Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

QASJA ETNO-SOCIOLOGJIKE E FISHTËS DHE KOLIQIT

by

Ndriçim Kulla – “Histori e Mendimit Shqiptar”/

Në shpjegimin e zanafillës e të domethënies historike të dukurive të etnokulturës te rilindasit dhe vijuesit e ideologjisë së tyre, mbizotëroi gjithmonë një romantizëm entuziast, sidomos gjatë gjithë kohës së Pavarësisë e deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, kur veprimtaria kërkimore e botuese e tyre u ndalua nga regjimi komunist. Ky romantizëm e gjente mbështetjen më së miri në thesaret e kulturës popullore, në faktet e pashtershme të etnologjisë e të folklorit të tij. S’kish hyrë ende shekulli XX, e në ato vite, franceskani i ri, Gjergj Fishta, pasi kishte kryer vitin e noviciatit ose siç quhej ndryshe ndërrimi i emrit, i vazhdon studimet e larta për filozofi në një kuvend të Dalmacisë. Ishte kjo koha kur ai frymëzohet nga rilindja e popullit kroat dhe nga veprimtaria e dy prej personaliteteve më të shquara të kohës, Ndreu Kaciq, kroat, dhe At Gega Martiq, nga Bosnja. Nën ndikimin dhe sipas shembullit të tyre ai iu afrux kulturës popullore dhe folklorit. Ndaj, me të mbaruar studimet, e filloi veprimtarinë kishtare në Gomsiqe ku, siç rezulton, ai shkoi i nxitur edhe nga interesa hulumtuese shkencore. Në këtë zonë përfaqësuese, nga pikepamja historike dhe etnokulturore, ai njohu “shpirtin e races”, mënyrën tradicionalisht shqiptare të jetesës, gojëdhënat, doket, zakonet, normat juridike etj, të cilat do t’i shfrytëzonte mjeshtërisht për veprat e tij. Ai dhe Shtjefen Gjeçovi benë që Kisha e Gomsiqes të shndërrohej në një institut të vërtetë etnologjik. Me “Lahutu e Maleis”, Fishta është quajtur “Homeri i shqiptarëve”. Por Homeri ishte edhe një eksplorator i madh, që ka bërë të njohur jetën e popujve që ka takuar dhe, në këtë vështrim, si është quajtur si me ndër etnologët e parë. Me të njëjtën logjikë kemi të drejtë të pohojmë se Fishta ishte një ndër etnologët e parë shqiptarë. Ai ishte edhe psikolog apo etnopsikolog, në kuptimin që kanë marrë në kohën tonë këto fjalë.

Fishta është edhe shkencëtar social

Pohimi se Fishta është edhe shkencëtar social, mund të kontestohen me “argumentin” se ai nuk ka shkruar vepra të veçanta mbi filozofinë, sociologjinë, antropologjinë, politologjinë apo degë e nëndegë të tjera të shkencave sociale, siç shkruajnë studiuesit e sotëm të këtyre fushave. Megjithatë, duhet të mbajmë parasysh faktin se këto degë të shkencave sociale nuk kanë qenë gjithmonë qartësisht të diferencuara nga njëra-tjetra. Ne Francë, për shembull, Monteskje quhet si një ndër themeluesit e sociologjisë, megjithëse hihnidi latino-grek i termit sociologi, do te permendej për herë të parë gati një shekull pasi ai shkroi veprën e tij “Mhi frymën e ligjeve”. Në këtë kuptim, nuk kemi pse habenen që Gjergj Fishta, në shkrimin e tij me përfaqësues me natyre polemike, “A janë të zotët shqiptarët me u mbajtë shtet me vete?” (botuar me 1913- 1914 në H.D), i qemnon gjërat me erudicitetin dhe me thetodën e emologut. At thekson se çdo popull mund të kuptohet në dy mënyra së pan si race est fis (në kuptimin e bashkësisë etnike, me gjuhën e me etnologjinë et, dhe, se dyti si komb, ku vërehet organizimi i jetës shoqërore e politike të

tij.” Në këtë logjikë, provokimit armiqësor se përse vallë “populli shqiptar në histori nuk gjendet ndonjëherë i përfshirë i tëri, me tërë trojet e tij, Brenda përbrenda qarkut të një njësie kombëtare gjithëpërfshirëse në një shtet të vetëm” (po aty), ai i përgjigjet, se “shkaku duhet kërkuar në rrethanat e pafavorshme politike e topografike e jo prej egërsisë e barbarisë së racës shqiptare, sepse populli shqiptar si racë e si fis është më bujar e më kreshnik se popujt sllavë të Ballkanit.” (po aty). I pozicionuar në krahun e atyre që qytetërimin e popujve e rrjedhin jo prej kronologjisë, por prej psikologjisë, ai pohon se “burimet më të para në të cilat shqyrtohet si në pasqyrë shpirti i një populli, janë ligjet e kanunet e tij… Këtyre u shtohet edhe poezia popullore, doket apo ndjesitë që ai ka për fenë, nderin dhe burrërinë” . Në vijim, Fishta, në petkun e dijetarit, shpjegon me vërtetësi bashkekohore kushtet e krijimit, të natyrës e të mbajtjes në shekuj të ligjeve popullore, si mjet qëndrese, si mjet i organizimit social, si mjet ekuilibri e kohezioni brenda kësaj bashkësie etnike, edhe në kushtet e mungesës së një shteti mbarëkombëtar të shqiptarëve. “Nieri ka tri rode r’mira mi tokë: jeten, gjån e nderen e t’gjitha ligjët e kanünet e njerzimit janë n’projtim t’ktyne tri t’mirave…e ne tuj marrë n’kujdes se ligjët e kanünet e Shqypnisë janë vëndue per me pruejt jeten, gján e nderen e nierit t’shoqnueshem, múnd t’thomë me gjith arsye, se populli shqyptar nuk asht nji race barbare e e poshtme n’Europë.” Kemi kështu një hulli trajtimi sociologjik nga pikëpamja e provave dhe përgjigjeve që na jep shkenca e etnologjisë. Një karakteristikë e tillë, ndeshet shpesh në publicistikën e këtij autori. Më në thellësi e gjerësi Fishta e ka analizuar këtë të drejtë dokësore shqiptare në “Parathënie” të Kanunit të Lekë Dukagjinit, mbledhur e kodifikuar nga Shtjefën Gjeçovi. Ai thekson: “Folklore” (kupto këtu traditat popullore, tërë etnokulturën, me folklor e etnologji) asht pasqyra e khielltë e psihes së kombit; asht rrasa e mermerit, me të cilën historia zgavrron (shënon) të endunt (të formuarit) e të shendunit (të shuarit) e popujve, asht cehja (miniera) e pashterrshme e gjuhësisë e të letërsisë kombëtare. “Folklorën”, po, do të skjyrtojsh, po deshe me shkrue historinë e kombit, e cila me hamende nuk shkruhet, po qi edhe pa ta kombi jetë nuk ka.” Nëpërmjet këtij parimi etnokulturor, ai jep përgjigjie edhe për pyetjen e qarqeve të caktuara europiane, nëse janë apo jo shqiptarët një komb barbar dhe i egër, duke argumentuar “se, me pasë ata për t’rrmue e per t’shoshitë natyren e Poczis Popullore sonë, má teper, kishte me ju dashtë me dishmue se kta janë må t’zhdrivilluem kah menda, se nuk janë sllavët e Ballkanit.” Është një parim ky që e gjejmë të mëshuar fortësisht edhe te Koliqi, kur thotë: “letrësia gojore e një populli duhet konsiderue pasqyra ma besnike e shpirtit të tij kolektiv. Në të reflektohet karakteri i popullit me gjitha vlerat e veta të veçanta, virtytet, veset, shkaqet psikike e primjet gjenetike. Nga bashkimi i tana ktyne cilësive zbulohen konceptet që shqiptari ka mbi botën dhe jetën.”

Koliqi dhe ruajtja e traditave kombëtare

Koliqi, gjithashtu, ka argumentuar bindshëm rëndësinë dhe domosdoshmërinë e njohjes dhe ndjekjes së traditave kombëtare në çdo fushë të jetës, me nevojën e ruajtjes së vetive tona karakteristike si shqiptarë. Nëse nuk ndiqet kjo hulli që të parët çelën për vete dhe për ne, kjo do të çojë pashmangshmërisht në humbjen e identitetit tonë kombëtar. “Pa tharmin e traditës, nuk ka përparim qytetërimi shqiptar… pasi derdhja e yndyrës së traditës tek e reja, i fuqizon rrënjët e kombit.” Një lis pa rrajë, shprehet Koliqi, nuk qëndron në kambë. Po ashtu, një komb që përbuz traditat e veta vendos vetëvrasjen e vet.” Një dëshmim të tillë ai do ta përsërisë në shumë trajtime sociologjike, duke marrë ndihmë nga autentikja dhe etniciteti shqiptar, për të gjetur shpjegimet e pyetjeve që shtron, duke e bërë kështu etnokulturën si ngjyresën kryesore të rrafshit të tij sociologjik. Po të njëjtën qasje ndaj traditës dhe vlerave të racës patën edhe dy autorë të tjerë të qarkut të klerikëve të veriut. Palci i jetës dhe i shpirtit shqiptar është i shëndoshë dhe i paprishun, mendonte Valentini, ndërsa Harapi ishte i bindur se nëse kemi shpëtuar pa humbë gjuhë e komb, duhet t’ua dijmë virtyteve të të parëve tanë dhe prehnit të nënave shqiptare. Këto mësime të dijes më të përparuar botërore, që Fishta i shpreh me fjalët e veta, janë aktuale dhe sot. Duke iu referuar autoriteteve e dijetarëve juristë me njohje botërore, Fishta thekson se në hartimin e ligjeve duhet marrë si mbështetje psikika e popullit, pra dhe ligjet dokësore e traditat popullore. “Ligjet, – vëren ai, ndryshojnë sipas kohëve, sipas vendeve, sipas kombeve, në përkim të gjendjes së përcaktuar në kohë e hapësirë. Ndryshojnë njerëzit, ndryshojnë shoqëritë, ndryshojnë dhe ligjet, “kohët ndrrojnë e na me to! Shifet kjartas, pra, se ligjet, për me kenë vërtet të dobishme, posë se të drejta e të nderëshme, do të jenë edhe të gjashme (të përshtatshme), due me thanë: të preme mbas psihes, mbas nevojave të njimendta të popullit qi do t’i mbajë; e se prandaj fuqija ligjdhanëse e nji shteti para se të presë nji ligjë të re, duhet ta njohë mirë shpirtin e popullit e t’i përkojë sa duhet nevojat e kohëve e të vendit, për të cilat ajo ligjë pritet.” Do të gjejmë një jehonë të fortë e të qenësishme të këtij parimi, vite më vonë në thirrjen merxhaniane “Lipsen reformal” së cilës ai i vendos menjëherë përbri kushtin e tyre themelor: “Mirëpo, reformë do të thotë studim sociologjik i jetës dhe zbatim jo vetëm i ligjeve, jo vetëm i urdhrave, por, para çdo gjëje, zbatim i një sistemi sociologjik, zbatim i një sistemi të nevojave kombëtare.” Është pkërisht kjo simbiozë e nevojave popullore, e njohjes së psikikës dhe shpirtit të tij, ajo që e kthen ligjin, jo në një dhunë, por në një hulli. Kjo është një vlerë e madhe aktuale, pasi shumica e reformave shqiptare të tranzicionin se kanë pasur kurrë parsysh një parim të tillë. Gjejmë, pra, që të këto shkrime të Fishtës, fillesat e mendimit etnologjik shqiptar që do të shpërthejë nga studimet në vitet 30-të, e sidomos në shkollën e katolikëve të Veriut, me shkrimet e shumta për këtë temë në “Hylli i Dritës” dhe “Leka”.

KRIJIMI I MUZEUT ATEIST, KULMI I REPREZALJES FETARE NË SHQIPËRINË ATEISTE

by

Sokol Paja/

Media e shkruar në komunizëm luajti një rol të tmerrshëm në shkatërrimin e fesë në Shqipëri. Shteti nëpërmjet organeve të shtypit ateist krijoi një bindje në masat popullore dhe i nxiti “revolucionarët” në aksione fizike konkrete për shkatërrimin e fesë si ideologji dhe institucione. Muzeu Ateist në Shkodër u inagurua më 9 qershor 1973. Këtij Muzeu i parapriu ekspozita “Mbi rolin reaksionar të fesë” organizuar më 10 korrik 1968. Propaganda antifetare për likuidimin e klerit dhe të institucioneve fetare i mëshonte faktit se populli nuk është krijuesi i ideologjisë së cilësuar prej komunistëve si obskurantiste fetare, por viktima e saj. Propaganda antifetare në shtypin komunist, me qëllim që të prekte e ta bënte për vetë popullin shkruante se përgjatë historisë së dhimbshme të pushtimit të popullit shqiptar, klerikë reaksionarë gjoja kanë bashkëpunuar me pushtuesit e Atdheut.

Nën udhëheqjen e partisë komuniste dhe me ndihmën e organeve të pushtetit për ngritjen e Muzeut Ateist u mobilizua e gjithë inteligjenca e rrethit të Shkodrës e Tiranës, me qëllim gjetjen e dokumenteve, të objekteve fetare, përpunimin e tyre për në muze, u miratua një plan ekspozicional-tematik me përmbajtje të thellë ideologjike. Muzeu Ateist, në Shkodër, jep një mundësi të jashtëzakonshme për zhvillimin e një propagande frontale në luftën kundër fesë. Aty ku feja kishte ndikim, aty goditej edhe më shumë. Në këtë muze paraqiten, sipas Vasil Llazarit, në shkrimin “Feja, “drogë” e rrezikshme”, botuar në gazetën “Jeta e re”, të datës 6 tetor 1973, ilustrime me dokumente të shumta rreth rolit reaksionar e antikombëtar të klerit të tri besimeve fetare në Shkodër përgjatë historisë qindvjeçare të Shqipërisë që fillon që nga Lidhja e Prizrenit, shpallja e pavarësisë, regjimi i Zogut, pushtimi i Shqipërisë nga italianët dhe gjermanët, por kryesisht autori shkruan rreth figurave kryesore katolike.

Detyrë e këtij Muzeu ishte që të organizonte sa më shumë aktivitete me përmbajtje të luftës kundër fesë në mënyrë që nëpërmjet propagandës dhe punës së mëtejshme hulumtuese të shndërrohej në një vatër edukimi marksist-leninist. Sipas Kleanth Dedit, në shkrimin “Muze që akuzon”, botuar në gazetën “Mësuesi” të datës 25 korrik 1973, në shekuj atmosfera ka qenë rënduar nga feja që në shkrim quhet një re e zezë. Autori akuzon duke deklaruar se veprimtaria dhe ekzistenca klerikale është shoqëruar nga gënjeshtra dhe hipokrizia, që shqiptohej me plot gojën nga njerëzit me veladon, me çallmë e me kamillaf. “Figura të ashtuquajtura të shenja, të gdhendura në dru, të derdhura në allçi e në bronz, të pikturuara në beze, dërrasa e mure, gjeje jo vetëm në institucionet fetare, ku me nderime u bëheshin ceremonitë e shumta, por ato kishin depërtuar edhe në familje” çka tregon për aksionin e jashtëzakonshëm antifetar që do të depërtonte deri në individët e secilës nga familjet shqiptare. Besimin e trashëguar nga të vjetrit e sidomos nga plakat, autori e sheh me dhimbje duke i quajtur të shkretat plaka që, sipas autorit, përgojoheshin pas atyre figurave, besonin në çudinë e tyre, u ndizni qiri, harxhonin edhe pikën e fundit të vajit për të ndriçuar, na hiqnin edhe atë grusht miell gruri për shpirtin e tyre. Sipas autorit për këto veprimtari antiatdhetare e antipopullore më përpara dihej fare pak, por me ardhjen e socializmit në drejtimin e shtetit gjyshërit e prindërit tanë, që nderin e adhuronin aq shumë, që Atdheun e donin me shpirt, që armikut i kishin treguar vendin, që shtypjen e padrejtësinë e urrenin, dhe luftonin, tronditeshin nga ky ortakllëk i klerikëve, nga poshtërsitë e tyre, dhe në këtë mënyrë, sipas autorit, vendosën braktisjen e fesë dhe përqafimin e idealeve marksiste-leniniste. Gënjeshtrat dhe shkrimet patetike ateiste të komunisteve, ndikuan në shkatërrimin e botës shpirtërore të shqiptarëve dhe krijimin e njerëzve monstra të një sistemi kriminal, monstruoz dhe komunist.

Foto: shqiptarja.com

Si organizohej muaji i Ramazanit në Tiranë 100 vjet më parë

by

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Për myslimanët muaji i Ramazanit konsiderohej si “sulltani” i dymbëdhjetë muajve. Ardhja e tij mezi pritej nga të gjithë besimtarët. Një pjesë e tyre i fillonte përgatitjet disa muaj më parë. Kjo, sepse menuja e Ramazanit kishte specifikat e saj.

Në vitet 30-të, fillimi i Ramazanit përcaktohej me metodën klasike, me shikimin e hënës. Kryetari i Komunitetit Mysliman informonte zyrtarisht Ministrinë e Drejtësisë. Kjo e fundit merte masa për të respektuar protokollin (vizatat, kujdesin ndaj besimtarëve dhe objekteve të kultit, shkurtimin e orarit zyrtar për myslimanët që punonin në administratë etj). Pjesë e kësaj ishte edhe hedhja e fishekzjarreve, të cilët lajmëronin hapjen e iftarit në qytetet kryesore të Shqipërisë.

Në çdo xhami këndohej mukabele (lexim i Kur’anit me zë të lartë nga një person i caktuar, i cili dëgjohej ose ndiqej nga të tjerët me zë të ulët).

Në xhaminë e medresesë dhe në ato më kryesoret mbaheshin ligjërata të posaçme për komentimin e Kur’anit. Në këto aktivitete, përveç hoxhallarëve të njohur angazhoheshin edhe nxënësit e vitit të fundit të medresesë.

Në xhami këndoheshin hatme për personalitete të njohur publik (siç ishte ajo për babain e mbretit) dhe njerëz të thjeshtë.

Ndërsa për nxënësit e Medresesë së Përgjithshme në Tiranë përgatitej ushqim i veçantë, sipas një liste që miratohej paraprakisht nga KMSh me propozim të drejtorit të saj.

Për fëmijët jetimë dhe të vobegtët kishte iftare dhe syfyre, që organizoheshin jo vetëm nga institucionet, por edhe nga besimtarët me gjendje të mirë ekonomike.

Në përfundim të Ramazanit njoftohej për natën e Kadrit, e cila për institucionet e shtetit ishte pushim zyrtar.

Në fund vinte festa e Bajramit, kur rrugët e kryeqytetit dhe të qyteteve shqiptare mbusheshin me besimtarë, që vizitonin njëri-tjetrin dhe fëmijë plot hare.

LUIGJ GURAKUQI NË KONFERENCËN E PARISIT 1919-1920

by

Prof. Dr. Lush Culaj/

Me rastin e 100 vjetorit të vrasjës

Luigj Gurakuqi është ndër figurat më të shquara të kombit tonë. Ai zë vend të rëndësishëm në historinë shqiptare të çerekut të parë të shekullit XX. Me luftën e tij për çlirimin kombëtar e demokratizimin e vendit, ai la vulën e vet të pashlyer në analet e historisë. “Nuk ka ngjarje të madhe politike, shoqërore e kulturore në çerekshekullin e shek. XX ku të mos ketë qenë prania e tij, të mos ketë spikatur patriotizmin e demokratizmin e tij. Dhe kjo figurë e shquar ngrihet akoma më madhështore në piedestalin e historisë po të kemi parasysh armiqtë e shumtë që duheshin përballuar, vështirësitë e mëdha që duheshin kapërcyer, komplotet dhe intrigat e kobshme, rreziqet e panumërta që i kanoseshin jetës së tij në çdo hap.”

Lindi në Shkodër më 19 shkurt 1879 dhe u rrit në gjirin e një familjeje tregtare të kulturuar shkodrane, nga prindërit Pjetër e Leze Gurakuqi. Me edukimin e tij u përkujdes në mënyrë të veçantë i ati Pjetër Gurakuqi. Ai ishte një tregtar me kulturë relativisht të ngritur, me një rreth të gjerë shokësh e miqsh në mes tregtarëve e intelektualëve të Shkodrës dhe me marrëdhënie tregtare me Venedikun e Milanon. I ndodhur përherë pranë të atit, Luigji dëgjonte me vëmendje bisedat e diskutimet për ngjarje të së kaluarës dhe të ditës, për luftërat e shqiptarëve kundër pushtuesit otoman dhe grabitqarëve ballkanikë dhe për burrat që i udhëhoqën ato.

Pas vitit 1906, Luigj Gurakuqi iu kushtua tërësisht veprimtarisë politike e luftës për çlirimin kombëtar. Në verën e vitit 1907 bashkëpunoi me Bajo Topullin për organizimin e kryengritjes në veri. Në nëntor 1908 merr pjesë në Kongresin e Manastirit krah përfaqësuesve të Shkodrës At Fishtës, Dom Ndre Mjedës, Hilë Mosit e Mati Logorecit; ku u zgjodh nënkryetar dhe anëtar i komisionit për njësimin e alfabetit. Më 1909 u emërua drejtor i së parës shkollë normale që u hap në Elbasan, ku dha një ndihmesë me vlerë për vënien e arsimit mbi baza kombëtare. Më 1911 merr pjesë në kryengritjen e malësorëve të Mbishkodrës si njëri ndër udhëheqësit e saj. Harton së bashku me Ismail Qemalin Memorandumin e Greçës, apo Librin e Kuq, siç njihet ndryshe, të malësorëve kryengritës, zjarri i armëve të të cilëve do të paralajmëronte pavarësinë. Më 1912 zhvillon një veprimtari të dendur për organizimin e kryengritjes së përgjithshme. Mori pjesë në mbledhjen e Bukureshtit dhe në Shpalljen e Pavarësisë të Shqipërisë. Ishte bashkëpunëtori më i ngushtë i Ismail Qemalit dhe shkruesi i Deklaratës së Mëvetsisë.

Në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës (dhjetor 1912) u zgjodh ministër i Arsimit dhe vendosi arsimimin e detyruar fillor për djem e vajza. Merr pjesë në Konferencën e Londrës më 1913, së bashku me Ismail Qemalin e Isa Boletinin. Mori pjesë në Kongresin e Durrësit më 1918, ku zgjidhet ministër i Arsimit në qeverinë e përkohshme e anëtar i delegacionit të saj në Konferencën e Paqes në Paris. Pikërisht edhe këndvështrimi ynë i trajtimit është kontributi i Gurakuqit në këtë konferencë ndërkombëtare.

Luigj Gurakuqi

Me mbarimin e luftës dhe largimin në tetor të vitit 1918 të austro-hungarezëve, në Kosovë u kthyen forcat serbe Vlen të theksohet se nga katër fuqitë kryesore fituese të luftës: Anglia, SHBA-ja, Franca dhe Italia, vetëm kjo e fundit ishte atëherë e interesuar që t’i përkrahte interesat territoriale shqiptare në Kosovë, interesim ky që rridhte nga kontradiktat e Italisë me Mbretërinë SKS. Qeveria e Italisë ishte kundër ngritjes dhe konsolidimit të këtij shteti të ri në Ballkan. Duke mos pasur aleatë të tjerë mbrojtës Qeveria e Durrësit u mbështet pikërisht në përkrahjen te Qeveria e Romës, me shpresë se do të përfitonte në favor të çështjes kombëtare. Mirëpo, pesha e kësaj qeverie si faktor ishte e vogël në krahasim me shtetet e tjera fituese, që i mbështesnin pretendimet jugosllave dhe greke.

Interesat e shqiptarëve në Versajë do t’i përfaqësonin disa delegacione, por delegacioni kryesor ishte ai i Qeverisë së Durrësit në përbërje: Turhan Pashë Përmeti, kryetar, imzot Luigj Bumçi, Mehmet Konica, Luigj Gurakuqi, dr. Mihajl Turtulli dhe Mustafa Kruja. Në këtë delegacion patër Gjergj Fishta merrte pjesë si ekspert. Shqipëria merrte pjesë në Konferencën e Paqes në Paris në kategorinë e katërt dhe vetëm me letërkëmbim, ose në rast se e ftonte njëra nga pesë Fuqitë kishte të drejtë ta dërgonte vetëm një delegat. Takimet personale ishin anësore (margjinale) dhe me njerëz pa ndonjë rëndësi të veçantë; kurse propaganda në shtyp ishte e pamundur, sepse gazetat me influencë, për simpati, për opinion, apo për para, anonin që të gjitha nga kundërshtarët tanë.

Konferenca që në fillim u kthye në arenë grindjesh e mosmarrëveshjesh ndërmjet vetë fuqive fituese të luftës. Këtu fjalën kryesore e kishin: Anglia, Franca, SHBA-ja dhe më pak Italia e Japonia. Rreth tyre vërtiteshin shtetet më të vogla, të cilat kërkonin që të realizoheshin pretendimet e tyre si shpërblim për aleancën në kohën e luftës, ndërsa fuqive të mundura të Bllokut Qendror s’u kishte mbetur gjë tjetër vetëm t’i prisnin vendimet e Konferencës.

Kërkesat konkrete të Qeverisë së Durrësit në Paqen e Versajës

Kërkesat, të cilat Qeveria e Durrësit, në emër të popullit shqiptar, i kishte paraqitur Konferencës së Versajës, ishin:

1) T’i kthehet shtetit shqiptar pavarësia të cilën e kishte njohur dhe garantuar Konferenca e Londrës e vitit 1913.

2) T’i kthehen shtetit shqiptar viset shqiptare që i ishin dhënë Malit të Zi me vendimet e Kongresit të Berlinit dhe të Konferencës së Londrës të vitit 1913.

3) T’i kthehen shtetit shqiptar viset shqiptare që i ishin dhënë Serbisë me vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913.

4) T’i kthehen shtetit shqiptar viset shqiptare që i ishin dhënë Greqisë me vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913.

Këtyre kërkesave delegacioni qeveritar ua kishte bashkëngjitur edhe hartën gjeografike të kufirit etnik të Shqipërisë, i cili, sipas tyre, përfshinte territorin nga Gjini i Spicës (në veri të Tivarit), duke përfshirë brenda Tuzin, Hotin, Grudën, Triepshin, Podgoricën, duke e ndjekur kufirin e Malit të Zi që kishte para vitit 1912 përfshihet Peja, Gjakova, Mitrovica, Prishtina, Gjilani, Ferizaj, Kaçaniku, një pjesë e kazasë së Shkupit, Tetova, Gostivari, Kërçova, Dibra për të arritur në mes të liqeve të Ohrit e të Prespës. Nga kjo pikë kufiri ndjek vijën e vitit 1913 dhe del afër gjirit të Prevezës. “Në këto vise jetojnë mbi 2 milionë shqiptarë, ku më tepër se gjysma janë lënë jashtë kufirit shqiptar, andaj ne kërkojmë që të jemi zotë të trevave shqiptare që na janë këputur me Kongresin e Berlinit e me Konferencën e Londrës; kërkojmë pavarësi për tërësinë territoriale shqiptare dhe shpërblime ekonomike për një numër të madh fshatrash të djegura nga grekët në Shqipërinë Jugore”, theksohet ndër të tjera në kërkesat e delegacionit qeveritar paraqitur në Versajë më 15 shkurt 1919.

Ajo që nuk di publiku i gjerë është se kush qenë ata, me emra, që e përfaqësuan Shqipërinë. Kush shkon në Paris? Është vetë At Gjergj Fishta, një nga kolosët e historisë sonë, është diplomati i vjetër Turhan Pashë Mehmeti një personalitet i kohës, është imzot Luigj Bumçi, është edhe atdhetari i dalluar Luigj Gurakuqi, Mihal Turtulli, një nga veprimtarët e kolonive shqiptare të mërgimit, pastaj Mehmet Konica. Mirëpo, pavarësisht se si rrodhën ngjarjet dhe pavarësisht se si ishim të përfaqësuar me personalitete të dëshmuara kombëtarisht në këtë konferencë, duhet të shohim edhe atë që ne bëmë gabim dhe jo vetëm atë që na mohuan. Po çfarë bëmë gabim? Shkuarja e shumë delegacioneve në Paris kur të tjerët shkuan me nga një. Pra, të tjerët ishin më kompaktë. Ata ziheshin me njëri-tjetrin, secili kishte mendimin e vet. Mund të shkonin bashkë dhe të na përfaqësonin mirë. Duhet të na kishin gjetur këtë gjuhë të përbashkët në një moment kaq vendimtar për fatin e vendit tonë, ndonëse shikuar realisht qëndrimet shqiptare përfilleshin fare pak nga faktorët vendimmarrës në Konferencë.

Më 27 qershor 1919 Luigj Bumçi, Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi ia dërguan nga Parisi episkopit katolik në Shkodër një telegram, në të cilin thuhej: “Jugosllavët po i shumëfishojnë përpjekjet e tyre pranë Konferencës për të aneksuar Shkodrën, bregun e djathtë të Drinit, Lezhën e Mirditën. Prandaj, është tepër e rëndësishme që me shpejtësi t’i sillet Konferencës nga ana e klerit katolik një protestë energjike kundër pretendimeve të tilla, duke deklaruar se elementi katolik shqiptar dëshiron të qëndrojë në kuadër të Shqipërisë së pavarur.”

Menjëherë, më 4 korrik, përfaqësuesit e krahinave të Shkodrës iu drejtuan Konferencës së Paqes, duke deklaruar se Shkodra dhe Vlora janë dhe do të mbeteshin pikëmbështetje të pandara të atdheut. Po më 4 korrik kemi letrën e popullit katolik të Dioqezës së Pultit, dërguar konferencës së Paqes, ku protestohet kundër pushtimit të Shkodrës, Lezhës e Mirditës nga jugosllavët dhe theksohej se interesi i kombit dhe i besimit e do që këto krahina të jenë pjesë e pandarë e Shqipërisë së pavarur.

Nga 28 qershori 1919 në krye të delegacionit qeveritar të qeverisë të Durrësit u vu Luigj Bumçi, ndërsa sekretar ishte Gjergj Fishta. Si duket Turhan Pashë Mehmeti e kuptoi se për të pasur gjasa fitimi ishte më e udhës se para kancelarive perëndimore të paraqitej një prift katolik sesa një ish-ambasador i Turqisë në Petërburg. Në të gjitha organizimet dhe angazhimet e mundshme Luigj Gurakuqi i qëndroi afër Bumçit dhe e mbështeste me tërë qenien e tij. Kontributi dhe angazhimet e tij ishin të veçanta dhe përherë në shërbim të atdheut dhe çështjes kombëtare. Ai përherë mbante letërkëmbim dhe korrespodencë me atdhetarët shqiptarë që nuk gjendeshin në Paris për t’i informuar për gjendjen e fatit të atdheut në Paris.

Meqë gjendja në Konferencën e Parisit nuk shkonte siç pretendonin shqiptarët Luigj Gurakuqi, në një letër dërguar Mihail Gramenos nga Parisi, më 7 gusht 1919, e njoftonte rreth qëndrimit të delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes dhe shfaqte mendimin e tij mbi të ardhmen e Shqipërisë duke theksuar: “E dini mirë se mua më është mbushur mendja se sot e mbrapa kemi detyrë t’ua themi të drejtën shqiptarëve e të mos i ushqejmë me shpresa të tepërme, as të mos i gënjejmë mbi gjendjen e vërtetë të punëve të Shqipërisë. E dini se shqiptarëve nuk u pëlqen e drejta dhe e vërteta, kur është e hidhur, e se e shikojnë për armik atë që guxon e ua thotë, por unë nuk trembem për këtë; ata që do të më shajnë sot, do të më japin të drejtë nesër.” Pra, këtu vërehet një pesimizëm i Gurakuqit lidhur me të ardhmen e Shqipërisë dhe kufijtë e saj.

Dërgata shqiptare në Paris, përfshirë këtu edhe Luigj Gurakuqin, më 10 shtator 1919, përmes një letre, kërkon nga kryetari i Konferencës së Paqes që të ndikojë te Qeveria Jugosllave që të mbroheshin të drejtat e shqiptarëve brenda këtij shteti. Në mbledhjen e përbashkët të delegacioneve shqiptare në Konferencën e Paqes, më 7 tetor 1919, rreth përmbajtjes së notës që do t’i dërgohej konferencës për çështjen e pranimit ose të mospranimit të “asistencës” italiane, z. Gurakuqi, ndër të tjera, e shpreh mendimin se duhej protestuar patjetër, pavarësisht se mendonte që Konferenca vështirë se do t’i miratonte kërkesat e tyre. Me një letër Konferencës së Paqes, më 8 tetor 1919, iu drejtuan edhe përfaqësuesit e kolonisë shqiptare të Turqisë që kryekëput kërkonin nga Konferenca mospranimin e “asistencës” italiane mbi shtetin shqiptar.

Punë jashtëzakonisht të rëndësishme në dobi të atdheut bënte edhe gazeta “Dielli” që dilte në SHBA. Gazeta ishte nder mjetet kryesore për të komunikuar me boten e jashtme dhe për t’ua bërë të njohura kërkesat shqiptare Fuqive të Mëdha në Konferencën e Parisit. Në këtë konferencë drejtuesit e gazetës “Dielli” si dhe mbarë diaspora shqiptare e Amerikës kishin pasur shpresa të mëdha. Luigj Gurakuqi përpiqej që të mbante raporte të mira me udhëheqësit e gazetës “Dielli” dhe më të gjithë ata që do të kontribuonin për një zgjedhje të drejtë për shqiptarët në Konferencën e Parisit.

Më 6 mars të vitit 1919 drejtuesit e gazetës, duke qenë të vetëdijshëm për situatën e vendimeve të mëdha historike, pasqyron përpjekjet për kompletimin e delegacionit shqiptar, me ç’rast e informonte opinionin se Mithat Frashëri, Luigj Bumçi e Faik Konica ishin ftuar të vinin menjëherë në Paris. Ajo informonte se Mithat Frashëri ishte kthyer nga Roma dhe se gjendej në Lozanë. “I përndritshmi Erikson është këtu prej kohe. Z. Anselmo Lorecchio dhe Nikollë Kasneci janë të lirë të vijnë gjithashtu”. Gazeta informonte edhe për përpjekjet për ta sjellë në Paris edhe z. Sotir Peci. Opinioni njoftohej se Luigj Gurakuqi dhe Mustafa Kruja ishin prej kohe në Paris si ndihmës të delegacionit zyrtar.

Pa dyshim se në faqet e gazetës “Dielli” nuk do të anashkaloheshin edhe kundërthëniet ndërmjet shqiptarëve dhe dinte të ngrite theksin autokritik me zë të kumbueshëm. Sigurisht që kjo gazetë në vazhdimësi të opinionit të saj, më 7 qershor, shkaqet përpiqet t’i shpjegojë edhe në ndryshimet e mendimeve politike në mes të Turhan Pashës me disa shokë nga njëra anë dhe Konicës, Tortullit dhe disa shokëve të tyre nga ana e tjetër. Turhani mbron idenë se nuk duhet të prishemi me Italinë dhe pranon mandatin italian. Me idenë e tij janë bashkuar Bumçi, Gurakuqi, M. Kruja, Gjergj Fishta e si duket edhe Mehdi Frashëri dhe Myfit Bej Libohova. Ndërkaq, Konica, Tortulli dhe Mithat Frashëri janë kundër çdo ndërhyrjeje italiane në Shqipëri dhe mbrojnë idenë e mandatarisë amerikane. Ky vlerësim i gazetës “Dielli” binte në kundërshtim me mendimin e Mihail Gramenos, botuar në gazetën “Albania”, ku e gjykonte politikën e Konicës dhe Tortullit.

Lidhur me këtë ndryshim në krye të delegacionit qeveritar shqiptar, kur në vend të Turhan Pashës u vu Luigj Bumçi, për të mos krijuar hutim në opinionin shqiptar, përmes faqeve të gazetës “Dielli”, Mehmet Konica shkruante se në kuadër të delegacionit shqiptar mbretëronte marrëveshje dhe harmoni e plotë. Ai, ndër të tjera, do të shkruante: “Tërë delegatët e kolonive shqiptare qëndrojnë rreth dërgatës zyrtare e cila kryesohet nga Imzot Bumçi me anëtarë Mehdi Frashëri, Dr. Tortulli, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, Mehmet Konica. Faik Konica u emërua përfaqësues në Washington dhe po presim pranimin e tij”.

Pikërisht, mbështetur në këto shkrime dhe në imazhin e keq të paraqitur për shqiptarët në Paris dhe në Evropë, delegacioni qeveritar luftonte që ta përmirësonte atë. Edhe Gurakuqi përpiqej që të përmirësohej imazhi i keq i shqiptarëve, pavarësisht divergjencave në mendime që ekzistonin në mesin e përfaqësuesve shqiptarë.

Më 12 gusht kemi një letër të Luigj Gurakuqit, dërguar Myfit Bej Libohovës në Romë, ku theksonte se, të frikësuar nga lajmet mbi marrëveshjen italo-greke, i kishin kërkuar takim z. Titonit, por ishin pritur nga z. De Martino, i cili i kishte siguruar se Italia vetëm nuk mund që ta shpëtonte Shqipërinë dhe se i nevojitej edhe mbështetja amerikane. Gurakuqi shprehej se po përpiqen me çdo kusht për ta fituar këtë mbështetje dhe mbante shpresë se do ta gjenin një përkrahje të tillë, duke iu lutur edhe atyre që të bëjnë të pamundurën për këtë qëllim. Edhe kjo letër hedh poshtë pretendimet dhe akuzat ndaj Gurakuqit si italofil. Realisht për jetësimin e interesave të atdheut shqiptarët gjithsesi duhej kërkuar mbështetjen e ndonjë fuqie të madhe, por letra dëshmon se Gurakuqi ishte i gatshëm për bashkëpunim edhe me amerikanët dhe me këdo që mbështeste kërkesat e drejta shqiptare.

Edhe gjatë muajit shtator faqet e gazetës “Dielli” e pasqyronin punën e delegacionit tonë në Versajë si dhe vlerësimet e veta për zgjidhjen e drejtë të problemit shqiptar. Ajo konkludonte, me të drejtë, se e vetmja mënyrë më të cilën mund t’iu vihej fre ballkanasve, duke bërë edhe një balancë ndërmjet tyre, është të bëjnë një Shqipëri të fortë me kufij etnografikë.

Duke filluar nga disa faktorë si nga ardhmëria e vendit, por edhe nga lakmia për pushtet, e dobësitë e tjera të brendshme, si mosuniteti, shqiptarët në Versajë do t’i përfaqësonin shumë delegacione. Përveç faktit që në Paris u nisën disa delegacione shqiptare, ato në fillim ishin të përçarë në mes vete dhe përfaqësoheshin në këtë përbërje:

Delegacioni i Qeverisë së Durrësit: kryetari i Qeverisë Turhan pashë Përmeti, imzot Luigj Bumçi, Mehmet Konica, Luigj Gurakuqi, dr. Turtulli dhe Mustafa Kruja.

Delegacioni amerikano-shqiptar: Nuredin Vlora, dr. Turtulli, Mehmet Konica, Parashqevi Qiriazi, Eriksoni (një filoshqiptar) dhe Mihajl Grameno.

Delegacioni i shqiptarëve të Stambollit: Halil pasha (ish-ministër i Punëve të Jashtme).

Delegacioni i shqiptarëve të Rumanisë: Pandeli Evangjeli, princ Gjika, dr. Ibrahim Temo, Dhimitër Berati, Petro Goxhameni.

Delegacioni i shqiptarëve të Bullgarisë: Vanxho Tortulli, Salahudin Bloshi, Dhimitër Mano.

Përfaqësuesi i Shkodrës, Gjergj Fishta.

Përfaqësuesi i gjithë opozitës shqiptare që kishin shkuar në Versajë me ndihmën e serbo-malazezve ishte Esat pashë Toptani.

Aty nga mesi i dhjetorit të vitit 1919 Luigj Gurakuqi nuk e ndjeu veten mirë. Lodhja, apo ndoshta “era” e Parisit, i krijuan një gjendje apatie. Njëfarë depresioni shpirtëror ishte shfaqur tek ai qysh në muajin nëntor. Mendoi se do t’i kalonte, por jo. E ndjente se duhej të ndërronte klimën medoemos, përndryshe do të sëmurej në Parisin që po ia merrte frymën. E ndiente veten përmbi të gjitha të lodhur. Nga punët e shumta kishte harruar veten, nënën e gjithë të afërmit! Kishte afro tetë muaj që s’u kishte dërguar qoftë edhe një letër. Sa qortime shiheshin në letrat e të vëllait, e megjithatë ai nuk gjente pak kohë të lirë për t’i shkruar.

Aktiviteti i delegacionit tonë qeveritar në Paris ishte jashtëzakonisht i dendur gjatë ditëve të konferencës. Për këtë punë dhe angazhim merita të mëdha ka pa dyshim edhe Gurakuqi, i cili u përpoq me tërë qenien e tij që shqiptarët të përfitonin maksimumin e kërkesave të drejta shqiptare paraqitur kësaj konference. Këtë e tregon e dhëna se, po ashtu më 11 shkurt të vitit 1920, ky delegacion, në krye me Luigj Bumçin, ku pa dyshim një kontribut të çmuar dha edhe Gurakuqi, u dërgoi notë protestë përfaqësuesve kryesorë të Konferencës së Paqes, nëpërmjet së cilës hidhte poshtë pikëpamjen, sipas së cilës populli shqiptar ishte i “papjekur” për vetëvendosje. Në atë notë, ndër të tjera, theksohej: “Duam të shpresojmë se Fuqitë e Mëdha do ta kuptojnë së fundi të vërtetën se do të ketë qetësi dhe rregull në Gadishullin Ballkanik vetëm atëherë kur popujt që jetojnë atje do të afrohen midis tyre në një frymë pajtimi dhe mirëkuptimi: por një marrëveshje e tillë do të bëhet e mundshme vetëm kur të respektohen të drejtat e të gjithë popujve”.

Me gjithë kërkesat e pareshtura të delegacionit qeveritar në Paris, në të cilat (kërkesa shkrime dhe memorandume) spikat edhe mendja e ndritur shpirti liridashës, atdhetaria e Gurakuqit, ku kërkohej që trevat shqiptare të shkëputura nga Kongresi i Berlinit i vitit 1878 dhe Konferenca e Londrës e vitit 1913 t’i bashkoheshin shtetit amë nuk gjetën mbështetje nga shtetet vendimmarrëse në këtë konferencë. Me gjithë këto përpjekje dhe angazhime, në Shqipëri qarkullonin edhe thashetheme të ndryshme në adresë të anëtarëve të delegacionit shqiptar në Paris. Nga këto nuk u kursye as Luigj Gurakuqi, duke u quajtur pjesë të agjenturave të huaja.

Megjithatë, nga konteksti i një letre që Gj. Kamsi ia drejtonte Gurakuqit më 10 janar 1920, dëshmohet se Marubi ia përshkruante gjendjen e vështirë, shpifjet në adresën e Gurakuqit dhe masat urgjente që duheshin marrë për ndalimin e kësaj fushate. Për më tepër Kel Marubi e njihte shumë mirë karakterin e paluhatshëm të Gurakuqit dhe moskompromisin e tij në dëm të çështjes kombëtare. Ai kishte pasur letërkëmbim me Gurakuqin edhe gjatë qëndrimit të Gurakuqit në Konferencë në Paris.

Pra, mbi angazhimin e delegacionit Qeveritar në Konferencën e Paqes në Paris i shkruan Luigj Gurakuqi mikut të tij dhe fotografit të njohur nga Shkodra, Kel Marubit, më 23 mars 1919, ku, ndër të tjera, theksonte: “Prej dokumenteve qi po ju çoj keni per të marrë vesh punën që kemi bamun gjer me sot. Me shkrime dhe me gojë jemi mundue me i dal zot me të gjitha mënyrat të drejtave tona por mjerisht jemi tepër të vegjel e të pa ndihmë. Tu e pamum se nuk po shikohet e drejta ashtu si duhet kemi kerkue plebishitin, pushtimin amerikan, tu e ditun se shumë të liga na vijnë prej Traktatit të Londrës 1915. Kemi protestue me energji kundër këti Traktati, që i jep Vlonën Italisë, Shkodrën Malit të Zi. Kemi protestue edhe kundër masakravet qi po bojnë jugosllavët në Pejë, Gjakovë, Plavë, Gusinjë e sot kemi pregaditur një protestë tjetër kundër të ligave qi po bëjnë serbët në Dibër!” Me përfundimin e Konferencës qëndrimi i mëtejshëm i Gurakuqit në delegacion nuk kishte tashmë asnjë kuptim. Ai duhej të vinte në Shkodër e të merrte një pozicion të ri në këto kthesa të rëndësishme, historike. Do të ishte diçka e kotë të merreshim me shpifjet që u trilluan përsëri kundër L. Gurakuqit në fund të vitit 1919 e në fillim të vitit 1920. Ato nuk kanë asnjë dëshmi, përkundrazi dhe lexuesi që ka ndjekur veprimtarinë e tij në Konferencën e Paqes e ka të qartë se ai e mbrojti pa u lodhur çështjen shqiptare e ndonjë inkosekuencë që është vërtetuar me këtë rast nuk ka asnjë lidhje me trillimet se ai gjoja ndiqte një politikë proitaliane.

Në rrethanat e jashtme dhe të brendshme, të krijuara në fillim të vitit 1920, pozitat e Shqipërisë u bënë tejet kritike, por, gjithashtu, duhet thënë se nuk u përmbushën të gjitha kërkesat e shteteve gllabëruese fqinje. Edhe pse Konferenca e Versajës nuk i mori parasysh më vendimet e saj, kërkesat e popullit shqiptar dhe të delegatëve të tij, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë përbëjnë një dëshmi të pakundërshtueshme të vullnetit të shqiptarëve për të luftuar për mbrojtjen e pavarësisë dhe pacenueshmërisë së atdheut. Kjo dëshmohet edhe nga letra e Luigj Bumçit, dërguar Luigj Gurakuqit, më 4 prill 1921, në të cilën theksonte se përkthimi i bleut të dytë “Shqipnia përpara Konferencës së Paqes”, të cilën do ta përkthente Gurakuqi, do të ishte një dëshmi e mirë që “prej përmbajtjes së notave e shkresave që vijojnë kënduesit e ndershëm do ta shohin se dërgata shqiptare nuk i asht largue asnjëherë udhës së marrë që në nisje. Në çdo kohë e në çdo rast ka qëndruar gjithmonë e patundur mbi pikat themelore të kërkesave kombëtare”.

Figura moralo-politike e Luigj Gurakuqit mbeti në mendjet dhe në zemrat e atyre që e njohën, e deshën dhe e çmuan si mishërimin e gjithçkaje burrërore, fisnike e të pastër që i karakterizon patriotët tanë të shquar. Dashuria për kombin dhe atdheun që ndjenja më e fuqishme që mbushi tërë jetën e tij. Kjo qe edhe mbeti dashuria më e fortë që ai njohu sa jetoi. Ai luftoi tërë jetën për idealet më të larta të kombit e të popullit, aq sa mund ta linin rrethanat e vështira të asaj kohe dhe botëkuptimi i tij prej demokrati.

Një pjesë të mirë të jetës së tij Luigj Gurakuqi u mor me veprimtari politike, por ai nuk u nis kurrë nga qëllime ambicioze e karrieriste. Të gjitha këto ishin të huaja për të. Nuk kemi ambicie do të thoshte ai, e pra nuk bëjmë luftë karrigesh, po parimesh dhe idesh. Natyrisht me këto fjalë ai kishte parasysh veten e tij e atë kategori personalitetesh politike që vinin mbi gjithçka interesat e atdheut. Mjaft fakte dëshmojnë se Gurakuqi kurrë dhe në asnjë rast nuk u nis nga interesa vetjake. Përkundrazi, e tërë jeta e tij është një shembull i patriotit që flijon gjithçka për interesat e popullit e të atdheut. Edhe ndonjë gabim i vërtetuar në jetën e tij, nuk duhet gjykuar si një veprim i shtyrë nga etja për lavdi e për pushtet. E vetmja ambicie e tij ishte që të luftonte për të ngritur sa më lart lavdinë e atdheut e të popullit të vet që ai të ishte në një radhë me të tjerët, bile edhe më mirë se të tjerët.

Muaji i Ramazanit dhe institucionet e bamirësisë klasike të muslimanëve

by

Prof. Milazim Krasniqi/

Bamirësia është njëra nga aktivitetet e rëndësishme sidomos gjatë Ramazanit. Po ua kujtoj disa nga institucionet e bamirësisë klasike të muslimanëve. E meritojnë t’i mbajmë mend dhe t’i vlerësojmë si pjesë e trashëgimisë. Dëshmojnë për unitetin dhe devotshmërinë e gjeneratave para nesh. Mos përtoni të lexoni si më poshtë!

VAKËFI është njëri nga institucionet më të përhapura në shoqërinë muslimane, që nga koha e të dërguarit të fundit, Muhamedit(a.s.) Vakëfi është shkallë e lartë e bamirësisë, sepse njerëzit japin një pjesë të pasurisë së vet për ta shfrytëzuar të tjerët. Vakëfi caktonte mënyrën e shfrytëzimit të pasurisë që e jepte për bamirësi. Tradita e vakëfit ka qenë shumë e përhapur edhe në viset tona shqiptare. Shumë nga ato prona edhe sot shfrytëzohen nga bashkësitë fetare islame, si në Kosovë, ashtu edhe në tokat e tjera shqiptare. Nuk jam në dijeni, a ekziston në këto bashkësi një bazë e të dhënave për emrat e bamirësve dhe sasinë e pasurisë së dhuruar. Do të ishte korrekte të hartohej ajo bazë të dhënash, që gjeneratat e reja ta dinin se kush ishin paraardhësit tanë bamirës, prej të cilëve edhe sot ndihmohet jeta fetare islame në viset tona.

IMARETI ishte një institucion bamirësie në të cilin ushqeheshin të varfërit çdo ditë. Imaretet mbaheshin nga persona bamirës, të cilën nga pasuria e tyre financonin këtë formë bamirësie. Ushqimet që servoheshin, nuk ishin dosido, po ato bëheshin të ditura si një lloj menyje që publikohej. Në imaret jipeshin edhe ligjërata nga dijetarë të ndryshëm, që nevojlitë të përfitonin edhe edukim fetar. Shteti i drejtë dhe njerëzit e mirë, kur veprojnë bashkërisht, gjithnjë gjejnë mënyra të përshtatshme për të ndihmuar njerëzit. Por, në rast se shteti nuk e ka atë preokupim, njerëzit e mirë nuk duhet të stepen, ata duhet të ndihmojnë vetë.

KARVANSARAJI ishte një institucion që ofronte shërbim humanitar, social por edhe siguri për karvanet, udhëtarët dhe pasuritë e tyre. Kavansarajet ngriheshin në largësi të caktuara, ashtu që udhëtarët me karvane të mbërrinin nga njëri karvansaraj në tjetrin, para muzgut. Llogaritej se niseshin me të falë të namazit të sabahut dhe arrinin në karvansarajin tjetër, në kohën e ikindisë. Në karvansaraje ofrohej ushqim dhe strehim tre net falas. Edhe karvansarajet mirëmbaheshin nga njerëz bamirës, jo nga fondet shtetërore. Pasanikët besimtarë i financonin ato institucione me bindjen se ashtu fitonin shpërblimet te Krijuesi. Në karvansaraje kishte edhe mesxhide për falje të namazeve, hamame e në ndonjë rast edhe medrese. Karvansarajet ruheshin nga roje të armatosura dhe më të shumtën ishin të fortifikuara, që të ishte siguria e plotë.

BAMIRËSIA TASHË (guri i bamirësisë) ishte një institucion bamirësie shumë i veçantë, shumë i bukur. Si ishte kjo sadaka? Në një shtyllë guri, kund 1.5 metra, ndanë rrugës, liheshin para nga bamirësit anonimë. Të varfërit i merrnin ato të holla pas jacisë, nëpër errësirë, që të mos njiheshin as ata. Pra, as nuk dihej kush i jipte e as kush i merrte paratë. Sigurisht kjo bëhej falë besimit të fortë të dhënësit se Zoti mjaftonte që e shihte bamirësinë dhe nga synimi që nevojliut t’i ruhej dinjiteti. Vërtet, një bamirësi që të frymëzon e të bën të nderosh paraardhësit tanë besimdrejtë, që ishin aq zemërbardhë.