tipologjisë dhe shpërndarjes së arkitekturës funerare osmane në Shqipërinë e Veriut. Kjo e bën monumentin një objekt me vlerë të lartë për arkeologjinë arkitektonike, historinë e fesë dhe Trashëgiminë Kulturore.

Nga: Paulin Zefi.

Lezhë: 04.06.2025.

Arbëreshët demostrojnë edhe një herë botës se ende ata janë gjallë, dhe se gjuha nuk është relique, por gjuhë e shpirtit të tyre

by

Ornela Radovicka 

Drejtuese e Qëndrës  Albanologjike mbi Gjuhën dhe Kulturën Arbëreshe Themeluar nga At Bellusci. Frascineto  /

Sot, kur bota globale, po homologon qytete, shete dhe kontinente, në një cepë të Italisë ende është një popull edhe pse në agoni këron të marrë frymë e të shprehet në gjuhën e tij. Pikërisht për kët motiv në Ungra, ngulim arbërshë në Kalabri u krijiua gjatë ktij viti shkollor një klasë ku do të mësohej gjuha dhe kultura arbëreshe. 

Ky akord u arrit  falë  Drejtorit të përgjithshëm Ing, Prof, Gianfranco Maletta, të ndjekura nga dy mësues të kurriculave shkollore, me origjinë arbërshe, njohëse të gjuhës arbëreshe; Maria Tolisano dhe Nicoletta Buono. Teksti që u përdor si metodikë, ishin dy vellime “ Alfabetizazzione”. 

(Nuk mohojmë faktin se teksti  në fjalë ka  mangësi,  por deri më sot , nuk egziston asnjë tekst tjetër “Prodhim” dalë  nga  Katedrat  e Gjuhës dhe Kulturës arbëreshe, apo nga organet  akademike. Teksti “ Alfabetizazzioni” publikohet në vitin 2001 nga Katedra  e gjuhës dhe kulturës arbëreshe e Universitetit në Napoli,  nën drejtimin e prof. Italo Fortino, (Ish shef i Katedrës të këstij deparatamenti) i ndjekur nga studiues të gjuhës arbëreshe si prof Agostino Giordano,  nga mësuesi Carmine Stamite etje. Teksti iu shpërndah falas nxënësve të Ungrës  nga Eperkia e Ungrës. 

Mësimi, mbi mësimin e arbërishtes zgjati një vit shkollor, dhe zhvillohej çdo ditë të enjte, pranë shkollës së Ungrës, me një kohëzgjatjeje dy orë në jave. 

Nuk mohojmë vështirësitë, duke filluar nga mungesa e një teksti të përbashkët, mungesa e një  fjalori të përgjithshëm, (por që u vu në përdorim Fjalorin  i Zotit Giordano Emmanuele, të cilin e kemi shpërndarë falas, nga prof Agostino Giordano).  Edhe mësueset kishin vështirësitë e tyre, por me vullnet, pasion e dëshira për të mësuar gjuhën e të parëve vazhduan të ecnin përpara. 

Në fillim klasa  u hap me 5 nxënës dhe dalëngadalë arriti numërin 23 nxënës.  Suksesi i këtij projekti është se askush nga nxënësit nuk braktisi  grupin.Të gjithë këta nxënës kanë mësuar të shkruajnë e ta lexojnë gjuhën e tyre.

Sot, nxënësit, takimin do të takohen me miqtë e tyre, të cilët i kanë njohur nëpër video konference, dhe në këtë takim do të komunikojnë në gjuhën e tyre. 

Nxënësit  e Zvicërës për tu njohur deri diku me vëllezërit arbëreshë kanë bërë kurse javore  të nivelit  të parë të gjuhës arbëreshe. Kjo gjë do t’i bëjë ata që të jenë  disi me afër me njeri tjetrin dhe t’i sensibilizojmë në moton: “Mos harromi gluhën”, sensibilizim ky mbështetur në deklaratën e Unesco e cila deklaron gjuhën arbërshe në rrezik zhdukje, por në të njejtën koh që deri sa të dalin mundësi të reja për ndryshimin e ligjit 482\99 ta shfrytëzojmë si ligj se për ndryshe asimilimi pret botën arbëreshe në mënyrë të veçantë të gjitha krahinat me përjashtim deri diku Hora e Arbërshëve ku ende zhvillohet një orë mësimi në jave, por edhe atje gjendja është kritike.  

Në klasën e Ungrës, sipas programit të didaktikës  do të zhvillohet një orë mësimi,  ku nxënësit  do të rrëfejnë për atë ç’ka kanë mësuar gjatë viti shkollor. Programi përmban, rrëfime,  bashkëbisedime, poesi, etje. Në këtë takim  do të të shikohet konkretisht  numëri i fjalëve të mësuara,  po ashtu  edhe e shkruara. 

Nxënëst e diasporës së Zvicrës do të janë nën drejtimin e koordinatorit  prof Vaxhid Seidiu, të shoqëruar nga dy mësueset Minire Azemi, Qefsere Osmani Seidiu, si edhe nga një grup prindërsh të cilët shoqëronin fëmijët t tyre, e prekin për herë të pare këto treva me ngulim arbëreshe.

Gjatë vizitës së tyre katër ditore në  qytezat arbëreshe nxënësit e  Zvicërës  do të shohin pesë qyteza: San Basile, Acquafirmosa, Firmo,  Lungro, Civita, Frascineto, si dhe  do të vizitojnë  Bibliotekën Antonio Bellusci. 

E veçanta e këtij takimi ështe se për herë të parë  realizohet një projekt i tillë, ku ka patur që në fillim një program të veçantë,  përfshirjen  e nxënësve të diasporës dhe konkluzioni i një takimi takimi mes këtyre dy shkollave ku protagonist nuk do të jenë profesorët, por  nxënësit vet me rrëfimet e tyre, bashkëbisedime, si dhe me artin e tyre. 

Nxënësit arbëreshë,  janë rreth 23 fëmijë. Ata  do të shoqërojnë vëllezërit e tyre të një gjaku në  qytezat arbëreshe  e do t’i bëjnë të njihen  me kulturën 600 vjeçare arbëreshet.  Do të mësojnë diçka mbi këtë popull që kanë  ardhur  nga trojet shqiptare  të gadishullit Ballkanik dikur i quajtur gadishulli ilirik, gjatë shekujve XV- në fillim të shek XVIII.  Kjo dyndje shqiptarësh erdhën në Itali për tre motive; Ushtarake, për shkak të pushtimi otoman turk, si edhe motivit ekonomik.  Mbrritën në tokën italiane si nërmjet  udhëtimit të tyre nga toka, duke dalë në territore venetikas, po ashtu edhe nga deti, duke përshkuar si detin  Adriatik po ashtu edhe deti Jon. Popullsia e vendosur në Kalabri, mendohet që  të kenë zbritur në gjirin e Sibarit.

Nuk gjenden dokumenta të sakta se nga cilat vende të Shqipërisë kanë ardhur arbëreshët, por ka të dhënë se kur janë populluar dhe se kur janë themeluar këto fshatra.

Kjo nisëm e këtij projekti  lindi nga Qëndra Albanologjike themeluar nga Antonio Bellusci,  kur ende ishte në jetë, si dhe drejtuesja e saj Ornela Radovicka. Mission ky që u mbështet  nga Drejtori i Bibliotekës Internacionale, Tommaso Bellusci, u përkrah nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe krijuesve në Mërgatë(me Kryetar të saj Musa Jupolli, e Sekretar të saj Mentor Thaqi),  dhe u realizua nga Drejtori i Përgjithshëm i shkollave në gjashtë qytezat arbëreshe Zoti Gianfranco Maletta me koordinatorin zoti Vaxhid Seidiu.  

Në këtë projekt një falenderim i madh  për punën kolosale i shkon zotit  Ing Tommaso Ferrari i cili ka dhënë ndihmesë në koordinimin me istituzionet dhe komunat,  si dhe Gazetari Rexhep Rifati, siç e quajti edhe At Bellusci dishepulli i arbëreshëve i cili dha një ndihmesë duke krujuar ura  konkrete midis botës arbëreshe dhe asaj shqiptare në diaspore. Kjo punë e tij  bëri të kemi  edhe përkrahjen e  Shoqatës  Hora e Skënderbeut, me qendër në Zvicër (Adnan Asllani, Shqipe Bytyqi, Veli Genc Berisha, Ramadan Morina të cilët ndihmuan konkretisht, me një shumë 1200 euro), Shoqata Martin Camaj, Bashkim Halilaj me  tekstet e gjuhës shqipe,  si edhe  zoti Nasip Thaqi * 100 euro nëpërmjet rrjetit.Fb  si edhe me përkrahjen e shumë individëve  në rrjet, në Fb. 

Nuk mund të harrojmë edhe arbëreshet si  Maria Antonieta Rimoli, Prof Agostino Giordano, Caterina Adducci përgjegjëse e kulturës arbëreshe pranë komunës së Frasnitës, Lucia Martino, si edhe Sekretari i bibliotekës  Emmanuele Rossanova  nxënësi i fundit të At Bbelluscit, të cilët kanë qenë prezentë sa herë që trajtohen tematika mbi botën arbëreshe. 

Për sensiblilzimin e këtij projekti si edhe për mbështetjen konkrete mbi sensibilizimin e gjuhës dhe kulturës arbëfreshe falenderojmë edhe shtypin, në mënyrë të veçantë: Gazeta ”Dielli”  me Kryeredaktorin e saj Sokol Paja,  Platforma Prointegro , Gazeta  Diasora, etje.

Të jesh arbëresh është një privilegj, se flet  gjuhën më  të vjetër, je ai fenomen i rrallë antropologjik, siç quajti Pasolini, je një  një popull , që ruajte  gjuhën dhe kulturën për rreth 600 vjet në tokë të huaj, të cilën e  ktheve atë tokë në një atdhe të dytë, duke mbajtur  zjarr në gji  mallin në shekuj, për atë atdhe që shumë nuk e panë kurrë por që i kënduan me aq mallëngjim.   

Unesco e ka deklaruar gjuhën arbëreshe si gjuhë në rrezik zhdukje. 

Ky takim ka si për qëllim që të promovohet  gjuha e shkruar arbërshe, kultura arbëreshe, që ajo të bëhet pjesë e kurrikulave të detyrueshme shkollore. Në vijim ditari oër të gjitha ditët që vizituan Ngulimet arbëreshe 

Civita\ Cifti 

Ora 11: 00 nxënësit e diasporës në Zvicër  së bashku me Mësueset e tyre u pritën në qytezën e bukur të Civita- Cifti ku u  da mirëseardha në  një kofernecë shtypi në Zyrën e shtypit në Bashkinë e Ciftit. U pritën me entuziazëm dhe iu fol për programin që do të ndiqej.  

Ora 16: OO pritja nga istituzionet,  Shkolla, Bashkia, si  edhe  nga prindër dhe qytetareë të Ciftit.  

Në takim ishin  mbi 25 nxenes  te shkolles se Civites. 

Pasi dhane ne koncert, kenge, recitime, dhe valle, femijet dolen ne qyteze dhe rrefyen per here te pare ne arberisht, mbi kulturën e tyre. U njohen me historikun  e qytezes se Tyre, kur u themelua,  pikpamja arkitektures, u njohen me shtepite amorfe,  me Muzeun Etnografic ku i priti Profesor Dimetrio  Emanuele, i cili iu dhuroi rdhe nje reviste KATUNDI Yne. 

Falenderojme, Mesueset ne pergjithesi  dhe mesuese Anna ne vecanti.

Nje falenderim i shkon Assesorit  te kultures, Kryetarit te Komunes se Civita, dhe ajo qe mbajti gjalle kete aktivitet eshte studiuesja dhe kerkuesja e botes arbereshe  Flavia D’Agostino. 

Nje rol te madh ne organizim eshte edhe Rosanna La Cattiva, e cila se bashku  me Flavian shoqeruan femijet ne te gjithe kete qyteze te bukur. 

Nuk munguan vizitat edhe te kisha, ku Zoti Romeo, iu rrefeu mbi historikun e kishes.

Gjate kesaj ore didaktike nxenesit shkembyen  informacione mes tyre, dhe Kryetari I Bashkise zoti Alessandro Tocci,  vleresoi Z. Vaxhid Sejdiu  me nje cmim, mbi kontributin e tij ne boten arbereshe. 

Faleminderit Civita/ Cifti!

Ungra \ Lungro 

Ne mengjesin e datës  30 Maji nxënësit e shkollës në diasporë, te shoqeruar  nga Koordinatori  zoti Vaxhid Sejdiu,  Mesueset  Qefsere  Seidiu,  Minire Azemi, si dhe anetari i Nderii te Qendres Albanologjike si dhe Nnen kryer i LKSHM, Zoti Rexhep  Rexhep Rifati u nisën vizitë në qytezat arbëreshe. 

Grupi u prit ne oborrin e shkolles nga Drejtori I Përgjithshëm  inxhinjeri z. Gianfranco Maletta, nga dy Mesueset Maria Tolisano , Nicoletta Buono , Kryetari I Komunes Carmine Ferraro,  Pergjegjesja e Kultures Valentina Pastena  si edhe Guida Savarina Bavasso, e cila i shoqeroi nxenesit e Diaspores, ne Qytezen e Ungres duke i rrefyer  gjithshka  per kete qyteze si dhe nga Organizatoret dhe hartues i ketij projekti Tommaso Ferrari, si dhe nga Presidenti I Bibliotekës Internacionale A.Bellushi, zoti Tommaso Bellusci. 

Nxënësit e diasporës dhe arbëreshe morën pjesë konkrete  në orën didaktike. Mbi 5 ore qendruan se bashku , dhe dhane provimin  per ate c’ka kishin mesuar gjatë këtyre muajve sipas planit mësimor.

Ishim shume te emocionuar kur  Drejtori i Përgjithshëm per here te pare  iu dorezoi krtyre nxenesve,   Certifikaten per vitin shkollor  2024-2025 mbi gjuhen dhe kulturen arbereshe…!

Hera e pare qe femijet marrin nje deftese  te tille në gjuhën arbëreshe.

Mbasdite, u priten, ne muzeun e Salines\ Kripës. U njohën me punën e vështirë të arbëreshëve që punonin në minierë. Në fund  Drejtoresha e muzeut i dhuroi secilit fëmijë  nga një punëdorë , një thes i vogël, ku brenda mante një grusht krip, dhe një laps që punëtorët e minierës mbanin për të shënuar  vetëm datën e paraqitjes në punë. 

Nje delegazion nga te dy palet, si ajo e Diasporës  se Zviceres, dhe ajo arbereshe,  u priten nga   Peshkopi Monsignor  D.Oliverio në selinë e tij,  i cili iu dhuroi  tekstin e Alfabetizzazione.

Mes nxenesve te Zvicer dhe Arberesheve u organizua edhe nje tryeze e ngrohet ku amvisa  kishin  pergatitur  KULACIN, tradicional,   me flamurin shqiptar  dhe ate Italian.

Ne fund u dha nje koncert dhe nxenesit  shkembyen mes tyre numerin e telefonave…

Nën drejtimin e nxënësve të Ungrës u shoqëruan edhe për të parë qytezën 

Një vështrim historik, kulturor për Ungrën

Ungra,( Lungro) gjendet në krahinën e Kalabrisë, e vendosur si një shqiponjë mbi një fole, krahëhapur, mes maleve të Polinit.   

Arbëria dhe Polini  janë në simbioze me njeri- tjetrin. Ato, janë sa të ngrohtë, por dhe krenar.Të  thjeshtë dhe madhështor.  

 Pothuajse të gjitha qytezat e arbëreshëve  të Kalabrisë, si petalet e  një trëndafili gigand,  janë  futur  mes “pjellave” të  Polinit të shpërndara në të katër erërat, por qe konservojne me “fanatizëm” frangrancën-Arbëri”, duke e mbajtur gjallë atë pstilin e tij, ku ajo farë e Arbërisë mos të humbasë. 

Kur viziton  Polinin, shikon  pemë me dy degë të përulura,  që duken  sikur luten, që u ngjajnë kockave të bardha, të lemuara, por qe iu kanë rezistuar stuhive duke kërkuar Diellin për fotosintezën e tyre.  E njejta gjë ndodh me ngulimet arbëreshe, në këto anë.  Shtëpitë e tyre  janë  të ndërtuara të gjitha me fytyrë nga dielli, edhe varret i kanë me fytyrë nga lind dielli,  dhe sheshet e këtyre qytezave. Shikon njerëz si pishat, të kërrusur,ku  çdo ditë shpopullohen, por ora e tyre biologjike e të qenit arbër iu reziston moteve. 

Ecën në Ungrën e bukur, ku shtëpitë prej guri shekullore  përballen  me rrugë paralele e  tërthore. Sot, shumë prej atyre shtpëpive  ka mbirë bari e dominon edra,  por ende frymojnë. 

Të gjitha daljet kryesore  të rrugëve të përcjellin në  gjirin e gitonisë:, Bregu, kisha, sheshi, 

Ungra me aristokracinë e saj.: Palazzo della Curia Vescovile, Palazzo De Marchis,Palazzo Stratigò, Palazzo Kabregu, Palazzo Damis, Palazzo Belluscio,Palazzo Cucci,Palazzo Vaccaro. 

Ungra, me legjendat dhe rrefimet.  

Ungra, me ritin e saj Bizantin. Ungra  ku liturgjia flitet në arbërisht, ku vajtojnë  e këndojnë në arbërisht, dhe dashurohet në gjuhen e nenes. 

Ungra  me historinë e saj; Kisha e Llirit ( sant Elia), dhe vargjet e poetit te Stratigò qe ngriten lart frymen revoluzionare. Ungra,  me krojet e saj qe gurgullojne  me emrat që sollën nga vatani: Gjini, Hunda, Batit , Muzgu, Gjitonia etje. 

Ungra, dhe gjaku i minatorëve të kripës  

Më 1880 gjeologu Taramèlli  shkroi për minatorët: «Rreth 400 burra punojnë në minierë. Te palodhshme dhe te duruar  si milingonat, ngjiten  dhe zbresin mijera shkalle. Here lakuriq, duke mbaitur frymen,  me pesh ne krahe, të paktën dyzet kilogram kripë në shpinë. Të tjerë me aftësi të mëdha,  shkallmojne shkëmbin duke e ndare ate ne pjese te madha, të cilat me zhurmë të madhe bien në tokën e  atyre sgavrave  të mëdha të gërmimeve, shpërthejnë në copa më të vogla dhe më pas punojnë në kategorinë e ndarësve. Në fund të një pusi pashë një çikrik, por ishte jashtë përdorimit. Transporti i shpatullave është më i lirë, dhe ata njerëz fitojnë jo më shumë se një lira në ditë “.

 Ungra dhe Bujaria e saj: “[“Italiano delle Calabrie”, Gazeta Zyrtare e Komitetit të Shëndetit Publik Nr 9 – 18 Qershor 1848] shkruante: 

Punetoret e kripes ne Lungro qe  vullnetarisht  vendosen te sheshojne uren  “Cornuto”, hoqën dorë nga çdo pagese  duke pranuar  vetëm ushqimin e përditshëm. Komiteti ka urdhëruar që bujarët të shpërblehen gjerësisht. Ne tregojmë se ata janë shqiptarë, të denjë e  pasardhësit e Skenderbeut  të pavdekshëm 

Ungra, me  listen e saj risorgimentale. Mbi  155 pjesemarres arberesh ne levizjne risorgimentale. Ungra e Garibarldiane e Karbonara.  Ungra e dhe historia e saj: gjeneral  Damis, e  Vincenzo Stratigò Francesco Santojani, Salvatore Cortese, Camillo Vaccaro,  Alberto Straticcò,  Giuseppe Samengo,  Francesco Trifilio,   pasquale Trifilio, Pietro Irianni,  Cesaro Martino, Angelo Pugliese.Ungra me grate e saj heroina; Lucia Irianni, Mantile Matilde, Cintia Mattino, Maria Cucci. 

Ungra me bukurine e saj, me kostumet e saj ku venat , arteriet e kapilarët  arberore gershetohen dhe rrjedhin perjetësine e tyre;  Ungra ku Gjaku i  Arbërit Rron dhe sot janë takuar dy diasporat ajo e vjetra 600 vjeçare dhe diaspora e re ajo e shqiptarëve në Zvicër.   

Ata edhe sot vazhdojnë të jenë pinjolle të atij  gjakut kodik arbëror,  që skaliten trimerinë, atdhedashurinë, bujarinë  në historinë arbërore, e mbajtën në shpirt tingujt e atij  tingulli të Ballkanit ilirik,  që ashtu  si dielli tërheq  pemët e Polinit e  kërkojnë fotosintezën. 

Firmo 

Nxënësit e shkollës shqipe  së diasporë në Zvicër,  të shoqëruar nga Drejtori i shkollës  z. Vaxhid Seidiu, nga mësueset Minire Azemi,  nga  Nën kryetari Lidhjes së Krijuesve në Diasporë dhe anëtar nderi të Qëndrës Albanologjike themeluar nga At Belliushi, Tommaso Bellusci, Presidenti i Bibliotekës Internacionale A. Bellusci,  si edhe Hartues e koordinues programi Zoti Tommaso Ferrari,  nisen për të vazhduar programin mbi  Didaktikën Ditore  në Kalabri  me temën“ Mos Harromi Gluhën” nën nismën e Qëndrës Albanologjike themeluar nga At Bellusci drejtuar nga Ornela Radovicka. 

Ora 9: 00. Mbrrijmë në shkollën e  Firmos\ Fermë \ Kalabri. Në këtë qytezë të vogël me një pozitë të thyer gjeografike na prisnin nxënësit e shkollës, Mësueset,  Kryetari i Bashkisë Giuseppe Bosco.  , si edhe shumë prindër dhe qytetarë, aktivistë të shoqatave të mdryshme. Ishte shumë emocionuese. 

Dukej si një ditë feste,  nxënit ishin veshur me kostumet e bukuara arbërshe. 

Edhe këtu ishin protagonist nxënësit.. Ishin pikërisht ata që u shprehen në arbërisht dhe na shoqëruan në shkollën e tyre dhe na folën mbi aktivitetet e tyre  edhe për çdo laborator. Nxënësit u lidhën menjëherë. Na dhanë përshtypjen sikur njiheshin prej vitesh. Ndoshta  gjaku, gjuha, i bënin edhe më të afërt. Problemi  edhe i kësaj  qyteze arbëreshe është se jo vetëm po shpopullohen por edhe po asimilohen në gjuhë. 

Nën drejtimin e nxënësve shkuam tek tek Museu i Firmos  “Ka kallogjrat”. Dikur kjo ndërtesë antike ndërtuar nga Basilinet. Në të gjendet një hartë gjeografike e shekullit 16 si edhe disa libra prej kësaj bibloteke shekullore. Ajo që i tërhoqi nxënësit ishte  muyeu i kostumeve të grave arbëreshe. Në një kënd ishte edhe muzeu i jetës  së thjeshtë fshatare të shekullit 16- fillimi shekullit 20-të

Nxënësit e shkollës së diasporës së Zvicërës, mësuan  mbi Firmo,  posita e saj gjeografike, e cila ndodhet në rrafshinën Sibari, ne zinxhirin Pollino pas saj, në të djathtë të luginës së mesme të përroit të Tiros. Ndodhet afer Aquaformosa, Ungra, dhe San Basile. Perballe saj eshte Spezzano Albanese. Firmo edhe pse eshte kaq e vogel ndahet ne dy pjese : Firmo posht ( sotano) dhe Firmo e siperme  (soprano) 

Gjurmet me te hershme i kemi ne Firmon “ sotano” ( posht) dhe mbajne daten 1486, ku u vendosen 10 familje arbershe 

Ne 1497 kemi ngulimet arbereshe ( soprano) ne pjesen e siperme dhe atjte ishin po  10 familje.

Ne vitin 1502, casale e Firmos numeroheshin 10 familje midis tyre Alessio Comite, Gangale, Bellizzi. Keto te tria jane edhe familjet e para te Firmos.

Ne 1503 casale Sottano, rezultonin 23 familje. Mbiemri  Prevatà, vjen nga fjala shqipe “Preva” (thuhet se kjo familje kishte origjine luftarake)

Takojme zonjén Adeline Aiello, dikur nje ish- punonjese, ne komunen e Firmos, dhe ne te njejten kohe themeluese e shoqetes me aktive ne Firmo prej dhjete vitesh “Proggetto Donna”, e cila iu dhuron të gjithëve librin mbi  Nicola Tarsia. 

Eliza Bellizzi, pjesë e administratës pasi na njohi me ambjentin e shkollës, na foli edhe për traditën kulinario. Amvisat e Firmos kishin përgatitur një bufe, e mes tyre edhe  Embëlsirën, tradicionale  “Mostacciolo”, e cila  përgatitet për ditën e martesës.  Kjo ëmbëlsirë  ka formën  e një drejtkëndëshi dhe brënda saj edhe dy pëllumba. Sipas traditës çifti, vendoset përpara kulacit dhe e tërheqin, kush kap pjesën më të madhe ai “ Komandon“ në familje. Po thuajse gjithmonë pjesën më të madhe e marrin gratë, se kur  e përgatisin, e presin  pak në anë dhe  gjatë ceremonisë kur  dhëndri e tërheq, thyet, dhe pjesa e madhe i ngelet  nuses.  

Nxënësit shkuan edhe tek busti i Gjergj Kastrioti  Skënderbe, dhuratë nga shqiptarët e qytetit të Lushnjes.  

Në fund,  ndahen dhurata si edhe vlerësohet me një target nga Komuna e Firmos, Z. Vaxhid Seidiu, koordinator i shkollës së Diasporës në Zvicër. Ishte jo vetën një eksperiencë didaktike por edhe një festë socializimi. Të gjithë së bashku kënduan dhe kërcyen. Protagonist ishin nxënësit  Rrugëtimi vazhoi për San Basile 

Acquafirmoza \ Firmozë

Mesimi didaktike, te projektit, ” “Mos Harromi Gluhen,”  midis nxenesve te diaspores ne Zvicer vazhdon  ne Firmoz/ Acquafirmosa.

Ne kete manifestim, priten me dashuri nga femijet e Firmosës, nje qyteze  arbëreshe e veçnatë se është multietnike.  Në këtë qytezë askush nuk ndihet i huaj. Qyteze integrimi. 

Mesueset  presin me kengen O è bukura More, te kenduar  nga femijet.

Priten me dashuri nga i deleguari  i Bashkise se Acquafirmosa, 

pergjegjesja  e kultures, nga kryetari  I Shoqates  ” Shkembi ” Nicola  Mele i cili  I percjelle  duke treguar, historinë  e qytezes se tyre, arkitekturen, ritin… 

Shume banor te qytezes  i priten me shume  mall  si gjaku I tyre i shprishur. 

Ne fund, iu dhuruan liber me poezi nga autoret Arberesh, simbol  “culinario” te qytezes se tyre. Nxenesit e Diaspores se Zviceres  kennduan dhe qendruan me ore te tera te sheshi i Firmozës  ku eshte edhe nje nga kishat me te bukura ne Itali, mozaik punuar nga Capparelli, U njohën me arkitekturën e kësaj qyteze duke i njohur me shtëpinë e parë arbëreshe, që ende është që nga viti 1470, si edhe me kishën më antike të këtij ngulimi ku ende mund të shikosh afreske nga më të rrallat. 

Faleminderit  FIRMOZ per Mikpritjen. 

San Basile \ Shën Vasili 

Didattica mes nxenesve te shkolles  se shqipe te Zvicrës  vazhdon ne qytezen  e San Vasilit, Shen Basile. Ne kete qyteze priten istitucionet  vendore, nga Kryetari i Bashkise  z. Filippo Tocci, si edhe nga pergjegjesja e kultures se Shen Vasilit, Francesca  Bellizzi 

Nxenesit, te shoqeruar  nga administrata e bashkise dhe vet Kryetari i Bashkise njihen me qytezen,  aspektin historik, vizitojne gjitonine, kishen, ndalojne te shtatorja e Gjergj  Kastriotit  Skenderbeu,  pastaj tek Manastiri Bazilian ku u fabrikuan shume prifterinje qe u bene mesues per arberishten. 

Amvisat e qytezes, shtruan nje dreke ne shtepine e quajtur  “Skenderbe”, shtepi kjo e krijuar  per mysafiret, shkak se te ky fshat nuk ka asnje ristorante!

Shen Vasili/ San Basile, demostroi shpirtin e bardhe e te madh, por qe gjuha ketu nuk flitej nga të rinjtë, dhe  as nuk kishte kush t’iua mesonte!  Deri diku gjuha fleitej nga moshat e thyera.

Qellimi i kesaj vizite ishte edhe sensibilizimi per gjuhen ne keto qyteza!

Frascineto\ Frasnitë 

Ora 16: 00 Nxënësit e shkollës së diasprës në Zvicër u mirëpritën nga nxënësit e shkollës së Frasnitës, së bashku me mësuesit, nxënësit arbëresh si edhe përfaqësues nga institucionet vendore .

Në Frasnitë nxënësit pasi vizituan qytezën, u njohën me pozitën gjeografike, me historikun e saj  me kulturën dhe shumë figura  të njohura e të rëndësishme   si Vicenzo Dorsa, Emanuele Giordano, Luca perrone, Vorea Ujku, Solano, At Bellusci ,e shumë të tjerë. 

Ndaluan tek shkolla ku u dha edhe një koncert shumë i bukur mes fëmijëve arbëresh dhe të diasporës  shqiptare në Zvicër.  

Në fund ceremonia u mbyll me vizitë në Qëndrën Albanologjike dhe bibliotekën Internayionale A Bellusci. 

Ceremonia, u drejtua nga Tommaso Bellusci,  Presidenti I Bibliotekës  Internacionale A.Bellushi i cili foli  mbi Bibliotekën si dhe kur  lindi kjo Bibliotekë,  dhe cili ishte Ate Bellusci.

Fjalen e mori Drejtuese e Qendrës Albanologjike Kerkime mbi gjuhen dhe kulturen arbereshe, Ornela Radovicka; Ky fjalim iu pasua gazetarit Rexhep Rifati, Anetar nderi I Qendres Albanologjike,  dhe ceremonia 

qytezat  e tyre Arbereshet. 

Gjate qendrimit te tyre ne Biblioteke,  pane regjistrimin e fjales se Ate  Belluscit ne New York, per sensibilizimin e ceshtjes se Kosoves, te lirise dhe pavaresise se saj.  Jemi ne ne vitet 1989  kur ende ceshtja e Kosoves  vazhdoi me pranine e  Ingegneri Profesor Tommaso Ferrari,  Hartues i Programmit  te ketij projekti i cili “kurorezoi”  c’do  nxenes me Plisin e At Belluscit, dhuruar nga 4000 shqiptar  te  diaspores ne New Jork, me rastin  e nje Konference e mbledhur per sensibilizimit te ceshtjes se Kosoves  me 1989 ne pranine e senatorit amerikan arbereshit Josif Dioguardi, nga ku u hodhen rrenjet e para per Pavaresine e Kosoves…

Nxenesve iu dhurua  libri Antologjia  mbi gjuhen arberore te Greqise, hulumtime te At Bellushit,  ndersa mesuesve Qefsere Seidiu dhe Minire Azemi iu dhuruan librin mbi Fjalorin  ne tre gjuhë, si edhe Koordinatori  DR. Prof Vaxhid Seidiu, iu dhurua  libri me shprehje frazeologjike  ne arberisht, anglisht, dhe shqipja standart shkruar nga At Bellusci. 

Duke konsideruar faktin qe Ate Bellusci ishte edhe nje etnololog,  nxenesve iu shperndane edhe souvenir nga territoret e Kalabrise   ku themeluan trajtohej si mohim i te  drejtave te njeriut.

Ne fund, nxenesve iu shperndane nje bufe e vogel,  per tu ndjerë  si ne familje.

Kaluan disa caste, te gezuar por edhe  te mallengjyera ku si rrjedhoje  lote emocioni  nuk munguan, por fuqizuan me thelle dashurine, per edhe vellazerine!

Te dashur, Shqiptar, Arberesh,  Arberore,  Mergate/ Diaspore  kudo qe jeni “Mos horrojme gjuhen tone te bukur, ta flasim se ajo tingellon, natyren dhe shpirtin e gjakut tone te shprishur”

Zonja Katerina Bellusci  me moshën e saj 90 vjeçare përcjellë mysafirët me këngë. 

Dua të shtoj faktin se me shumë sakrifica, pa ndihmën e shteteve, por me zemer dhe vullnetarisht iu arrit ky takim 5 ditor në qytezat arbëreshe. Falenderojmë të gjithë ata që na mbështetën

Çfarë fshihet pas krizës parlamentare në Kosovë?

by

Hisen Berisha/

Kosova po kalon një periudhë të zymtë të stagnimit politik për shkak të vakancës institucionale, e cila nuk është më një pasojë e ndasive politike apo kalkulimeve të përkohshme, por është shndërruar në një strategji të qëllimshme që synon ruajtjen e një status quo-je të paralizuar, ku askush nuk merr përgjegjësi dhe asgjë nuk lëviz.

Në thelb të kësaj strategjie qëndron frika nga ndryshimi i raporteve të fuqisë në skenën politike të vendit, nëse ajo lihet të ecë lirshëm drejt zgjedhjeve dhe garës së ndershme demokratike.

Fyerjet e rënda dhe sulmet personale të vazhdueshme ndaj kundërshtarëve politikë nuk janë rastësi. Ato nuk janë vetëm produkt i polarizimit, por pjesë e një taktike të qëllimshme për të pamundësuar formimin e një konsensusi minimal dhe për të penguar ndërtimin e një alternative reale që mund të sfidojë pushtetin aktual. Zvarritja sistematike e procesit të konstituimit të Kuvendit, në këtë kontekst, shfaqet si pjesë përbërëse e kësaj taktike, sidomos duke pasur parasysh qëndrimet e shprehura në vazhdimësi se çdo zhvillim politik duhet të qëndrojë pezull derisa të përfundojnë proceset juridike ndaj krerëve të UÇK-së në Hagë.

Kjo qasje, në dukje pasive, në realitet është aktive dhe e dëmshme. Ajo synon të mos krijojë as kushtet më minimale për lirim të përkohshëm për mbrojtje në liri të liderëve të UÇK-së, sepse rikthimi i tyre eventual në skenën politike do të përmbyste ekuilibrat aktualë. Prania e tyre do të fuqizonte një alternativë që natyrshëm do të kishte mbështetje të gjerë popullore, por edhe mbështetje të fuqishme ndërkombëtare, me theks të veçantë amerikane, diçka që aktualisht mungon në mënyrë dramatike.

Ky vakum i krijuar në mënyrë të qëllimshme nuk është një fenomen i izoluar. Ai ndodh në një mjedis gjeopolitik gjithnjë e më agresiv ndaj Kosovës, ku Rusia dhe Serbia po bëjnë gjithçka për ta mbajtur vendin në krizë permanente, pa zgjidhje, pa stabilitet dhe pa institucione të qëndrueshme e përfaqësim serioz ndërkombëtar. Në këtë kontekst, vakumi institucional që po mbrohet me zell nga një pjesë e klasës politike në Kosovë i shkon për shtat drejtpërdrejt interesave të Moskës dhe Beogradit. Ky është një kaos i kontrolluar që u shërben jashtë vendit, por dëmton brenda çdo aspekt të jetës politike, demokratike dhe shtetërore.

Edhe incidentet e kontrolluara duken gjithnjë e më shumë si manovra për të devijuar vëmendjen e opinionit publik nga kriza e thellë dhe permanente politike. Kur nuk ka institucione, nuk ka debat serioz dhe kur partitë nuk garojnë për ide e programe, atëherë incidentet dhe tensionet artificiale bëhen “agjenda e ditës”.

Ndërkohë, Shtetet e Bashkuara, së bashku me Bashkimin Evropian – përfaqësuar së fundi nga vizita e znj. Kaja Kallas – kanë përcjellë një mesazh të qartë se nuk ka më kohë për stanjacion dhe llogari të brendshme partiake. Kallas e vizitoi Prishtinën për të dërguar një sinjal të prerë që Kosova duhet të dalë nga ky qorrsokak politik. Pritshmëritë ndërkombëtare janë të thjeshta: krijimi i institucioneve, rifillimi i dialogut, garantimi i stabilitetit dhe avancimi drejt integrimit evropian. Mosveprimi nuk është më opsion dhe për çdo vonesë të mëtejshme, do të ketë pasoja.

Në fund, dilema për Kosovën është e qartë: ose do të mbetet peng e një logjike politike që i frikësohet garës së ndershme dhe mbështetjes ndërkombëtare për alternativat e reja, ose do të zgjedhë rrugën e përgjegjësisë, konsensusit dhe partneritetit me Perëndimin. Zgjedhja nuk është e lehtë, por është urgjente dhe koha nuk pret më. Orët dhe ditët e ardhshme mund ta zhbllokojnë situatën. Deklarata e fundit e Fatmir Limajt për gatishmërinë për debllokim, nëse lexohet me kujdes mes rreshtash, jep indikacione se marrëveshja mes NISMA-s dhe LVV-së është e mundur. Në këtë rrethanë, zhbllokimi i procesit mbetet çështje ekskluzive e vullnetit politik të Kurtit, i cili tashmë mban çelësin e formimit të institucioneve.

Përpjekjet e vazhdueshme për të imponuar mënyrën e zgjedhjes së kryetarit të Kuvendit përmes ndryshimit të formës së votimit nga i hapur në të fshehtë, në mes të së njëjtës seancë apo vazhdimeve të saj, përbëjnë një shkelje të qartë të normës kushtetuese dhe rregullores së Kuvendit. Kjo praktikë jo vetëm që minon integritetin procedural të legjislativit, por është edhe precedent i rrezikshëm për shtetin e së drejtës.

Ndryshimi i formës së votimit nuk mund të bëhet arbitrarisht në mes të seancës. Edhe sikur të tentohej në fillim të saj me votim dhe dakordim politik, do të mbetej i kontestueshëm për sa kohë që nuk është në harmoni me frymën dhe germën e Kushtetutës. Kushtetuta, në gërmën e saj, vendos parimin e transparencës në procesin e vendimmarrjes parlamentare thekson se “votimi është rregullisht publik”. Votimi i fshehtë është përjashtim dhe mund të përdoret vetëm kur parashihet shprehimisht nga Kushtetuta ose Rregullorja e Punës së Kuvendit.

Kjo që po ndodh nuk është vetëm çështje teknike apo taktike parlamentare, por thelbësisht një akt manipulativ me rregullat, në funksion të vullnetit politik të një subjekti që pretendon legjitimitet absolut, ndërsa në praktikë e shkel atë.

Alternativa ndaj mosveprimit prej shtetari të Kurtit është që Gjykata Kushtetuese ta japë opinionin juridik-kushtetues për hapjen e rrugës drejt krijimit të institucioneve. Edhe koha në dispozicion prej tre muajsh për shqyrtimin e kërkesës nga kjo Gjykatë mund të shkurtohet nëse Presidentja paraqet kërkesë të njëjtë, meqë vetë Gjykata ka vendosur që nuk jep opinione në pyetje hipotetike pa vendim të formës së prerë. Në fund, e vërteta është se Kurti dhe LVV nuk i kanë votat për ta bërë qeverinë – përkundër spekulimeve publike se mund t’i kenë. Prandaj bllokada ka vazhduar pikërisht sepse ai është frikësuar të hyjë në afatet kushtetuese që do të çonin në një zgjidhje të imponuar nga Kushtetuta.

SHQIPJA DHE SHQIPTARËT NË STUDIMET E STUDIUESVE TË HUAJ

by

Xhelal Zejneli/

Në fillim të shekullit XIX Anglia dhe Franca kishin interesa politike, ekonomike dhe ushtarake në Mesdhe dhe në perandorinë Osmane, duke përfshirë edhe provincën shqiptare të saj. Në atë kohë Rajhu gjerman ende nuk kishte interesa të këtilla ekspansioniste në rajon. Por në “klubin” osman të fuqive evropiane shpejt do të futet Austria. Që nga vitet ‘40 të shekullit XIX edhe Austria do të kishte në Janinë përfaqësuesit e saj konsullorë. 

Studimet rreth Shqipërisë e shqiptarëve hyrën në një fazë të re pas themelimit të pashallëqeve shqiptare – autonome, sidomos të pashallëkut të Janinës, udhëheqësi i të cilit, Ali pashë Tepelena (1740-1822), një nga figurat më madhore dhe më komplekse të kombit shqiptar, synoi jo vetëm autonominë nga Porta, por edhe krijimin e një shteti të pavarur që do të shtrinte sovranitetin e tij mbi të gjitha trojet e banuara nga shqiptarët. Ekzistenca e pashallëqeve faktikisht autonome i dha një impuls të fuqishëm zgjimit të vetëdijes kombëtare të shqiptarëve dhe idesë së një shteti kombëtar shqiptar dhe bëri të njohur Shqipërinë si një entitet i veçantë politik brenda Perandorisë Osmane, si një objekt hetimi për Evropën shkencore.

Në pashallëkun e Ali pashë Tepelenës u vendosën për herë të parë përfaqësues diplomatikë të fuqive të mëdha, fillimisht të Francës e të Anglisë, të cilët u morën me problemet shqiptare bashkëkohore dhe të së kaluarës. 

Rreth problemit të prejardhjes së shqiptarëve u shprehën vetëm Pukëvili dhe Liku. Qëndrimet e tyre janë krejtësisht të kundërta. Studiuesi francez, Pukëvil pranon pikëpamjen fantastike të autorëve bizantinë – Laonik Halkokondilit, të teologut, përkatësisht historianit kishtar francez Mishel Le Quien dhe të historianit kishtar Xhuzepe Simone Asemani të mesit të shekullit XVIII, që i bënin shqiptarët të ardhur gjatë mesjetës, i pari nga Alba e Italisë, kurse dy të tjerët – nga Albania e Kaukazit.

Konsull i përgjithshëm i Perandorisë, më pas edhe i Mbretërisë franceze në Janinë dhe në Patra ishte akademiku, diplomati, shkrimtari, fizikani, historiani dhe arkeologu francez Fransua PUKËVIL (François Charles Hugues Laurent Pouqueville, 1770-1838). Ndoqi nga afër veprimtarinë e Ali pashë Tepelenës (1740-1822), themeluesit të pashallëkut faktikisht autonom të Janinës. Njihet si historiani më i rëndësishëm i çerekut të parë të shekullit XIX për pashallëkun e Janinës. Vizitoi edhe një pjesë të madhe të Shqipërisë, duke udhëtuar nga Janina në Shkodër.  Në veprat e Pukëvilit jepen të dhëna të shumta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Është autor i veprave “Voyage de la Grèce” (Udhëtim nëpër Greqi, Paris 1820) dhe “Histoire de la régénération de la Grèce, prej 1740 deri më 1824”) (Historia e ringjalljes së Greqisë, Paris 1825). Në to jep të dhëna të çmueshme për vendin, për shqiptarët dhe për shtresat shoqërore të Shqipërisë së Jugut. Ndonëse ishte armik politik i vezirit të Janinës, provoi më së miri synimet e tij për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane. Vlerësimet e Pukëvilit për ta nxirë personalitetin e vërtetë të Ali pashë Tepelenës nuk i kanë qëndruar kritikës bashkëkohore dhe asaj të mëvonshme. Vepra e tij përshkohet nga një admirim për grekët dhe nga njëfarë denigrimi për shqiptarët.

Në fillim të shekullit XIX, përfaqësues politik i qeverisë angleze pranë oborrit të sundimtarit të fuqishëm në Shqipërinë Jugore, Ali pashë Tepelenës caktohet ushtaraku anglez Martin Uiljam LIK (Martin William Leake, 14.1.1777 – 6.1.1860). Është autor i dy veprave në gjuhën angleze: “Researches in Greece” (Kërkime në Greqi, 1854) dhe “Travels in Northen Greece” (Udhëtime në Greqinë e Veriut, 1835, në katër vëllime). 

Në veprën e parë, përveç materialeve të ndryshme me karakter ekonomiko-shoqëror dhe politik me interes për Shqipërinë, jep edhe shënime mbi gramatikën shqipe në bazë të një punimi të hartuar nga mësuesi Estra Vithkuqari. Liku jep shënime edhe për një fjalor të gjuhës shqipe. 

Në veprën e dytë sjell materiale përshkruese më të pasura, sidomos për ekonominë, për shoqërinë dhe gjendjen politike të Shqipërisë së Jugut nën sundimin e Ali pashë Tepelenës, si dhe për vendburimet arkeologjike. Liku mbështeti prejardhjen ilire të gjuhës shqipe.

Me punimet e Pukëvilit dhe të Likut bota shkencore evropiane mori në dorë një informacion të pasur për Shqipërinë si dhe nxitje për studimin e këtij vendi dhe të historisë së tij. 

*   *   *

Për qëllime njohëse dhe studimi do të shëtisnin në Shqipëri që nga poeti romantik anglez Xhorxh Gordon Bajroni (George G. Byron, 1788-1824) dhe miku i tij Xhon Kem Hobhaus* (1786-1869) deri te etnografi francez Ami Bue (Ami Boué, 1794-1881) dhe arkeologu francez Leon Hezej (Léon Heuzey, 1831-1922). Në këngën e dytë të poemës së vet “Shtegtimet e Çajld Haroldit” (1812-1818) Bajroni vlerëson traditat burrërore, trimëritë, fisnikërinë dhe mikpritjen e shqiptarëve.

Shënim: Xhon Kem Hobhaus (John Cam Hobhouse, më vonë Lord Broughton, 1786-1869) ka qenë personalitet politik dhe letrar anglez, mik i ngushtë i poetit Xhorxh Gordon Bajron, të cilin e shoqëroi në udhëtimet e tij në Shqipëri, në Greqi dhe në Turqi. Përshkrimin e këtij udhëtimi edha në veprën “A journey through Albania and other provences of Turkey in Europa and Asia…..during the years 1809-1810” (Udhëtim nëpër Shqipëri dhe provinca të tjera të Turqisë në Evropë dhe Azi…..në vitet 1809-1810, Londër 1813, botim i ripunuar më 1855). Udhëtimi i Xhorxh Hobhausit në Shqipëri përfshin jugperëndimin deri në Tepelenë. Midis tjerash, ai shkruan: “Kur banorët e viseve të tjera të Ballkanit pyeten se cilët janë, ata përgjigjen: “jemi muhamedanë” ose “jemi të krishterë”, ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: “jam shqiptar”. Në fund të librit, Hobhaus boton në anglisht edhe gramatikën shqipe të studiuesit arbëresh Fraçesko da Leçe* (Francesco da Lecce, vdiq më 1718) dhe disa këngë popullore të arbëreshëve të Greqisë, të mbledhura nga vetë ai.

Shënim: Françeskani arbëresh At Françesko da Leçe është autor i veprave “Dittionario italiano-albanese” (Fjalor italisht-shqip, 1702, 228 f.); “Osservazioni grammaticali nella lingua albanese” (Vështrime mbi gramatikën e gjuhës shqipe, Propaganda Fide, Romë 1716).

*   *   *

Populli grek nuk ka asnjë pikë gjaku të grekëve të vjetër – Falmerajer

Më 1855 u botua teza e doktoratës e studiuesit Nikokles në Universitetin e Hajdelbergut në të cilën, nga pozita antishkencore, ai përpiqet të argumentojë pikëpamjen mitike të ardhjes së shqiptarëve nga Albania e Kaukazit në periudhën e mesjetës. 

Punimi i Nikoklesit mori përgjigje shkencore në vitin 1857 nga historiani dhe helenisti apo bizantinisti i shquar austriak i mesit të shekullit XIX, Jakob Filip FALMERAJERI (Jakob Philipp Fallmerayer, 1790-1861), i cili tregoi karakterin antishkencor dhe fantastik të punimit në fjalë. Udhëtoi në vende të Lindjes, në Turqi, në Maqedoni si dhe në Greqi, ku u njoh me popullsinë arbëreshe. Në veprat e tij, për prejardhjen grekëve thotë: “Populli grek nuk ka asnjë pikë gjaku të grekëve të vjetër, është një përzierje shqiptarësh dhe sllavësh, në kulturën e tij popullore nuk ka asnjë gjurmë vazhdimësie të trashëgimit kulturor antik”. Kjo pikëpamje e bëri atë një nga figurat më të luftuar në Greqi. 

Ishte i pari që dëshmoi në mënyrë shkencore praninë e elementit shqiptar në Greqi.  Në veprën e tij në dy vëllime “Geschichte der Halbinsel Morea wahrend des Mittelalters” (Historia e Gadishullit të Moresë gjatë mesjetës, Munih 1830-1836) si dhe “Das albanesische Element in Griechenland” (Elementi shqiptar në Greqi, Munih 1857-1861) përshkruan situatën e studimeve rreth historisë dhe prejardhjes së shqiptarëve, duke na dhënë tablonë në të cilën duket qartë dominimi i pikëpamjes së autoktonisë mbi atë të aloktonisë, një dominim në nivel shkencor të argumentimit. Në to trajton edhe historinë e mërgimit dhe të përhapjes së gjerë të shqiptarëve në trevat greke. Historinë e shqiptarëve në trevat nga u nisën, në kuadrin e Perandorisë Bizantine dhe në ndeshjen e tyre me osmanët, e quan një “tragjedi historike”. 

Falmerajeri zbulon vitalitetin e lartë të popullit shqiptar, qëndresën e tij të jashtëzakonshme ndaj asimilimit kulturor dhe etnik dhe e konsideron popullin shqiptar si një shembull të gjallë të faktit që një popull luftarak është në gjendje të mbijetojë edhe përballë rrebesheve më të egra të historisë. Shqiptarët janë një popull ”fantastikisht liridashës” – thotë ky dijetar i madh. 

*   *   *

Kur më 1835 Uilliam Martin Lik nisi të botonte në Londër veprën e tij “Udhëtime në Greqinë e veriut”, në Frankfurt-mbi-Majn, doli nga shtypi libri i gjuhëtarit dhe albanologut bavarez Jozef Riter fon KSILANDER (Josef Ritter Xylander,1794-1854) “Die Sprache der Albanesen oder Schkipëtaren” (Gjuha e shqiptarëve, 1835), në të cilin duke u mbështetur në 3500 fjalë të shqipes solli argumente themelore në të mirë të prejardhjes së lashtë indoevropiane të saj, duke hedhur poshtë pikëpamjen për prejardhjen tatare ose kaukaziane të saj dhe duke u shprehur se shqipja është bijë e ilirishtes dhe shqiptarët – pasardhës të ilirëve. Ai argumentoi se shqipja nuk ka lindur nga ndonjë përzierje mekanike e gjuhëve romane.
Ksilanderi studimin e gjuhës shqipe arriti që ta vërë në nivelin e gjuhësisë krahasimtare bashkëkohore. Me Ksilanderin përfundon etapa e parë e studimeve gjermane mbi Shqipërinë dhe shqiptarët.

Etnografi, natyralisti dhe udhëtari francez Ami BUE (Ami Boué, 1794-1881), gjatë udhëtimeve nëpër Ballkan, vizitoi edhe Shqipërisë. Veprat e tij me interes për Shqipërinë janë “La Turquie d’Europe” (Turqia evropiane, Paris 1840), në katër vëllime; dhe “Recueil d’itinéraires dans la Turquie d’Europe” (Përmbledhje udhëtimesh në Turqinë evropiane, Vjenë 1854) në dy vëllime. Megjithëse ka dhënë disa të vlerësime të diskutueshme, të dhënat e tij kanë vlerë historike njohëse. Në veprën gjeologjike “Esquisse géologique de la Turquie d’Europe” (Përshkrim gjeologjik i Turqisë evropiane, Paris 1840), ndër të tjera ka folur për vendburimin e serës së Selenicës, për ujërat termale të Dibrës e të Fushë-Krujës dhe për gjipsin e Vlorës.   

Një nga themeluesit e shkencës së albanologjisë, babai i albanologjisë Johan Georg fon HAN (Johann Gerge von Hahn, 1811-1869) ka qenë albanolog austriak me prejardhje gjermane, i lindur në Jenë. Gjatë udhëtimit në Shqipëri dhe Greqi, njohu shqiptarë dhe arbëreshë. Emërimi i tij si konsull i Austrisë në Janinë në vitin 1847, i dha atij mundësinë që t’i kushtojë thuajse tërë jetën e tij aktive si studiues i popullit shqiptar nga i cili ishin shkëputur arbëreshët në mesjetë. Hani është autor i veprës monumentale për historinë dhe botën shqiptare në përgjithësi “Albanesische Studien”(Studime shqiptare, Jena, 1954). Përpos veprës së sipërthënë, është autor edhe i veprave “Reise von Belgrad nach Saloniki” (Udhëtim nga Beogradi në Selanik, 1858) dhe “Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar” (Udhëtim nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit, 1867-1869). 

Vëllimet II e III të “Studimeve shqiptare” u kushtohen çështjeve të gjuhës. E shtroi shumë më gjerë se paraardhësit çështjen e prejardhjes së shqiptarëve dhe të shqipes. Shfrytëzoi burimet antike që flisnin për karakterin jogrek të ilirëve, të epirotëve dhe të maqedonasve. Duke ndjekur rrugën e H. Tunmanit shfrytëzoi edhe toponomastikën dhe shpjegoi përmes shqipes shumë toponime ilire. Hani arriti në përfundimin se shqipja është vijuese e drejtpërdrejtë e njërit prej dialekteve të vjetra të ilirishtes dhe u bë një mbrojtës i vendosur i tezës së autoktonisë së shqiptarëve në viset e tyre të sotme. Sipas Hanit, ilirishtja është gjë gjuhë pellazge në kuptimin e gjerë të fjalës. Sipas tij, ilirët ishin një nga degët themelore të popullsisë paleoballkanike, që qëndronte më vete përballë grekëve të vjetër. Mendimi i tij ishte në kundërshti me tezën e përhapur në shek.. XIX se “shqipja lidhej me greqishten si gjuhë motra, për shkak të prejardhje së përbashkët të shqiptarëve dhe grekëve prej pellazgëve”. Mendimi Hanit u shërbeu rilindësve shqiptarë të cilët kërkonin që shqiptarët të njihen si një popull më vete, me rrugë historike të veçantë.          

Në veprën “Studime shqiptare” Hani thotë: “Meqë shqiptarët nuk janë sllavë dhe nuk lidhen ngushtë me ndonjë nga popujt e tjerë që njohim, meqë burimet fare të pakta që kemi nuk flasin për ndonjë shtegtim tjetër (veç atij sllav), i cili të ishte aq i madh sa të krijonte një popull të madh, duhet pranuar se shqiptarët e sotëm janë banorët e hershëm parasllavë të atij vendi.” Më 1868 Hani boton në Vjenë veprën “Udhëtim nga Beogradi në Selanik”. Ai riformulon pikëpamjen e tij për autoktoninë e shqiptarëve. “Ne mund të pranojmë në mënyrë të padiskutueshme se shqiptarët e sotëm janë pasardhës të ilirëve dhe të epirotëve të lashtë” (vepra e cituar, f. 228). Në këtë vepër ai përshkruan vise të banuara nga shqiptarë në Kosovë, Maqedoni e Serbi, njeh prejardhjen dardane të kosovarëve, njeh autoktoninë e shqiptarëve në trevat e banuara prej tyre në Maqedoni në shekullin e kaluar. Argumentimi i autoktonisë së shqiptarëve nga Hani ngjalli një reagim të menjëhershëm nga ana e kundërshtarëve të autoktonisë. 

Në veprën e dytë “Udhëtim nga Beogradi në Selanik” përshkruan trevat lindore të banuara prej shqiptarëve, në një kohë kur ende nuk kishte filluar shpërngulja e tyre nën trysninë e shtetit serb. Në veprën e tretë “Udhëtime nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit” jep material të pasur dhe me vlerë për kushtet e jetesës të popullsisë së malësive, për institucionet juridike-shoqërore dhe për kulturën e saj.

Më 1864 botoi në gjermanisht dy vëllime me përralla greke dhe shqiptare “Griechische und Albanesische Märchen”. Pason vepra “Sagwissenschaftliche Studien” (Studime për gojëdhënat, Jenë 1872, 1876, në dy vëllime). U mor edhe me mitet dhe besimet popullore, me poezitë popullore, me gojëdhënat dhe me përrallat shqiptare. Në fushën e etnologjisë dha i pari një paraqitje të “Ligjit të Maleve”, Kanunit të Malësisë së Madhe. Vërejti “Kanunin e Dukagjinit” për viset veriore dhe “Kanunin e Skënderbeut” për Matin e Dibrën.   

Profesori slloven i Universitetit të Vjenës, akademik në Austri, Franc MIKLOSIÇ (Franz Miklosich, 1813-1891) ka qenë sllavist, ballkanolog dhe albanolog, Ka botuar edhe studime për gjuhën shqipe si “Albanische Forschungen” (Hulumtime shqiptare) I, II. Për shqipen ka shkruar edhe studime të tjera sidomos në “Die slavischen Elemente im Rumänischen” (Elementet sllave në rumanishte). Është autor i veprës “Vergleichende Grammatik der slavischen Sprachen” (Gramatika krahasuese e gjuhëve sllave) në katër vëllime (1852-1875); mbahet si themelues i sllavistikës moderne apo i filologjisë sllave. Ka përkrahur tezën e prejardhjes ilire të gjuhës shqipe.

*   *   *

Në vitin 1877 në Gjermani del studimi i parë antropologjik për shqiptarët dhe me të bashkë, fillon antropologjia e shqiptarëve. Udhëhapës në këtë degë të albanologjisë do të jetë një figurë e shquar e shkencës së shekullit XIX, patologu dhe antropologu Rudolf VIRHOV (Rudolf Ludwig Carl Virchov,1821-1902) i njohur si themeluesi i patologjisë qelizore. Ai botoi në Berlin punimin “Mbi kraniologjinë e ilirëve”. Shqiptarët, kafkat e të cilëve i pat studiuar, Virhovi i identifikon me ilirët. 

Në vitin 1861, arkeologu dhe natyralist francez Leon HËZEJ (Léon Heuzey, 1831-1922) vizitoi Shqipërinë për të studiuar terrenin ilir dhe maqedonas të përshkruar nga prijësi ushtarak romak, shkrimtar dhe burrë shteti Kaj Jul Cezar (Caius Julius Caesar, 100-44 para K.) në luftën me gjeneralin romak dhe burrin e shtetit, Pompeun (Gnaeus Pompeius Magnus, 106-48 para K.). U kushtoi vëmendje të veçantë qyteteve dhe monumenteve arkeologjike. Zbuloi i pari gërmadhat e Orikut dhe planimetrinë e parë të mureve rrethuese të Apolonisë. Kopjoi të gjitha mbishkrimet greke, latine e bizantine që ndeshi në këtë udhëtim dhe paraqiti në vizatime një tog pjesësh arkitektonike dhe skulpturash nga Apolonia dhe Durrësi. Monumentet më me vlerë historike e artistike, ndër to edhe mbishkrimin e fshatit Arapaj që bën fjalë për ujësjellësin e Dyrrahut (shekulli II) i nisi për në muzeun e Luvrit (Louvre). Bashkë me arkitektin Honore Dome (Pierre Jérôme Honoré Daumet, 1826-1911) botoi dy vëllime me titullin “Mission Archeologique de MacedoineI (Mision arkeologjik në Maqedoni, Paris 1867). Vepra tjetër “Les Operations militaires de Julius Cesar” (Veprimet ushtarake të Jul Cezarit, Paris 1886) në pjesën më të madhe zhvilluar në truallin ilir, ka edhe interes gjeografik e folklorik për gjendjen e trevave përkatëse në shekullin XIX.

*   *   *

Mesapët ishin një fis joitalik që në Italinë Jugore, në pjesën lindore të Gadishullit të  Apenineve, kishin emigruar nga Epiri dhe Iliria. Ata ishin një degëzim i trungut të popullit ilir. Për t’i deshifruar mbishkrimet mesape, dijetarët vendosën ta shfrytëzojnë shqipen. 

Nga mesi i shekullit XIX në historiografinë gjermane dhe atë botërore po ngrihej figura e njërit prej historianëve më të mëdhenj të kohëve moderne, Teodor MOMSEN-it (Theodor Mommsen, 1817-1903). Ky laureat i çmimit “Nobel” është autor i veprës voluminoze “Römisch Geschichte” (Historia e Romës, Lajpcig 1854-1856). Në punimin e vitit 1850 “Dialektet e Italisë së Jugut” ai arriti në përfundimin mbi lidhjet e mesapishtes me ilirishten dhe me shqipen. Në veprën madhore të tij “Historia e Romës”, epirotët e lashtë të prirë nga Pirua ai i mbiquan “shqiptarë të lashtësisë”. Jemi tani në kohën kur gramatikanët e rinj (Junggrammatiker) kishin formuluar ligjet e përgjithshme të evolucionit fonetik të gjuhëve.

Nga fundi i shekullit të XIX HELBIG-u zbuloi se emrat e njerëzve që hasen në mbishkrimet mesape në shumë raste janë thuajse të njëjtë me antroponimet ilire të bregdetit lindor të Adriatikut.

Studiuesi norvegjez Elseus Ssofus BUGE (Elseus Sophus Bugge, 1833-1907) në vitet ‘90 të shekullit XIX botoi punimin “Mesapishtja dhe shqipja“ ku ai, në evolucionin fonetik dhe në leksik, midis gjuhës së mesapëve të lashtë dhe shqipes së sotme zbulon një sërë përputhjesh.

Për shqipen ky moment arrin kulmin me botimin në vitin 1891 të “Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe“ nga albanologu austriak me prejardhje gjermane, një nga themeluesit e albanologjisë, grecist dhe turkolog, Gustav MAJER (Gustav Mejer, 1850-1900). Ka qenë profesor i gjuhësisë krahasuese indoevropiane në Universitetin e Gracit. Ndër të tjera, ka botuar veprën monumentale “Etymologisches Wortebuch der albanesischen Sprache” (Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Strasburg 1891) dhe gjashtë vëllime të serisë “Albanesische Studien”, I – VI, (Studime shqiptare, Vjenë 1883-1897). Në vëllimin III trajton temën Fonetika e pjesës indoevropiane të shqipes, që është e para fonetikë historike gjuhës shqipe. Në vëllimin V flet për të folmet shqipe në Greqi. Ka  botuar edhe “Kurzgefasste albanesische Grammatik” (Gramatikë e përmbledhur e shqipes, Lajpcig 1888), Vuri në dukje edhe praninë e një numri jo të vogël fjalësh shqipe në gjuhën greke. Falë punës së tij, faktet eshqipes zunë më shumë vend në gjuhësinë krahasuese indoevropiane. Majeri përcaktoi shkencërisht se gjuha shqipe vjen nga ilirishtja dhe se ajo zë një vend më vete në rrethin e gjuhëve indoevropiane.  

Historiani çek, profesor në Universitetin e Pragës, e më pas në Vjenë, Konstantin JIREÇEK (1854-1918) është autor i një vargu studimesh për vendet e Ballkanit, ndërmjet tyre disa edhe për Shqipërinë. Bashkë me L. Taloçin dhe M. Shuflajin botoi “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia” (Akte dhe diploma që ilustrojnë çështjet e Shqipërisë Mesjetare) vëll. I-II, Vjenë 1913-1916.

Gjuhëtari, ballkanologu dhe albanologu gjerman Gustav VAJGAND (Gustav Weigand, 1860-1930) është i njohur sidomos si studiues i gjuhës rumune. Hartoi atlasin e parë dialektor të rumanishtes*. U mor edhe me studimin e gjuhëve të tjera të Evropës Juglindore, sidomos me gjuhën shqipe dhe me bullgarishten. Dukuritë e përbashkëta të këtyre tri gjuhëve i lidhi me një substrat të përbashkët trak. Ishte përfaqësuesi kryesor i tezës se gjuha shqipe buron nga trakishtja. Këtë tezë e shtroi në artikullin: “A janë shqiptarët pasardhës të ilirëve apo të trakasve” të botuar në vitin 1927. Po atë vit, gjuhëtari Aleksandër Xhuvani (1880-1961) artikullin e përktheu në shqip dhe e botoi në revistën “Dituria”. G. Vajgandi ka botuar një gramatikë të gegërishtes jugore me titull “Albanesische Grammatik im südgegischen Dialekt” (Gramatike e shqipes së gegërishtes jugore, Lajpcig 1913). Kjo gramatikë mbështetet në materialet e të folmeve të Tiranës, të Durrësit dhe të Elbasanit. Përpos shpjegimeve gramatikore, libri përmban edhe ushtrime, copa leximi dhe përralla. Ka botuar edhe një fjalor shqip-gjermanisht dhe gjermanisht-shqip: “Albanesisch-Deutsches und Deutsch-Albanesisches Wörterbuch”, Lajpcig 1914.

Shënim: Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe është vepër sintetike themelore e dialektologjisë shqiptare që paraqet tiparet gjuhësore të dialekteve të gjuhës shqipe me metodën e gjeografisë gjuhësore dhe gjendjen e studimit të tyre. Vepra përfundoi së hartuari në vitin 1990 nga një grup dialektologësh të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë të ASHSH, si: gjuhëtari e dialektologu Jorgji Gjinari (1931-2020) – drejtues shkencor; gjuhëtari Bahri Beci (1936); studiuesi i gjuhës dhe letërsisë shqipe Gjovalin Shkurtaj (1943), studiuesi e dialektologu Xheladin Gosturani (1942-2000). Bashkëpunuan: gjuhëtari Menella Totoni (1935) dhe gjuhëtari Anastas Dodi (Vlorë, 1933 – Filadelfia, 2008). A. Dodi është autor i veprës “Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë 2004, botuar nga ASH. Vëllimi i parë i “Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe” u botua në vitin 2007 nga departamenti i studimeve të Evropës Lindore në Universitetin e Napolit (Universitä degli Studi di Napoli L’Orientale). 

*  *   *

Me shqipen është marrë filologu, neogramatikani dhe romanisti me prejardhje zvicerane Vilhelm MAJER-LYBKE (Vilhelm Meyer-Lübke, 1861-1936). Është autor i studimit të gjatë “Rumänisch, romanisch, abanesisch”. E ka ripunuar studimin e albanologut austriak Gustav Majerit (Mejer) “Die lateinischen Elemente im Albanesischen” (Elementet latine në shqip). Është autor i veprës madhore “Grammatik der Romanischen Sprachen” (Gramatikë e gjuhëve romane) etj. 

 Një nga themeluesit e arkeologjisë ilire është arkeologu dhe historiani austriak Karl PAÇ (Carl Patsch, 1865-1945). Prej viti 1921 ishte profesor në Universitetin e Vjenës dhe drejtor i Institutit Ballkanik po aty. Rrezen e interesave të tij shkencore e zgjeroi edhe mbi Shqipërinë. Arritjet e hulumtimeve të veta i përfshiu në librin “Das Sandschak Berat in Albanien” (Sanxhaku i Beratit në Shqipëri, Vjenë 1904). Në vitet 1922-1924 punoi në Shqipëri dhe ndihmoi një përpjekjet për ngritjen e një muzeu kombëtar. Botoi në shqip dy libra: “Ilirët” dhe “Gjendja ekonomike e kulturore e Shqipërisë në kohën e kalueme”, Tiranë 1923, 1925. Mendimi i tij, i shprehur në disa punime, për një nënshtresë trake në trevën e ardianëve e të dardanëve ilirë dhe për përbërjen etnike helene të qyteteve ilire Klos e Bylis, është rrëzuar nga studimet e mëvonshme.  

Për ilirishten dhe shqipen ka shkruar edhe gjuhëtari austriak me prejardhje gjermane, indoevropianisti dhe grecisti i njohur Paul KREÇMER (Paul Kretschmer, 1866-1956). Ka qenë një prej profesorëve të Eqrem Çabejit në Universitetin e Vjenës.   

  Ndihmesë të vyer për historinë e popullit shqiptar ka dhënë historiani rumun me prejardhje shqiptare Nikolla JORGA (Nicolae Iorga, 1871-1940). Në vitet 1915-1916 botoi në Bukuresht, në gjuhë të huaja disa vëllime me titull “Shënime dhe ekstrakte në shërbim të historisë së kryqëzatave të shekullit XV”. Aty jep një material të pasur dokumentar për luftërat kundërosmane të popullit shqiptar gjatë epokës së Gjergj Kastriotit. Në vitin 1915, në Bibliotekën Laurentiane të Firences zbuloi dokumentin e parë të gjuhës shqipe “Formula e pagëzimit” të vitit 1462, shkruar nga kryepeshkopi i Durrësit, bashkëpunëtor dhe këshilltari i Gjergj Kastriotit, Pal Engjëlli (rreth 1417-1470). Në vitin 1915 N. Jorga e botoi Formulën e pagëzimit. Në vitin 1919 botoi veprën “Brève histoire de l’Albanie et du peuple albanaise”), (Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar”, Bukuresht 1919). Më pas botoi veprën “Histori e shteteve të Ballkanit deri më 1924”, Paris 1925) ku çështje të historisë së Shqipërisë zënë një vend të dukshëm. Jorga u vra nga forcat fashiste rumune Garda e Hekurt.

Në fillim të shekullit XX pasuan studime të tjera për shqiptarët, si ato të studiuesit italian Françesko RIBEKO (Francesco Ribezzo, 1875-1952). 

  Gjuhëtari dhe albanologu i shquar austriak me prejardhje çifute Norbert JOKL (Norbert Jokl, 1877-1942) lindi në Bzenec të Moravisë. Më 1907 filloi ta mësonte shqipen si autodidakt. Si kryebibliotekist në Universitetin e Vjenës dha njëkohësisht mësim si pedagog i jashtëm për shqipen, për gjuhët baltike etj. U zhduk nga nazistët më 1942. Më 1972, me rastin e 30-vjetorit të vdekjes së tij, në Insbruk të Austrisë u organizua një konferencë ndërkombëtare. Në të morën pjesë edhe gjuhëtarë shqiptarë. Tërë jetën e vet ia kushtoi studimit të gjuhës shqipe. Punoi në fushën e etimologjisë dhe të fjalëformimit historik, të marrëdhënieve të shqipes me gjuhët e tjera, për fonetikën dhe morfologjinë historike të saj. Si vëllime më vete arriti të botonte vetëm “Studien zur albanesischen Etymologie und Wortbildung”, Vjenë 1911 (Studime për etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes) dhe “Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen”, Berlin-Lajpcig, 1923 (Gjurmë gjuhësore e historike-kulturore nga lëmi i shqipes). Për shqipen ka edhe studime të tjera. I çoi përpara gjurmimet etimologjike shqiptare, hodhi dritë mbi prejardhjen e shumë fjalëve të shqipes, duke provuar burimin vendës të mjaft elementeve të mbajtura si huazime. 

Mbajti rubrikën e bibliografisë për gjuhën shqipe në organin vjetor ndërkombëtar “Indogermanisches Jahrbuch” (1916-1940), ku paraqiti sistematikisht të gjitha botimet albanologjike të atyre viteve.  

Më 1937, me rastin e 25-vjetorit të shpalljes së pavarësisë, vizitoi Shqipërinë. Hulumtoi problemin e burimit të shqipes. I shqyrtoi marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e lashta jogreke të Ballkanit, me ilirishten dhe trakishten. Shtjelloi tezën e tij të prejardhjes së shqipes, duke bërë një sintezë të tezave ilire dhe trake. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

Gjuhëtari dhe albanologu austriak Maksimilian LAMBERC (Maximilian Lambertz, 1882-1963) studioi dialektet arbëreshe,  ndarjen dialektore të shqipes, folklorin. Gjatë Luftës I Botërore bëri një udhëtim studimi në Shqipëri, mblodhi lëndë folklorike e dialektore dhe mori pjesë në punën e Komisisë Letrare Shqipe*. Ka botuar disa vepra për folklorin. Studime themelore të tij janë “Die Volkspoesie der albaner” (Poezia popullore shqiptare, Sarajevë 1917), “Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde” (Përralla shqiptare dhe tekste të tjera nga folklori shqiptar, Vjenë 1922), “Shqipëria rrëfen”, (1956), studimin për ciklin shqiptar të kreshnikëve “Epika popullore shqiptare”, (1958). Pas vdekjes u botua punimi “Mitologjia shqiptare” (1969). Më 1914, në fushën e sintaksës, botoi një monografi për periudhën hipotetike të shqipes. Pas Luftës II Botërore u vendos në RD Gjermane. Botoi “Fjalor shqip-gjermanisht” (1954), “Antologji shqipe” (1955), “Gramatikë” (1959). Shkroi artikuj dhe recensione për botime gjuhësore dhe letrare shqipe. Përktheu në gjermanisht dhe botoi poemën “Lahuta e malcís” të Gjergj Fishtës (1871-1940), si dhe dramën “Toka jonë” të Kolë Jakovës, 1916-2002).           

   Shënim: Komisia Letrare Shqipe (1916-1918) është komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh që u ngrit në Shkodër më 1916 pranë Drejtorisë së Arsimit me nismën e një grupi intelektualësh shqiptarë dhe me mbështetjen e konsullit të përgjithshëm të Austro-Hungarisë e të Komandës ushtarake austriake në Shkodër, për të zgjidhur probleme të arsimit dhe gjuhës letrare pas Kongresit të Manastirit (1908). Në të morën pjesë Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Hil Mosi, Sotir Peci, Mati Logoreci, Gjergj Pekmezi, Aleksandër Xhuvani, Ndre Mjeda, Ambroz Marlaskaj, Ndue Paluca, Hafiz Ali Korça, Vinçenc Prennushi, Luigj Naraçi, Josif Haxhimima të cilët e vunë punën e KLSh në shërbim të çështjes kombëtare. Kryetar u caktua Gjergj Pekmezi. 

*   *   *

Studiuesi i historisë së gjuhës shqipe Henrik BARIQ (Henrik Barić, Dubrovnik, 1888 – Beograd, 1957) ka qenë gjuhëtar kroat, ballkanolog dhe albanolog. Në vitin 1906 i filloi studimet në Grac dhe në Vjenë. Studioi gjuhësinë e përgjithshme, gramatikën krahasuese, romanistikën dhe sllavistikën. Disertacionin e doktoratës e mbrojti në Vjenë. Më 1920, docent, më 1923 profesor inordinar, ndërsa më 1930, profesor ordinar në Universitetin e Beogradit. Pas Luftës II Botërore, profesor ordinar edhe në Universitetin e Sarajevës. Në vitet 1923-1926 botoi revistën “Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju“ (Arkivi i lashtësisë, i gjuhës dhe i etnologjisë shqiptare). Është autor i veprave: „Älbanorumänische Studien I“ (Studime rumune-shqiptare, Sarajevë 1919), „Ilirske jezične studije I“ (Studime gjuhësore ilire I, Zagreb 1948), „Poreklo Arbanasa u svetlu jezika“ (Prejardhja e shqiptarëve në dritën e gjuhës, Sarajevë 1954), „Hymje në historinë e gjuhës shqipe“ (Prishtinë 1955), botuar në Sarajevë më 1959 edhe serbisht-kroatisht. Ka botuar edhe një varg artikujsh. Ndërmori një fjalor serokroatisht-shqip nga i cili u botua vetëm pjesa e parë „Rečnik srpskoga ili hrvatskoga i arbanaškoga jezika“, Zagreb 1950. Në shqyrtimet etimologjike të tij, H. Bariqi e shtoi fondin e njohur indoevropian të shqipes dhe trajtoi disa dukuri të fonetikës historike të saj. Trajtoi përkimet gjuhësore ndërmjet shqipes dhe rumanishtes dhe mbështeti tezën trake të prejardhjes së gjuhës shqipe.

Në vitet ‘30 të shekullit XX pasuan studimet e gjuhëtarit gjerman Albreht fon BLUMENTAL (Albrecht von Blumenthal, 1889-1945), kurse në vitet ‘60 të atij shekulli – studimet e O. HAS-it. 

 Historiani kroat Millan SHUFLAJ (Milan Šufflay, 1897-1931) është studiues i historisë mesjetare shqiptare. Pas një udhëtimi në Shqipëri u vra barbarisht nga policia jugosllave. Bashkë me historianin hungarez Ludovik Taloçi (Lajos ose Ludwig Thalloczy, 1854/56-1916) dhe historianin çek Konstantin Jireçek (1854-1918) botoi më 1913 dhe 1918 vëll. I e II të përmbledhjes “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia” (Akte dhe diploma që ilustrojnë çështje të Shqipërisë mesjetare, vëll. I-II, Vjenë 1913-1916). Me bashkautorët e mësipërm botoi përmbledhjen me studime “Illyrisch-Albanische Forschungen” (Studime iliro-shqiptare, I-II, Lajpcig 1916). Më 1924 u botua nga Akademia e Shkencave e Vjenës vepra “Städte und Bürgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters” (Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht gjatë Mesjetës). Pasojnë punimet “Povijest sjevrnih Arbanasa” (Historia e shqiptarëve të Veriut) dhe “Srbi i Arbanasi” (Serbët dhe shqiptarët). Më 1920, me pseudonimin Alba Limi, botoi romanin historik me temë shqiptare Konstantin Balsha”. Historia e shqiptarëve është për të, histori e një entiteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone dhe vazhdimësi të pandërprerë, me aftësi të madhe rigjenerimi. Ajo përfaqëson thelbin autentik të historisë së Ballkanit të lashtë.

Gjuhëtari gjerman, indoevropianist Hans KRAHE (1898-1965) u mor me zbërthimin e venetishtes dhe të ilirishtes, e në mënyrë të veçantë me problemin e gjuhës në kohën parahistorike, kryesisht në bazë të emrave të lashtë të ujërave (hidronimisë). Studioi emrat ilirë të vendeve dhe të njerëzve. Është autor i veprave “Die alten balkanillyrischen geographischen Namen” (Emrat e vjetër gjeografikë të ilirishtes ballkanike, Hajdelberg 1925); “Lexikon altillyrischer Personennamen “ (Fjalor i emrave të vjetër vetjakë ilirë, Hajdelberg 1929); “Die Sprache der Illyrier” (Gjuha e ilirëve, Visbaden 1955). I ndikuar edhe nga teza e “panilirizmit”, e përhapur që nga fundi i shek.. XIX, ai besonte se kishte gjetur mbetje të ilirishtes në të gjithë Evropën, duke arritur në përfundim se këto ishin gjurmë të përhapjes së dikurshme të ilirëve. Ky koncept sot quhet i tejkaluar. Vetë H. Krahe e pati rishikuar këtë tezë në studimin “Vom Illyrischen zum Alteuropäischen” (Nga ilirishtja në evropianishten e vjetër) të vitit 1964. Në të, emrat e diskutueshëm të vendeve ia atribuon një substrati të vjetër indoevropian të përbashkët

Me shqiptarët është marrë edhe historiani, bizantologu gjerman Georg SHTATMYLER (Georg Stadtmüller, 1901-1985). Lidhur me atdheun fillestar të shqiptarëve, ndër studiuesit evropianë ka pasur teza të ndryshme, si: atdheu i parë i shqiptarëve janë brigjet e Jonit dhe të Adriatikut, trekëndëshi Scupi – Astibo –Naissus (Shkupi – Shtipi – Nishi), malet e Shqipërisë, në mënyrë të veçantë të Shqipërisë së veriore etj. Shtatmyleri i vendos shqiptarët në fillim në rrethin e Matit.      

Gjuhëtari italian Karlo TALJAVINI (Carlo Tagliavini, 1903-1982) ishte romanist, ballkanolog e albanolog. Profesor në Universitetin e Padovës, ku mbajti vite me radhë ligjërata për gjuhën e për letërsinë shqipe. Botoi studime dhe artikuj për çështje të dialektologjisë, të leksikologjisë historike, të historisë së gjuhës shqipe dhe të gjuhësisë shqiptare. Prej vitit 1941 mbajti për disa vjet rubrikën bibliografike për albanologjinë dhe ballkanistikën në organin “Indogermanisches Jahrbuch”. Në veprën “L’albanese di Dalmazia” (Shqipja e Dalmacisë, Firence 1937) flet për të folmen shqipe të Borgo Ericos (Arbëneshit) të afër Zarës. Në punimin “Stratificazzione del lessico albanese. Elementi indoeuropei” (Shtresëzimi i leksikut të shqipes. Elementet indoevropiane, Bolonjë 1965) ka dhënë ndihmesë për studimet etimologjike në fushë të shqipes. Hartoi monografinë dialektologjike “Le parlate albanesi di tipo Ghego orientale (Dardania e Macedonia nordocidentale)” (Të folmet shqipe të tipit të gegërishtes lindore. Dardania dhe Maqedonia veriperëndimore, Romë 1942) në të cilën dha edhe disa tipare të të folmeve të Kosovës e të Maqedonisë. Në vëllimin “Stratificazzione del lesicco albanese” (1943, 1965) u botua një pjesë e kursit për gjuhën shqipe të mbajtur prej tij.       

Gjuhëtari rumun, ballkanolog dhe albanolog Haralamb MIHËESKU (Haralambie Mihaescu, 1907-1985) për gjuhën shqipe flet në veprën “Les elements latins de la langue albanaise” (Elementet latine të gjuhës shqipe, 1966). Ka sjellë ndihmesa në kritikën shkencore me recensionet për vepra rreth gjuhës shqipe. Ka marrë pjesë në veprimtari shkencore albanologjike. Ka sjellë argumente për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe autoktoninë e hershme të popullit shqiptar në trevat e tij të sotme.     

Gjuhëtari bullgar, indoevropianist, ballkanolog dhe albanolog Vladimir GEORGIEV (Vladimir Georgiev, 1908-1986) studioi në Sofje filologjinë klasike. Në vitet 1932-1934 kreu një specializim në Vjenë. U mor me probleme të gjuhëve ballkanike, të gjuhësisë indoevropiane dhe të gjuhëve sllave. Në kuadër të studimeve ballkanologjike trajtoi gjendjen gjuhësore të Ballkanit në lashtësi, probleme të etnogjenezës së popujve të Ballkanit sipas të dhënave gjuhësore, lidhjet ndërmjet popujve të lashtë të këtij gadishulli – ilirëve, trakasve dhe grekëve, probleme të substratit ballkanik dhe të lidhjes gjuhësore ballkanike. Mbrojti tezën se në pjesën lindore të këtij gadishulli banonin trakasit në jug dhe dakogetët në veri. Gjuhën shqipe, për nga burimi, e mendonte të afërt me dakomizishten. Është autor i disa veprave studimore. Midis tyre edhe vepra “Introduction to the History of the Indo-European Languages” (Hyrje në historinë e gjuhëve indoevropiane, Sofje 1981). Tregoi interesim për gjuhët e vdekura, si pellazgjishtja, hetitishtja, etruskishtja. 

Në vitin 1963 u themelua Shoqata Ndërkombëtare e Studimeve për Evropën Juglindore (Association Internationale d’Études du Sud-Est Européen – AIESEE). Sekretariati i Përgjithshëm e ka selinë në Bukuresht. V. Georgiev u zgjodh kryetar i parë i saj.

Gjuhëtari dhe albanologu francez Anri BUASËN (Henri Boissin, 1910-1975) diplomoi për anglishten, për disa gjuhë ballkanike, fino-ugrike dhe më 1949 edhe për shqipen. Me kursin e tij “Hyrje në albanologji” (1949) mund të merret si themelues i mësimit të shqipes në Francë. Degën e shqipes e drejtoi deri në vitin 1968. Me disertacionin “Le dialect guégue parlé à Arbanasi en Dalmatie” (Dialekti gegë që flitet tek arbanasit në Dalmaci) solli ndihmesë të re në studimet dialektore. Vepra kryesore e tij është “Grammaire de l’albanais moderne” (Gramatikë e shqipes së sotme, Paris 1975). Për shqipen dhe letërsinë shqipe ka shkruar një varg artikujsh. Më 1962, mori pjesë në Konferencën e Parë të Studimeve Albanologjike të mbajtur në Tiranë.          

Gjuhëtarja dhe albanologia ruse Agnia Vasilevna DESNICKAJA (1912-1992) studioi për filologji gjermane në Leningrad. Në vitet 1976-1988 drejtoi sektorin e studimeve krahasuese-historike të gjuhëve indoevropiane dhe të gjuhësisë areale. Aty u shfaq interesimi për ballkanistikën, e posaçërisht për gjuhën shqipe. Në vitin 1957, në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Leningradit, themeloi degën e gjuhës e të letërsisë shqipe të cilën e drejtoi deri në vitin 1992. Në vitin 1946 vizitoi Shqipërinë. Më 1957 përsëri vjen në Shqipëri, por tani për qëllime studimi. Po këtë vit nisi botimi i punimeve të saj kushtuar gjuhës dhe letërsisë shqipe. Mori pjesë disa herë në veprimtaritë shkencore të mbajtura në Prishtinë në vitet 1974-1986. Në vitin 1990 mori pjesë në kolokuiumin e mbajtur në Tiranë, kushtuar Naim Frashërit. 

A. Desnickaja u mor me një varg fushash të studimeve shqiptare: me historinë e gjuhës, dialektologjinë, huazimet leksikore, strukturën morfologjike, gjuhën letrare dhe gjuhën e folklorit, me lidhjet ballkanike të shqipes, letërsinë shqipe dhe epikën. I përmbahej mendimit për prejardhjen ilire të shqipes. I dha rëndësi rindërtimit të brendshëm të gjendjes së shqipes së vjetër dhe integrimit në indoevropianistikë të këtij vështrimi me të dhëna të reja rreth shqipes. Ka treguar disa tipare të përbashkëta të shqipes me gjuhët gjermane. Është autore e veprës “Albanskyj jazyk i ego dialekty” (Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë 1972) dhe e përmbledhjes “Letërsia shqipe dhe gjuha shqipe” (1987). Paraqiti një tezë origjinale për eposin shqiptar, duke pohuar se ai u formua në etapën e fundit të rendit fisnor, por më vonë mori mbishtresa të reja. Në veprën “Istoria vsemirnoj literatury” (Historia e letërsisë botërore). Në këtë vepër me shumë vëllime, letërsinë shqipe e përfshiu me tre krerë, Moskë, vëll. 5, 1988; vëll. 6, 1989; vëll. 7, 1991.

Gjuhëtari amerikan Erik Pret HEMP (Eric Pratt Hamp, 1920/21-2019) është një nga indoevropianistët e sotm më në zë. Është edhe albanolog. Anëtar i jashtëm i ASHSH dhe i ASHK. Është marrë edhe me studimin e shqipes. Ka shkruar një varg artikujsh për etimologjinë e një numri fjalësh të shqipes, për fonetikën historike, për numërorët e shqipes, për vendin e shqipes në familjen e gjuhëve indoevropiane, për marrëdhëniet e shqipes me mesapishten, për tiparet ballkanike të shqipes, për të folmen shqipe të arbëreshëve dhe të arvanitasve. Është autor i studimeve “On the Arvanitika dialects of Attica and Megarit” (Të folmet arvanitase të Atikës dhe të Megaridës, 1961); “The Albanian dialect of Mandres” (E folmja shqipe e Mandrës,1965); “Il sistema fonologico della parlata di Vaccarizzo Albanese” (Sistemi fonologjik i së folmes së Vakaricit, Kozencë-Rende, 1993). Është autor i studimeve “The position of Albanian” (Vendi i shqipes) botuar më 1966 në “Ancient Indo-European dialcts”; “Albanian” (Shqipja) botuar më 1972 në “Current Trends in Linguistics”, vëll. 9.       

 Gjuhëtari kroat Radoslav KATIÇIQ (Radoslav Katičić, Zagreb, 1930 – Vjenë, 2019) është studiues i filologjisë klasike, indoevropianist, sllavist, ballkanolog dhe indolog. Prej vitit 1977 profesor i filologjisë sllave në Universitetin e Vjenës. Në fushën e ballkanologjisë ka shkruar veprën “Ancient Balkan Languages” (Gjuhët e lashta të Ballkanit, 1976), në dy vëllime. Në të, me argumente historiko-gjuhësore dhe onomastike shtjellon tezën e prejardhjes ilire të shqipes. Hapësirën onomastike ilire në lashtësi e ndante në tri zona të mëdha: liburne, panone dhe ilire e mirëfilltë (Illyrii proprie dicti). Është edhe autor i një libri për mitologjinë ilire.   

Me gjuhën shqipe është merrë edhe indoevropianisti amerikan Martin Eduard HULD (Martin Edward Huld, (1950- ), autor “Basic Albanian etymologies” (Etimologjitë themelore të shqipe, 1984, 213 f.).       

*   *   *

Historia dhe gjuha e ilirëve u njoh me një konsensus të kënaqshëm ndërkombëtar si histori dhe gjuhë e paraardhësve të shqiptarëve. Kërkimet në këtë fushë, duke nisur nga fillimi i shekullit XX, formojnë një fushë të veçantë të dijes, të njohur si ilirologji. Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve si dhe autoktonia e tyre në të gjitha hapësirat shqiptare të Gadishullit Ballkanik, sot është pranuar pothuajse në të gjitha qarqet shkencore të Evropës dhe më gjerë. Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve përbën ndërgjegje kombëtare për kombin shqiptar.  

LETËRSIA GOJORE SHQIPTARE DHE STUDIUESIT E HUAJ – Përmbledhja më e hershme e letërsisë gojore shqiptare u botua në Gjermani nga Johan georg fon Han në trevëllimshin “Albanesische Studien” (Studime shqiptare, Jenë 1854). Mjeku gjerman Karl Hajnrih Teodor Rajnholt (Karl Heinrich Theodor Reinhold, 1810-1880) shërbeu në flotën greke kur u njoh me folklorin shqiptar nga detarët shqiptarë. Në librin “Noctes Pelasgicae” (Net pellazge, Athinë 1855) botoi një përmbledhje me këngë popullore, rrëfenja dhe fjalë të urta shqiptare, bashkë me një gramatikë të shqipes. Folkloristi italian Xhuzepe Pitre (Guiseppe Pitrè, 1841-1916) në librin “Fiabe, novelle e racconti popolari siciliani” (Përralla, tregime e rrëfenja popullore siciliane, Palermo 1875, katër vëllime) botoi një përmbledhje përrallash popullore nga Sicilia. Konsulli francez Ogyst Dozon (Auguste Dozon, 1822-1891) që e kishte selinë në Janinë e Selanik, botoi përralla dhe këngë popullore shqiptare në librin “Manuel de la langue chkipe au albanaise” (Doracak i gjuhës shqipe ose albaneze, Paris 1879). Pas dy vjetëve botoi librin “Contes albanais, recueillis et traduits” (Rrëfenja shqiptare, të mbledhura e të përkthyera, Paris 1881). Gjuhëtari çek Jan Urban Jarnik (1848-1923) botoi materiale folklorike shqiptare, ndërto një poezi, dy përralla popullore dhe 53 fjalë të urta nga krahina e Shkodrës në librin “Prispevky ku poznani nareci albanskych” (Ndihmesë për njohjen e dialekteve të shqipes, Pragë 1883). Albanologu austriak Gustav Majeri (Gustav Meyer, 1850-1900) botoi 14 rrëfenja shqiptare në “Albanische Märchen” (Rrëfenja shqiptare, Lajpcig 1884) si dhe një numër rrëfenjash toske si shtojcë e gramatikës së ti shqipes “Kurzgefaßte albanesische Grammatik mit Lesetücken und Glossar” (Gramatikë e shkurtër e shqipes me tekste e fjalor, Lajpcig 1888). Material folklorik botoi edhe në vëllimet V e VI të “Albanesische Studien” të tij (Studime shqiptare, Vjenë 1896-1897). Indoevropianisti danez Holger Pedersen (1867-1954), më 1893 vizitoi Shqipërinë, për të mësuar gjuhën dhe për të mbledhur material gjuhësor. Përmbledhja me 35 përralla popullore shqiptare që i regjistroi në Shqipëri dhe në Korfuz, u botua në librin “Albanesische Texte mit Glossar” (Tekste shqipe me fjalor, Lajpcig 1895).              

Xhelal Zejneli

Rritja e rrezikut të luftës në Ngushticën e Tajvanit

by

Analizë nga Rafael Floqi

China Ramps Up Tensions Around Taiwan

Hyrje: Një konfrontim në horizont

Në fillim të vitit 2024, Tajvani zgjodhi presidentin William Lai, një figurë me orientim të qartë pro pavarësisë, çka e ka tensionuar më tej marrëdhënien tashmë të brishtë me Kinën. Bonny Lin, Jude Blanchette dhe Ryan Hass, tre ekspertë të njohur të politikës kineze dhe sigurisë aziatike, argumenton se rreziku i luftës në Ngushticën e Tajvanit është jo vetëm i pranishëm, por edhe në rritje të shpejtë. Kjo analizë do të shqyrtojë shkaktarët kryesorë të këtij përshkallëzimi, pasojat e mundshme për rajonin dhe rendin ndërkombëtar, si dhe rolin vendimtar të SHBA-së në menaxhimin e krizës.

I. Dilema e status quo-së: Pse po thyhet ekuilibri?

Historikisht, Kina ka ndjekur një qasje të duruar ndaj ribashkimit me Tajvanin, duke përdorur presion ekonomik, diplomatik dhe ushtarak pa kaluar vijën e kuqe të konfliktit të hapur. Megjithatë, me ardhjen në pushtet të presidentit Xi Jinping dhe retorikën më të ashpër të tij për “ribashkim të pashmangshëm”, kjo strategji po evoluon drejt një më të asertive dhe të përballshme ushtarakisht.

Nga ana tjetër, Tajvani ka ndjekur një strategji të zgjuar të “ambiguitetit të pavarësisë” – pa shpallur pavarësi formale, por duke vepruar si shtet de facto i pavarur. Fitorja e William Lai ka thelluar dyshimet e Pekinit se Tajvani po largohet përfundimisht nga koncepti “Një Kinë”. Kina e percepton këtë si një provokim ekzistencial dhe një sfidë për legjitimitetin e Partisë Komuniste, duke e shtyrë të rrisë presionin ushtarak dhe diplomatik.

II. Përgatitjet kineze dhe opsionet e mundshme të luftës

Artikulli thekson se Pekini nuk ka vendosur ende për një datë lufte, por po ndërton kapacitetet për të qenë gati deri në vitin 2027. Strategjitë e mundshme përfshijnë:

  • Bllokadë detare: Një mënyrë më pak e rrezikshme sesa pushtimi, por që do të testonte vullnetin e SHBA-së dhe të aleatëve për të ndërhyrë.
  • Fushatë ajrore dhe raketore: Për të neutralizuar mbrojtjen tajvaneze pa hyrë menjëherë në një pushtim amfib.
  • Ndërhyrje kibernetike dhe destabilizim të brendshëm: Me synim rrëzimin e qeverisë tajvaneze pa përdorur trupa në terren.

Këto opsione janë pjesë e një arsenali kompleks presioni që Pekini po përgatit, duke krijuar një atmosferë të përhershme tensioni dhe pasigurie në rajon.

III. SHBA midis “strategjisë së paqartësisë” dhe angazhimit të qartë

Që nga viti 1979, SHBA ka ndjekur një politikë të paqartësisë strategjike, duke mos e garantuar hapur mbrojtjen e Tajvanit, por as duke e përjashtuar atë. Kjo ka ndihmuar në ruajtjen e status quo-së, por në kontekstin aktual, kjo paqartësi po vihet në provë.

Presidenti Joe Biden ka deklaruar disa herë se SHBA do të mbrojë Tajvanin në rast sulmi, një deklaratë që është përkthyer nga Kina si largim nga paanshmëria e mëparshme. Kjo rrit rrezikun e përllogaritjeve të gabuara – njëra palë mund të besojë se pala tjetër nuk do të reagojë ose do të zmbrapset, duke e çuar konfliktin në përshkallëzim të pakthyeshëm.

IV. Roli i Tajvanit: A është demokracia një barrë apo një forcë?

Autorët analizojnë edhe sfidat e brendshme që ka Tajvani: një shoqëri demokratike me polarizim të madh politik, ku qeveritë mund të ndërrohen dhe ku disa parti janë më të hapura për dialog me Kinën (si Partia Kuomintang). Kjo e bën strategjinë kombëtare më pak koherente në krahasim me vendimet e centralizuara të Pekinit.

Por njëkohësisht, sistemi demokratik është edhe burimi kryesor i legjitimitetit ndërkombëtar të Tajvanit dhe një arsye pse SHBA dhe partnerët liberalë kanë interes për ta mbrojtur si simbol të qëndresës ndaj autoritarizmit.

V. Dilema ndërkombëtare: Cili është çmimi i përballjes me Kinën?

Një luftë në Ngushticën e Tajvanit do të kishte pasoja kolosale për ekonominë botërore. Tajvani është prodhuesi më i madh në botë i çipave gjysmëpërçues (semiconductors), ndërsa një konflikt do të ndërpriste zinxhirët globalë të furnizimit. Një ndërhyrje amerikane mund të përfshijë edhe Japoninë, Korenë e Jugut dhe Australi në konflikt, duke rritur rrezikun e një lufte të madhe rajonale, në mos globale.

Nga ana tjetër, nëse SHBA nuk ndërhyn, kredibiliteti i saj në Indo-Paqësor dhe në të gjithë aleancat e saj do të dëmtohej rëndë, duke i hapur rrugë Kinës për të imponuar një rend të ri autoritar në rajon.

VI. Konkluzion: Mësimet e historisë dhe nevoja për maturi strategjike

Artikulli përmend rrezikun e përllogaritjeve të gabuara – një skenar të ngjashëm me Luftën e Parë Botërore, ku fuqitë e mëdha hynë në luftë jo nga dëshira, por nga mungesa e kanaleve efektive të komunikimit dhe perceptimeve të gabuara për qëllimet e kundërshtarit.

Rrjedhimisht, autorët propozojnë që SHBA, në vend të përshkallëzimit retorik, duhet të forcojë kanalet diplomatike me Kinën, të ndihmojë Tajvanin të ndërtojë një strategji të fortë mbrojtjeje dhe të punojë me aleatët për një qëndrim të përbashkët që ruan status quo-në, por që dekurajon agresionin.

Ngushtica e Tajvanit është kthyer në pikën më të rrezikshme të globit. Në këtë nyje të tensionuar, çdo hap i gabuar mund të çojë në katastrofë. Për të shmangur luftën, nevojitet një përzierje e rrallë e fuqisë së matur, diplomacisë efektive dhe unitetit ndërkombëtar. Artikulli e bën të qartë: lufta nuk është e pashmangshme – por pa veprime të mençura, ajo po bëhet gjithnjë e më e mundshme.