Dr. Afrim Shabani/

Unë i kam dëgjuar këto këngë. I kam dëgjuar kur bora mbulonte rrugët e qytetit dhe errësira binte me një heshtje të trashë mbi Kërçovën. Ishim në vitet ’80-ta, në ato dimra që zgjateshin më shumë se vetë koha. Nëpër konakë të nxehtë, mbushur me zëra të thellë dhe avull çaji, kënga burimore kërçovare ringjallej si një e vërtetë e vjetër që nuk pranonte të fshihej.

Nuk ndodhte kjo më në vetë fshatin Kaleshe. Shumica kishin zbritur nga mali në qytet, por kënga nuk kishte zbritur – ajo kishte ardhur me ta, si frymë që nuk ndahet nga trupi.

Shpesh vinin edhe miqtë e vjetër nga Prapadishti, Qafa, Tuhini, Cërvica, Kolibartë, Zajazi, etj., etj… Nga këto fshatra vinin mysafirët – burra që dinin të këndonin dhe respektonin rregullin e pathënë të konakut: askush nuk këndonte për vete, as për lavdi, por për tingullin e një kohe që s’kishte orë. Në secilin konak, nata kishte zërin e saj – dhe asnjë nuk ngjante me tjetrën, por të gjitha kishin një të përbashkët: zërin që mbante peshën e kohës.

Konaku nuk ishte sallë, as vend për biseda të gjata. Ishte një dhomë e ngushtë, me një dritë të zbehtë që përthyhej në xhamin e avulluar dhe një oxhak që flakëronte më shumë për sy sesa për ngrohje. Aty nuk bëhej muzikë – muzika ndodhte.

Kënga fillonte gjithmonë pa paralajmërim. Një burrë ngrinte sytë nga çaji, lëshonte një fjalë që s’ishte as varg, as thirrje, por një ton i ngulur, si gozhdë në gur. Të tjerët e ndiqnin me kujdesin e atyre që nuk shpejtojnë – sepse kënga burimore nuk lejohet të nxitohet. Duhej të mbante ritmin e kujtesës, jo të melodisë. Ishte një polifoni e heshtur, ku çdo zë ngjitej si gur mbi gur – pa rënë, pa u kthyer mbrapsht. Zëri i parë nisej qetë, si një tonik i vendosur mbi heshtje. Pastaj vinte dominanta, që e shtynte përpara melodinë, si një udhë që nuk kthehej më pas. Në fund, kadenca e plotë – një zë i ulët, i trashë, që mbyllte rrethin, pa i dhënë fundin. Sepse kënga s’kishte fund – ajo ngelte pezull në ajër, si aroma e barit pas shiut.

Në ndonjë strofë, një thirrje e thellë hapte një derë të padukshme – një zë që dukej se vinte prej larg, si jehonë që kishte kapërcyer bjeshkët, si për të nxjerrë një emër, një plagë, një ndodhi të vjetër. Kur zërat ulej, vinte kavalli – frymë e qetë, që s’donte të bënte melodi, por të shprehte diçka që nuk formulohej dot me fjalë. E luanin herë një burrë plak me sy të mbyllur, sikur fliste me të shkuarën, herë dy shokë të quajtur Nasuf – njëri nga Kaleshet, tjetri nga Hasket – dhe ajri merrte formën e një kujtese që dridhej lehtë mbi zjarre.

Isha i vogël, por e ndjeja peshën e asaj atmosfere. E kuptoja se çfarë ndodhte përballë meje nuk ishte thjesht muzikë. Ishte një akt solemn, ku zëri nuk ngrihej për të treguar forcën, por për të shpëtuar një copë kujtese.

Në atë dhomë, muzika nuk vinte nga instrumentet – vinte nga njerëzit vetë. Ata e mbartnin, si amanet që s’e lëshonin nga shpatulla. Të moshuar, por jo të lodhur. Të heshtur, por jo të zbrazët. Këndonin jo për t’u dëgjuar, por për të ruajtur një dinjitet që nuk hynte në libra, as në radio. Një këndonte për të atin e rënë në luftë. Një tjetër për motrën që s’e pa më. Një i tretë, për askënd – vetëm për këngën vetë.

Konaku në ato çaste bëhej tempull pa emër, dhe unë, fëmijë që ndjeja më shumë sesa kuptoja, e kuptova se po më jepej një thesar pa çelës.

Gjyshi im, Fehimi, nuk këndonte. Nuk e kishte zakon. Ai rrinte në qoshe, duke dëgjuar, me një vështrim që të mbetej gjatë në mendje. Ai dinte diçka që të tjerët shpesh e kalonin me nxitim: heshtja është këngë më vete, nëse e dëgjon me shpirt. Më tregonte. Mua. Jo si lexues i një libri, por si një dorëshkrim i gjallë i një kohe pa datë.

— Zëri është i shenjtë, më tha një herë. Nuk përdoret nëse nuk e ndjen peshën e fjalës.

Më tregonte më pas se çfarë kishim dëgjuar: kush ishte përmendur në këngë, pse ishte thënë një emër, çfarë historie fshihej pas një vargu. Ai e dinte se kënga ishte ligj, dhe ligjet nuk i thyenin as fjalët.

Më rrëfente për Sulltanën, që s’ishte vetëm legjendë – ishte realitet i këngës. Për Sefer Zajazin, që e kënduan të gjithë me zë të ngritur, sikur të ishin ende në luftë.

Tani që jeta më ka çuar në udhën e muzikës – mes akademish, partiturash, sisteme harmonike e emrash të mëdhenj – e kuptoj se ajo që kam dëgjuar në konakët e Kërçovës ishte më e ndërlikuar se çdo analizë muzikore. Ato këngë nuk kishin autorë, as skenë, as copyright – por kishin tingull të drejtëpërdrejtë, të vërtetë, të palyer.

Struktura e tyre? E pasur, por natyrore. Modaliteti vinte nga rrënjët më të lashta shqiptare. Nuk kishte modulime të mëdha, por kishte rrjedhë, përmbajtje, ajër që mbushej me kuptim. Ishte muzikë që s’mund të studiohej pa u jetuar.

Dhe unë e pata fatin ta jetoj. Jo si studiues. Jo si muzikant. Por si një djalë i vogël, i ulur në qoshen e konakut, që pa bërë zhurmë, mësoi më të shtrenjtën e të gjitha mësimeve: Kënga nuk është gjithmonë për të dëgjuar – ndonjëherë është për të mbajtur brenda në shpirtë.

Në ditët e sotme, kur gjithçka kërkon dëshmi, botim, dokument, më vjen ndërmend ajo natë kur gjyshi, pasi u larguan burrat, më tha thjesht:

— Mos e harro këtë zë. Se është i yti.

Dhe ashtu ndodhi.

Nuk harrova.

E ruajta.

Si shkronjë pa ngjyrë. Si tingull pa tel.

Si këngë që nuk pushon, sepse jeton atje ku s’ka më konak – por ka kujtim.

– – – – – – – – – – – – – – –