Tregim humoristik nga Rafael Floqi

Në një universitet prestigjioz, profesor Adrian Gjini ishte një nga akademikët më të respektuar. Me dekada përvojë në mësimdhënie, ai ishte i njohur për pasionin e tij për arsimin. Por kohët e fundit, diçka kishte ndryshuar: inteligjenca artificiale ishte bërë mësuesi i vërtetë.

Çanta Magjike. Ishtë një mjet i një tregimi të njohur. Kërkojini çantës diçka, çdo gjë, çfarëdo që të dëshironi – dhe puf, ajo shfaqet. Ne gjejmë variacione të saj në mite dhe fabula, në shaka, në episode të shumta të Zonës së Muzgut. Xhindi në një shishe. Holodeck në USS Enterprise. Morali i historisë, apo ajo që rezulton të jetë: Kini kujdes se çfarë dëshironi. Duke na dhënë atë që mendonim se dëshironim, Çanta Magjike na udhëzon mbi rrezikun e përmbushjes së dëshirave të dikujt, duke na kujtuar se shpesh është më mirë të dëshironi sesa të merrni.

Kohët e fundit, një lloj i ri çante Magjike ka gjetur rrugën e tij në botën reale. Për disa vite, kam dhënë mësim filozofi, kryesisht etikë, në një universitet në Tiranë. Unë jap një përzierje të klasave drejpërdrejt dhe online, dhe metoda ime kryesore e vlerësimit ka qenë eseja e studentëve. Por siç e dinë pothuajse të gjithë tani, mjetet e inteligjencës artificiale, si ChatGPT dhe Google Gemini, bëjnë të mundur marrjen e eseve të kolegjit me pak më shumë përpjekje, sesa duhet për të kërcitur dy gishtat.

Një ditë, një student ambicioz, Erioni, hyri me vrull në zyrën e profesorit. “Profesor, më duhet të provoj diçka. Dua të mposht AI-në! Do të shkruaj një ese më shpejt sesa ajo mund ta vlerësojë. Nëse fitoj, ju duhet të pranoni se ende kemi nevojë për profesorë të vërtetë.”

Adriani, kurioz, e pranoi sfidën. Erioni filloi të shkruante me një shpejtësi marramendëse, ndërsa AI e vlerësonte në kohë reale, duke lëshuar një mori korrigjimesh dhe komentesh automatike si “Mungon një presje”, “Ky argument nuk ka referenca nga Wikipedia”, dhe “Ky mendim është shumë njerëzor”.

Pas disa minutash, AI shpalli fitoren e saj. “Eseja e Erionit përmban elemente kreative të panevojshme dhe mungesë konformiteti me modelet standarde të shkrimit akademik. Nota: 6.5. Sugjerim: Përdorni ChatGPT për rezultate më të mira.”

Erioni e shikoi profesorin me zhgënjim. “Pra, as në garë shpejtësie nuk mund ta mundim këtë gjë? Si ia bëjnë studentët e tjerë?”

Profesor Adriani e dinte përgjigjen. Studentët tashmë kishin gjetur justifikime të sofistikuara për përdorimin e AI. “Profesor, AI është thjesht një mjet! Si kalkulatori për matematikën! Nuk është kopjim, është thjesht optimizim i kohës!” thoshte një student.

“Profesor, unë e shkruaj vetë, por AI më ndihmon vetëm të mos bëj gabime… dhe ndoshta pak për idetë… edhe për strukturën… ok, ndoshta e bën vetë, por unë e lexoj!” deklaronte një tjetër.

Por si profesori e kapi AI-në në befasi? Kërkojini njërit prej këtyre chatbots një punim mbi Republikën e Platonit, ose mbi etikën e blerjes dhe shitjes së veshkave – ose thjesht jepni një kërkesë për provim – dhe, brenda pak sekondash, nxjerr një letër që shumë njerëzve do t’u duket si diçka që ka shkruar një njeri. Pa zhurmë, pa fjalë të tepërta. Nëse instruktori juaj nuk e di se çfarë të kërkojë, ose nëse AI që po përdorni është mjaft e mirë, mund t’i bindni se e keni zotëruar temën pa pasur nevojë të mësoni asgjë rreth saj.

“Por dokumentet jo shumë të sofistikuara të krijuara nga AI janë të lehta për t’u dalluar – nëse, përsëri, ju e dini se çfarë të kërkoni”, mendoi ai. Dhe filloi të hulumtojë.

Për sa i përket sintaksës dhe tonit, të gjithë tingëllojnë afërsisht njësoj. Shumë neutral, shumë të butë. Pavarësisht nga natyra e pyetjes, ata trajtojnë çështjet në fjalë në të njëjtën mënyrë shumë metodike, fillimisht duke zhvilluar një kornizë sistematike, pastaj duke balancuar konsideratat konkurruese kundër njëri-tjetrës për të arritur në një gjykim të përgjithshëm. Ndonjëherë ata japin citate, duke dhënë numra faqesh që, sa herë që jo, duket se nuk korrespondojnë me asgjë në botën aktuale. Këto, përsëri, janë ato që janë më të lehta për t’u zgjedhur. Kam pak dyshim se ka të tjerë që janë më të sofistikuar dhe se disa më kalojnë”.

Duke gjykuar nga numri i punimeve që lexoi semestrin e kaluar që ishin krijuar qartë nga AI, mendoi ai shumë studentë janë entuziastë për këtë risi të fundit. Rezulton gjithashtu se ky entuziazëm vështirë se zbehet nga, të themi, një deklaratë e qartë në planprogramin e dikujt që ndalon përdorimin e AI.

Në senatin akademik, ai ngriti shqetësimin e tij. “Ne po i trajtojmë studentët si algoritme që duhet të përshtaten me standardet e AI-së, por arsimi është më shumë se kaq! Nëse lejojmë AI-në të na udhëheqë, atëherë nesër do të kemi diplomuar robotë, jo mendje të pavarura!”

Rektori, i apasionuar pas teknologjisë, qeshi. “Profesor, duhet të ecim me kohën. Në fund të fundit, pse të lodhemi duke lexuar ese, kur një makinë mund t’i vlerësojë për ne?”

Por Adriani nuk dorëzohej lehtë. Një ditë, ai bëri një eksperiment. U kërkoi studentëve të shkruanin një ese me dorë, pa AI. Rezultatet ishin të çuditshme: disa harruan si shkruhej me stilolaps, disa u ankuan se pa autokorrigjimin e AI nuk mund të bënin një fjali pa gabime, dhe njëri dorëzoi një fletë bosh duke thënë: “Profesor, kam një bug në tru. Duhet të riinstaloj idetë.”

Profesori psherëtiu,dhe u ngrit të fliste në mbledhjen e katedrës, studentët që e kapërcejnë këtë hap mendoi, të cilët përdorin AI për të shmangur thithjen apo edhe ekspozimin ndaj këtyre ideve, po e ngurtësojnë veten. Duke vepruar kështu, ata rrezikojnë të bëjnë dëm serioz, jo vetëm për veten e tyre, por edhe për pacientët, klientët, kolegët e ardhshëm – këdo, në të vërtetë, të cilët me veprimet e tyre potencialisht të gabuara dhe vendimet e painformuara mund të ndikojnë.

Por le të pretendojmë, për një moment, se është e vërtetë: se studentët që mashtrojnë dëmtojnë vetëm veten e tyre. Edhe pse sigurisht jam i zemëruar me ata studentë që zgjedhin të mashtrojnë, fakti është se edhe unë kujdesem për ta, dhe ndjej një shkallë të caktuar dhembshurie për ta. Unë nuk dua që ata të humbasin mundësinë për t’u arsimuar, madje as si rezultat i zgjedhjeve të tyre të dobëta.

Si mund të presim që ata të bëjnë zgjedhje të mira, për studimet e tyre apo për ndonjë gjë tjetër, nëse nuk u janë dhënë ende mjetet për të menduar në mënyrë kritike? Si mund të presim që ata të kuptojnë se çfarë do të thotë arsimi, kur ne, si edukatorë, nuk kemi filluar të zhbëjmë vitet e dëmtimit njohës dhe shpirtëror të shkaktuar nga një shoqëri që e trajton shkollimin si një mjet për një punë me pagesë të lartë, ndoshta një status social, por asgjë më shumë? Apo, më keq, ta shohësh atë si pa vlerë, sikur të ishte një lloj mashtrimi besimi, një mashtrim i përpunuar?”

Jeta ime, si e kujtdo, mund të kishte shkuar në drejtime të ndryshme, mendoi ai sikur të ishte në leksion dhe vijoi. Siç ndodhi, pata fatin të përfundova duke u diplomuar në një lëndë – filozofi – që e dua, dhe ndjekja e së cilës më ka lejuar të shijoj përfitimet e të mësuarit të vërtetë. Kështu që unë jam në gjendje të di dhe të vlerësoj se çfarë ndryshimi, sjell edukimi në cilësinë e jetës së tyre. Gjerësia e botës që ajo ju hap, duke ju rrënjosur në të njëjtën kohë kureshtjen për ta eksploruar. Ndjenja e perspektivës që ju ofron, që ju mundëson t’i shikoni ngjarjet e jetës suaj dhe ngjarjet e çfarëdo momenti historik që ju takon ta jetoni, në një kontekst shumë më të gjerë, në vend që të tërhiqesh nga vështrimi i tyre nga një këndvështrim i injorancës së pakuptueshme, sikur të gjitha të ndodhnin për herë të parë dhe pa asnjë arsye të dallueshme.

Fakti është se unë dua që studentët e mi, mendoi të gjithë ata, u përmend, të kenë një përvojë të tillë, të kenë mundësinë të jetojnë atë lloj jete. Unë nuk dua që ata të mashtrohen nga kjo. Unë nuk e dua këtë, edhe nëse ata vetë janë ata që po mashtrojnë. Asnjë çantë magjike nuk ia vlen”.

Disa javë më parë, isha në një darkë ku dikush bëri një pretendim të guximshëm. Ai tha diçka si, “AI do ta bëjë botën më të parashikueshme”. Më duhej të qeshja, tha ai Më kujtoi një bisedë që kisha bërë dikur me një sipërmarrës veteran që kishte jetuar në ditët e para të internetit. Në vitet 1990, shumë besonin se aksesi i pakufizuar në informacion do të krijonte një shoqëri më të zgjuar dhe më racionale. Me motorët e kërkimit që indeksojnë njohuritë njerëzore dhe algoritmet që optimizojnë vendimet, joefikasiteti do të zhdukej dhe shoqëria do të përmirësohej. E drejtë? Epo, jo saktësisht.

Pyetja nuk është nëse AI mund të na bëjë më efikas. Është nëse efikasiteti çon në vendime më të mira – apo thjesht jep iluzionin e kontrollit.

Më shumë informacion nuk çon në vendime më të mira – thjesht i bëri ato më të shpejta dhe më reaktive. Ne u përmbytëm me të dhëna – por jo domosdoshmërisht më të mençur. Ky model përsëritet gjatë gjithë historisë. Kur telegrafi fillimisht lejoi që çmimet e aksioneve dhe lajmet të udhëtonin menjëherë, njerëzit supozuan se kjo do të çonte në tregje më racionale. Kur superkompjuterët erdhën, bizneset besuan se mund të mendojnë matematikisht më shumë se konkurrenca. Dhe tani, me inteligjencën artificiale që ngjesh javët e kërkimit në sekonda, supozimi është se bota do të bëhet më e saktë, më shkencore, më efikase.

Por këtu është gjëja: vendimet më domethënëse – qoftë në biznes, art, udhëheqje apo jetë – nuk kanë qenë kurrë thjesht analitike. Ato kanë qenë gjithmonë një përzierje e logjikës dhe intuitës, e të dhënave dhe njohurive njerëzore. Pyetja nuk është nëse AI mund të na bëjë më efikas. Është nëse efikasiteti çon në vendime më të mira – apo thjesht iluzioni i kontrollit”, tha dhe u ul. Të gjithë heshtën…

Në fund, të mbledhjes universiteti vendosi të ndryshonte politikën e tij: AI do të përdorej si një ndihmës, por jo si gjykatësi i vetëm i të mësuarit. Dhe profesor Adriani, ndërsa largohej nga mbledhja, mendoi se vetëm efikasiteti nuk krijon njohuri. Nuk nxit njohuri. Dhe sigurisht që nuk të çon në mençuri. As nuk krijon elasticitet – sepse elasticiteti nuk është produkt i sistemeve të përsosura. Ajo vjen nga aftësia për t’u përshtatur kur ato sisteme dështojnë në mënyrë të pashmangshme. Dhe kjo është pikërisht ajo që automatizimi kërcënon të gërryejë. Sfida e vërtetë nuk është vetëm se si të përdoret AI. Është se si ta shfrytëzojmë atë pa hequr dorë nga vetë aftësitë që na bëjnë të adaptueshëm në radhë të parë, dhe ai ndjeu se të paktën se për sot, njerëzimi kishte fituar një raund kundër robotëve. Po nesër…

PS. Me që ra fjala, karikatura u bë me AI.