Nga Gjon Frani Ivezaj, historian/

Shqiptarët me stoicizëm i kanë rezistuar stuhive të përbindshme të hordhive pushtuese, që kanë synuar nënshtrimin e maleve dhe banorëve kreshnikë autoktonë ilir-arbërorë. Nga burimet historike, mësojmë se luftrat ose kryengritjet më të njohura të Grudës janë ato që janë zhvilluar gjatë periudhës së viteve 1565-1575, 1883 etj. Por nga ana e tjetër, nuk duhet harruar edhe Kryengritja liridashëse të shekujve të mëvonshëm, në të cilën kulmon ajo e vitit 1911, ku malësorët nënshkruan historinë e lavdishme të popullit shqiptar. Vendosmëria e shqiptarëve malësorë për të qëndruar deri në fund alarmuan si Fuqitë e Mëdha të kohës ashtu edhe Perandorisë Otomane, që ishte në fazën e kalbërizmit dhe tjetërsimit të plotë në brëndësi të saj.

Populli ynë ka luftuar për të mbrojtur kombin, gjuhën, traditat, zakonet, fenë, kulturën, dëshmitë e vijimsisë së artit dhe kulturës etnike. Nga ana e tjetër më të gjithë mjetet dhe format e saj, pushtuesit shumëshekullorë otoman, kanë synuar jetëgjatësine e sundimit të përjetshëm, duke u munduar hap mbas hapi të asimilojnë kombin tonë. Ata e kanë filluar me shkatërrimin e qyteteve të hershme dhe të lashtë në kulturë, duke u munduar të bënin turqizimin e tyre. Me qëllim që të largonte rrezikun e shpërthimit të Kryengritjes antiosmane në Malësi, Porta e Lartë shpalli në verën e vitit 1875 se nuk do ti përseriste më ekspeditat ushtarake për vendosjen e pushtetit të saj në krahinat e panënshtruara asaj. Por ky vendim, me të cilin Perandoria Otomane vuloste fundin e periudhës së Tanzimatit në trojet shqiptare, nuk e ndryshoi gjendjen e mjerueshme të Malësisë. Por kur interesat e atdheut kërkonin flijimin dhe pushkën engrehur për Shqipëri, fatosat e lirisë të Malësisë menjëherë u rreshtuan në betejat e përgjashme kundër çdo pushtuesi të trojeve tona dhe ndër shekuj ishin mmburojë e herkut e atdhedashurisë. Gjithënjë ushtria otomane është përpjekur për të shuar zjarrin e luftës për liri të popullit shqiptar dhe në vecanti tek malësorët kreshnikë. Më konkretisht në Grudë, sipas burimeve historike me ardhjen e Vuksan Gelës, krijohet një emër shumë më i njohur i Grudën kreshnike. Trimëria, besa dhe burrëria u bënë pjesë e jetës së kësaj krahinë famëmadhe, duke ripërtërirë edhe më shumë këto vlera të pasurisë shqiptare. Gruda u bë epiqendra e luftrave për liri dhe pavarësi, duke shkruar me zjarrin e pukshkës historinë e lavdishme të krahinës dhe vetë Shqipërisë askohe.

Pasardhësit e kësaj dere të njohur për trimëri dhe patriotizem qe shkruan histori me gryken e pushkes ishin prijësit e idealeve të lirisë kundër kolonizatorëve turq, si: Precë Vuksani dhe Bacë Vuksani që ishin nga gjaku dhe themelet e Vuksan Gelës së famshëm në histori. Ata mbetën një shpatë e fortë e mprehtë kundër hordhive barbare turke, duke i prirë malësorëve në shumë luftra dhe beteja të përgjashme në mbrotje të trojeve etnike shqiptare. Prijësi i Grudës Prec Vuksani, sipas dëshmive historike të Imzot Simonit, ishte gjithnjë në krye të betejave përkrah trimave të tjerë malësorë. Historiani tregon se si ky prijës legjendarë në vitin 1790 ishte tmerre i ushtrive turke, tek luftonte ballë për ballë dhe trup me trup me forcat turke. Mbas shumë përpjekjeve e luftrave, Precë Vuksani ra dëshmor në mbrojtje të trojeve tona në Kalanë e Rozafatit të Shkodrës. Gjaku i tij u bë dritë dhe burim frymëzimi në luftrat e tjera të njëpasnjëshme, që do të bënin malësorët e Grudës dhe gjithë Malësisë kundër ushtrive turke.

Historiani Imzot Simoni  (PP013, fq. 20), e përshkruan figurativisht dhimbjen dhe trimërinë e këtij prijësi të dashur në të gjithë Malësinë.

Ndër të tjera ai vargëzon si një rapsod popullorë:

“Kur ra gjaku i ktij fatosi,

N’kalan e Rozafatit

U dridh toka e ra termeku

Ushtuen malet e l’kundet deti…”

Edhe pse vdekja heroike tronditi gjithë Malësinë, flamuri shqiptar nuk ra në tokë, por ishte vëllai i tij Bacë Vuksani ai që do të vijonte dhe mbante lart ne dore flamurin e Gjergj Kastriotit me nder e lavdi shembullore. Ai mori pjesë në shumë beteja, si në luftën e Lezhës kundër ushtrisë otomane turke, në luftën e përgjakshme të Shkodrës, Vranës etj. Ai në luftimet trup me trup me ushtrinë turke, ra heroikisht në fushën e betejës në Kalanë e Spuzhit të vitit 1797. Prej derës së trimave të shtëpisë së Precë Vuksanit lidën edhe më vonë figura më legjendare të maleve kreshnike të Malësisë. Prej kësaj votre heroike lindi parardhësi legjendar Smajl Martini Ivezaj i Grudës heroike.

Qysh në fëmijëri ai u ushqye nga prindërit e tij fisnik me dashruinë për tokat shqiptare, respektin dhe traditat e të parëve të derës kreshnike. Ai i dëgjonte dhe mbante në kujtesë të gjithë ngjarjet historike të lavdishme të treguar në odat e burrave nga të gjithë antarët e familjes së tij, miqtë dhe personalitetet e shquara të kombit shqiptar, që kanë bujtur dhe ishin miq e kësaj dere bujare dhe fisnike.

Kështu burimet historike tregojnë se Smajl Martini Ivezaj ishte qysh në moshën 18-vjecare një prijës trim i malësorëve të Grudës, duke mbajtur me nder dhe lavdi emrin e bajraktarit të Grudës e mirënjohur në histori dhe krahinën e Malësisë. Smajli mori pjesë në shumë luftra clirimtare kundër pushtuesve turq. Të tilla janë luftrat në Shkodër, lufta e Vranës, lufta në Shipshanikut dhe rrethinat e kalasë së Deciqit, lufta e Bukovikut që u bë në Rugovë të Kosovës, në luftën e Plavës dhe Gucisë, luftën e Pejës, kryengritje e përgjashme në tokën e Maqedonisë kundër Sadri Aga Pashës etj., etj. Ai iste në ballë të kryengritjeve liridashëse.

Fatosat e lirisë gjatë shekujve kanë luftuar burrërisht për ti bërë ballë forcave turke të armatosura deri në dhëmb. Shqiptarët luftuan të shtyrë nga ideja kombëtare, gjë që bëri të mundur që opinioni europian të shikojë dhe ndryshoj mendim për shqiptarët, që po i bënin ballë ekspeditave ndëshmimore të ushtrive mizore turke. Fitoret e shqiptarëve kundër ushtrive turke patën jehonë të madhe në shtypin ndërkombëtar. Ata forcuan edhe më tej bindjen se shqiptarët malësorë ishin të zotë të mbronin vetë trojet e tyre pa ndihmën e askujt, mbasi ata ushqeheshin nga dashuria për atdheun e tyre, që ishte dhe mbeti motivi më frymëzues i të gjithë malësorëve. Kështu Fuqitë e Mëdha, Perandoria Otomane u detyruan pas përpjekjeve pa rezultat të hiqnin dorë nga vendimi i Kongresit të Berlinit në lidhje me tokat shqiptare, çka shënon një fitore të re të diplomacisë që korrën shqiptarët në arenën ndërkombëtare. Këta fatosa të lirisë ishin luftëtarët më të shquar, njerëz bujar, shtëpia të njohur në gjithë Malësinë, shquheshin për urtësi, njerëz të besës dhe nderit, mikpritësa dhe zemërmirë. Ata u mësuan edhe fëmijëve nipërve, mbesave dhe gjeneratave të tjera që erdhën mbas shembullit të tyre heroik historinë e lavdishme të Malësisë kreshnike të shkruar me zjarin e pushkës së lirisë. Smajl Martini Ivezaj (Bajraktar i Grudës), njeri ndër luftetarët më të mëdhenj që pati Malësia, i cili luftoi krejt jetën kundër turqve, rreth vitit 1883 arrestohet në Shkodër nga turqit dhe për dënim e syrgjynojnë në Diari Bekir, ku nuk u kthye kurrë më dhe as nuk i dihet vorri.

Smajlit i mbetën dy djem në betejat kundra pushtuesve të huaj.

Shqiptarët u lidhën më shumë se kurrë mes vedit në mbrotje të trojeve etnike shqiptare, vatrave të trashëguar brez mbas brezi nga të parët e tyre.

Kjo derë zëmadhe, ka nxjerrë trima si heronj kombëtarë, duke kulmuar me Tringën e famshme legjendare, Sokol Bacin e pamposhtur në luftra e beteja të përgjakshme për liri e pavarësi, Smajl Martinin Ivezaj e mirënjohur në të gjithë Malëisinë për besë, urti, trimëri dhe pushkë e ngrehur për Shqipëri, ashtu sikurse edhe Dedë Nikë Ivezaj Bajraktarin e Grudës, Zef Martinin Ivezaj etj., heroina kombëtare shqiptare Tringa e Smajlit, që ishin dhe mbetën ndera e historisë së lavdishme të Malësisë dhe e gjithë Shqipërisë gjatë shekullit XVII, XVIII, XIX dhe XX.

Udhëheqësit malësorë duke qënë të parët në frontin e luftës treguan gatishmëri pë rtë mobilizuar forca të ndryshme nga krahinat e malësive dhe fiseve të njohura, sipas zakonitu zotuan të mobilizonin të gjithë burrat e aftë për armë në mbrojtje të tokave amtare. Porta e Lartë asnjëherë nuk u pajtua më këtë gjendje gatishmërie për luftë të malësorëve kundër ushtrive të tyre pushtuese. Tringa është vajza e tij sokoleshë, pra Tringa e Smajlit ose Tringa e Grudës e cila krah për krah me burra luftoj gjithnjë pa u trembur me armë në dorë kundra armikut, që kishte zaptuar trojet tona shqiptare, që gjithnjë janë larë me gjakun e shenjtë të martirëve të lirisë. Precë Vuksani dhe Bacë Vuksani ishin princat e Grudës, të cilët heroikisht luftonin kundër ushtrisë mizore otomane turke. Simbas një Ipeshkvit të Vnecias Toni Assgazino, që shkruante për qëndresën e banorëve vendas malësorë gjatë luftrave liridashëse të vitit 1780, ndër të tjera ai përmend me shumë respekt edhe bajraktarët e Grudës: Bacë Vuksanin Ivezaj dhe Precë Vuksanin Ivezaj, që u dalluan në mbrojtje heroike të kalasë së Rozafatit në qytetit antik të Shkodrës. Ne vitin 1835 Smajl Martini Ivezaj i vuri gjoksin me heroizëm të paparë mbrojtjes së Kalasë dhe Kishës rrëzë kalasë që njihet edhe sot me emrin “Zoja e Shkodrës”. Edhe pse ajo kishë ishte pothuajse tërësisht e shkatërruar nga invazioni turk, sipas autorit të sipërcituar, Smajl Martini Ivezaj, ishte një trim i spikatur, duke u dallua për shpirtin atdhetar në mbrotje të tokave, objekteve të kultit kristian autokton dhe monumenteve të kulturës të trashëguar brez mbas mbrezi.

Vetë historiania Gradizhinia në vitin 1836-1837 përshkruan luftrat kreshnike të malësorëve të Malësisë, ku në ballë të betejave ishte Smajl Martni Ivezaj bajraktari i Grudës. Ai u dallua për guximin dhe trimërinë në përleshjet e përgjakshme kundër hordhive barbare turke që prej shekuj mbanin të pushtuar tokat shqiptare. Malësia e Madhe deri me 1576 mbante lidhje të mira dhe të ngushta me Venedikun. Janë të njohura përsonat historik që mbanin qëndrime të tilla dhe mbeshtetëshin në Venedik si Anaro Hoti, Vuksa Gela, Vuksa Gjeca. Poashtu, deri me atëherë Malësia mbante lidhje edhe me Dinastitë e Ballshajve dhe Cernovekaseve të etnosit shqiptarë. Vendimi i padrejtë Stambollit ngriti sërisht në këmbë malësorët liridashës. Plava e Gucia u bënë arenë e përleshjeve për liri dhe pavarësi kombëtare. Meqenëse Plava dhe Gucia bënin pjesë ne vilajetin e Kosovës, barrën e drejtimit të organizmit të luftës liridashëse për mbrojtjen e tyre e mori përsipër Komiteti Ndërkrahinor i Prizrenit, i cili nga ana e vet formoi një shtab ushtarak të posaçëm me në krye Ali pashë Gucinë.

Nga ana e vet Porta e Lartë u kërkoi Fufive të Mëdha të dërgonte në Plavë e Guci një komision ndërkombëtar për t’u bindur mbi vështirësitë që ajo gjente tek shqiptarët e egërsuar nga padrejtësitë e Kongresit të Berlinit. Porta e Lartë provoi por pa dobi që të binte zemërimin e ligjshëm të malësorëve, duke i detyruar që të hiqnin dorë nga qëndresa e mëtejshme duke u premtuar familjeve shqiptare kompensim toke ne vende të tjera, a thua se Shqipëria ishte çiflik i sulltanëve të Stambollit, që mund ti shisnin dhe shpërndanin si të donin ata. Por shqiptarët nuk u lëkundën nga vendimi i tyre kombëtar mëse i drejtë. Kryeprifti i Grudës dhe i gjithë Malësisë Imzot Karlo Della Mirandella, do të organizojë në brigjet e lumit Cem besëlidhje në mes maleve dhe do të hapi shkollën e parë në gjuhën shqipe në Priftë të Grudës. Edhe pse Porta e Lartë dëshironte të asgjesonte institucionet e kultit kristian në trojet tona, Vuksan Gela me bijtë e tij i vunë gjoksin mbrotjes së vlerave materiale dhe shpirtërore etnike shqiptare të lënë trashëgim nga të parët tanë.

Turqit nga ana e tyre bëjnë përpjekje të vazhdueshme për të ndaluar gjatë shekujve të kolonizimit të tyre çdo nismë e aksion kulturorë dhe përparimtarë të gjuhës dhe traditave etnike shqiptare. Malësorët ishin të besimit katolik deri me ardhjen e turqve, atëherë fillon me dhumë dhe përmes takses së gjizes përhapja e besimit islam, që u shoqërua me dhunë, vrasje, masakrime, syrgjenime të besimtarëve aktoktonë të ritit katolikë, që nuk e pranuan konvertimin e fesë katolike të të parëve të tyre.

Kishat katolike shqiptare kryesore që ishin dhe janë edhe sot vlera dhe monumente kulturore dhe fetare tradicionale të malësorëve janë: Kisha e Grudës (më e vjetra) Kisha e Shën Mhillit në Dinoshë, Kisha në Arzë, Kisha në Brigje të Hotit, Kisha në Triepsh, Kisha në Selcë, Kisha në Bajzë, Kisha në Tuz etj. Me 1880-1881 në Vrane, Gruda do të fitoj e përsëri dallohet luftëtari i lirisë Smajl Martini, që ishte bajraktar i nderuar i Grudës. Në luftën e përgjashme që Smajl Martini Ivezaj bëri në Shkodër, ai kishte pranë vetës edhe bij të tjerë trima të malësisë. Ndër të tjerë mund të përmendim: Mat Hasani Ivezaj, Pllumb Gjeka Kalaj, Prelë Marashi Ivezaj, Tomë Kolë Gjoni Sinishtaj, Prek Gjoruka Ivezaj, Smak Deda Ivezaj etj., etj., prej fiseve të Grudës kreshnike, të cilët luftuan të udhëhequr nga kryetrimi legjendar Smajl Martini dhe bajraktarë të tjerë, si: Dedë Nikë Bajraktari Ivezaj, Zef Prelë Marashi Ivezaj, Tom Zoli Ivezaj, Pjetër Nika Ivezaj, Major Dodë Nikollë Zefi Ivezaj, etj. Etj., prej fiseve të Grudës që treguan heroizëm shembullorë në mbrotje te tokave shqiptare. Me 1883 dhe 1886 gjyqi ushtarak i sulltanit do të dënojë një numër të madhë të krerëve të Hotit dhe Grudës për shkak se po prishnin synimet grabiqare të Perandorinë Turke. Me i njohuri nga të dënuarit ishte luftëtari trim antiturk Smajl Martini Ivezaj që do të internohet me krerët e Grudës në Diari-Bekir Turqi. Rapsodi popullor për trimërinë dhe dhimbjen që ndjenin trojet tona për udhëheqësin e shquar Smajl Martinin Ivezaj, ndër të tjera do të vargëzojë kështu:

“Po vijn shqypet per hava

N’oborrin e Smajlit paskan ra

Sa shpejt Smajli n’kamb asht cua

Kan nis shqypet me lot me lotua

A je Smajlo princi i Malcis

Shpata e Shkodres e e Shqypnis

Kem ardh Princo me tu ankua:

Pse nuk mundena token shqiptare me flutrua?!

Sa shpejt Smajli asht ngushtua

Edhe shtypeve ua drejtua:

Po ua nap besen e Zotit

E pasha gjakun e Kastriotit:

Sa te jetë gjall Smajli n’Malci

Nuk la anadoll t’Turkis

As nuk nuk la sllav t’Serbis

Per me shkel tokat e Shqypnis.”

Disa nga krerët e Malësisë do të marrin pjesë edhe në Lidhjen e Prizrenit në Qershor 1878. Të tillë ishin: Smajl Martini Ivezaj, Dedë Gjon Luli, Baca Kurti etj.

Me vendimin e Xhibales (komisionit turk për Malësi), sipas Arqipeshkvit shkodran me mission shpirtëror në Athinë të Greqisë historianit Pjetër Arben Teodori (ACC.PO, fq. 117), në vitin 1856 Malësia e Madhe ndahet në dy pjesë: Triepshi dhe Koja do të hyjnë me Cetinë, kurse pjesa tjetër e Malësisë: Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli mbetën nën ndikimin e vezirave te Shkodrës. Prijësi i malësorëve apo bajraktari i mirënjohur për besë burrëri, luftra dhe urtësi në kuvendet e burrave Smajl Martini Ivezaj, kur filloi kuvendi duke parë synimet mashtruese të përfaqsusve turq për coptimin e Malësisë atëherë në shenjë proteste doli menjeherë nga mbledhja, duke u shprehur se: “Nuk kishte qenë dhe s’do të jetë kurrë për copëtimin e trojeve tona të shtrenjta të lënë trashëgim nga të parët tanë.”

Revulucionin e xhonturqeve në vitin 1908, malësorët do ta perkrahin, duke shpresuar se ai do të sjellë demokracinë, jetë e lirë, perparim, realizimin e të drejtave nacionale-etnike, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe etj., por nuk ndodhi ashtu. Turqit, nëpër mes misionarëve të tyrë e tradhtuan “reformën xhonturke” dhe malësorët për të realizuar të drejtat e veta, sikurse do të shprehet Faik Konica, “filluan luftën kundër shumë ujqëve”, jo të sigurt se ushtarakisht do të fitojnë, por do të terhjekin vëmendjen e Europës, dhe mbas themelimit të Komitetit Nacional Shqiptarë në Podgoricë në shkurt 1911, në krye të së cilit vëndoset trimi i vendosur Sokol Baci Ivezaj dhe Kolë Sokol Baci Ivezaj (sekretar) dhe bashkëpunëtorët e shquar, si: Dedë Gjon Luli Dedvukaj, Nikollë Soga, Luigj Gurakuqi etj. Kryetari i Komiteti Sokol Baci Ivezaj për s’afërmi bashkëpunonte me patriotët e nderuar të kombit shqiptar, si: Patër Gjergj Fishtën, Dom Ndre Mjeden, Imzot Jak Serreqi, Patër Bona Gjeçaj, Isa Boletinin, Ismail Qemali, Dodë Brajçin, Mehmet Shpendin etj.