Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PARADIGMA E GJUHËS SHQIPE NË VEPRËN E MID’HAT FRASHËRIT

by

Akad. prof. dr. Valter MEMISHA

Pjesa e tretë…

Gjithashtu, në kuadrin e kulturës së gjuhës, M. Frashëri ngre problemin e hyrjes së panevojshme të fjalëve të huaja nga gjuhë të ndryshme dhe të përzierjes së tyre në ligjërime të ndryshme, duke cenuar rëndë fjalën shqipe. Ai shkruan në artikullin Shqip kuvendojmë, apo çorbë trazojmë (po citoj një pjesë të plotë): “Edhe m’u kujtua që mjaft shqiptarë e kanë për mburrje të përziejnë një shumicë fjalësh të huaja, kur kuvendojnë shqip. Myslimanët, që kanë nxënë turqisht, trazojnë fjalë nga kjo gjuhë; të krishterët, që kanë mësuar greqisht, trazojnë gjuhën e tyre me fjalë të marra nga gjuh’e Athinës, edhe thonë; malista, parakallo, kalimera, matotheo, efharisto, etj. (Këto fjalë shqip përkthehen: si urdhëron, të lutem, mirëdita, për perëndinë, tungjatjeta, etj). Do me turqisht qoftë, do me greqisht, ata që trazojnë gjuhën shqip me fjalë të tjera, bëjnë një faj të madh. Bëjnë faj se është një gjë fort e shëmtuar të vërë njeriu fjalë të huaja në një gjuhë. Kur e flet vetë, njeriu s’i ve re: po kur dëgjon një tjetër, që kuvendon një gjuhë të përzier me fjalë të huaja, ahere e kupton se sa shëmtim ka.

Bëjmë faj duke përdorur fjalë të huaja, harrojmë fjalët shqip dhe prishim gjuhën tonë. Pastaj, fjalët që përdorim nga turqishtja a nga greqishtja, i marrim pa ndonjë nevojë, veç ca të paka si çorbë, hesap, akoma, etj. Në vend që të themi efendëm – duhet të themi zot, zotni: në vend të vade – të themi punë; në vend të sebep – të themi shkak, ngaje; në vend të katl të themi vrasje; në vend mahqum të themi u dëmtua… Sa për fjalën bendenezi, këtë fjalë të ndyrë, as duhet ta përdorim fare. Bendenezi do të thotë robi juaj dhe përdoret për të vogëlsuar veten dhe për të rritur tjetrin; gjuha shqip s’ka nevojë për këtë fjalë dhe as me ndonjë gjuhë s’thotë njeriu për vetene tij robi juaj; në shqip themi: unë, dhe atij q’i flasim i themi: zotëri, zotrote, po kurrë bendenezi.

Duke menduar që çdo shqiptar ka detyrë të përpiqet të flasë dhe të shkruajë drejt dhe pastër gjuhën e tij, guxova të dërgoj këto radhë te “Kalendari”, që të nxënë mend ata që thonë: efharisto!” 

8. Mid’hat Frashëri i jep vend të veçantë librit shqip, si burimi i parë i emancipimit kulturor, shoqëror, intelektual etj. të shqiptarëve. Ai shkruan në vitin 1908, në artikullin Librat shqip se “Në kombet e qytetëruara, ata që shkruajnë, mundohen më tepër të nxjerrin në dritë popullin. Libra që të këndohen dhe të kuptohen prej cilitdo, libra që të stërvitin dhe ta mësojnë njeriun. Këta libra popullorë, këta libra të diturisë së vulgarizatur, janë shumë më të dobishmë, se librat mësimorë të shkollës; se në shkollë njeriu vete disa vjet, po për mësim ka gjithnjë nevojë. Librat popullorë janë shumë më të nevojshëm për ne shqiptarët, se për kombet e tjerë, se për ne – populli ka nevojë që të nxënë çdo gjë, se tani s’di fare gjësend. Populli ynë ka nevojë të nxërë sot edhe më të lehtat e diturive, edhe më të voglat e tyre, se kombi ynë tani zuri të mësojë.”

Në këtë artikulli ai vëren se “Mos kujtoni se këtu dua të numëroj librat, që janë shtypur në gjuhën shqipe. Po edhe mos mendoni se nuk i numëroj dot nga shkaku i shumicës, se gjer më sot tërë numri i librave shqip mbase nuk kapërcen më shumë se 150. Nuk dua të qahem nga pakica e këtij numri, se kur mendohem që gjuha shqipe s’ka qenë e lirë, kur mestoj që qeveria e parë këndimin e një libri shqip e dënonte me burg e me syrgjyn, kur kujtoj që s’kemi patur shkolla shqip, çuditem prapë qysh janë shkruar dot kaq libra dhe si është përhapur mësim i gjuhës sonë. Edhe kjo vetë një shenjë gëzimi, një shenjë fuqie për kombin tonë, se gjithë sa kemi bërë për kombësinë dhe për gjuhën tonë, e kemi bërë pa u trembur nga rreziku, duke luftuar çdo shtrëngim. Kur mendohemi që s’kemi patur shkolla shqip, që librat shqip ndaloheshin, çuditemi dhe gëzohemi, duke parë sesa njerëz kanë mësuar shqip. Po tani ajo hije e zezë e parë, ai shtrëngim i një qeverie të dehur dhe të prishur mendsh, u ngrit. Tani gjithë dallimet u prapsën, ndaj duhet që të rrëfejmë një punë më të madhe dhe një qëllim më të fortë. Në është sot numri i atyre, që dinë shqip, mjaft i madh, paskëtaj duhet që të jetë i përgjithshëm, që të mos mbesë njeri jashtë. Shpejtësia e madhe me të cilën shqiptarët zunë të hapin shkolla dhe të shtypin libra, na rrëfen sa e thellë është dëshira e tyre për të përhapur gjuhën.”

9. Intersant është informacioni shkencor i Mid’hat Frashërit dhe vlerësimi i tij për albanologjinë, duke i kushtuar artikullin Katedrat e gjuhës shqipe në vende të huaja dhe albanologjia (ose dituri e shqipes). Sipas tij “kanë zënë të përdoren fjalët albanolog, albanologji, për të rrëfyer diturinë e gjuhës shqipe dhedijetarin, që merret me të, që studion shqipen në marrëdhëniet e saj me gjuhët e tjera indoevropiane, nga pikëpamja e gramatikës së krahasuar, e etimologjisë, që kërkon dhe origjinën e racës shqiptare në raportet e saj me kombet e moçëm, të cilët historia i quan pellazgë, ilirianë, maqedonas, thrakë, frigë… Duket se këta studime janë edhe plot interes për historinë e gjuhëve të Ballkanit, meqenëse shqipja ka influencuar gjuhët rumune dhe bullgare, si dhe greqishten e sotme. Nga ana tjetër, albanologjia hedh ca nga ca shkëndija dhe dritë mbi popujt e vjetër, që përmend historia, nga të cilët s’ka mbetur asnjë shenjë, përveçse disa emra qytetesh, lumenjsh dhe malesh.”

Më tej thekson se “Mbase, i pari, që ka bërë fjalë për shqiptarët dhe gjuhën e tyre, është Johann Thumann, profesor në universitetin e qytetit Halle, pak më tepër se një shekull e gjysmë më parë, në vepër të tij mbi historinë e popujve të Evropës lindore [Untershchunger über die Geschichte der östichen europäischen Völker, von Johann Thumann, Erster Theil, Leipzig, 1774]. Në këtë vepër nga faqja 170 gjer në faqen 366 flet mbi historinë dhe gjuhën e shqiptarëve dhe vllehëve (Über die Geschichte und Spreche der Albaner und Ëlachen). Në faqet 181-238 autori riboton fjalorin greqisht-vllahisht-shqip të Theodor Kavaliotit. Thumanni i konsideron shqiptarët si paraardhësit e ilirianëve.”

Pasi përmend Zylander-in, Johann, Georg von Hahn ai ndalet te ndihmesa madhore e F. Boppit dhe G. Meyerit në albanologji. Ai tërheq vëmendjen se “Duke hedhur dritën e diturisë së tyre Boppi dhe Meyeri, po dilte në shesh dhe origjina e gjuhës sonë, lidhja e saj me foljet indoevropiane dhe raca jonë po njihej si një fis i familjes evropiane, paranikë të një populli të madh, që ka pasur emra të ndryshëm në agim të historisë. Sipas vendit që zotëronte, thirrej ilir, epiriot maqedon, thrak, mbase dhe frig… nga Adriatiku në Zall të Detit të Zi, pra vendës dhe jo i huaj.”

M. Frashëri, saktë e drejtë nënvizon se “Albanologjia gjer më sot, ka mbetur kryesisht një dituri gjermane në duar të dijetarëve alemanë. S’dimë asnjë libër ose studim të bërë prej një anglezi dhe dy veprave në gjuhë francez [Aguste Dozon Manuel de la langue chkipe ou albanaise, Paris, 1879, dhe Louis Benlocë, Analyse de la langue albanaise, Paris 1879. (Shënim i M F)], që nuk u njihet ndonjë vleftë shkencore. S’dimë ndonjë vepër të dalë prej dore italiani, sado që të dy bashkëpatriotët tanë, de Rada e Kamarda dhe pasardhësit e tyre, Stanislas dhe Michel Marchiano, kanë shkruar në gjuhë italiane.”

Mid’hat Frashëri ngre një problem tejet të rëndësishëm dhe krucial në albanologji. Sipas tij “Sot njohja dhe studimi i gjuhës shqipe shikohet si një mjet për zgjidhjen e problemeve që paraqesin kombet e Ballkanit, jo vetëm të sotmit, po edhe shumë çështje të helenishtes dhe latinishtes. Njerëz me një talent të pakontestueshëm, po na japin tani kërkime plot rëndësi, bëjnë kërkime që na premtojnë rezultate të begatshme për historinë dhe gjuhësinë.”

Në vazhdim, në artikull trajtohet dhe një problem tjetër madhor, lidhjen midis albanologjisë dhe politikës. Albanologjia përcaktoi autoktoninë e shqiptarëve e të shqipes, kurse politika duhet të bëjë shumë e më shumë në mbështetje të studimeve albanologjike. Sipas M. Frashërit, “Është për të kujtuar këtu veprimi i ideve që u formuan pas përparimit të albanologjisë, mbi korentin politik, qëkurse u njohëm si një popull, jo të ardhur në kohët e reja nga Azia, po autoktonë dhe trashëgimtarë të popujve më të vjetër, që njeh historia si banorë të Ballkanit; nga kjo, pra, edhe e drejta jonë në truallin ku banojmë. Duke pasur lidhje midis albanologjisë dhe politikës, është nevojë që të kemi një zë në një dituri, që na prek kaq së afërmi dhe jashtë qarkut të shkencës së thjeshtë.”

Artikulli mbyllet me një shqetësim shumëvjeçar të artikullshkruesit. Ai i mëshon fort faktit se “Faqja tjetër e dobisë praktike për neve në të vazhduar me kujdes punimet e albanologëve, duke u vënë edhe ne vetë mbi gjurmët e tyre, do të jetë zgjidhja e një tok problemeve të gjuhës sonë, gramatikës dhe sintaksit, të ortografisë dhe fonetikës. Padyshim që prej një punimi të tillë folja jonë do të fitojë jo vetëm gjerësi dhe përkthenjësi, po edhe një stabilitet dhe njësi, që i mungojnë sot dhe që na kanosen të marrin formën e një së mete së rrezikshme për rrojtjen tonë.”

10. Paradigma e shqipes në veprën e M. Frashërit shpërfaqet dhe në një hapësirë tjetër më se domethënëse: ai ka qenë nismëtar për themelimin e një Instituti Albanologjik në Tiranë, që do të merrej ndër të tjera edhe me caktimin e rregullave të gjuhës së shkruar. Në “testamentin e tij të vitit 1929, përditësuar në vitin 1938 gazeta Demokratija (Gjirokastër e botuar me titullin “Çështja e Institutit Albanologjik”, shkruan se (japim pjesërisht të plotë):

“Ç’kam pasuri të tundshme ose të patundshme, libra, mobila, karta, plaçka etj., i lë për krijimin e një “Instituti Albanologjie” që të jetë një qendër e studimevet shqiptare, të mbrojë, të zhvillojë, të qendërsojë dhe të udhëheqë studimet që përkasin Shqipërinë dhe shqiptarëvet. 

Dua që nga biblioteka private ime të mos çkëputet gjë; të gjitha librat të rrinë tok.

Gjithë sa më kanë mbetur nga im atë dhe nga ungjërit dhe që sot formojnë muzenë time familiare, dëshëronj që të ruhen prapë në formë të një muzeje së vogël brënda në Institut.

Në paça të holla në shtëpi, në ndonjë bankë, ose hua për të mbledhur, duke u bashkuar me shumën që do të mirret nga shitja e Librarisë, dua që të përdoren të gjitha së bashku:

a) për të bërë shpenzimet e para të një godine (shtëpie) e cila të shërbejë si Institut Albanologjie, një godinë e mjaftë për të nxënë bibliotekën dhe zyrat. Dëshira e ime është që kjo shtëpi të jetë mjaft e gjerë sa për të pasur një ose dy oda, ku të mundin të bujtin dhe të rrinë mysafirë studimtarët albanologë të huaj, që vijnë së jashtmi. Do të donja edhe që Instituti të mund të goditet në një mënyrë që të jetë larg çdo godine tjatër dhe të mos ketë rrezik zjarri. 

b) në qoftë se, në vdekjen time, kam mundur të godit vetë ndonjë shtëpi Instituti do të instalohet atje. Atëherë të hollat e produktuara, si them më sipër, do të vihen në një bankë të sigurtë, dhe interesi i tyre do të përdoret për qëllimin e institutit, sidomos për të shtypur libra ose për të inkurajuar botimin e tyre.

Ushqenj besimin e plotë se kjo dëshira ime do të zbatohet besnikërisht prej pasonjësve të mi në gjithë shekujt që do të vijnë dhe lutja ime drejtuar Fuqisë së Madhe, që tani s’e kupëtojmë dot, do të jetë të kenë gjithë shqiptarët idealin e përparimit dhe të naltësimit të Kombit, që shqiptarizma të bëhet një dëshirë dhe një konviktim i thellë dhe që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira jonë private, se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal.”

11. Me gjuhën shqipe lidhet dhe vlerësimi i M. Frashërit për personalitetet e ndryshme. Po ndalemi këtu vetëm në dy vlerësime të tilla:

a. Vlerësim për N. Frashërin. Sipas Mid’hatit, “Librat e Naimit veç që vepëruan mbi mendjen’ e shqiptarëvet, për të zgjuar’ e për të ndrequr vetijat, por janë fatuar të rrojnë sa të jetojë dhe gjuha e jonë; edhe kjo nga dy shkake, e para për poezin, e dyta për gjuhën. Këto libra edhe më tepër hynë me punë të zgjuajnë shijën’ e këndimit të gjuhës shqipe ne kombi ynë; kur librat shkruar më parë kishin mbetur në harrim, librat e Naimit çpejt u përhapnë në Shqipëri dhe kushdo zu t’i këndojë me dëshirë të madhe; edhe sot mos harrojmë në se kemi pak’ a shumë përparim në këtë mendje të gjuhësë, j’a kemi hua libravet dhe përpjekjevet të Naimit.”

Dhe më tej shkruan se “Në të shkruar Naimi bën qilizmë gjuhënë tënë dhe shkruan fjeshtë shqip, pa përzierë fjalë të huaja. Me këtë qëllim Naimi, le vjershat, për të cilat qe lindur dhe merr pendën për të shkruar libra për dituritë; këto libra janë pa nonjë rëndësi me vet’he të tyre por hynë fort shumë në punë nga shkaku që hodhë themel’ e gjuhës dh’e fjalëvet diturake. Edhe mos harrohet që Naimi shkronte për një komp foshnjë, se sapo kish lindur nga gjir’ i thell’ i harrimit, pra ish shtrënguar që mos përdornjë as fjalë as mendime të trumbullë.”

b. Vlerësimi për Kristo Luarasin, themeluesin e drejtuesin e revistës Kalendari kombiar. Ai shkruan për të se “Po e vërteta është se jeta e Kristos filloi më 1896 në Sofje… Dua të rrëfej vetëm madhërinë dhe bukurinë e shërbimit të tij. Që nga dalja e atij kalendari, që nga ai mot, them, filloi jeta aktive e qendrës së Sofjes, ku përqendroheshin gjithë shpresat, gjithë aspiratat e Shqiptarëve dhe aq më tepër pas mërgimit të Jani Vretos, shoqëri e Bukureshtit bije në apati të agonisë edhe çdo mot, disa herë në mot, me duart e tij. Kristoja përgatit bukën e shpirtit dhe të mendjes, gjellën e dritës, në formë librash të vogla, në formë zëdhëniesh, në formë grishimesh, se në atë periudhë, çdo e shtypur me “abece”-në, makar edhe një fletë sa pëllëmba, dukej një gjë me rëndësi fort të madhe, duhet të mbajnë mend akoma entuziazmin e atyre viteve, moshë dashurie mistike, e qendërsuar në një ideal… Dymbëdhjetë vjet me radhë, nga moti 1897 gjer më 1908, Kristoja përhapi fjalën e drejtë, mbolli farën e mirë, jo vetëm në Shqipëri, po tekdo që gjendej një Shqiptar, në gjithë qytetet e së gjerës Perandori Otomane, në vise të largëta të dy Amerikave, gjer në çipat e ngrirë të Siberisë e në shkretinat e përvëluara të Afrikës. Edhe ky punim bëhej me një durim plot fisnikëri, me një ide plot çinteresim, me një ëmbëlsi karakteri të rrallë. I theksoj këto cilësi të rralla të Kristos, se më duket që askush nuk e ka njohur atë më mirë nga unë. Korrespondenca ime, sikur të gjendej do t’ishte një provë për karakterin e tij të mirë. Ata të dymbëdhjetë vitet e parë formojnë epopenë më të bukur të punës dhe të punimit të tij. Dhe, në qoftë se mirësia m’e madhe në jetë është t’i japësh tjetrit kënaqësi, gëzim dhe kandje, padyshim që Kristoja duhet të shikohet si një mirëbërës fort i madh, një mirëbërës për mijëra dhe mijëra lëçitës të librave dhe gazetave, që dilnin nga duart e Kristos, një mirëbërës më i vlefshëm akoma për bashkëpunëtorët e tij.”.

Aktiviteti atdhetar, politik dhe publicistik i Ernest Koliqit

by

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Pjesa e dytë…

Fondata “Skanderbeg”-

(Instituti i Studimeve Shqiptare – Rrethi Italo-Shqiptar “Skanderbeg”)

Një nga ngjarjet më të rëndësishme në jetën shkencore në Shqipëri pas stabilizimit të pushtimit, gjatë vitit 1940, ka qenë themelimi i “Fondacionit Skanderbeg”, i përbërë nga dy seksione: Instituti i Studimeve Shqiptare dhe Rrethi Italo-shqiptar “Skanderbeg”. Fondata dhe seksionet përbërëse mund të konsiderohen si pjesë e “arkitekturës institucionale” shkencore dhe kulturore që italianët krijuan në Shqipëri, në mbështetje të politikës së tyre të lejimit të zhvillimit të patriotizmit ideal tradicional dhe nxitjes së studimeve albanologjike për të kamufluar politikat ekspansioniste, por që u shfrytëzua maksimalisht nga njerëzit e kulturës shqiptare, për t’i dhënë një nxitje të mëtejshme, sa mundeshin, pa veshje fashiste, studimeve shkencore, të arsimit e kulturës shqiptare dhe promovimit së jetës intelektuale. Duhet të kujtojmë se aktiviteti shkencor, botues, studiues që ndërmori ky institucion, ka qenë ndër më të rëndësishmit dhe me një impakt shumë të madh e themelvënës për arsimin, shkencën shqiptare, standardizimin e terminologjisë në administratë, programimin e formimit të nxënësve, krijimin e korpusit të dokumentacionit për Ministrinë e Jashtme Shqiptare për çdo konferencë paqeje të pas luftës. 

Ministria e Arsimit e drejtuar nga Koliqi, nga një organ i tipit vetëm administrativ, u shndërrua në një organ programues, shtytës, nxitës i tërë kulturës kombëtare, vatër edhe për nisma kulturore private, njëkohësisht duke funksionuar si asnjëherë më parë, edhe si organ largpamës administrativ. 

Ernest Koliqi qëndroi për dy vjet ministër i arsimit, më pak se dy vjet në kryesi të Institutit të Studimeve Shqiptare Tiranë dhe Qendrës së Studimeve për Shqipërinë në Romë dhe më pak se gjysëm viti në presidencë të Dhomës së Deputetëve. Ernest Koliqi Ministër i Arsimit, mori si bashkëpunëtorë të tij njerëzit dhe shkrimtarët më në zë, (e papërsëritshme deri më tani në dikasterin e arsimit shqiptar) dhe së bashku me ata filloi hartimin dhe botimin e teksteve shkollore, që ende sot janë shembuj të çmueshëm, pse jo edhe të paarritshëm nga pikëpamja pedagogjiko-shkencore e kombëtare.  Sapo mori drejtimin Institutit të Studimeve Shqiptare dhe Rrethit Italo-Shqiptar “Skanderbeg”, Ernest Koliqi u propozoi autoriteteve politike vendimarrëse që t’i jepej një tjetër jetë institucionit, në mënyrë që fondata të shndërrohej në qendrën tërheqëse të shqiptarëve dhe italianëve në kryeqytet. 

Për të parën herë u botua Historia e Letërsisë Shqiptare në dy vëllime: “Shkrimtarët Shqiptarë”, e redaktuar gjegjësisht nga Namik Resuli dhe Karl Gurakuqi, ky i fundit dora e djathtë e ministrit. Nën kujdesin e Koliqit një komision i përbërë nga Aleksandër Xhuvani, Karl Gurakuqi, Kolë Kamsi dhe Eqerem Çabej, grumbulloi, përpiloi lëndën e të parës antologji, që u botua në vitin 1943 me titullin “Bota Shqiptare”. Për procesin e përpilimit të teksteve Ministri e Arsimit thirri nga Piana degli Albanesi, Profesorin arbëresh Gaetan Petrotën. Dikasteri i Arsimit i dha nji hov të madh studimit dhe mbledhjes së folklorit, ndërmarrje që është e mishëruar në vijimin e botimit të shumëvëllimëshit “Visaret e Kombit”. -Kolë Kamsi, Karl Gurakuqi hartuan “Te praku i jetës” libër leximi, për klasën e parë dhe të dytë të shkollës së mesme, tekst shtetëror, Tiranë, 1940; -po ashtu, Kolë Kamsi, Karl Gurakuqi botuan “Rreze Drite” (1941) për klasën e tretë dhe të katërt të shkollës së mesme, tekst shtetëror; Në këtë varg bën pjesë “Fjalorthi” i përpiluar nga Dom Nikollë Gazulli, që përmban 5000 fjalë të rralla nga veriu i Shqipërisë dhe që është i pari fjalor përshkrues e normativ i gjuhës shqipe. Siç e trajtuam më lart, në vitin 1940 Koliqi organizoi në Tiranë Kongresin e Studimeve Shqiptare. Nga ky kongres lindi Instituti i Studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, dhe pranë këtij u themelua edhe Biblioteka Albanologjike dhe Muzeu Etnologjik. Në funksion të edukimit u themelua fondacioni kulturor “Skanderbeg”. Në përbërje të Fondacionit “Skanderbeg” ka qenë edhe Rrethi (Klubi) Italo-Shqiptar “Skenderbeu”, pikëtakimi i kulturës shqiptare me atë arbëreshe.

Instituti i themeluar nga Koliqi vijoi punën në atë drejtim të përcaktuar nga ai edhe në përiudhën pas shtatorit 1943 dhe gjatë vitit 1944. Emri i këtij institucioni në vitin 1944 u shndërruar në Instituti Shqiptar për Studime dhe Arte.

Përsa i përket çështjeve që lidheshin me Kosovën, Instituti e koordinoi veprimtarinë, në bashkëpunim me entet dhe me Lidhjen e Dytë të Prizrenit me këto pikësynime: 1. Vlerat e Kosovës në të kaluemen dhe në të tashmën; 2 Landa e vlefshme për diftojsin – monografi të Shqipnis; 3. Ndihmesë për Fjalorin e Botës Shqiptare; 4. Bashkëpunim me anë të nji komisioni për mbledhjen e landës së posaçme që dëshmon për të drejtat t’ona etnike mbi Kosovën. 

Me 11 maj 1944, Patër Anton Harapi i drejtoi një shkresë Kryesisë së Këshillit të Ministrave, në të cilen e informon mbi aktivitetin e Institutit, në kushtet e vështira ekonomike që po kalonte shteti, në rrjedhën e ngjarjeve ushtarake të vitit 1944, duke kufizuar shpenzimet në 5 kapituj, por duke shtuar dy kapituj me rëndësi kombëtare, që lidheshin me përgatitjen e bazës dokumentare dhe argumentuese për diplomacinë e shtetit, kur lufta të përfundonte dhe rendi i ri politik europian do të shtrohej për diskutim mes fuqive fituese. Ndër kapitujt e shtuar ishin: 1-Monografia –Guidë Shqipnija, një vëllim që konsiderohej i domosdoshëm për t’u përgatitur, për ta pasur me vehte, një dergatë e ardhshme diplomatike që do të mbronte çështjen kombëtare. Kjo monografi do të ishte e pajisur me dokumente të papërgënjështrueshme mbi të drejtat etnike shqiptare si racë dhe si komb. 2.- Veprim për Studime mbi Kosovën, që ishte një program shkencor dhe kombëtar njëkohësisht. 3- Fjalori i Botës Shqiptare (për të cilin po zhvilloheshin punimet përgatitore dhe që ishte në thelb një fjalor historik i së shkuarës, si komb dhe si racë. Këto vepra në tërësi, konceptoheshin nga drejtimi i institutit me një rëndësi të posaçme për pohimin e të drejtave kombëtare shqiptare kundrejt botës. Në këtë kuadër përfshihen edhe vendimet që mori Komisioni i Gjuhësisë dhe i Etnografisë për përktimin e veprave shkencore që flisnin për Shqipërinë.

Kosova ishte në kulmin e synimeve dhe sulmeve për rimarrje nga ana e të dyja forcave politike rivale në Serbi në verën e vitit 1944. Vetë Shqipëria ishte në kulmin e kaosit, ndërkohë, në një ndërtesë në Tiranë, dhe dhjetra studio të improvizuara në shtëpitë private, burrat më të ditur të kombit i paraprinin historisë me punën e tyre të vyer. Ata nuk e ndërprenë në asnjë çast punën edhe kur krismat degjoheshin në Bulevardin kryesor të kryeqytetit, si besnikë të shtetit dhe kombit deri në fund, kur forcat e errësirës do të mbulonin Tiranën, Shkodrën dhe Korçën, etj., me gjak. Punimet e Seksionit “Kosova” nisën në kulmin e luftës, me 8 qershor 1944 dhe kanë marrë fund me 6 tetor 1944. Puna e këtij seksioni ka synue kryesisht përpilimin e një dokumentari historik-statistikor mbi Kosovën si dhe mbledhje dokumentesh ndër arkiva të ndryshme rreth po kësaj çështjeje. Seksioni “Kosova” ishte i përbërë prej studiuesish të çështjeve etnike shqiptare dhe prej intelektualësh të Kosovës. Qellimi i këtij seksioni dhe i Komisionit gjegjës ishte mbledhja e lëndës dhe e dokumentave mbi çështje historike, ekonomike, artistike, shkencore dhe përgjithësisht kulturore, që kishin të bënin me Kosovën dhe viset e tjera të Shqipërisë Etnike. Puna e Seksionit ishte konceptuar nga ideatorët që të bëhej përmes një bashkëpunimi sa më të ngushtë me të gjithë entet dhe privatët që zotëronin një kompetencë ditunore në degët e shkencës të lidhura me studimin e Kosovës dhe viseve shqiptare të integruara rishtazi në shtet. Profesori i kimisë dhe shkencave të natyrës pranë Liceut Kombëtar “Gjergj Fishta” në Shkodër, dr. Injac Gj. Ndojaj, që ishte edhe korrespondent i Institutit, i kërkoi autoritetit drejtues të institucionit, që në kuadrin e nismës për mbrojtjen edhe intelektuale të etnicitetit shqiptar të Kosovës, të themelohej një Komision, i cili do të shkonte në Kosovë për të kryer matje e rivelacione bio- antropometrike. Ky komision do të duhej të përbëhej prej dy studiuesash të shkencave natyrore, me të cilët zëvëndësoheshin antropologët e specializuem që mungojshin në Shqipëri, dy mjekë, një historiano-gjeograf, një linguist ose entolog dhe një alpinist udhëheqës. Propozimi i bazuar mbi qasje e studimit antropologjik të etnicitetit, synonte të vertëtonte, se banorët e Kosovës ishin historikisht dhe në pikëpamje prejardhjes fizike, shqiptarë. Koha e shkurtër në dispozicion dhe rrethanat e pasigurta, me sa kuptohet nuk e kanë mundësuar shqyrtimin e këtij propozimi dhe ngritjen e Komisionit. Ndërkohë, profesor Avni Zajmi mori nismën me hartue nji vepër mbi Kosovën, duke përfshirë në përmbajtjen e saj, të gjitha lëvizjet e zhvilluara nga Qeveria qendrore nepërmjet dikastereve dhe drejtorive të përgjithshme, si nga pikëpamja administrative ashtu edhe nga pikëpamjet kulturore, arsimore, ekonomike, etj. , që nga data e bashkimit të Kosovës me Shqipninë e vitit 1913. 

Kështu, puna e anëtarëve të Institutit vijoi deri në ditët kur “gjendja luftarake botnore, përgjithësisht, e për Shqipní veçanisht, po bâhej gjithnjì mâ e turbulltë. Në vendin t’onë nuk e njef qêni të zo’n: vëllavrasja kà fillue me bâ viktímat e veta, njerzit vriten pá mëshirë nepër rruga, nepër kafe, nepër shtëpija e kudo; qeverija nuk ká mâ asnji auktoritet; popullsín e ká kapë tmerí; jetesa bâhet përditë mâ e padurueshme, mungojnë mjetet e gjallimit; parja shqiptare shvleftësohet gjithnji; rrogat paguhen me shum vonesë. Një hije e zezë i ka rá Tiranës. Ditë të mjerueshme e presín Shqipnín e shkretë. Jeta e çdonjênit ásht në fije të pênit; ngrìhesh në mëngjes pá dijtë se ngrysesh; gjíndja âsht mbyllë mbrenda nga frìga se han ndonji plumb rrugës. Ȃsht e këshillueshme qì t’a lâjë përkohësisht Tiranën për të pritë ditë mâ të mira”. Kështu mesi i muajit shtator, tetori dhe nëntor 1944, është koha e dezintegrimit tërësor të shtetit, administratës dhe institucioneve civile të vendit, tërheqjes, largimit ose fshehjes nga raprezaljet e të gjithë anëtarëve të Institutit Shqiptar për Studime e Arte. Ata morën rrugë të ndryshme. Një pjesë, kush ia arriti të kuptonte dhe e pati mundësinë, u largua nga Shqipëria drejt emigrimit politik. Pjesa që mbeti në Shqipëri priti në dorëzim fatin që do t’i caktonte diktatori i ri, që zbriti nga malet e Jugut në Tiranë. Institucioni u dezintegrua dhe puna shkencore e disa brezave, ose u sekuestrua, ose u asgjësua, ose u fshi nga autorësia, u pervetësua nga ekipet e reja që u instaluan në kryeqytet pas 17 nëntorit 1944.

Një moment madhështor krenarie për të gjithë shqiptarët është përpjekja e paepur e Koliqit për të shpëtuar Norbert Joklin nga kthetrat hitleriane. Kjo përpjekje është tregues i shkallës së lartë të pavarësisë administrative dhe distancës së largët të Koliqit nga “sunduesat e kohës”. Shkresa e mëposhtme është vetëm një prej përpjekjeve të njohura të personalitetit shkodran, në një kohë qe ende nuk dimë me saktësi përpjekjet e tjera të bëra nga autori në nivelet më të larta zyrtare, të cilat nuk arritën t’ia shpëtonin jetën albanologut më të madh të kohës dhe të ruanin dorëshkrimet e tij të pabotuara me vlera të paçmueshme për vendin tonë. Përpjekja e Koliqit për shpëtimin e Norbert Jokl i bashkëngjitet një përpjekje të mahershme të  bamun prej At Gjergj Fishtës. Gjergj Fishta e kishte propozuar Joklin në Romë, për të qënë pjesë e rëndësishme udhëheqëse e aktivitetit shkencor albanologjik në Tiranë, ndërsa Jakomonit, me 23 shtator 1939, i kishte drejtuar kërkesën për sjelljen e tij shpëtuese në Shqipëri

Vepra tjetër e madhe e Koliqit ishte shkollimi masiv i rinisë në universitetet italiane. A mund të ketë vepër më të mirë se sa shkollimi universitar i gjithë rinisë së gjimnazeve shqiptare në Itali? Këtë e realizoi Koliqi dhe rrethi i tij formativ, natyrisht me mbështetjen e madhe që ai kishte nga Mëkëmbësi Jakomoni dhe me autoritetin e padiskutueshëm që ai gëzonte brenda qeverisë shqiptare dhe asaj italiane të asaj kohe absurdesh të pamendueshme.

Interesant është fakti se në dhënien e bursave nuk është ndjekur ndonjë parim i përzgjedhjes dhe preferencës politike të kandidatëve. Këtë e themi prej faktit se në listat që kemi pasur rastin të shqyrtojmë gjejmë emra shumë të njohur më vonë, nga të gjithë përkatësitë politike të kohës: nga pjesëtarë të familjeve që mbështeten regjimin e ri, indiferentë, antifashistë deri dhe komunistë që në të ardhmen do të bëhen anëtarë të KQ të PPSH dhe pjesë e institucioneve politike dhe të propagandës. Kjo nuk do të thotë se regjimi në Itali nuk krijoi një sistem survejimi për të gjithë kontigjentin studentor. Nga dokumentacioni në dispozicion mund të themi se kjo mbikqyrje ka ekzistuar dhe ka qenë mjaft e shtrirë, por gjithsesi ajo rezulton sipërfaqësore dhe më së shumti informative se sa reaguese dhe ndëshkuese.

LEF NOSI DHE PAVARËSIA E SHQIPËRISË

by

Prof. dr. Roland Gjini

Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan

Pjesa e dytë…

Në vitet 1908-1910, Lef Nosi do të dallohet si drejtues aktiv i klubeve patriotike në qytetin e Elbasanit. Përveç aktivizimit në klubin “Bashkimi”, të ngritur në 1908, ai zgjidhet nënkryetar i klubit “Vllazëria”, i krijuar në vitin 1909. Vazhdoi më tej punën për mësimin e gjuhës shqipe jo vetëm në Elbasan, por edhe më gjerë. Kështu, ai së bashku me Parashqevi Qiriazin, dërgoi në Durrës 100 abetare, me porosi të klubit “Bashkimi” të Manastirit. (AQSH, F. 102, D. 60, f. 2.) Kundërshtoi qëndrimin e ri të xhonturqve dhe së bashku me Dervish Ibrahimin, kryetarin e klubit, i dërgon një telegram proteste Senatit turk, lidhur me vendimin e marrë për mbylljen e klubeve shqiptare, që kishin për qëllim zhvillimin e gjuhës shqipe: “Ndër fletore kena pa me keqardhje se Parlamenti ka vendos me mbyll klubet shqiptare që shërbejnë me përhap gjuhën t`onë amëtare… Lutena nga ai Këshill i Epër me pasë mirësinë me ndryshu këtë vendim që pengon përparimin e gjuhës sonë kombëtare”. (AME, F. 31, D. 2, nr. 5, f. 1.)

Lef Nosi, bashkë me patriotë të tjerë elbasanas, do të bëhet nismëtar i themelimit më 2 maj 1909 të shoqërisë “Afërdita” dhe do të zgjidhet kryetar i saj. Kjo shoqëri krijoi edhe një bandë muzikore me të njëjtin emër (Banda Muzikore Afërdita). Kjo ishte shoqëria e parë e muzikës për qytetin e Elbasanit, e cila shpejt do të numërojë rreth 100 anëtarë.

Lef Nosi ishte organizatori kryesor i Kongresit të Elbasanit, i cili u mblodh në shtator të vitit 1909, në shtëpinë e Dervish bej Biçakut. Tre muaj më vonë, më 1 dhjetor, në zbatim të vendimit të marrë në këtë kongres, kontribuoi edhe financiarisht për hapjen e Shkollës Normale, e para shkollë në vend për përgatitjen e mësuesve. Ishte anëtar i “Pleqësisë kujdestare për shkollën e mësojvet”, shoqatë që mbikëqyrte mbledhjen dhe përdorimin e kontributeve financiare të tregtarëve elbasanas për shkollën Normale (AQSH, F. 102, D. 63, f. 2.).

I vendosur në përdorimin e afabetit latin të miratuar në Kongresin e Manastirit, organizoi mitingun madhështor, më 18 shkurt 1910, në sheshin e Namazgjasë, me pjesëmarrjen e 7000 qytetarëve e fshatarëve të ardhur nga Shpati dhe nga katunde të tjera të Elbasanit, kundër vendimit të qeverisë së osmanëve të rinj për të përdorur në shkollat shqipe vetëm alfabetin arab. Ky demostrim, sikurse edhe të tjerë në qytete të ndryshme të vendit, gjeti mbështetjen e rretheve patriotike brenda e jashtë kufijve. Shtypi i kohës do të shkruante kështu për mitingun e Elbasanit: “… u falem nderit nga ana e gjithë qytetit atdhetarëve të flaktë z. Lef Nosit, Muç Shqiptarit, Beqir Plangaricës, Ali Çiftes, Nexhip Haxhiademit, Ali Çeliramës, Tahsim Myftiut e të tjerë që patën mëndjen e bukurë për të parën herë të çfaqin mentimin qi duhet bamun nji miting prej kombëtarëve të këtushëm… që të protestohet kundër mentimit të paarsyeshëm të shkruhet shqypia me shkronjat arabishte …”. (Gazeta Dielli, Boston Mass, 25 mars, 1910)

Në vitin 1910, Lef Nosi boton dhe drejton gazetën “Tomorri”, e para gazetë e qytetit të Elbasanit. Për qëndrimet e hapura e konseguente të kësaj gazete pro vetëqeverisjes shqiptare, për arsimin në gjuhën shqipe, ai do të dënohet përsëri nga autoritetet xhonturke. Kjo gazetë, mes të tjerash, u vu në shërbim të klubit të ri patriotik “Bashkimi i ri”, që u krijua më 13 mars 1910, nga shkrirja e klubeve të mëparshme “Bashkimi” e “Vllaznia”, ku Lef Nosi u zgjodh nënkryetar i këshillit drejtues i kryesuar nga Hysen Hastopalli, me anëtarë Ahmet Daklin, Emin Haxhiademin, Demir Sulçen, Shefqet Daiun, Qamil Haxhifezën, Ali Çiften e Simon Shuteriqin. (Gazeta Tomorri, Elbasan 1910, 31 mars.)

Personalitete të njohura të lëvizjes kombëtare, si Aleksandër Xhuvani (pseud. Dokë Sula), Luigj Gurakuqi (pseud. Lek Gruda), Simon Shuteriqi (pseud. Shkam`i Letanit), Kristo Dako etj., do të shfrytëzojnë faqet e gazetës “Tomorri” për të shprehur qëndrimin e tyre kundër politikës antishqiptare të ndjekur nga shtetet fqinje ballkanike dhe qeveria xhonturke, si dhe për të mbrojtur tezat e autoktonisë, gjuhës, arsimit e kulturës shqiptare. Përkushtimi politik i Lef Nosit ishte i lidhur me zhvillimin e dijes e të kulturës, të shprehura me veprimtarinë studimore të të dhënave gramatikore të shqipes që në kohët e vjetra. Për këtë qëllim, në faqet e gazetës “Tomorri”, u botuan dhe u komentuan pjesë të marra nga i pari libër në gjuhën shqipe të Gjon Buzukut. “Këtë copë … e botojmë me gëzim të math se asht mjaft e interesçme për ata që i bajnë prapa letraturës shqipe … Gjith kush që sheh t`shkuarën e vjetër e të folët e sotme, mund të shohë sa t`paka e të vogla janë ndryshimet ndër djalektet të Shkypëris; më kujton edhe se arbëreshët të Siçilies që ikën të shumtë nga Arbëria, sa të dëlirme e ka mbajtur gjuhën te dheu i huaj”. (Gazeta Tomorri, Elbasan 1910, 30 mars.) Dy artikuj të përkthyer nga shtypi i huaj e botuar në gazetën “Tomorri”, bëhen preteks që me vendim të gjykatës së Dibrës Lef Nosi të burgoset në Manastir në gusht të vitin 1910 dhe, në tetor të atij viti, internohet përjetë në Bursë të Anadollit. (AQSH, F. 32, D. 30, f. 7.) Pas ndërhyrjes së vazhdueshme të politikanëve shqiptarë tek autoritet osmane, lirohet nga internimi në prill të vitit 1911 e kthehet në Elbasan. Lajmin e lirimit ia jep Luigj Gurakuqi me anë të një letre: “Ministrija e lartë e Drejtësisë na njofton se, drejtori i gazetës shqiptare “Tomorri”, Lef Nosi, i cili ishte dënuar me internim të përjetshëm prej gjyqit ushtarak të Dibrës, u fal me dekret mbretëror”. (AQSH, F. 32, D. 8, f. 1.) Burgimi e internimi jo vetëm nuk e frenuan, por e nxitën më tej aktivizimin e tij në lëvizjen kombëtare, saqë shtypi i kohës do ta etiketojë me epitetet “i famshmi atdhetar” apo “atdhetar i shkëlqyer”. (Gazeta E Vërteta, Pera 1911, 6 mars.)

Gjendja e re e krijuar në Shqipëri, pas ardhjes në pushtet të xhonturqve, forcoi tek Lef Nosi bindjen se rruga e vetme e shpëtimit të vendit ishte sigurimi i autonomisë me armë në dorë. Në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të lëvizjes kryengritëse antiosmane, kishin nisur veprimtarinë në trevën e Elbasanit çetat e Martaneshit, Shpatit, Bërzeshtës, e më pas edhe çeta e Byshekut, të cilat në vitin 1911, kishin hyrë në fazën e riorganizimit. Gjatë vitit 1912, Lef Nosi do të jetë jo thjesht dëshmitar por edhe pjesëmarrës aktiv në mjaft ngjarje të rëndësishme. Njëkohësisht, ai vazhdonte të mblidhte dhe të ruante një dokumentacion të plotë, që përfshinte shënime, korrespondenca, fjalime, njoftime e kujtime të personaliteteve të ndryshme mbi ditët e zjarrta që po kalonte Shqipëria. (Këto materiale u bënë të njohura me botimin e Lef Nosit në vitin 1924 të “Dokumenta historike në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare. 1924”.) Në fillim të qershorit të 1912-ës në shtëpinë e patriotit elbasanas, Ali Agjahut, nën kryesimin e Aqif Pashë Biçakçiut, u zhvillua mbledhja që vendosi shpërthimin e kryengritjes në trevën e Elbasanit, në kuadrin e kryengritjes së përgjithshme antiosmane. Po në këtë mbledhje u ngrit edhe Komiteti Revolucionar, ku bënte pjesë edhe Lef Nosi. (AME, Fondi 20, D.10, nr. 76, f. 1.) Ky komitet mori përsipër detyrën e organizimit dhe shpërthimit të kryengritjes në prefekturën e Elbasanit. Si anëtar i këtij komiteti angazhohet në organizimin dhe drejtimin e lëvizjes kryengritëse në zonën e Shpatit, duke mbajtur lidhje me koordinatorin kombëtar të kryengritjes, Hasan Prishtinën. Në korrik 1912, në mbledhjen e çetave të armatosura në fshatin Kryezjarr, Lef Nosi ngarkohet të ngrejë e drejtojë çetën që vepronte në fshatrat Seltë e Nezhan të krahinës së Shpatit. Lidhur me këtë, nga Shpati ai do të shkruajë: “Sot erdhëm një komision 5 vetësh në qytet e po merremi vesh me telegraf me Hasan be Prishtinën në Ferizovik (Ferizaj). 1000 shokë të armatosur i kemi lanë rreth qytetit. Çeta ime ka 150 shpatarakë. Sot do të ikim e do të bashkohemi me shokët.” (AQSH, Fondi. 32, D. 132, f. 34.)

Në ngjarjet e vrullshme të vjeshtës së vitit 1912, që i paraprinë ngritjes së flamurit kombëtar në Vlorë, Lef Nosi do të fitonte rolin e protagonistit. Së bashku me patriotë të tjerë elbasanas ishin të parët në trojet shqiptare, që, në rrethanat e marshimit të rrufeshëm të ushtrisë serbe, iniciuan e organizuan aktin e shpalljes së mëvehtësisë së Elbasanit më 25 nëntor 1912. Lidhur me këtë ngjarje, ai ka edhe meritën e ruajtjes së dokumentit të aktit të shpalljes së pavarësisë së Elbasanit, nënshkruar nga 35 firmëtarë. Më pas Lef Nosi u nis drejt Vlorës, për t’u angazhuar me energji në procesin e organizimit të Kuvendit dhe të ceremonive kushtuar aktit të shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.

Ndërkaq, kontributi i vyer në dobi të lëvizjes kombëtare, i mundësoi atij, bashkë me Shefqet Daiun, Qemal Karaosmanin e Dervish Biçakun, zgjedhjen si delegatëve të krahinës së Elbasanit për në Kuvendin e Vlorës, të 28 nëntorit të vitit 1912. Lef Nosi tregon edhe një herë vlerat e tij si arkivist, duke ruajtur proçesverbalet dhe vendimet e shkruara gjatë ditëve të kuvendit dhe, mbi të gjitha, ai ruajti në formën e saj të plotë, Deklaratën e Pavarësisë, shpallur në kuvendin mbarëkombëtar nga Ismail Qemali, shkruar nga Luigj Gurakuqi, dokument i cili u afishua në ekspozitën e vitit 1937, me rastin e 25-vjetorit të krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.

Ndër përfaqësuesit e mbledhur në Vlorë, Lef Nosi ishte më aktivi e, njëkohësisht, më i vlerësuari. Që ditët e para të Kuvendit ai u zgjodh nënkryetar i Këshillit Pleqësisë, të kryesuar nga Vehbi Dibra. Vlerësimi ndaj figurës dhe kapacitetit të tij u rrit më tej kur, më 4 dhjetor 1912, delegatët e mbledhur në Vlorë zgjodhën nga rradhët e aktivistëve politikë më të shquar ministrat, që formuan të parën qeveri kombëtare të kryesuar nga Ismail Qemali. Në këtë qeveri, Lef Nosit iu ngarkua detyra e ministrit të Postë-Telegrafave, detyrë të cilën e kreu me përkushtim e rezultate.

Theksuam më lart kontributin e madh të Lef Nosit në shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, si atdhetar e mbrojtës i çështjes kombëtare shqiptare, luftëtar i përhapjes së arsimit shqip, si politikan e ideator i shtetit shqiptar, drejtues i lëvizjes së armatosur, arkivues, kronikan, shkrues e botues. Në qoftëse do ta portretizonim në mënyrë më të plotë personalitetin e tij, do të shtonim këtu edhe vlerat që ai mbartte, në këtë periudhë e më pas, si mbrojtës i kulturës kombëtare, mbledhës i folklorit, studiues, arkeolog, numizmat, filatelist etj., vlera këto që e rendisin atë në panteonin e burrave më të shquar të kombit.

Shënim: Kumtesë, mbajtur në Konferencën Kombëtare kushtuar 100-vjetorit të Pavarësisë, 26-27 nëntor 2012, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Professor Sami Repishti and the Struggle for Kosova’s Freedom and Independence

by

By Dr. Elez Biberaj/

Director, Eurasia Division/

Voice of America /

Presentation at the Symposium on the Occasion of Professor Repishti’s 90th Birthday/

The International House, New York/

July 18, 2015

It is a real pleasure for me to participate in this important event honoring Professor Sami Repishti. I have known him since I came to this country in 1968 and am fortunate to have had a close-up view of many of Professor Repishti’s activities and engagements. I worked closely with him on Albanian affairs – a cause very dear to both of us. During the last four decades we maintained regular contacts, and consulted and cooperated on many issues. Throughout the years, we at the Voice of America benefited enormously from his insightful interviews and commentary on a wide range of issues. On a personal level, I always enjoyed Professor Repishti’s support, encouragement and mentorship – and for that I am very grateful to him.

Professor Sami Repishti has had a long, remarkable and multifaceted career: He is a great champion of human rights, a fighter for democracy, a notable scholar, a prolific writer, and a distinguished advocate of the Albanian cause. Professor Repishti exhibited an unflinching commitment to defend and promote the establishment of a democratic order in his native Albania, self-determination and freedom for Albanians unjustly excluded from their mother country, and, in recent years, the establishment of vibrant, inclusive democratic societies in the Albanian lands.

My task today is to focus on Professor Repishti’s contribution to Kosova’s long and difficult struggle for freedom and independence. His activities on behalf of Kosova span over five decades, having begun shortly after his arrival in the United States and continuing to this day. He promoted the cause of Kosova with fortitude, moral purpose, unflinching courage and deep commitment. The Albanian-American community has produced many distinguished activists, but few can match Professor Repishti’s remarkable contribution and exceptional intellectual and diplomatic abilities. He developed an extensive network of professional contacts and became personally acquainted with senior U.S. administration officials, prominent members of the U.S. Congress, foreign policy experts, and prominent media representatives. His depth of understanding of U.S. foreign policy and the workings of Washington, and high degree of political and policy awareness were incomparable. And he used these very effectively on behalf of Kosova.

Professor Repishti operated on parallel levels – engaging other prominent Albanian-Americans, mobilizing the community around critical issues, facilitating the creation of advocacy organizations, writing, lecturing, and cultivating relationships with key people in the U.S. administration, the Congress, think tanks, the media, and democracy promotion and human rights organizations. Similar to many other ethnic groups, the Albanian-American community was politically fragmented. Professor Repishti displayed an ability to work with people across the political spectrum – political party leaders, clerics, scholars, students, and businessmen – and succeeded in building significant support from the community. He was instrumental in the creation of three organizations that played a critical role: The Albanian Kosovar Youth in the Free World, the Albanian-American Civic League, and the National Albanian American Council.

Through his many scholarly activities and advocacy, Professor Repishti sought to achieve several important objectives:

• First and foremost, educate the American and Western public about the Albanians’ plight and their demands, and counter the negative, conventional narrative and the pernicious stereotypes about Albanians that the Yugoslav propaganda machine promoted quite aggressively.

• Second, document and expose the systematic repression of Albanians’ human and national rights.

• Third, urge the United States and the international community in general to impose sanctions on the Yugoslav government for its human rights violations.

• Fourth, convince American decision-makers of the urgency of rigorous action to avert an inevitability of armed conflict between Albanians and Serbs, making the case that failure to act carried long-term risks to peace and stability in the region and undermined U.S. strategic interests.

• And finally, after the declaration of Kosova’s independence, promote the development of a just society and vibrant democracy, with robust democratic institutions, rule of law, and a free media.

This was a tall order, but Professor Repishti and other distinguished activists who worked with him pursued these objectives with unflinching determination. Their contribution is even more remarkable when one takes into account the many challenges they faced and the political environment in which they operated.

Until the end of the 1980s, Yugoslavia enjoyed widespread Western support. The protection of human rights and democracy promotion were given short thrift and Belgrade’s view of events in Kosova were widely accepted. U.S. policy toward Kosova was shaped by the largely positive views of Yugoslavia and its international role. The overwhelmingly favorable views of Yugoslavia were contrasted with the largely negative views of Albanians, in general, and of the totalitarian regime of Enver Hoxha, in particular. U.S. official and public support for Yugoslavia remained high and Westerners tended to be profoundly skeptical of Albanian demands. The media environment was such that most outlets were sympathetic to Yugoslavia and rarely published reports critical of Belgrade. Moreover, the influence of the Albanian community in American politics was negligible. Albanians had no sizeable voting bloc that would make the difference in propelling a candidate into office. Thus, Albanian-American leaders faced an uphill battle in their attempts to gain the support of American politicians.

Professor Repishti authored scores of reports and articles, gave lectures and interviews, attended and organized numerous panels, seminars and conferences, wrote talking points and policy papers for senior U.S. officials, and testified before the U.S. Congress.

In 1982, Professor Repishti, together with Professor Arshi Pipa, organized an international conference on Kosova, which brought together prominent American, European and Albanian scholars, including Nicholas C. Pano, Martin Camaj, Safete Juka, Peter Prifti, and Anton Logoreci. Most of the presentations were included in Studies on Kosova, published in 1984. That was an extremely useful book and an indispensable reading for scholars as well as policymakers. The volume shed new light on the Albanian question and the complicated relationship between Albanians and Serbs. In his own contribution, Professor Repishti analyzed the evolution of the post-World War II constitutional arrangements, which denied Albanians equal rights with other ethnic groups and essentially turned them into second class citizens. He explored the relationship between the Albanians’ right to self-determination and Belgrade’s insistence on a constitutional framework that would deny Albanians genuine self-government and democratic rights. Professor Repishti issued a stern warning that conflict was inevitable if Belgrade continued to reject Albanian demands for constitutional equality with Yugoslavia’s other major ethnic groups.

The annual memorandums that Professor Repishti authored and sent to the UN General Secretary, in the name of the Albanian Kosovar Youth in the Free World, presented a comprehensive history of the Albanian national question and a detailed chronicle of human rights violations in the former Yugoslavia. These were well-documented reports and sounded the alarm about the systematic abuses of Albanians’ rights. Professor Repishti cooperated closely with and was an authoritative source for human rights and democracy promotion organizations, such as Freedom House, Amnesty International and Human Rights Watch, and the State Department’s Bureau of Human Rights. He also published numerous articles in the U.S. press as well as in the émigré Albanian newspapers.

With his perceptive, detailed and balanced analysis, Professor Repishti sought to counter the negative narrative promoted by Belgrade, and increase the understanding of the complexities of the Kosova issue. He brought to the discussion a unique combination of personal, scholarly knowledge of Albanian-Serb relations, and of service as a leading spokesman of the Albanian-American community. He blended his writings and public statements with specific policy recommendations in the hope of influencing and shaping U.S. policy. Before 1990, he argued for sanctions against Yugoslavia and urged the opening of a U.S. consulate in Prishtina. During the early and mid-1990s, Professor Repishti made the case for U.S. and NATO intervention in Kosova, emphasizing that failure to act would inevitably lead to an armed conflict that carried long-term risks to peace and stability in the region and undermined overall U.S. strategic interests.

At a time when Kosova did not have any genuine official representation in the United States or the possibility and the means to make its case to the American government and public, Professor Repishti promoted and defended Kosova’s right to self-determination skillfully and in a dignified and effective manner. He was always careful to provide his interlocutors reliable and objective information. This helped him to cultivate trusting relationships with key people, thus becoming an authoritative source. It was largely due to the work of Professor Repishti and other prominent Albanian-American activists and leaders that Kosova was able to have her voice heard in Washington.

By 1990, Yugoslavia began to lose support and its image suffered irreparable damage, while Kosova witnessed the emergence of a genuine representative leadership with the establishment of the Democratic League of Kosova and other parties. These developments were followed by gradual but remarkable changes in American attitudes toward Albanians. While this change was due to Belgrade’s reprehensive policies and the rapidly changing political landscape in the wake of the demise of communism in Eastern Europe, the successful campaigning of Professor Repishti and other Albanian-American activists was a major contributing factor. The community had been mobilized and Albanian-Americans, working through many organizations such as the Albanian-American Civic League, the National Albanian American Council, and VATRA, were gradually gaining access and the attention of influential members of the Congress and senior policy makers. Arguably, the 1990s can be considered the golden age of Albanian-American activism and effectiveness.

During the conflict in Slovenia, Croatia, and later the war in Bosnia, Professor Repishti consistently pressed for the United States to exert political and economic pressure to force Belgrade to change its dangerous course in Kosova. He strongly believed that military intervention in Kosova was absolutely necessary to avert a larger Balkan conflagration. He also correctly predicted that the exclusion of Kosova from the Dayton process would have serious ramifications: it would embolden Slobodan Milosevic while convincing the Albanians that their situation was untenable and that they had to take matters into their own hands.

Professor Repishti became a staunch supporter of Kosova’s leaders, particularly President Ibrahim Rugova. A good part of his activities were then focused on helping Kosova’s leadership clearly articulate its policies and demands in meetings with senior U.S. officials and their public announcements. Not only was he instrumental in facilitating many meetings and contacts for President Rugova, but he also helped draft important talking points and policy memoranda.

The U.S.-led NATO intervention and liberation of Kosova, and the subsequent declaration of Kosova’s independence marked the culmination of Professor Repishti’s activities and the realization of his long held dreams for Kosova’s freedom.

After the peak of the euphoria that followed the demise of communism in Albania in the early 1990s and the declaration of Kosova’s independence in 2008, Professor Repishti amazingly enough did not cease his activities. Democracy, respect for human rights, and national reconciliation continued to be featured in his writings and public activities. He became a strong promoter of the establishment of vibrant democracies in the two Albanian states. While recognizing the challenges ahead, Professor Repishti stressed the imperative of Albanians seizing the opportunities, cementing their Western orientation, preserving and strengthening their religious harmony, and countering any signs of religious extremism.

In his many public pronouncements, he urged the new governing elites in both Albania and Kosova, as well as Albanian leaders in Macedonia, to address pressing problems, such as tackling corruption and organized crime – which threaten the fabric of the Albanian society; stimulating economic growth; reducing inequality; empowering women; and creating transparent and accountable governance.

Professor Repishti has come to see the political, social and economic empowerment of the Albanians as closely connected to the strategic relationship and alliance with the United States. Recognizing the vital role that the United States has played – first, in supporting and affirming Albania’s independence; supporting and promoting democracy in Albania; and finally the critical role that America played in liberating Kosova and ensuring its independence – Professor Repishti has shown a strong commitment to nurturing and strengthening the Albanian-American relationship, but emphasizing that this relationship should not and cannot be taken for granted. The future and viability of Albanian-American strategic relationship is based on continued shared interests – respect for human rights, the establishment of rule of law, and good governance.

After decades of academic and community thought leadership, Professor Repishti continues to inspire generations of Albanians to always pursue a more democratic and just society. He is a great Albanian-American, a real Albanian patriot, an accomplished scholar, and a man of principles, who never ceased fighting for what he believed.

It has been my great honor to have cooperated closely with Professor Repishti and I am very grateful for his consistent support and friendship.

Happy Birthday, Young Man! Edhe 100!

Published: JULY 18, 2015 BY DGRECA

Foto: Dritan Haxhia

Pavarësia e Shqipërisë, H. Vehbi Dibra, dijetar dhe personalitet i shquar mysliman shqiptar

by

Kongresi xhemi-ati islamie mbledhur ne tirane me 1923 1- Salim Juniku (jurist)

Dr. Genti Kruja/

Haxhi Vehbi Agolli (Dibra) lindi në Dibër të Madhe me 12.03.1867, në një familje të nderuar, në familjen e Agollëve, të njohur për veprimtari fetare dhe atdhetare, ishte djali i Ahmed Efendi Agollit, hoxhë i respektuar, Myfti i Dibrës së Madhe.

Mësimet fillestare dhe ato të mesme i kreu në Dibër, ndërsa studimet e larta në Stamboll, ku përveç studimeve fetare, merrej edhe me veprimtari atdhetare-kombëtare… Ai zotëronte arabishten dhe osmanishten.

Ai jetoi në një kohë kur akoma ishte e freskët Lidhja e Prizrenit. Ai u frymëzua nga libri “Dhe shkronja” e Sami Frashërit. Qyteti i tij, Dibra e Sipërme, aty nga viti 1900 përfshinte 3 fshatra dhe nuk ishte më pak e dëgjuar se qytetet e tjerë si: Shkupi, Prishtina, Tirana, Korça e Preveza, me një popullsi prej 136.000 banorësh.

Cila është veprimtaria e tij për Shqipëri?

Në vitin 1908, mori pjesë në Kongresin e Manastirit…

Në vitin 1909, mori pjesë në Kongresin e Dibrës, ku u zgjodh kryetar i Kongresit…

Në vitin 1912, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës, në Ditën e Flamurit, Ditën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, me 28 Nëntor, ishte përfaqësues i Dibrës…

Në Qeverinë e Parë të Shqipërisë, Haxhi Vehbi Dibra zgjidhet Kryetar i Pleqësisë, zgjidhet edhe nënkryetar i Qeverisë…

Kur Ismail Qemali për ndonjë arsye, mungonte, ishte Haxhi Vehbi Dibra që e zëvendësonte…

Ali Basha-Gjyqi i Nalte i Sheriatit

Në vitin 1913, Qeveria e Përkohshme e Shqipërisë e ngarkon Haxhi Vehbi Dibrën me detyrën e Myftiut të Përgjithshëm të Komunitetit Mysliman Shqiptar të mbarë Shqipërisë…

Në vitin 1916, nuk qe e rastit kur ngarkohet me detyrën e Kryetarit të Gjyqit të Naltë të Sheriatit…

Në vitin 1923, Haxhi Vehbi Dibra u zgjodh Kryetar i Kongresit të Parë të Myslimanëve Shqiptarë, detyrë të cilën e vazhdoi deri në vitin 1929.

Gjatë kësaj kohe Komuniteti Mysliman mori ngjyrë kombëtare dhe zgjidhi shumë probleme. Sistemoi të gjitha pronat e vakëfeve, i evidentoi këto me dokumentacionin përkatës të përpiktë, normalizoi shërbimin fetar në qytete e fshatra, realizoi një varg reformash centralizuese, sidomos në drejtim të vartësisë së faltoreve dhe kuadrove, ai hodhi edhe idenë për formulimin e statutit.

Kongresi xhemi-ati islamie mbledhur ne tirane me 19231- Salim Juniku (jurist)

Komuniteti që fitoi njohjen juridike, filloi të botojë revistën e përmuajshme “Zani i Naltë”. Ai ndikoi në hapjen e “Medresesë së Naltë” në Tiranë. Në këtë mënyrë autoriteti i Komunitetit Mysliman Shqiptar u rrit shumë dhe vendosi lidhje me shumë vende islame. Më 1935 H. Vehbi Dibra shkon për herë të dytë në Qabe, ku u afirmua si një dijetar islam i kohës.

Në vitin 1924, ishte Haxhi Vehbi, ai që e përuroi Medresenë e Naltë në Tiranë…

Përveç këtyre detyrave me shumë rëndësi, me shumë përgjegjësi, Haxhi Vehbi Dibra është marrë edhe me krijimtari.

Ka shkruar, ka botuar shumë punime, studime, krijime e përkthime, që janë botuar në shtypin e kohës, kryesisht në revistën “Zani i Naltë”, që botohej në Tiranë prej muajit tetor 1923 deri në prill 1939…

Dibra ishte një nga komentatorët më të shkëlqyer të Kur’anit në gjuhën shqipe. Këto ligjërata të mbajtura në xhami janë botuar në revistën “Zani i Naltë”. Ndërsa në vitin 1993 botohen të plota në Harper Woods, të Detroitit, në shtetin Michigan, SHBA nga Imam Vehbi Ismaili, nën titullin “Ç’urdhëron Kur’ani?”

Të gjitha cilësitë e teologut islam përsonifikoheshin te Vehbi Dibra, imam dhe haxhi, kryemyfti dhe kryetar senati, vaiz dhe komentator i Kur’anit. Kryesoi dhe drejtoi për vite me radhë teologët më të shquar shqiptarë. Haxhi Vehbiu, me mendimet e tij të larta e progresive, i ftonte njerëzit ta shfrytëzojnë inteligjencien e tyre.

Në komentin që i bënte Haxhi Vehbiu disa citateve Kur’anore thoshte:

“Me zgjedhë të aftin e të meritueshmin dhe me e vu në krye të detyrës, e pastaj ky me veprue e me gjykue me arsye, me drejtësi…”

Në planin politik te Haxhi Vehbiu gjejmë një propagandist të shkëlqyer, që punonte gjithmonë për mbarëvajtjen e kombit e të atdheut. Në unitetin dhe bashkimin e gjithë shqiptarëve shihte të vetmen rrugë për të siguruar të ardhmen tonë. Ai do të thoshte në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912 se “Kristiani e myslimani janë vëllezër shqiptarë të pandarë”. “Armikut të atdheut i pritet hovi e guximi në qoftë se na shef të bashkuar e të lidhur për një qëllim të naltë”. “Naltësimi e përparimi i një vendi varet në sigurimin e qetësisë së brendshme. Atje ku mungon qetësia, nuk mund të përparojë industria, tregtia e burimet e tjera ekonomike që e lumturojnë një popull”.

Vendimi i Kongresit të Parë Mysliman Shqiptar për zgjedhjen e Kryetarit të parë të KMSH-së pas themelimit më 1923, ku me shumicë votash u zgjodh kryemyftiu i Shqipërisë (1912-1923), H. Vehbi Dibra (1867-1937), detyrë që e mbajti deri më 1929.

Si mendimtar dhe bartës i vizionit të islamit ndër shqiptarët, Haxhi Vehbiu kuptoi qartë problemet dhe vështirësitë para të cilave gjendej Komuniteti Mysliman Shqiptar, të cilin ai e kryesonte. Ai kuptoi se islami në Shqipëri duhej t’i hynte një rruge të re për të vazhduar misionin dhe rolin e tij mirëbërës e civilizues në ndërtimin e të ardhmes së atdheut. Ai theksonte se: “Injorancën s’mund ta justifikojmë me pleqërinë tonë, as me mungesën e shkollave në atdheun tonë… pse jemi urdhnue për të studiue deri kur të vdesim, jemi urdhnue me udhtue deri në vendet më të largëta për të studiue”. Sipas tij trashëgimia islame e mbetur prej të parëve duhej të bëhej e vazhdueshme në mënyrë që të barazohej me arritjet moderne, “duke i shtyrë kufijtë e diturisë në horizonte me të largëta se ç’kanë parafytyruar teologët dhe dijetarët e parë të trevave tona”.

Sa herë që fatet e Shqipërisë ishin në rrezik, ai frymëzohej nga porosia e Muhammedit (a.s.) “Dashuria për atdheun është pjesë e besimit”.

Gjithë vepra e Vehbi Efendiut mbetet si një mal në fushën e diturisë dhe kulturës sonë teologjike. Të paharruara e frymëzuese mbeten gjithmonë para nesh vetitë e tij të larta e njerëzore: thjeshtësia, ndershmëria, fisnikëria shpirtërore, dashuria për të renë e për të rinjtë, të cilëve u jepte zemër që po të kishin një shkëndijë, të ndiznin zjarr. Kemi besim se brezat e ardhshëm, në vazhdimësi të mësimeve të fesë do të studiojnë gjithnjë e më thellë veprën e shquar të H. Vehbi Dibrës me mirënjohje dhe nderim të thellë.

Mbas vitit 1880, monarkitë fqinje, si Serbia, Mali i Zi dhe Greqia kërcënonin ekzistencën e shqiptarëve si komb, për të copëtuar trojet e tij të banuara nga shqiptarët. Pikërisht, Vehbi Dibra, duke qenë i ngarkuar me detyrën e Myftiut të Dibrës, i fliste popullit se nderi i atdheut nuk mbrohet vetëm me lutje por edhe me përpjekje dhe sakrifica.

Vehbi Dibra ishte për bashkimin e kombit shqiptar dhe ishte luftëtar i zjarrtë për hapjen e shkollës shqipe me alfabetin e Manastirit. Dhe pikërisht për këtë ai thirri Kongresin e Dibrës (Korrik 1909). Në këtë Kongres morën pjesë 36 delegatë nga të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët si: nga Kosova, Ismail Pashaj, Riza Beu, Rexhep Hoxha Myftiu i Dibrës (vëllai i Vehbi Agollit), nga Elbasani ishin delegatë Aqif Pashë Elbasani, Dervish Beu, Myderriz Ali Efendiu etj. Fillimisht, Kongresi zgjodhi për kryetar të tij, Vehbi Dibrën dhe sekretar: Halit Gjirokastritin dhe Islam Selanikun. Vehbi Dibra mbajti një fjalim të zjarrtë teologjik, e filozofik, falë kulturës së gjerë që kishte dhe si orator i mirëfilltë. Në historinë e Shqipërisë, Vëllimi i II, Tiranë 1984, fillon devijimi, që e konsideron këtë Kongres si xhonturk, gjë që nuk është e vërtetë dhe s’i përgjigjet realitetit! Këtë e bazojmë në diskutimet e delegatëve, si dhe në kujtimet e tyre të lëna me shkrim si, Hafiz Ali Korçës, të Kenan Manastirliut etj. që e hedhin poshtë këtë vlerësim që i bën Historia e Shqipërisë. Po t’i referohemi të vërtetës historike, tonin këtij Kongresi ia dhanë shqiptarët, siç pasqyrohet nga vendimet që mori: -Hapja e shkollave fillore dhe të mesme në gjuhën shqipe. -Ndarja e shkollës nga kisha dhe xhamia. -Zhvillimi i ceremonive fetare në gjuhën shqipe. -Njohja e zakoneve nga pushteti në gjuhën shqipe dhe vendosja e rregullit dhe sistemit në ushtri.

Të gjashtë seancat e Kongresit u kthyen në përpjekje të ashpër dhe kjo u duk në fjalimet e Vehbi Dibrës dhe në fjalimet e një pjese nga delegatët si i: Abdyl Ypit, Rexhat Voka, Haxhi Ali Elbasani etj. Pa mbushur akoma dy vjet nga mbyllja e punimeve të Kongresit,

Midis delegatëve për shpalljen e Pavarësisë (28 Nëntor 1912) u nisën në Vlorë, H. Vehbi Dibra bashkë me Hafiz Sherif Langun. I takon Vehbi Efendiut të nxjerrë fetvanë për shqiponjën e zezë dy krenare në mes fushës së kuqe të flamurit. Në kujdesin e Vlorës 28.XI.1912, ndër vendimet e rëndësishme, ishte edhe ai i krijimit të Senatit (Pleqësisë) prej 18 anëtarësh, Kryetar i së cilës u zgjodh Vehbi Dibra, kurse Ismail Qemali u zgjodh kryetar i qeverisë së përkohshme.

Vehbi Dibra për çdo veprim mbështeti Ismail Qemalin. Kur u nis në krye të delegacionit, Ismail Qemali, la në krye të Qeverisë së Përkohshme Vehbi Agollin (Dibrën), i cili nga data 30 mars 1913, për dy muaj rresht kryesoi qeverinë në mbledhjet e saj, madje përballoi lakmitë serbe e malazeze dhe organizoi kryengritje shqiptare në mbrojtje të trojeve, që udhëhiqeshin nga Bajram Curri, Elez Isufi, Hasan Prishtina etj. dhe se mbajtja e tërësisë tokësore mund të bëhet vetëm me armë dhe se kryengritësit patën mbështetjen e qeverisë së përkohshme dhe veçanërisht të Vehbi Dibrës. Këtu le të ndalemi dhe të përmendim fjalët e N. Cirkoveç: “Kryengritja pa ndonjë (fjalë e pakuptueshme) ka mundur ta përgatisë vetë Vehbi Efendiu, nën urdhrin e të cilit janë të gatshëm të ngrihen të gjithë të uriturit! Ai është dhe Shejhul Islami i Shqipërisë. Kryengritja u përhap nga muaji Shtator 1913, por mjerisht kish mungesa në municione dhe armë. (Fjali e pakuptueshme).” Serbët ushtronin terror të paparë. Në lumin Drin nuk shikoje gjë, përveç trupa të pajetë fëmijësh, grash e pleqsh si dhe hi.

Edith Durham këtë terror e përcakton në këtë mënyrë: “Fuqitë e Mëdha po kryejnë një veprim kriminal, duke e shtyrë ardhjen e komisionit të caktimit të kufijve.” Nga ana e tij, Vehbi Dibra e çmonte mjaft rendin, mungesa e të cilit – thoshte ai – sjell anarkinë dhe situata të papëlqyera me të cilat Shqipëria është ndeshur mjaft herë. Vlen të theksohet se pas vitit 1925, Vehbi Dibra i përkushtohet tërësisht punëve të Komunitetit Mysliman dhe u shkëput nga veprimtaria e drejtpërdrejtë politike, sido që deri në frymën e fundit ai pati për moto Fe – Atdhe, këtë binom.

Vehbi Dibra qysh në Marsin e vitit 1920 i drejtohej zyrave të myftinive me një qarkore, tash e tutje të mos përdoren vulat dhe aktet zyrtare në turqisht, por të mbaroni sa më parë një vulë me shqiponjë, duke futur kështu në institucionet fetare simbolin e flamurit tonë kombëtar.

Haxhi Vehbi Dibra u nda nga kjo jetë, kaloi në jetën e vërtetë, me 24 Mars 1937, në moshën 70 vjeçare, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë shqiptare…[1]

Në fjalën e Imzot Vissarionit, kryetar i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, mbajtur me rastin e ceremonisë mortore të Haxhi Vehbi Dibrës, shihet vlerësimi maksimal që i bën lideri ortodoks një lideri mysliman, duke e thënë edhe vetë, se mund të jetë ndoshta rasti i vetëm dhe unikal në botë, sidomos për atë kohë, kur një kryeprift mban një ligjëratë në varrimin e një kryehoxhe:

“Haxhi Vehbiun e kam njoftun si nji nga të parët Kryetarë Shpirtnuer, aj qe i pari që u dha dorën të Krishterëve tue u thanë se e ndjekim, po besimin që na kanë lanë të parët, porse kudo, në jetën tonë, jemi vllazën të pandashëm. Unë sot po e thyej pengesën e mosmarrjevet pjesë, nga ana e jonë, në ceremonina të tilla: na jemi vllazën. Myslimanizmi Shqiptar duhet të jete krenar që pati në gjirin e vet burra si i ndjeri: uroj nga zemra që të vazhdojë të ketë të tillë. Aj po ju len juve, shokë të Klerit Mysliman, idealin e tij qe po forcohet dita ditës: Haxhi Vehbiu asht nga ata që i pjellë rrallë koha, Aj tashti prehet i sigurt se misioni i tij atdhetaro-fetar qindron ndër duer të mira si të juejat.

Haxhi Vehbi Efendi Dibra do të mbesi i pa harruem në Historin e zhvillimit të Sbqipnis së Re edhe në pikpamje tjatër: asht i pari Kryetar i fes Muhamedane në Shqipni i cili tue qenë prej origjinit të Shqipnis s’Epërme, respektohesh dhe simpathizohesh si prej Shqiptarve t’Jugut ma të largtë të Shqipnisë ashtu edhe prej atyne të Veriut ma t’ epërmë si të Krishterë edhe Muhamedanë.

Kohnat, në të cilat jetojë dhe sundojë punët e fes Muhamedane ne Shqipni, ishin kohnat e atyne sëmnndjeve shoqnore që kalojnë të gjithë Kombet kur janë formue rishtas si shtet, dhe personalitetet e ndershëm ose prinjësit e Fes ndodhen në pozitë të vështirë shumë, pse fiset ose Bajraktarët e Kombit janë në përpjekjet e tyne me ba për vehte të parin e fesë për me realizue qëllimin e vet. Sa punë e vështirë, sa punë e madhe asht që të qëndrojë i pari i fesë i pa anshëm, por edhe që t’i bajë të gjithë ta nderojnë e ta duan por edhe të gjithë ta ndigjojnë! Lipset të pranojmë se duhet nji dipllomaci dhe politikë e fortë, nji ideal ose dashuri Atdhetarije e madhe, që vetëm feja e ka ose e jep, me mujtë prinjësi i fesë t’jetë dhe të qëndrojë i patundun. Sa i nalt e sa i math ishte edhe në çdo rast prezantimi miku i Ynë i dashtun Haxhi Vehbi Dibra! Kur ecte, kur bisedonte, kur qëndronte në mes të miqëve dhe misafirve i bante të gjithë pa ndryshim feje ta duan e ta respektojnë; nuk bani kurrë dimagogji as rekllamë, por vetëm detyrën e tij Fetaro-Kombëtare si nji Muhamedan i mirë, por edhe si nji Shqiptarë i mirë, si nji fillosof i zoti i punëve shoqnore; jo se ishte miku i jonë personal, por pse ishte edhe nji njeri i tillë, edhe neve e pamë t’arsyeshme me mos u kërsye por me kuxue dbe me çqetsue pak kët mbëledhje të hirëshme me fjalë tona, në kët vend shumë të ndershëm ku prehen eshtnat e të dashtunve t’onë vllezër në kombësi, sa do që për të parën herë ndofta jo vetëm në Shqipni por ndofta edhe në të gjithë botën, për të parën herë flet nji Kryeprift Kristijan Orthodhoks në varrin e nji Kryehoxhe Muhamedan Mysliman».[2]

Referenca:

[1] Për më tepër shih: Xhelili, Qazim, “Vehbi Dibra, personalitet dhe veprimtar i shquar I lëvizjes kombëtare”, Tiranë, 1998.

[2] Zani i Naltë, “Flet Imzot Vissarioni”, nr. 4, Prill 1937:109-111.