Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NË 180-VJETORIN E LINDJES SË ZEF SEREMBES

by

Vilma PROKO

Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët/

Ka qenë një rastësi e bukur që Kuvendi i Parë i Studimeve Arbëreshe organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët më 27-28 shtator të vitit 2021 përkoi me 120-vjetorin e vdekjes së Zef Serembes, njërit prej poetëve më origjinalë dhe më fatkeq të letërsisë arbëreshe dhe, në plan të gjerë, të letërsisë shqiptare. Më këtë rast përgatita dhe kumtesën me temë: “Zef Serembe – Skicë-ide për një botim të veprës së poetit nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët”, e cila ishte një përpjekje modeste për të hedhur ide e për të rihapur diskutime mbi dy probleme nevralgjike që lidhen me poezinë e Zef Serembes, një ndër poetët lirikë më origjinalë të letërsisë arbëreshe dhe në plan të gjerë të letërsisë shqiptare: Çështjen e ribotimit të poezive të tij, si edhe çështjen e një vlerësimi objektiv të kësaj poezie në disa rrafshe, të cilat do t’i paraprinin rigrupimit për arsye studimi në një botim të vetëm nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA).

Më 11 nëntor 2021 në sallën shkencore të Bibliotekës Kombëtare në Tiranë u çel edhe një ekspozitë përkujtimore “Zef Serembe (1844-1901)”- në 120-vjetorin e ndarjes nga jeta të poetit arbëresh.

Zef Serembe (it.: Giuseppe Serembe) lindi para 180 vjetësh më 6 mars të vitit 1844, në një fshat arbëresh plot kontraste ngjyrash, në Strigar (San Kozmo Albaneze), Ky poet i ardhshëm, madje i shquar do t’i përkiste drejtimit letrar të romantizmit arbëresh, e që do të ishte një degë e romantizmit shqiptar të Rilindjes.

Studiuesi Vincenzo Belmonte nga dëshmitë e vet poetit dhe të të tjerëve e përshkruan kështu poetin në “Parathënien” “Si një meteor” të veprës “Kënka” (“Canti”): “I përndjekur nga fatkeqësitë dhe njerëzit, psikologjikisht i brishtë, i pafuqishëm përballë ligësisë së botës, i dashuruar me dashurinë, dëshpërimisht fetar, patriot i flaktë si ndaj Italisë ashtu edhe Shqipërisë, soditës i pareshtur i natyrës, ëndërrimtar i pashërueshëm për shkak të bredhjeve nëpër botë”.

Krijimtaria e tij do të ndryshonte shumë nga e paraardhësve, edhe për faktin që do të shkëputej nga sfondi historik karakteristik gjer atëherë i kësaj letërsie, nga forma tradicionale e vargut tetërrokësh trokaik, huazuar nga poezia popullore arbëreshe, për të kaluar në një metrikë të shumëllojshme. Poeti vijon të ndikohet jo më nga këngët tradicionale epiko-lirike të poezisë popullore arbëreshe të sjella me vete nga atdheu, po nga këngët lirike popullore njëstrofëshe të dashurisë të lëvruara në Itali, duke i dhënë një ngjyrë moderne poezisë arbëreshe.

Duke vijuar traditën e De Radës dhe të poezisë popullore, poezitë e Serembes me afsh patriotik kishin motivin konkret të nxitjes për luftë kundër pushtuesit otoman, por ndryshe nga De Rada dhe Dara, ai e lëvroi hapur motivin e dashurisë, në vetë të parë, jo më në vetë të tretë, duke e pasuruar poezinë arbëreshe dhe shqiptare me kultin e ndjenjës dhe të gruas dhe, në një afri të dukshme me romantizmin europian, sillte gjithashtu në poezinë tonë frymën e “pikëllimit botëror”, karakteristik për këtë romantizëm. Të bën përshtypje te ky poet që shkruan mbi ndikimin nga folklori me elitarizmin, guximi për të lëvruar një lloj të vështirë si soneti.

Po shtjellojmë më tej dy problemet nevralgjike të përmendura më sipër që shqetësojnë shkencën e sotme letrare lidhur me poezinë e Serembes:

Çështja e ribotimit të poezisë së tij (është fjala për vëllimin “Poezi italisht dhe këngë origjinale përkthyer nga shqipja” (1883), në të cilin letërsia e arbëreshëve të Italisë u pri pas llojeve më të përhapura lirike: këngës, sonetit, elegjisë, odës etj., duke formësuar, veç motiveve atdhetare, edhe motive të mendimit, dashurisë, peizazhit etj dhe çështja e një vlerësimi objektiv të kësaj poezie, në disa rrafshe, duke shmangur gjykimet e skajshme, shpesh rrjedhojë e formimit ideologjik dhe subjektiv të studiuesve, për ta vendosur përfundimisht Seremben në vendin e duhur në hartën e letërsisë shqipe.

Siç dihet është botuar pak nga krijimtaria e Serembes, nisur nga shkaqe të ndryshme, objektive por edhe subjektive, të cilat do t’i cekim më pas. Studiuesi i thelluar i tij, Vincenzo Belmonte, pohon se “Vepra e mbijetuar në gjuhën shqipe nuk i kalon dy mijë rreshtat”, dhe këtu përfshihen si autentike 484 vargjet e dorëshkrimeve të zbuluara e të mbledhura në Fondin Gangale të Bibliotekës Mbretërore të Kopenhagës, nga studiuesi Giuseppe Gangale në arkivat private të Arbëreshëve. Po ashtu përfshihen 140 vargje (oda për Elena Gjikën) dhe 60 vargje të elegjisë për vdekjen e patriotit nga Lungro, Pietro Irianni. Për çfarë mbetet i duhet “besuar” nipit të tij, Cosmo Serembe, i cili i mblodhi dhe i botoi, por që në titull duket ndërhyrja e tij, Vjershe, Milano 1926.

Nga tërë krijimet e tij arbërisht, Serembe mundi të botojë në të gjallë vetëm tri: një të përfshirë në përmbledhjen e Dhimitër Kamardës, botuar në Livorno më 1870 (krahas, “Dora d’Istrias-Shqiptarët” (“A Dora D’Istria–Gli Albanesi”) dhe dy të tjera në shtypin e kohës. Për sa u përket krijimeve të tij italisht, ato qenë më me fat: poeti botoi në të gjallë katër vepra poetike (njëra prej të cilave i siguroi suksesin tek intelektualët bashkëkohës të shquar arbëreshë dhe të huaj):

1. “Poesie italiane e canti originali tradotti dall’albanese” (“Poezi italisht dhe këngë origjinale të përkthyera nga shqipja”), 1883; 2. “Sonetti vari” (“Sonetet e shumëllojshëm”) 1890; 3. “ Il reduco soldato” (“Ushtari i kthyer”), 1893, 1895; 4. “A Dio : canto polimetrico” (“Zotit : këngë shumëmetrike” (bot. I. 1883, Cosenza, bot. II. Buenos Aires, 1897).

Shumë dorëshkrime të Serembes kanë humbur (midis tyre një poemë e gjatë dhe ndoshta disa drama). Më 1926 (pas vdekjes) u botuan në arbërisht Vjershe (gjithsej 39) në Milano, nga nipi i poetit, Kozmo Serembe, i cili pretendonte se i kish gjetur një pjesë në dorëshkrim dhe një pjesë nga dëshmitarë (të cilëve poeti ua kishte recituar në të gjallë), duke e siguruar lexuesin se i kish qëndruar besnik, me sa kish mundur, origjinalit të autorit, me përjashtim të disa “barbarizmave”… Po, shumë vite më vonë, studiuesit (në fillim Dhimitër Shuteriqi që e hedh këtë mendim qysh më 1961, më vonë Belmonte më 1976) arritën në konkluzionin që botuesi i ka cenuar vjershat e të ungjit me ndryshime arbitrare të leksikut dhe të dorëshkrimit. Në këtë përfundim ata kanë arritur nëpërmjet një krahasimi midis gjuhës së vjershave të botuara dhe të folmes së Strigarit (dihet se arbërishtja si dialekt arkaik i shqipes i ruajtur me shekuj në kolonitë arbëreshe të Italisë, nuk është unike, por e copëzuar në disa të folme). Përfundimi i mësipërm lidhet edhe me një tregues tjetër: përdorimi i disa fjalëve nga gjuha e shqiptarëve të atdheut mëmë, të cilat nuk mund të njiheshin nga poeti në kohën e shkrimit të poezive.

Në botimin e 1926-s vihet re një përpjekje për t’ju afruar gjuhës shqipe, por mendohet që nuk mund të jetë veçse fryt i përpunimit të botuesit (pavarësisht nga letërkëmbimi në të gjallë e poetit me bashkëvëllezërit shqiptarë).

Pra, përpunimi i vjershave nga ana e botuesit ka pasur, pa dyshim një synim fisnik, po pavarësisht nga kjo, botuesi i lartpërmendur nuk ka kryer më pak një krim shkencor, duke cenuar autenticitetin e krijimeve të autorit (të të ungjit). Teza e Shuteriqit dhe e Belmontes sot pranohet nga tërë studiuesit, duke përjashtuar Domenico Cassiano-n që, në botimin që u bëri vjershave të Serembes, e vë në dyshim manipulimin nga ana e nipit të origjinalit autentik të Serembes, duke u mbështetur në larminë e materialit të mbledhur nga burime të ndryshme. Madje Cassiano pohon: “Ngjan si e tepruar, e guximshme dhe – pse jo? – aspak bujare akuza si manipulues e hedhur kundër Kozmo Serembes”, duke e përkufizuar si “të skajshme dhe jo bujare” tezën e lartpërmendur.

Me daljen në dritë të dorëshkrimeve të panjohura të poetit, mbledhur në arkivat privatë të Arbëreshëve, (poezi autografe që konsiderohen më autentiket e Serembes e që i përkasin fazave të ndryshme kronologjike), siç u përmend më sipër në Fondin Gangale të Bibliotekës Kombëtare të Kopenhagës (Danimarkë) na përvijohet një panoramë më e gjerë e krijimtarisë së poetit. Të nëntë këngët e Dorëshkrimit poetik të Kopenhagës janë botuar më 1985 nga Shtëpia botuese “Rilindja” te “Vepra” 3, madje duke përfshirë edhe këngën e dhjetë “Kangjel”. Këtyre vjershave mund t’u shtohen disa krijime arbërisht që prof. Dh. Shuteriqi i mori nga studiuesi arbëresh Vincenzo Selvaggi dhe i botoi në revistën “Studime filologjike” (po për to nuk ka siguri të plotë autenticiteti).

Studiuesit shqiptarë e kanë botuar, pas vdekjes, krijimtarinë e Serembes veçse në përshtatje. Veçojmë përmbledhjet “Vjersha” (1962) të Ziaudin Kodrës që u pasua me disa variante botimesh për shkollat apo “Poezija popullore arbëreshe”, si edhe “Poezi”, përshtatur nga arbërishtja dhe të përkthyera nga italishtja nga studiuesja Klara Kodra më 2010.

Në fund të viteve ’70, nga Sektori i Historisë së Letërsisë të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të Akademisë së Shkencave u hodh ideja mbi mundësinë e një botimi kritik të vjershave të Serembes, por për shkaqe të ndryshme ky projekt nuk u realizua.

Arbëreshët nga ana e tyre nxorën në dritë tri variante botimesh të vjershave të Serembes (“Poeti i Strigarit” më 1977, më 1988 dhe “Duke kërkuar Seremben autentik” që nuk e zgjidhin problemin e një botimi të saktë shkencor sipas kritereve të filologjisë së sotme. I pari, botuar më 1977 nga Bashkia e Strigarit kishte më tepër karakter divulgativ se sa shkencor.

Po ashtu u botuan “Serembe – Poezi të zgjedhura”, Tiranë, 1999; “Serembe – Më të bukurës në Strigari”, Tiranë, 2000, të cilat plotësojnë njohjen për krijimtarinë e poetit, por që janë destinuar për një publik të gjerë.

Me problemin e një botimi të saktë të krijimtarisë së Serembes sipas modeleve të botimeve të plota të De Radës dhe Santorit, të nxjerra në dritë nga Katedra e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe të Universitetit të Kalabrisë, lidhet edhe vlerësimi sa më objektiv i poezisë së Serembes, origjinaliteti i të cilit spikati që në të gjallë, po që nuk u ndriçua saktësisht dhe plotësisht nga studiuesit.

Më 1985 u botuan “Veprat” në 4 vëllime, të përkthyera nga Latif Berisha. Më i ploti nga këto botime është “Homazh Xhuzepe Serembes”, nën kujdesin e V. Belmontes (1988). Ky tekst përfshin botimet e njohura në të gjallë të Poetit, dorëshkrimet e njohura si autentike, ndonjë vjershë të mbledhur nga ndonjë studiues tjetër ose që ka qarkulluar si popullore. Belmonte në studimin e thelluar “Kozmo Serembe–portreti i një ndërshtenësi” i vihet ndërmarrjes së vështirë e gati të pamundur të rindërtimit të tekstit autentik origjinal, duke u bazuar në të folmen e sotme të Strigarit, meqë citoj: “…paraqiten fakte të ndryshme rreth ripunimeve prej të tjerësh që i janë bërë veprës së Zef Serembes. Krijimet, shumica e të cilave për fatin e tyre të keq, siç dihet, mbërritën deri në ditët tona të zhveshura nga shumë elemente që herë lidhen drejt për drejt me artin krijues, herë me kohën kur janë shkruar, herë me riprodhimin e saktë të tyre prej të tjerëve”.

Në vijim të tezave të tij, Belmonte në Simpoziumin Ndërkombëtar për Arbëreshët të 2008-ës, mbajtur në Tetovë, e përkufizon në mënyrë të goditur Seremben përmes një epiteti sintetik “bjerratekst” në referimin e tij të titulluar: “Problemi i tekstit të Serembes”.

Në Parathënien e librit “Zef Serembe/Më të bukurës në Strigari” me titull Serembe-“Gjeniu i lirikës arbërore”, f. 10 studiuesi Perikli Jorgoni e dallon Seremben si poet të madh e gjenial, krijues të poezisë lirike moderne arbërore, duke e ngritur këtë poezi në nivelet më të mira të poezisë evropiane bashkëkohore, por ndërkaq jep një citim të ekzagjeruar “Serembja e nisi udhën e poetit si poet romantik dhe e përfundoi si […] akuzonjës i tmerrshëm i padrejtësisë, i shthurjes morale, dhe i kalbëzimit të shoqërisë së kohës.

Situata që trashëgojmë dhe pritshmëritë

Serembe nisi të vlerësohej që në kohën e vet nga bashkëvendësit, shqiptarët e përtej kufijve dhe studiuesit italianë. Për herë të parë u vlerësua nga Albert Straticò e më vonë nga Michele Marchianò.

Në tekstin “Manuale di Letteratura Albanese”, botuar në Milano, në v. e largët 1896, Straticò-i thotë bukur se Serembeja “ka qenë si zogu që këndon duke fluturuar, dhe që, duke kënaqur udhëtarin, i cili e dëgjon, nuk lë pas vetes veçse jehonën e ëmbël të melodive të tij të këndshme”. Ndërsa Marchianò, në tekstin “Kolonitë shqiptare të Italisë dhe letërsia e tyre (“Le colonie albanesi d’Italia e la loro letteratura”)- Ekstrakt i fashikullit të korrikut 1913, i Revistës së Italisë”, botuar në Romë më 1913, e cilëson poetin arbëresh si “gjëja më marramendëse që natyra mund të krijojë për sa i përket poezisë. Autor i një numri të madh poemash, dramash, poezish, të parat në përmasa shumë të mëdha, të dytat të pafundme në numër,….”. Po ashtu, në tekstin historiko-letrar të Giuseppe Schirò Junior, “Storia della letteratura albanese”, si pjesë e kolanës “Historia e letërsive të së gjithë botës”, botuar në Milano, 1959, Schirò-i e cilëson kështu poetin arbëresh: “Serembe është lavdia e Strigarit (San Cosmo Albanese) në krahinën e Kozencës, ku lindi më 1843 dhe pa dyshim që është mes poetëve më të sinqertë me të cilët mund të krenohet letërsia shqiptare”… “Serembe nuk njihet mirë: e ardhmja do ta vendosë mes poetëve më të mëdhenj shqiptarë këtej e përtej detit”.

Poezia e Serembes u bë objekt shkrimesh të shkurtra kritike ose eseve, kryesisht në vitet ’30 të shek. XX. Prof. Çabej në veprën “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes” e mohon ndikimin e poetit nga folklori. Madje, në tekstin për shkollat e mesme: “Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe” (1936), prof. Çabej e klasifikon Seremben si poetin me shpirt të komplikuar dhe të përfshirë nga mal du siècle – ashtu si të tjerë poetë romantikë europiano-perëndimorë të kohës së tij.

Gjysma e dytë e shek. XX, përkundrazi, e sheh poetin e Strigarit në tekste të shkollës së mesme dhe universitare, në studime serioze shkencore si nga studiues brenda vendit ashtu edhe nga studiues arbëreshë dhe kosovarë. G. Gradilone në veprën e tij “Frymë e formë nga poezia e Xhuzepe Serembes” (“Spiriti e forme della poesia di Giuseppe Serembe”) arrin të zbulojë disa nga komponentët e formës së poetit arbëresh që përcaktojnë origjinalitetin e tij si spontaneitetin dhe autobiografizmin romantik që është për të, si cilësi, ashtu edhe e metë kur ekzagjerohet. Duke u mbështetur në metodën stilistike e duke vënë në plan të parë tekstin ai sheh lidhjet e Serembes me romantizmin europian, ndërsa lidhjet me romantizmin shqiptar të atdheut të origjinës i sheh te përbashkësia me tematikën dhe problematikën. Prof. Rexhep Qosja, duke ndërthurur metodën sociologjike me metodën psike-analitike, zbuloi anë të ndryshme të romantizmit të Serembes, atipik në krahasim me romantizmin shqiptar, tipik në krahasim me romantizmin europian. Në veprën e tij “Dialog me shkrimtarë”, 1968, arrin të zbulojë disa anë të origjinalitetit të Serembes që lidhen me biografinë e tij. Madje edhe studiuesja Klara Kodra në artikullin Romantiku atipik Zef Serembe dhe enigmat e poezisë së tij, botuar në gazetën ExLibris të datës 20 mars 2024 evidenton se Serembeja një poet atipik për romantizmin arbëresh dhe shqiptar, po tipik i romantizmit europian, për herë të parë sillte në romantizmin arbëresh (dhe shqiptar) “brengën e shekullit”, “etjen për pafundësi”, madje edhe titanizmin, të gjitha këto karakteristike për romantizmin e Europës Qendrore.

Ndër studiuesit e Serembes në Shqipëri u dalluan Ziaudin Kodra dhe Dhimitër Shuteriqi. Studiuesi Z. Kodra, duke e përcaktuar Seremben si “poet të lindur” (në kuptimin e një talenti spontan, individual) dhe duke u ndalur në begatinë e figuracionit në poezinë e tij, të cilën për herë të parë e lidh me poezinë popullore theksoi karakterin aktual dhe modern të poezisë së Serembes, duke hedhur një hap para në zbulimin e origjinalitetit të tij.

Në v. 1961, prof. Shuteriqi, ndërsa evidentoi stilin origjinal të Serembes dhe lidhjen e tij me letërsinë italiane e europiane në studimin mbi krijimtarinë e Serembes, vuri në dukje evolucionin e poetit dhe bëri një klasifikim në tri grupe tematike të poezisë së tij, duke anashkaluar ndikimin e poetit nga folklori, sidomos në etapën e dytë të krijimtarisë së tij, të karakterizuar me ulje e ngritje.

Prof. Ali Xhiku në veprën e tij “Romantizmi arbëresh” përpiqet të vërë në dukje romantizmin e Serembes, ndërsa në shkrimin e Revistës “Nëntori” të 1973-it “Mbi disa probleme botëkuptimore të poezisë së Zef Serembes” do të vinte në dukje kultin e ndjenjës dhe misticizmin e Serembes. Mendojmë se kjo tezë që ka pa dyshim, në pikënisje një bazë reale, më vonë shfaq një nga skajshmëritë në interpretimin e krijimtarisë së Poetit, përmes pohimeve “…duket sikur i vetmi realitet për Seremben është bukuria dhe dashuria e vajzës”, “dashuria për poetin arbëresh qe shndërruar në thelb të jetës, në të vetmin kuptim të saj”, “poezia e Zef Serembes nuk krijoi dot situata të fuqishme opozitare”, apo tek shprehja që Serembeja “preferon më mirë t’u shmanget konflikteve me shoqërinë”, vërejmë një shpërfillje të patriotizmit luftarak të Poetit arbëresh dhe interesit të tij ndaj çështjes së lirisë të popujve.

Po ashtu, mbledhësi e studiuesi i folklorit të ngulimeve arbëreshe të Italisë, Kolë Kamësi, ndër një varg artikujsh për Arbëreshët e Italisë, të botuar kryesisht te revista “Leka” “1934–1944”, e të përmbledhur në vëllimin “Shqiptarët e Italisë”, e përmend Seremben ndër poetët arbëreshë që ditën të lëvronin në mënyrë mjaft të hijshme artin e bukur të poezisë; citoj: “Poezinë e Zef Serembes, nunës të shkruamë në dialekt të Shqytarëve t’Italis, janë mjaft të bukura e me mêndime te nalta;…”.

Më 1975 doli në dritë monografia e parë e plotë për poetin nga studiuesja K. Kodra, kushtuar jetës dhe krijimtarisë së Serembes, në të cilën zbulohet për herë të parë lidhja e theksuar e Poetit me poezinë popullore që mohohej nga disa studiues, flitej për disa faza zhvillimi të kësaj poezie dhe analizoheshin ndikimet e poetëve të tjerë romantikë italianë, francezë, anglezë në të. Heroin lirik të poezisë së Serembes e gjejmë në artikuj e studime të Klara Kodrës, përmes të cilave, ajo na bën me dije se te Serembe i gjemë të dy llojet e këtij heroi lirik. Madje ajo e cilëson “ tipik për romantizmin europian, por deri atëherë i panjohur për romantizmin tonë dhe dëshmon për novatorizmin e Serembes”. Edhe studiuesja ruse Serkova zbulon veçoritë specifike të heroit lirik të poezisë së Serembes që s’është më, sipas saj, heroi tribun dhe luftëtar, karakteristike për romantizmin shqiptar të rilindjes, po heroi rebel kundër shoqërisë, individi që qëndron më lart se ajo.

Në vitet tetëdhjetë Latif Berisha do ta cilësonte vlerën e madhe të poezisë erotike të Serembes si kreacion artistik që e bën atë të ngrihet dhe mbi kufijtë kohorë e hapësinor të mediumit të vet.

Në vitet nëntëdhjetë dhe dymijë vijuan studimet historiko-letrare dhe esetë e kushtuara Serembes, duke zbuluar gjithnjë anë të reja të krijimtarisë së tij. Akademik Qosja e rimerr studimin e këtij poeti origjinal që e kishte portretizuar te “Dialogë me shkrimtarë” dhe i kushtoi një kapitull të rëndësishëm të veprës së tij për romantizmin shqiptar në “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, vëll. 3.

Robert Elsie i jep një vend Serembes në “Historinë e letërsisë shqiptare” të 1995-ës (përkthyer në shqip më 1997), duke pranuar gjykimin e dhënë nga shumë studiues se “poezia e tij është poezia më e mirë lirike shqipe” para kohëve të reja. Ka edhe studiues si Anton Nikë Berisha që në veprën “Interpretime të letërsisë së Arbëreshëve të Italisë” priret për të vënë në dyshim vlerën estetike të poezisë së Serembes, të cilën ai e vendos më poshtë se De Rada, Dara, Skiroi, dhe se folklori arbëresh, citoj: “megjithëse arti i Serembes krahasuar me atë të De Radës, Santorit, Darës dhe Skiroit vlerësohet si më i zbehtë në disa këndvështrime përsëri, ai si poet zë një ndër vendet e nderit si përfaqësues i denjë i romantizmit shqiptar në përgjithësi e krijimtarisë së arbëreshëve të Italisë në veçanti. Ndërkaq, studiuesi Milazim Krasniqi e veçon Seremben si një poet me origjinalitet të dallueshëm qartë, pavarësisht se në çfarë forme poetike shprehet, citoj: “…poezia e Zef Serembes përgjithësisht është më lirike, më ekspresive, më e shkurtër dhe më pak narrative, se poezia e De Radës dhe e Gavrill Darës së Ri”.

Përkundrazi, studiues të tjerë e vlerësojnë poetin shumë lart: Hamit Xhaferri e ndërlidh figurën e Serembes me rilindjen e një letërsie me një krijimtari poetike të mrekullueshme; Vebi Bexheti arrin në përfundimin që Zef Serembe mbetet edhe mëtutje zëri ndër më të fuqishmit lirik të poezive arbëreshe. …. Figura e Zef Serembes …dhe veprat e tij lirike të vrullit luftarak që aq shumë janë të mëshiruara në mes veti, mbeten ndër margaritarët më të çmueshëm në mbarë letërsinë e Rilindjes Kombëtare, ndërsa Bardhosh Gaçe, duke e cilësuar ndër të tjera heroin lirik të Serembes si trim të poezisë popullore, që dashuron dhe vuan, vashën gjithashtu e vizaton me mjete stilistike popullore…., ai arrin në përfundimin se Zef Serembe përpunoi në hapësira të gjera lirikën e vet, duke shfrytëzuar përvojën e pasur të poezisë sonë popullore dhe duke dhënë përvojën e vet individuale të vjershërimit.

Është folur për qartësinë e gjuhës së Serembes. Po deri ku kjo qartësi është fryt i përpjekjeve të tij me anë të limës e deri ku i përpunimeve të të nipit? Kësaj pyetjeje s’mund t’i përgjigjesh pa bërë krahasime midis poezive që dihen me siguri si autentike dhe poezive të tjera ku ka pak siguri.

Studiuesit shqiptarë e arbëreshë vijojnë të interesohen për autenticitetin e poezive të Serembes. Poeti e studiuesi arbëresh Giuseppe (Zef) Schirò Di Maggio te artikulli “Kush do ta falë shtrembërimin e çmendur?” (“Chi perdonerà la “matta profanazione?”), botuar te revista “Filologia” (“Biblos”) më 2005, ngre problemin e një poezie të Serembes, e gjetur në Arkivin e Famullisë së Horës së Arbëreshëvet, të cilën ja kish dorëzuar Papas Jani Pecoraro. Ai në fillim shpresoi se ishte fjala për një dorëshkrim autentik, meqenëse mbante firmën e Poetit dhe historikisht ky kishte qenë në Horën e Arbëreshëvet (1886), ku kishte lënë edhe disa poezi. Prandaj, i entuziazmuar, Di Maggio e fotografoi faqen që mbante vjershën dhe e mori me vete në Seminarin Ndërkombëtar me rastin e 100-vjetorit të vdekjes së De Radës, organizuar nga Katedra e gjuhës shqipe të Universitetit të Kalabrisë më 2003. Atje u takua me studiuesin Belmonte nga i cili mësoi se vjersha nuk qe autentike, po e modifikuar. Më pas, në po këtë seminar, do të zbulonte nga një kumtesë për De Radën, mbajtur nga studiuesi Giovanni M. Belluscio, se Poeti i Madh (De Rada) kritikonte ashpër drejtuesit e periodikut arbëresh “Arbëri Rii” (Sicili), pikërisht për modifikimin arbitrar të një poezie të Serembes. Doli se ishte fjala për vjershën e zbuluar nga Di Maggio. Se kush e kishte modifikuar ai e zbuloi pas kërkimesh të mëtejshme në botimin “Omaggio a Giuseppe Serembe” nga Belmonte dhe në botimin e veprave të plota Opera Omnia të Zef Schirò-it nga prof. Matteo Mandalà. Autori i modifikimit, sipas të gjitha gjasave, ishte vetë Zef Schirò-i (Plaku), një nga drejtuesit e revistës asokohe. Modifikimi në fjalë kishte ndodhur me vjershën (Këngës së Mallit) ose sipas origjinalit të Poetit (Kënk Tharosi), për t’ia bërë të kuptueshme publikut të Horës së Arbëreshëve. Studiuesi Di Maggio mendon se nuk mund të flitet për shtrembërim siç pohon De Rada, po më tepër për përmirësim, meqenëse bukuria e vjershës së Poetit nuk cenohet dhe vjersha kështu u bë popullore në Horën e Arbëreshëvet.

Në përfundim, botimi i saktë i krijimtarisë së Serembes lidhet me problemin e një vlerësimi sa më objektiv të poezisë së tij, origjinaliteti i së cilës spikati që në të gjallë të Poetit, po që ende nuk është ndriçuar saktësisht dhe plotësisht nga studiuesit. Madje, ende i pazgjidhur deri më sot është problemi i një botimi kritik të vjershave të tij që kërkon zbulimin e më shumë dorëshkrimeve autentike. Me botimin kritik të dorëshkrimeve të 9 vjershave të Serembes (1989) si edhe të poezisë kushtuar Dora d’Istrias (1986), prof. G. Gradilone ka çelur një hulli që duhet ndjekur për botimin e dorëshkrimeve të tjera që mund të gjinden si edhe rivlerësimin e botimeve që janë në qarkullim.

Kjo është një sfidë që qëndron para studiuesve të sotëm për të mundësuar botimin në shqip të veprës së plotë që do ta vendoste Poetin arbëresh në piedestalin e merituar.

Po e përmbyll këtë studim me disa poezi të Serembes marrë nga vepra “Zef Serembe, Vepra 1”, SHB “Rilindja”, Prishtinë, 1985.

KËNGA E MALLIT TË PARË

Dëgjo, vash’, këngën e par’

që ta thot’ një djal’ bujar,

Dëgjo, vash’ këtë kangjele

q’është e butë posi dele.

Një e diel ishte pagdhirë

tërë dritë e gaz të dlirë.

Dolla jashtë e s’kish njeri,

kisha helm, jo lumturi:

E një vashëzë kërkonja

po hirplote, siç e donja.

***

Mesha e madhe, ja po biJe

e nga kisha mënt i shtije;

Dola: vashëzat po vinin.

qetë e lehtë në kishë hynin.

Asnjë vash’ s’m’u duk e mirë

e asnjëra s’m’ip dëshirë,

Dhe kjo zemër psherëtinte,

se nuk gjente kë kërkonte.

Po kjo zemër u gëzua

kur një vashëz u afrua,

Kur te sheshi ajo shkonte,

tërë sheshi dritë lëshonte.

I shkëlqenin ata sy

që nuk shihnin as njeri,

Si një fluturëz e lehtë

vej në kishë e zhdukej vetë.

***

Kur e vrejta, kur e pashë,

,,Sa e bukur”! sakaq thashë.

Që ahere s’pat pushim

ky i mjeri shpirti im.

Ditë e natë un’ e kujtonj,

natë e ditë e dëshironj;

Posi hije pas i rri,

e vështronj me dashuri,

Kur më sheh e më ve re,

ndjej të madhe një hare.

Kur dëgjoj fjalën e kthyer

të Parajsës hapen dyer;

Kur më flet e më shikon,

zemrën një shigjet’ ma shpon.

E kur vjershën ajo shtije

duket se më vjen të bije!

***

E kur gjumi pra më zë

unë në paqe s’mund të flë:

Me at sy n’ëndërr më rri,

që të fshehur kan’ magji.

Se m’do fort ajo më thotë

edhe nxjerr dy pika lotë:

E tek veshi më rrëfen

se sa mall për mua ndjen.

Asaj dorëzën ja ngas,

buz’ më buzë asaj i flas,

Edhe mezin ja shtrëngonj:

duke e puthur un’ gëzonj.

Pra si nj’ëndër vete e shkon,

po në zemër më qëndron.

Kushedi a më dëgjove,

mallin tim a e kuptove?

Kushedi tek ti a foli

malli e zemrën a ta ndolli?

Me gjith’ zemrër un’ të dua,

se fort më pëlqeve mua.

Ti me mua, vashëz, eja,

se të dua si veteja.

Tok të rrojmë te ky dhe

si në zi e në hare.

Tok të rrimë në rini,

tok edhe në pleqëri.

VRULL

Zogj të bukur këndojnë me hare,

Po zemra do më plasë mua në gji.

I helmuar e shkoj jetën te ky dhe,

Mërzitem në katund, në vetmi.

Tërë shkëlqim m’hapet përpara deti

Që zgjon te trutë e mi mendime shumë,

Zëmra m’u shqerr nga tmerri mua të shkretit

Aqsa vetëm pushoj kur bie në gjumë.

Arbëri matanë detit, na kujton,

Se ne të huaj jemi te ky dhe!

Sa vjet shkuan! E zëmra nuk harron,

Që ne turku na la pa mëmëdhe.

Hakmarrja na jep shpresë e na ndriçon

Por fryn era dhe akull më zë,

Se ç’ka qënë Arbëreshi po harron:

Dhe s’i vjen turp aspak, po rri e flë.

VASHES SË LARGËT

Fati ynë është shumë i fort

Se na jep helme dhe mort,

Posi hënës, posi djellit,

Që kërkohen kot prej qjellit,

Se i shkreti fat i zbon

Edhe kurrë s’i bashkon.

Edhe i ligu mirë e di

Që është drita dashuri.

E kur fatin tim kujtoj

Derdh un’ lot e psherëtoj

Plag’ e rëndë s’hiqet dot

Që më bëre ti qëmot:

Qenë ilaçe e qenë bare

Që s’më vlejtën mua fare.

Nuk pushon ky helm i fort,

Që na jep përdita mort.

KËNGËTARI DHE BILBILI

Jam i vetëm në mesnatë

si bilbili i pafatë

Që me zënë e tij i thotë

sa mjerime ndjen dhe lotë

Trëndafiles dal nga gjembi

q’e ka zëmërën si shkëmbi

Fërshëllimet që këndon

Trëndafilja s’i dëgjon

Fërshëllimet që këndoj

i rrëmbeu mali e përroj

Edhe un’, këngtar i mjerë

vajtoj fshehtas heraherë

E këndoj e qaj si dua

e me lotët bëj një krua

Vashë, syt’ m’i përvëlove:

unë të desha, ti më zbove

Je si një tufan që shkrep

që rrëmben e rreh e shqep

Flaka jote më rrëmbeu

kurm e shpirt më dogji e preu

Shkove e zjarri që më le

më bën hi, më fut në dhe

Ahet që mjerimi i sjell

ngrijnë e larg era i shtjell.

FYTYRA E SAJ

Si vajza ime e bukur s’ka asnje

E prerë, e holl’ si kumbull, drejt më rri:

Kur ecën, shkon si zog e mbase më

Zërin e saj ngre plote harmoni.

I ndan flokët në mes e rrethas vë

Gërshetin që i shkëlqen krejt në të zi,

I feks balli që rreze zë

Si gryka e detit ne agim’n e ri.

Te zes e tërë mend e mall të thellë,

Sytë e saja shkëlqejnë më se hënë,

Në mes faqes i qesh hunda e hollë.

Ka buzët si merxhan, është faqehollë,

Dorën dhe zverkun si alabastër vënë

Edhe, kur qesh, sikur te ngre ne Qiellë.

NJË DITË ËSHTË JETA

Po vrej si Agimi, ja, nga deti ngjitet,

Dëgjoj si era mbushet me freski:

Shoh si dheu me dritë krejt stoliset

E si dielli shtie zjarr e bukuri,

Në gjithë vëndet gumëzhima shqitet,

Jeta me shpresë qesh dhe ëmbëlsi,

E hapet gazi edhe gëzimi rritet,

Largohet mjegulla ngado që ri.

Koha shkoi e mesdita na pllakosi;

Mërzimi nëpër sheshet mbretëron,

Do të thotë se koha e mirë sosi.

Mbrëmja hapë dyert e natës edhe nxin,

Gjumi gjindjen e zë dhe s’e lëshon.

Njerinë fati ashtu në varr përpin.

TE BREGU I DETIT

Atje nga bregu i detit shoh një valë

Që me oshëtimë stuhia e degdis,

Si në mal ujët ngrihet pa u ndalë

Si për të rrahur qiellin e zi pis.

Dielli mbulohet, qielli është i zënë

Nga mjegulla që dhenë e tërë fsheh:

Dhe koha e keqe krejt pas krahve le

Helmet dhe frikën që s’kanë të thënë.

Era ra dhe tufani, ja, mbaroi,

Duke qeshur në qiell dielli dolli

Dhe natyra stoliset me hare.

Mëkata paqën e vjetër dërmoi

Edhe neve një valë helmesh na solli:

Po gjaku i Krishtit dha paqën e re.

ALI TEPELENASIT

Shkrepën malet një ditë e u qé treguar

Si dielli i Shqipërisë plot me re:

U tromaks turku e mbeti i helmuar

Kur madhërinë tënde vuri re.

Krejt bota ktheu syt’ për të shikuar

Se mos në malet tona shkrep rrufé,

Se mos raca burrërore tue lëftuar

Mirr fronin që i përkiste asaj mbi dhe

Oh, sa shpresa të kota! Si u ndërrove?

Me të rrema e me gjak ndeze atë zjarr

Që dogj lirinë në tona luadhe.

Ti burra e gra gjakose e shkatërrove

Rrodhën lotët përdhe si rrëké e madhe:

Me nëmë e turp u fute ti në varr.

Bibliografi:

Altimari, Francesco. (2012). Gli Arbëresh d‘Italia per la rinascita dell Albania tra XVIII-XIX Secolo: paralelizmo con altre diaspore di area italo-balcanica në: “Studia Albanica”, ASHSH. Tiranë.

Belmonte Vincenzo. (1988). Omaggio a Giuseppe Serembe, Amministrazione Comunale di S. Cosmo Albanese. “Vatra”.

Belmonte Vincenzo. (1976). Vjershe, Strihar (San Cosmo Albanese). Tito-Linotipya GraphiSud ACR.

Belmonte Vincenzo. (1991). Alla ricerca del Serembe autentico, Cosenza.

Belmonte, Vincenzo. (2018). I canti (Kënka), Cosenza.

Berisha, A. Nikë. (2013). Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë. “Faik Konica”, Prishtinë.

Berisha, Latif. (2002). Vepra, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.

Bexheti, Vebi. (2020). Studime arbëreshe, Tetovë.

Cassiano, Domenico. Poeti i Strigharit: (Zef Serembe). Strigari, Cosenza, 1977.

Çabej, Eqrem. (1978). Studime gjuhësore, V, Prishtinë.

Çabej, Eqrem. (1994). Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, “Çabej” MCM, Tiranë.

Di Maggio, G. Schirò. “Chi perdonerà la “matta profanazione”? Una poesia di Giuseppe Serembe contraffatta dai Nostri”, në: “Biblos”, Biblioteka Komunale e Horës së Arbëreshëvet – anno XII, N. 26 2005.

Elsie, Robert. (1995). Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë.

Gradilone, Giuseppe. (1960). “Spiriti e forme della poesia di Giuseppe Serembe”, në: Studi di letteratura albanese, “Urbinati”, Roma.

Gradilone, Giuseppe. (1986). Zonjës madhe perëndeshë Elenës Gjika – Canto a Dora D’Istria, edizione–introduzione, trascrizione, apparato critico. Istituto di Studi Albanesi. Roma.

Gradilone, Giuseppe. (1989). Contributo alla critica del testo dei canti di Giuseppe Serembe. Istituto di Studi Albanesi. Roma.

Gjendja Aktuale e Studimeve për Arbëreshët. Kuvendi i Parë i Studimeve Arbëreshe. Qendra e Studimeve dhe Publikeimeve për Arbëreshët. 27–29 shtator 2021, Tiranë.

Gjuha dhe Letërsia e Arbëreshëve. (2011). Aktet e Simpoziumit Ndërkombëtar për Arbëreshët, Tetovë, 28–29 prill 2008. Universiteti i Europës Juglindore. Fakulteti i Gjuhëve, Kulturave dhe Komunikimit. Tetovë.

Historia e letërsisë shqipe. (1960). USHT, vëll. II. Tiranë.

Kamarda, Dhimitër. (1870). Dora d’Istrias–Shqiptarët (A Dora D’Istria – Gli Albanesi). Livorno.

Kamsi, Kolë. (2006). Shqiptarët e Italisë, Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, “Phoenix”, Shkodër.

Kodra, Klara. (1975). Vepra poetike e Zef Serembes, AShRSh, Tiranë.

Kodra, Klara. (2000). Zef Serembe. Poezi. “Argeta LMG”, Tiranë.

Kodra, Klara. (2018). Paralele dhe kryqëzime: ASA, IGJL. vëll. I. Tiranë.

Kodra, Klara. Romantiku atipik Zef Serembe dhe enigmat e poezisë së tij, ExLibris 20.03.2024.

Mandalà, Matteo (2006). Gjurmime filologjike për letërsinë e vjetër arbëreshe, “Çabej”, Tiranë.

Marchianò, Michele. (2021). Kolonitë shqiptare të Italisë dhe letërsia e tyre. (Ekstrakt i fashikullit të korrikut 1913, i Revistës së Italisë), Romë, 1913. QSPA, Tiranë.

Poezija popullore arbëreshe. (Mbledhur, përshtatur dhe vënë në gjuhën e sotme nga Ziaudin Kodra). Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1957, XXXI + 163 f.

Proko-Jazexhiu, Vilma. (2021). Një vështrim mbi botën arbëreshe në të dy fjalorët enciklopedikë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, “Continuum”–Revistë e Studimeve Arbëreshe. QSPA. Viti I, 2020–2021, Nr. 1, Tiranë.

Qosja, Rexhep. (1968). Dialog me shkrimtarë, Instituti Albanologjik i Prishtinës. Prishtinë.

Qosja, Rexhep. (1986). Historia e letërsisë shqipe. Romantizmi, ASHAK, vëll. 3. Prishtinë.

Schirò, G. Junior. (2021). Historia e letërsisë shqipe. QSPA, Tiranë.

Serembe, Zef. (1883). Poesie italiane e canti originali tradotti dall’albanese, Cosenza.

Serembe, Zef. (1926). Vjershe (nën kujdesin, me parathënie e shënime nga avokat Cosmo Serembe). Milano.

Serembe, Zef. (1977). Poeti i Strigarit. Ribotim, nën kujdesin e Domenico Cassiano (botim i Amm. Comunale.

San Cosmo Albanese).

Serembe, Zef. (1985). Vepra 1. Vjersha. “Rilindja”, Prishtinë.

Serembe, Zef. (2000). Vepra 4, Studime dhe Kritikë/Monografi, “Rilindja”, Prishtinë.

Serembe, Zef. (2000). Më të bukurës në Strigari. “Toena”, Tiranë.

Serkova, T. F. (1967). “Poezija italianskih Arbereshej i problemi albanskovo romantizma”, ACTES DU PREMIER CONGRÈS INTERNATIONAL DES ÉTUDES BALKANIQUES ET SUD-EST EUROPÉENNES: Sofia, 26 août-1 septembre 1966, Académie Bulgare des Sciences, Sofia.

Studi di letteratura albanese. (1960). “Urbinati”, Roma.

Studime për nder të Aleksandër Xhuvanit. (1986). ASHRPSSH. IGJL. Tiranë.

Shuteriqi, Dhimitër. (1961). “Mbi jetën dhe krijimtarinë e Zef Serembes”. “Buletin i USHT”, Seria e Shkencave Shoqërore, Tiranë, nr. 4.

Shuteriqi, Dhimitër. (1973). Nëpër shekujt letrarë, “Naim Frashëri”, Tiranë.

Shuteriqi, Dhimitër. (1980). Nga letërkëmbimi i Zef Serembes, “Studime filologjike”, Tiranë, nr. 4.

Shuteriqi, Dhimitër. (1999). Disa vjersha që mendohet se janë të Zef Serembes, “Studime filologjike”, Tiranë, nr. 3-4.

Xhiku Ali, (1973). Revista “Nëntori”, 4. Tiranë.

Xhiku, Ali, (1980). Romantizmi arbëresh. “Naim Frashëri”, Tiranë.

Xhiku, Ali, (1981). “Veçori të romantizmit në letërsinë arbëreshe”, Studime për letërsinë shqiptare, I, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, ASHSH. Tiranë.

Bibliografi e pashfrytëuar për artikullin

Aliu, Ali, “Vështrim tjetër për Seremben”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, SNGJLKSH 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 43-45.

Bulo, Jorgo, “Njëqind vjet pas vdekjes së Zef Serembes”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 20/2, ASH-IGJL & UP-FF, Prishtinë, 2002: 17-18.

Gashi, Osman, Prishtinë, “Pikëtakime në poezinë e Zef Serembes dhe të Giaccomo Leopardit”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,21/1, UPFF & UT-FHF Prishtinë 2003: 75-79.

Hamiti, Sabri, “Zef Serembe: romantiku i vetmuar”, Tryeza: 100 – vjetori i vdekjes së Zef Serembes, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,20/2, ASH-IGJL & UP-FF, Prishtinë, 2002: 7-15.

Jakupi, Muharrem, “Karakteristika arbëreshe në lirikën e Zef Serembes dhe Vorea Ujkos”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 66-74.

Jorgo, Kristaq, “Serembja si problem historiografik”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 47-51.

Krasniqi, Milazim , “Sonetet e Zef Serembes”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 53-65.

Izet Bebeziqi. “Shkrimtarët arbëreshë. Zef Serembe”, Izet Bebeziqi, “Shkrimtarët arbëreshë. Zef Serembe”, “Revista letrare” Tiranë, 1944, nr.12, f. 10.

Damiano Gualiardi një figurë e rendësishme në  shpërndarjen e kulturës arbereshe

by

Sot, në pak rreshta dëshiroj  t’iu njohë me një figurë arbëreshe, i cili sipas meje njihet më tepër për rolin e tij në fushë të politikës se sa për kontributin e tij  të vlefshëm  në fushë të kulturës arbëreshe. Ky  arbëresh quhet   Damiano Gualiardi. C:\Users\iljas\Downloads\FB_IMG_1729103249470.jpg

Z. Gualiardin e njoha nën shoqërimin e një mikut tim shumë të mirë prof Francesco Marchiano disa vite më parë në Spezzano\ Spixano, ngulim arbëresh. Mu prezantua si “Uomo della politica” por unë e perceptova më tepër si një arbëresh i cili donte botën arbëreshe,  hulumtues i saj  dhe kishte dhënë një kontributë gjigand në shpërndarjen e kulturës arbëreshe.

Atë mbrëmje  ndodheshim në San Benedetto Ullano (qyteza arbërshe në Kalabri), ku do të mbahej pjesa e dytë e kuvendit “Arbëria dhe Fëmijët”,  organizar nga Federata  Uniarb, zhvilluar në datat  10, 11, 12 tetor,  dhe argumenti në këtë pjesë  ishin kostumet. 

Në fakt  kisha dëgjuar për kostumin e grave të Mongrassano,  qytezë kjo për të cilën  Z.Gualiardi, thelloi studimet dhe arriti që në 1988 të publikonte tekstin Mongrassano, “Viggio nei secoli di una comunità” dhe nisa ta pyesja për argumentin në fjalë. Si gjithmonë ndodh që argumenti sjellë argument, dhe si përfundim vijnë një seri informacione të cilat do t’i lexoni në vijim 

Atë mbrëmje në qytezën e  San Benedetto Ullano, frynte një erë e ftohtë, dhe si rrjedhojë  gjetëm një vend ku ishim më pak të goditur nga era.  Në një kënd të oborrit Agri- Art gjendej një stol Përballë ishte guzhina dhe na vinte aroma e gatimeve ku po gatuhej për mysafirët që të darkonin së bashku. Në ato momente i zoti i lokalit  Oreste Blandi na sjellë një shishe birrë të shoqëruar me një piatë, ku mblidhej filozofia e shpirti arbëror. Dy qofte nga një për secilin, një fetë bukë, por mbi të gjitha ai ambjent i qeshur, i gëzuar. Një atkosferë që ia kalonte çdo atmosferë e një restoranti të c’do kalibri qoftë ai.  U rezervova vetëm me fjalën “faleminderit” por me siguri që zemrat tona, (të të treve)  kishin perceptuar më parë atë çka deshën të thonin  shikimet tona. 

Ndjeva një ndjesi të çuditshme, një ndjesi gjitonie”  shqisat ishin të gjitha në  ato vite fëmijërie, e më dha idenë e atyre festave, kur mblidheshim farë e fisë në shtëpinë e gjyshes, në atë obborin e saj. Për njëçast heshta,  ndërsa shpirti im  voziste si një e marrë  në atë epokë të shkuar. 

Bisda me Z Gualiardi  nisi me kerkimet e tij në ngulimin arbëresh të Mongrassano-s, Cs, dhe vura re që ai më fliste me shumë dashuri për atë qytezë sikur të ishte lindur dhe rritur në atë ngulim arbëresh. 

Mongrasano- më tha Ai- është një ngulim  e formuar në dy pjesë. Njëra pjesë është më e lashtë se tjetra.  Padyshim që  ky ngulim ishte e populluar nga një grup i familjeve ardhur nga Shqipëria; rreth vitit 1478 ose në fillim të vitit 1500. Më 20 korrik 1459 Princi i Bisignano e dha në juridiksionin civil Peshkopit të S. Marco. Më 1642 familja Gaetani e bleu atë, e cila në 1688 ia shiti Marquises  se Fuscaldos që e mbajtën atë deri në heqjen e feudalizmit (1806).. Në 1811 u bë një pjesë e Serra di Leo. Më 1816 u ngrit në një bashki, me Serra di Leo e fraksionin e saj. 

Foto në vijim Mongrassano.

Në këtë rrugëtim Autori shtrihet në hapsirë dhe në kohë në kërkimet e bëra prej tij, duke na dhënë një vizion të Mongrassano-s në shekuj.  Ndërsa më rrëfente, ai nënvizon faktin se  arbëreshët e Mongrasano-s  ardhur nga territoret e Shqipërisë vazhdojnë të ruajnë akoma mbi 750 fjalë arbëreshe. Mbiemrat e tyre janë edhe një tregues shumë i qartë, dhe se ruajnë ende sot idiomën e gjuhës nga kanë ardhur , si  edhe disa vjersha që i quajnë Vajtime. 

Për të arritur në këto konkluzione, Gualiardi  kishte ndjekur një metodologji dhe kishte  përdorur  intrumenta: mapën demografike, Komparatën, fjalorin e Domenico Zangari, Çabej, Fan Noli fq 13.( Në 1978 ai kishte themeluar; Centro di Documentazione e Ricerca Arbëreshe në San Demetrio Corone\ Shën Mitër).  

Autori në këtë “Udhëtim”  kishte krijuar  një album fotografik mbi kostumet dhe jetën e arbëreshëve të Mongrassano-s,  duke krijuar atyre  “Një park” me  pemë gjenealogjike të familjeve,  të cilat krijonin historikun e e atzre shekujve të qytezës së tyre. Këto metoda hapnin  njëkohësisht kapilar për tu kryer studime antropologjike, etnolinguistike, Eco linguistike,  etje . Munda të grumbulloja 2000 foto dhe 3000 persona dhe kjo u realizua në 1977.

Interesante është se si arbëreshët e Mongrassano-s mbajnë mbiemrat e tyre si Sarri( Sharri, Peta, Golemi, Losh). Fjalët më antike për organet gjenitale shprehur  në zhargonin “ volgar” metaforik “ Rrush”  ende dëgjohet  sot në fjalorin e  tyre të përditshëm. Në viti 2019 i publikon këto mbiemra në : L-origine albanese di alcuni cognomi della comunità di Mongrassano, Edizioni Vatra. 

Foto e vitit 1912. Është bërë në ditën e Karnavaleve. Kjo e re është veshur me kostumin e nusërisë së arbëreshëve të Mongrassano-s 

Kërkime mbi botën arbëreshe autori kishte filluar vite më përpara. Në vitin 1984 Gualiardi publikon librin : Gli arbëresh di Calabria- note sui origini, sviluppo, stato attuale e problemi. Ndërsa një Fjalor Italisht- shqip  e kishte publikuar në 1985.  Në foton Leo Serra,  pamja na jep një vështrim të shkurtër të jetës së përditshme të arbëreshëve të dikurshëm  bërë nga sakrifica të mëdha, por edhe njerëz të heshtur dhe këmbëngulës, të injoruar nga institucionet, të detyruar ta lidhin fatin e tyre me tokën dhe solidaritetin të lindur nga nevoja: furra e përbashkët bëhet jo vetëm një instrument i bërjes së bukës, por edhe i miqësisë mes tyre.

Në 1988,  autori publikon; Orme di una rinascita. 

Dëshira për ta parë këtë botë arbëreshe të ngjallet. Kontesti hisorik, politik e shoqëror i jepte atë ideal të një rilindje të kësaj bote arbëreshe e cila kishte dhënë shenja agonie. 

Në 2001 jemi jo shumë larg pas miratimit të ligjit mbi pakicat kombëtare hisorike, dhe shohim dhe deklaron që  ky ligji nuk është një ligj i denjë për krahinat ku shtrihen arbëreshët. Këtë pikë Gualiardi  e shtron si “ Uomo di politico” por dhe një individ i kulturës, ku deklaron qartë se arbërishtja dueht të jetë pjesë e detyrueshme e kurrikulave shkollore.  Vetëm kështu mund ta shpëtojmë Arbërinë e Arbëreshëve.  

Autori në tekstet që publikon nuk ndalon vetëm tek gjuha, tek historiku, por edhe tek ajo kulturë që është ende gjallë që është ende e vyer shumë e rëndësishme. Pikërisht për këtë autori grupon minorancën e re dhe të vjetër, krijon një atlante, ku prezantohet objektet kulturore si ato materiale  jo materiale dhe shtron kërkesën e shpëtimit të saj.  (Vecchie e nuove minoranze 1990)  

Guagliardi është një djalosh, i cili rritet në një qytezë arbëreshe ku fryma e botës shqiptare nuk kishte munguar asnjëherë. Arsyeja ishte  sepse jo largë prej asaj qyteze rreth 2 km larg  ishte Istituti Shën Adriano ku ku kalitën profesorë e intelektualë shumë të zotë. Pasi mbaron studimet në liceun Klasik në Shën Mitër, vazhdon studimet për sociologji. Ishte dega që prferonte dhe që kishte bërë kërkime mi atë etni ku pjesë e së cilës ishte dhe vetë Ai. Kush më mirë se sa ai në atë grupë studentësh  njihtë këtë pakicë minoritare pjesë e së cilës ishte edhe ai. Gualiardi rritet me ideale. Ideale të një komunizmi utopik, ku egziston barzia dhe lumturia është e të gjithëve. Karrjera e tij politike fillon më 1976, kur emërohet këshilltarë në Komunën e San Demetrio Corone. Ngjit shkallët në karrjerën e tij politike. Në 1981 formon Lega Italiana della Minoranza arbëreshe (Lidma). 

Në vitin 2000 zgjidhet në Këshillin Rajonal në shtatë legjistratura, dhe më vonë Assessore rajonal te Turizmit dhe të Mirat kulturale, i deleguar për pakicat minoritare lingustike të  Kalabrezve në botë.  Projektues dhe Drejtor të Istitutit Internacional, Centro iconografik arbëresh di Mongrassano 1990-1997, dhe sot është Presidente i Federates dhe shoqatave arbëreshe. 

Ndërsa bisedon me të nuk të jep idenë atyre individëve në fushë të politikës të cilët mbajë një guckë që të krijon distancë. Flet me pasion, dhe butësia nuk  është indiferente. Nuk më flet shumë për karrjerën e tij poltike. Përqëndrohet tek ato vite kur Shqipëria edhe pse nën një rregjim të fortë nuk munguan asnjëherë librat mga Shqipëria drejt arbëreshëve. Po ashtu edhe grupet folklorike të asaj kohe. 

Me shumë entuziazëm nis dhe rrëfen për grupin e tij “ Zjarri”. Vitet e rinisë. Bukuria  e atyre viteve në një qytezë të thjeshtë. Faqet e atij libri të një stil të rrjedhshëm plot informcione, data, kostume, ngjarje, përshkrime por edhe kontest historik të atyre viteve ’70 vite revolucioni të një shoqëria sa transitore aq edhe  industriale. Ishin vitet që u shtuan edhe aktivitete kulturore me Shqipërinë. 

Në 1974 ishte 30 vjetori i pavarësisë së Shqipërisë, dhe po fillonin përgatitjet. Unë isha në atë kohë një djalosh me ide të komunizmit dhe caktohem nga  Haki Keta, përfaqësues i Ambasadës shqiptare në Romë. Në aktivitet  ishte e ftuar  edhe Poetesha, paritizania  Joyce Lassu. Vjen Asnsambi i këngëve dhe i valleve, Hysni Zela, Vaçe Zela,  e shumë artistë të tjerë të mëdhenjë. Kush kujton atë aktitet i vinë mornicat edhe sot. Kishim në shpirt idealet për një botë më të mirë. Në sytë tanë  kishim dritën e vëllazërisë.  

Janë shumë kujtime. Në këto momente më bie ndërmend viti  1976, z.Haki Keta që ishte përfaqësues i amasadës shqiptare  në Romë më bënë një telefonatë dhe më thotë se  Anasambli i shtetit të Shqipërisë do të vinte në Itali.  Problemi ishte që të organizoheshin e të gjendeshin  fondet  për të realizuar këtë aktivitet. Cesaro Marino  në ato vite  ishte Kryetar Bashkie në Sezzano Albnanese\ Spixano  i cili  organizoi këtë takim  ku ansambli nuk  nxorri asnjë kokërr leku. 

Raportet i mbanim me përfaqësuesin  Misto Treska. Edhe këtu aktiviteti pati një jehonë dhe çdo gjë shkoi më së miri. 

 Në 1978 vjen nga Shqipëria  Ansambli shtetëeror në Shën Mitër. Kishte ardhur vetëm Kori..  Duhet të dini se në ato vite ne kishim një rringjallje me botën shqiptare. Në këtë periudhë nga 17 buste të Gjergj Katriotit të cilët u vendosën në territorin Italian,  9 prej tyre  janë vendosur me mbështetjen time në periudhën e Legës\ Lidhjes ku kisha themeluar dhe bëja pjesë.  

Arbëreshët gjatë kohës së rregjimit nuk mbajtën vetëm raport në fushën e kulturës, mbanim edhe raport në fushë të kërkimeve shkencore. Në vitin 1977 vijnë në Kalabri profesor si Aleks Buda, Jurgo Bula, Eqerm Çabej.  Më vonë vijnë edhe profesor Jup Kastrati, Dhimitër Shuteriqi, Ali Xhiku.. Pata fatin që ti njohë këta studiues, koka të mëdha të shkencës shqiptare  që më bënë akoma më shumë të njohë, të dua tokën nga erdhën të parët e mi, por edhe të ruaj kete gjuhë të stërgjyshëve të mi. 

Në vitin 1978  kur ishte java e dytë e karnavalit u mbajtë ekspozita e fotografive. Depozituam 100 fjalor të gjuhës shqipe 1, 2, 3, por edhe volumet të profesor Kastallarit, Shuteriqi etje. 

Në mujain e nëtorit 1979, do të organizohej një tjetër aktivitet i madh. I dërgoj z. Taqo Zota, si dhe z. Minella Totona katër kuponat e pagimit për koncertin në Frasnitë, Civita, Cerzeto, Spixano. Brënda 10 ditëve do të jepnim listën e pjesëmarrësve. Ishim të ftuar nga z. Pirro Lako. 

Nisemi në 26 dhjetor dhe  mbrrijmë në 27 Dhjetor në 1979 në Han të Hotit. Ishim gjithsej 7 persona dhe ishim të shoqëruar nga Zoti Taqo Zota. Në Pgradecë  bie një borë e madhe dhe bllokohemi.  Nuk mund të niseshim me autobus. Funksiononte vetëm treni që nisej nga Gur i kuq dhe mbrrinte në Tiranë. Dëshira e tyre ishin të na përcillnin me makina, por për një moment iu them. Për ne nuk ka problem ngjietemi edhe në tren. 

Mbrrijë në stacion të trenit dhe atje gjejmë ushtarë që kryenin ushtrinë në rrethin e Korëçs. Rrobat e tyre si mos më keq. Këpëucë të grisura, ndonjë pallto edhe të arnuar. Kishte plot fshatare të varfër të atyre zonave. I kam ndër mend edhe sot. Për një moment organizatorët na thenë se trenin duhet të shfrytëzohej vetëm për personat e grupit. Unë në ato momete nuk duroj dotë atë gjendje dhe iu them: Ne do të ngjitemi të gjithë në tren dhe do të udhëtojmë së bashku. O të gjithë ose asnjë. Kështu u bë,  u ngjitëm të gjithë në atë trenë duke udhëtuar Guri Kuq- Pogradecë- Han I hotit.  Kemi kënduar dhe qeshur, rrëfyer,  dhe kemi ndjerë një entuziazëm sikur të ishim vëllezër motra, miq e shokë të një familje të madhe. Gjaku nuk mashtron kurrë!  Ishte 2 Dhjetor të vitit 1980

Në vitin 1980 futen në botën arbëreshe disa fjalor. Unë kisha si qëllim të shpërndaja shumë libra të cilat  ishin pjesë e gjuhës, dhe e kulturës sonë. Kujtoj Fjalorin  e Z Emil Lafe shqip italisht  Shtëpia botuese Vatra. Sollëm maune( Tir) plot me libra të cilat ua shpërndamë bibliotekave të komunave po ashtu edhe atyre privateve. 

Në 1981, vjen këtu Profesor Jup Kastarti,  Shuterqi,  Ali xhiku, etje dhe i shoqërojmë në qytezat arbershe. Shikonim tek këta profesorë atë lidhjen e fortë që na lidhte me tokën mëmë dhe që prindërti gjithmonë na i kishin futur në deje, që ne ishim një popull që kishim ardhur nga Shqipëria dhe që do të mbanim gjallë amanetin e të parëve duke ruajtur gjuhën traditat.    

Në 1984, në fushën kulturore të botës arbëreshe ndodhi dicka madhështore. Atë vit do vinte ansambli i këngës dhe i valleve nga Shqipëria. Kishim organizuar dicka  dhe  me fondet që kishim arrinim të mbulonim vetëm disa prej qytezave si Spixanë, Shën Mitër, Fermë, Firmozë, Civita, Frasnitë, etje në Kalabri. Ky aktivitet po kalonte kufijët rajonal dhe po i jepte mundësi që të njiheshim arbëresh me arbëresh té cilat gjendeshin në krahinat e tjera. 

Sido tia bënim? Marrë në telefonin, sepse qëllimi im ishte që ky koncert të shtrihej në të gjithë arbërinë. Në faktë Ajo i kaloi tejet e saj, sepse ky aktivitet  shkon në Casalvecchio, Chieuti, Ururi. 

Në atë zonë aty, në Molize, kemi mikun tonë arbëresh prof Mario Massari i cili ishte edhe Kryetar Bashkie. Marrë në Telefon prof Mario, i cili më thotë që nuk kishte më detyrën e Sindakos por do mundohemi ti sistemojmë nëpër shtëpira. Arrijmë dhe jepet koncerti i parë në sukses i jashtëyakonshëm me mijëra arbëresh degjonin tingujt e ardhur nga toka mëmë. Këndonim së bashku, një sienergji gjaku të shprishur ishte krijuar që bënte më të fuqishme atë vazhdimësi shekullore. Më takonte që ti shoqëroja deri në Bari. Ishte shumë emocionuese sei arbëreshët e Portokanonit ishin vendosur gjerdan,  përpara autobizit dhe nuk lejonin aspak që të nisej autobuzi. Nuk harroj kurrë ato emocione, ato sy  të përlotur, si dhe  tek taku i zemrave mes këtyre vëllezërve që krijonte atë magji shekullore rrahjesh zemre e shpirti nga koha që kur të parët e tyre ishin ndarë. 

I shoqëroj deri në Bari dhe kthehem në qytezën time.  Ata do të merrnin tragetin dhe do të niseshin për në Shqipërinë Mëmë.  

Vitet e vështira ishin gjatë periudhës së Revltës.  Ishte Mars i Viti 1991. Dëgjoja se ç’po ndothe në Shqipëri. Ato momente delikate që po kalonte Shqipëria, kur vëmëndja e të gjithëve ishte tek ndërrimi i sistemit, di dhe ndaj atyre që po vinin drejt bregut të Italisë, si dhe preokupimi se ku do të sistemoheshin, mëndja ime shkoi edhe tek ata shqiptare të papaunë,  që iu ishin djegur fabrikat, uzinat,  tek ata fshatarë  që bujqësia iu ishte  shkatërrua dhe ishin në një mjerim të pa parë.  Nuk ndenja, por menjëherë kërkova të bëja diçka për të. Mobilizohem dhe iu them miqëve të mi: Djema ndihmojmë ata vëllezër e motra në Shqipëri që po vdesin nga Uria dhe skamja. Në këtë grupë bënte pjesë edhe Prof Cettina Mazzei 

Spedicioni i parë drejt Shqipërisë ishte ai imi, Mars 199,  ku së bashkë me shumë qytetarë të ndershëm nisim drejt Shqipërisë 3(tre) Maune ( Tir)  drejtë Durrësit. I Kujtoj edhe sot ato momente kur në horizont pash të mbrrinte drejt bregut  trageti. Gjithmonë kisha patur mëndjen që t’iu bëja mirë vëllezërve të mi.

Më kujtohet që  kur vinte ansambli i shtetit, apo kur vinin grupe artistike, në fushën e shkëmbimeve kulturale , jo vetëm që jam munduar të jap më të mirën time të mundëshme por edhe i kam ftuar në shtëpi  kam kërkuar që ti redne pjesë të familjes, aq sa i kam hapur deri  dyert e dollapit, ku kanë qenë rrobat e mia  dhe u kam thënë: Merrni çfarë të doni. Vonë shumë vonë mora vesh që këta këngetare ishin pjesë të një “ Mercato nero” ku shisnin me çmime shumë të larta çfarë iu dhuronim, por kjo është tjetër histori. 

Gjatë gjithë karrjerës sime politike, kujtoj të gjitha ato hapa që bëja me idealin tim në shpirt për të mbajtur lidhje me këta vëllezër, që ata kishin nevojë për ne dhe ne kishim nevojë për ata.  

Ka shumë për të rrëfyer, por doja të shtoja periudhën e kur ishim grup i Zjarrit. Ishim të rinjë. Janë ato hapa ku ideali, pasioni dashuria forca patriotike nuk njohin kufij. Nuk do të harrojë kurrë Papas Xhuzepe Faraka, që na mblodhi dhe na na shtoi atë dashuri, për tu ndjerë pjesë e asaj bote arbërore që na përkiste.  Ishte viti 1973 kur u krijua grupi Zjarri. Foto në vijim Frasnitë 1973.

C:\Users\iljas\Downloads\20241017_110142.jpg

Jeta jonë ishte e rrethuar mes kostumeve arbërore, mes fjalëve arbërisht, mes festave të traditave si dhe mes atyre katundeve ku ne dëgjonim gjuhën tonë atë arbërore. Një rini e shëndetshme. 

Gualiardi është  president i FAA, dhe një lidhje të ngushtë e kishte edhe me qëndrën që themeloi At Bellusci në 1980.  Më gëzoi pa masë kur më tha se At Bellisci ishte i vetmi nga Priftërinjtë që nuk  ndalej në atë fjalë “ Komunist” dhe nuk u sollë si shumë priftërinjë të tjerë që mbyllnin derën por ai ishte me mentalitet të hapur. Sa herë që silleshin libra nga Shqipëria dhe shpërndaheshin në biblioteka ai kurrë nuk tha Jo, por i merrte sado të karakterit “Enverist” që ishin. Ai kurrë nuk i dogji ato libra dhe revista me përmbajtje të një rregjimi, sepse librat nuk digjen kurrë, janë pjesë e historisë sado të hidhura qofshin ato. 

Vitet e fundti Zoti ishte lidhur shumë me FAA dhe Gualiardin në veçanti, i interesonte një Arbëri e bashkuar, një Arbëri e fortë.  

C:\Users\iljas\Downloads\FB_IMG_1729103758128.jpg

Në vitin 2003 del një punë kolosale e Gualiardit “ La diversità Arbereshe. Testo antologico in quattro volumi. Nje tekst qe meriton njò vòmòndje dhe njò kritikò leterare.  

Vëllimi i parë është i ndarë në katër pjesë. Pjesa e parë fillon me rrëfimin historik të formimit të bashkësive shqiptare të Kalabrisë dhe më pas, duke kapërcyer afirmimin e letërsisë dhe intelektualitetit arbias, duke arritur në veprimtarinë bashkëkohore, pa harruar gjendjen aktuale të të folurit dhe diglosisë shqipe në shqipfolës. kontekst. Në pjesën e dytë donim të jepnim një paraqitje gjithëpërfshirëse të shprehjeve të diversitetit në kulturën popullore: festat fetare dhe popullore, kultura materiale, zakonet femërore, momentet e jetës së përditshme dhe cikli i vitit…. historia e ritit grek , dallimet liturgjike, kishat mijëravjeçare, kishat me strukturë arkitekturore greke dhe ato të ritit latin përbëjnë temën e pjesës së tretë. Së fundi, në pjesën e katërt theksohen elementët themelorë të organizimit urban të fshatit arbëresh.  Për më tepër, është përfshirë informacion i detajuar për asetet e tjera kulturore të komuniteteve; bibliotekat dhe koleksionet e librave, muzetë dhe strukturat kulturore, ekspozitat, arkeologjia. 

Teksti është vepër e plotë e Damiano Guagliardit, i cili përdori kontributet e Pier Luigi Ferraro, Rosanna Guagliardi dhe Giuseppe Carlo Siciliano në disa kapituj.

Vëllimi i dytë, me karakteristika mbizotëruese të informacionit historik, është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë i kushtohet komuniteteve individuale të provincës së Kozencës, formimit të tyre dhe ngjarjeve historike më të spikatura; pjesa e dytë përmban biografitë e rreth pesëqind personaliteteve më të rëndësishme të historisë së Arberisé me përfshirje të pjesshme të bashkëkohësve. Vëllimi është krijuar tërësisht nga Giuseppe Carlo Siciliano.

C:\Users\iljas\Downloads\unnamed (4).jpg

Vëllimi i tretë është rezultat i një përpjekjeje me tre duar. Pjesa e parë, kushtuar letërsisë arbëreshe dhe redaktuar nga Giuseppe Carlo Siciliano, përmban një antologji poetike nga Variboba deri në ditët e sotme, duke përfshirë disa tekste anonime nga tradita gojore. Antologjia prezantohet nga një ese e redaktorit mbi intelektualët shqiptarë në Risorgimento Calabria. Pjesa e dytë që lidhet me këngën është kuruar nga muzikanti Pirro Pano, ish-drejtor artistik i grupit të këngës dhe valleve popullore “Na bashkoi kenka popullore” të Teatrit të Operës së Tiranës dhe profesor i kontrabasit në Konservatorin Kombëtar të Shqipërisë. Ky kapitull përfshin tekste këngësh popullore me tematika që variojnë nga ato fetare, lirike dhe epike; Këngës i paraprin një studim krahasues i elementeve të përbashkëta midis këngës popullore arbëreshe dhe asaj të Shqipërisë së Pirro Panos. Së fundi, pjesa e tretë paraqet një koleksion bibliografik mbi arbereshet dhe është redaktuar nga Damiano Guagliardi. Koleksioni përfshin afërsisht treqind tituj duke përfshirë tekste, artikuj shkencorë dhe dokumente historike.

Puna e Gualiardit nuk ka të sosur edhe pse ndonjëherë gjëndja shëndetësore nuk është nga më të mirat, ai vazhdon të mbështesë me mish e shpirt botën arbëreshe, promovon dhe publikon, dhe si një individ i politikës  vazhdon  të cojë përpara ligjin 482\ 99 që gjuha të jetë pjesë e kurrikulave shkollore. Ai pret e përcjellë cilin do që vjen nga Shqipëria dhe  dhe i ka hapur dyert për këdo që do dhe mbështet botën arbërore. . 

Eshtë vonë. Ora ka kaluar 21, as vetë nuk di se si fluturuan  orët, por kur flitet për Arbërinë, për plagët e saj agoninë e saj, je e përqëndruar vetëm në atë qark, por mbi të gjitha mësova shumë për rolin konkret të këtij arbëreshi që prapa atyre epiteteve “ enverist”  gjendet një shpirt i gjerë, i butë,  ndaj popullit arbëror,  që ka vënë në shërbim të saj mundin, sakrificat dhe  dashurinë për Arbërinë dhe Shqipërinë. 

“Ditëve të Kulturës Shqiptare” në Bukuresht

by

Bujar Luca çel ekspozitën e tij me grafika dhe vizatime në Bibliotekën Kombëtare të Rumanisë në Edicionin e VI-të të “Ditëve të Kulturës Shqiptare” në Bukuresht. Të hënën, më 14 tetor, u zhvillua në Bukuresht çelja e edicionit të VI-të të “Ditëve të Kulturës Shqiptare” në Bibliotekën Kombëtare të Rumanisë, duke filluar me ekspozitën e grafikës dhe vizatimeve të artistit të njohur shqiptar-francez, Bujar Luca. Kjo ekspozitë paraqiti për publikun rumun krijimet unike të artistit dhe shënoi një moment të rëndësishëm për komunitetin shqiptar në Rumani.

Në hapjen e ekspozitës, deputeti Bogdan-Alin Stoica, përfaqësues i minoritetit shqiptar në Parlamentin e Rumanisë, shprehu mirënjohjen ndaj Bujar Lucës për pranimin e ftesës së Lidhjes së Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR) për të ekspozuar në Bukuresht. Ai theksoi se për ALAR-in ishte një nder të mirëpresë një artist të nivelit ndërkombëtar, i cili kontribuon në forcimin e lidhjeve kulturore midis Shqipërisë dhe Rumanisë, por dhe vendit të tij kua ai jeton dhe punon për 35 vjetësh, Francës.

Ekspozita e Bujar Lucës u vlerësua nga një panel personalitetesh të njohura të artit dhe kritikës. Artisti i njohur vizual rumun Nicolae Ionescu, një mik i afërt i komunitetit shqiptar dhe i Shqipërisë, foli për veprën e Lucës, duke vlerësuar cilësinë e epërme të veprave të ekspozuara, rafinamentin e rrallë, talentin, forcën sintetizuese dhe elementë të stilit të tij të veçantë. Emilia Persu, anëtare e Unionit të Artistëve Plastikë të Rumanisë, gjithashtu vlerësoi ekspozitën për qasjen origjinale të artistit, për talentin dhe forcën e artistit, për gjuhën artistike të zgjedhur. Të gjitha këto dëshmojnë se kemi të bëjmë me një artist të madh europian-shtoi zonja Emilia Persu.

Shkrimtari dhe kritiku i njohur i artit, Luan Rama, i cili ndodhej në Bukuresht për promovimin e një vëllimi të tij në kuadër të të njëjtave aktivitete kulturore, ndau me publikun disa mendime mbi punën e Bujar Lucës. Ai e vlerësoi artistin për kapacitetin e tij të jashtëzakonshëm për të përçuar emocione përmes vizatimeve dhe grafikave të tij. Gjithashtu, Dr. Luan Topciu, koordinator i Qendrës Kulturore të Shqiptarëve në Rumani dhe kritik i njohur arti, analizoi vlerat estetike dhe simbolike të veprave të ekspozuara. Përmes një vështrimi krahasues midis gjinive të tjera të artit, por dhe me të ngjashmit e tij të artit botëror, ai vlerësoi faktin se ekspozimi i një artisti me të tilla përmasa në Rumani, është një eveniment i rëndësishëm kulturor.

Në përfundim të aktivitetit, artisti Bujar Luca falënderoi organizatorët, ALAR-in dhe Bibliotekën Kombëtare të Rumanisë, për mikpritjen dhe mundësinë e ekspozimit të veprave të tij në ambientet e një institucioni kaq të rëndësishëm. Ai shprehu kënaqësinë e madhe për pjesëmarrjen dhe theksoi rëndësinë e ruajtjes së marrëdhënieve të ngushta midis komunitetit shqiptar në Rumani dhe artistëve shqiptarë.

Zyra e shtypit ALAR

Bukuresht, tetor 2024

FENOMENI I KONVERTIMIT  TË DHUNSHËM  TË  SHQIPTARËVE NGA SERBËT E MALAZEZËT NË VITIN 1913,  SI PASOJË PUSHTIMI

by

DR. DOM NIKË UKGJINI 

(Instituti Filozofik e Teologjike-Shkodër)/

Për ta kuptuar temën në fjalë, lypset pak kthim mbrapa në të kaluarën në kohën si rrjedhojë qe shkaku e pasoja e konvertimit të shqiptarëve nga një besim në tjetrin.

Konvertimi i parë i Arbërorëve ndodhi me skizmën e madhe të Kishës Katolike në shek. XI dhe ndarja në Lindje e Perëndim. Për shkak të pasojave që pati kjo përçarje, për Arbërinë studiuesi, francez, Zhan Klod Faveirial në vitin 1884, do shprehej “Skizma greke ishte një intrigë e poshtër për ta shkëputur Ilirinë nga Roma dhe për t’ia bashkangjitur Bizantit.” (Libri:  (Historia (më e vjetër) e Shqipërisë)

Pushteti osman shumë shekullor, për ta mbajtur të mbërthyer popullin e pushtuar Arbëror, imponoi më forma të ndryshme besimin e ri atë të islamit si një ndarje të re fetare në mes Arbërorëve, gjë  që pushtimi e islamizimi ishin në kundërshtim të plotë më vendimet e princave arbërorë, të mbledhur në Lezhë më 2 mars 1444.

Islamizimi i popullatës që erdhi si pasojë e likuidimeve fizike, varfërisë, politikës si përfimit,  ndalimit të shkollimit në gjuhën shqipe, me ligji, në vitin 1779 etj, do  të shprehej edhe  në tjetërsimin e dokeve dhe zakoneve, rregullimin  shoqëror, veshje, ndryshimin e arkitekturës, emrave, riteve fetare, dhe kthimin nga kultura perëndimore në islamike lindore, do shpreheshin studiuesit, Stadmyler, Bartel, Cordiano, Edwin Jacques, Drançollie tjerë. 

Pushtimi Osman e kalimi i shqiptarëve në besimin sulltanor, la pasoja të rënda për të ardhmen e popullit si identitet arbërore dhe si tërësi territoriale. Sipas, studiuesve të huaj dhe të vendit, në Konferencat ndërkombëtare, si pasojë e pushtimit osman,  shqiptarët nuk pranoheshin si komb, por sipas prezantimit të bërë nga Perandoria Osmane, ku shqiptarët e islamizuar me 70 %, i identifikonin si Turq, ata ortodoks si Grekë dhe katolikët si Latin.  

Nën ndikimin e sulltanit paranojat, Abdyl Hamiti II  (1876-1909), kjo ide duke e kamufluar me ngjyra fetare, mjerisht u zyrtarizua në Kongresin e Berlinit, të viti 1878, ku gjashtë Fuqitë e Mëdha, nënshkruan mes tyre traktatin për krijimin e shteteve të reja ballkanike e duke e lënë Shqipërinë vasale të Turqisë, më tre tri besimet e saja, të cilat si elementë të së njëjtës etni, kërkonin me ngulm që Shqipëria të jetë e pavarur e të mos cenoheshin trojet stërgjyshore, çfarë dhe u manifestua në Lidhjen e Prizrenit në vitin 1878 – 79.

 Kjo lënie  jashtë të Shqipërisë, ishte për faktin se të gjitha kombet ballkanike që lindën në Kongresië e Berlinit, gëzonin një homogjenitet të dallueshëm fetar ortodoks, si:  Greqia, Bullgaria, Rumunia, Serbia dhe Mali i Zi, kurse Shqipëria, për shkak të shtigjeve të errëta nga historia, kishte në përbërje tre besime,  të cilat edhe përkundrejt ndarjes se tyre të dhembshme fetare, qenë  flamurtar, në shpalljen e Pavarësisë  së Shqipërisë, me 28 nëntor të vitin 1912 në Vlorë.

Parë në këndvështrimin e situatës tepër të vështirë të institucioneve katolike në trojet shqiptare, si pasojë e rrënimet të gjatë nga pushtimi osman, protektorati i kultit, dhënë nga Papati i Romës,  perandorisë Austro-Hungareze që në shek. e XVIII dhe përforcuar me Konkordatin e nënshkruar mes Romës dhe Vjenës, në vitin 1855, ishte një shans i mirë për rimëkëmbjen dhe mbrojtjen e popullatës katolike nga osmanët dhe nxitje e investimeve në fushën fetare, kulturore,  ekonomike dhe politike, në gjitha trojet shqiptare të konfirmuara në  Kuvendin e Arbërit të vitit 1703, nga Tivari e deri në Shkup.

LULFTA BALLKANIKE DHE KONVERTIMI NË ORTODOKSI 

Përplasjet e luftës Ballkanike, në  1912-1913, e katër shteteve (Greqia, Serbia, Bullgaria e Mali i Zi), kundër Turqisë; sulltan Mehmetit V (1909-1918), në tetor të vitit 1912, sipas burimeve serbe,  nxit  Fuqitë e Mëdha të Londrës, për dërgimin e një demarshi, me dt. 8 tetor 1912, ku thuhej,  që të mos ndërmerret asnjë vetë-iniciativë për luftime të reja, “sepse në përfundim të tyre, nuk do pranohej nga Fuqitë e Mëdha asnjë lloj ndryshimi kufijsh e Status quos, (gjendjes pezull) në Ballkan. Lidhja e porsaformuar Ballkanike, e përkrahur në heshtje nga Rusia cariste, përkundrazi, për ta vendosur Konferencën e cila vazhdonte punimet në  Londër para faktit të kryer,  më 13 tetor 1912, shpallë luftë në këtë pjesë të Evropës turke, ku me këtë rast Serbia kishte si synim pushtimin e copëtimin e tokave shqiptare në Kosovë e Maqedoni. Ndërsa Mali i Zi, i krijuar si subjekt juridik ndërkombëtar, për interesat e Serbisë dhe Rusisë, me pretekstin e shpëtimit të të krishterëve ortodoks, ishte nisur drejt  aneksimit të Shkodrës dhe kufirit deri në lumin Mat,  e në veri lindje shtrirjen deri në Pejë e Gjakovë, ide kjo, sipas Branko Babiq,  e projektuar në kokën e krajl Nikollës dhe prezantuar para qeverise mike italiane që në vitin 1896. Me këtë rast Austro – Hungaria, bazuar në të drejtën e protokultit fetar, punonte fort për një Shqipëri autonome ose të pavarur me kufij, sa më të gjerë,  në mënyrë që të pengohej sa më shumë zgjerimi i shteteve ortodokse sllave drejt Ballkanit perëndimor.

Mali i Zi, pas vendosjes të sistemit ushtarako – policor e administrimiv në shtator 1912, filloi në trevat e pushtuara, fushatën e mbledhjes së armëve në: Beranë, Rozhajë, Sanxhak, Plavë e Guci, Rugovë, Pejë,  Gjakovë etj.  Gjatë këtyre aksioneve, pati mbyllje të  shkollave shqipe, pati  bastisje e djeg’je e plaçkitje të shtëpive, të kërcënuar, të vrarë,  të torturuar,  të shpërngulur edhe në Turqi. Në këtë aksion gjithëpërfshirës, me direktivat e qeverisë malazeze, Manastirit të Pejës dhe Mitropolisë së Cetinës, lindi fenomeni i habitëshim i kohës së mesjetës, konvertimi me dhunë në fenë ortodokse serbo-malazeze, i katolikëve e myslimanëve shqiptar, e myslimanëve të sllavizuar, çfarë ishte në kundërshtim të hapur me paragrafin 27 e 35, të Marrëveshjes së Kongresit të Berlinit.

Edhe pse mbretëria e Malit të Zi, e kishte të nënshkruar një Konkordat që  në vitit 1886, më Papatin, ku në pjesën e hyrjes, garantohet e drejta e plotë e besimit katolik, dhe Serbia pritej ta nënshkruaj Konkordatin me Papatin i cili u realizua me 24 Qershor1914, konvertimi i katolikëve në terren nuk kishte të ndalur.

Sipas studiuesit Zekeria Cana dhe disa të huajve, presioni i organeve malazeze, në mbarim të vitit 1912 e deri në fund të majit  të viti 1913. mbi katolikët, ndodhte edhe për shkak të orekseve malazeze për ta mbajtur të pushtuar Shkodrën. 

Kisha ortodokse serbe e malazeze, e mbështjellë  me një nacionalizëm të tepruar, bëri që nga frika dhe dhuna e ushtruar, të pagëzoheshin shqiptarët duke marrë emra të rinj sllav dhe në krye u vinin “kapicën” si shenjë e dukshme të nacionalitet malazez. Mësuesi dëshmitari Zef Mark Harapi,  duke marrë rastin në Pejë dhe Rugovë, shprehet, se të gjithë ata që kundërshtonin pranimin e besimit ortodoks dhe sllavizimin u likuiduan para syve të popullit të grumbulluar në sheshe të caktuar për publikimin e ngjarjeve. 

Se çfarë pësoi popullsia shqiptare e Rugovës nga ushtria malazeze, ilustrohet më së miri,  nga biseda që londinezja, Edith Durham,  në vitin 1913, kishte zhvilluar në Cetinë më gjeneralin Janko Vukotiq, i cili shprehej: se ne i mposhtëm dhe i vramë të gjithë burrat e Rugovës.

Në Pejë dhe Rugovë, u konvertuan në ortodoks 10 200 persona shqiptar,  ndër të cilët edhe një Hoxhë e një prift. Konvertime pati edhe në Plavë e Guci, ku sipas Mustafa Memiq, kishin kaluar në fenë ortodokse 108 persona nga të cilët 95 shqiptar të besimit mysliman 14 katolik, ndërsa  240 të vrarë e 795 të ikur në Shqipëri nga dhuna e ushtruar.  Sipas shtypit Austriak, në Ulqin ishin pagëzuar 300 katolik, pastaj kemi në Rozhajë, Beranë, Pljevlja, Tuz etj..

Sipas Branko Babiq dhe shtypit ndërkombëtar, ngjarja që shkaktoi indinjatë të thellë dhe habi në qarqet diplomatike londineze ishte vrasja nga qeveria malazeze, me bajonetë të klerikut katolik, Atë Luigj Paliq, i cili së bashku me  55 katolikë të tjerë u pushkatuan më 7 mars 1913, në Janoshë të Gjakovës, sepse nuk pranuan të kalonin në besimin ortodoks. Sipas studiuesit Babiq, pas këtij rasti në Gjakovë kaluan në ortodoksi edhe 1.200 katolikë e shumë pati të shpërngulur.

Në vazhdim, shtypi Austriak tregon rastin se, në Kosovë pas largimit të Turkut dhe ardhjes së pushtuesit të ri serbo-malazez, disa qindra “Laramanë”, detyroheshin në kishën ortodokse, të pagëzoheshin, ata kërkonin që të riktheheshin në kishën katolike, por pushteti serbo-malazez, duke mos lejuar të bëhet kjo gjë u thoshin “ose Mysliman ose Ortodoks, por jo Katolik”. Se kthimi i shqiptarëve në ortodoks vërtetë kishte marrë në pjesët e pushtuara përmasa të gjera, tregon Ministri i Punëve të Brendshme në Cetinë, Jovan Pllamenac, në telegramin, nr. 1658, dt. 21. III. 1913, ku shprehet së deri në fund të marsit, “ ishin pagëzuar rreth 5.000 shqiptar”.

Kundër kësaj vepre të shëmtuar dhe fenomenit konvertimit në ortodoks të kryer nga qeveria malazeze e serbe, kishte reaguar ashpër Kryeipeshkvi i Shkupit, Lazër Mjeda, i cili administronte katolikët nga Ohri, Shkupi e deri në Novi Pazar. Kurse, Qeveria Austro-Hungareze si shpëtimtare  e  shqiptarëve,  së bashku me qeverinë e Francës, nxiten Konferencën e Londrës, ku ajo  më 22 mars 1913 solli vendimin mbi Konceptin e mbrojtjes edhe të të drejtave të katolikëve në Mal të Zi. Po kështu u theksua edhe në përmbylljen e Konferencës së Londrës me 29 korrik 1913.

Në shenjë nderimi për të gjithë ata, që në këto ngjarje dhanë jetën për fe e atdhe, Vatikani me 20 qershor 2024, shpalli klerikun, Atë Liugj Paliq martir të Kishes Katolike.

Konvertimi në ortodoksi që për kohën do thoshte, ndërrim i nacionalitetit të shqiptarëve, në serb apo malazez, kishte shkaktuar një hendek të madh fetar, shoqëror, politik e nacional, pasojë e së cilës, populli  shqiptar dhe shqiptarët në përgjithësi  i vuajnë edhe sot e kësaj dite. Andaj, fenomeni i konvertimit me dhunë të fesë apo nacionalitetit, qoftë nga Turqia apo  Mali i Zi e Serbia,  nuk duhet të përsëriten me as kurrë.

HASAN PRISHTINA, LUFTËTAR I MADH PËR ARSIMIN SHQIP

by

Dr. Nikollë Loka/

Hasan Prishtina hyri në jetën politike dhe në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në vitin 1908, në një moment të rëndësishëm historik, kur rrjedha e historisë e kishte paracaktuar shembjen e Perandorisë Osmane dhe në plan të parë dilte shpëtimi i kombit shqiptar ngë rreziku i copëtimit prej fqinjëve ballkanikë. Ai e kuptonte mbijetesën e shqiptarëve në trojet e veta si luftë që do të bëhet me pushkë, por edhe me penë, prandaj të gjitha forcat e veta ia kushtoj përhapjes së arsimit shqip dhe rritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, si një parakusht për krijimin e shtetit shqiptar të pavarur. Që në fillim të veprimtarisë së tij politike dhe atdhetare, Hasan Prishtina u angazhua për përhapjen e shkollave shqipe. Në vjeshtë të vitit 1908, ai u takua me krerët e Lëvizjes Kombëtare të kazasë së Gjilanit me ç’rast u mor vendim që në këtë rreth të hapen tri shkolla në gjuhën shqipe: në Pozheran dhe dy të tjerat në Gjilan (Musliu, 2002:418) Një vit më vonë ai ndërmori një udhëtim nëpër Kosovë me qëllim hapjen e shkollave shqipe. Frut i udhëtimit të tij ishte hapja e shkollave shqipe në Gjilan, Morovë, Pozharan (Bashkimi i Kombit, 9, 1909). Jashtë vëmendjes së tij nuk mbeti as vendlindja. Ato ditë, gazeta “Dielli” e Bostonit (26 nëntor 1909) shkruante ndër të tjerash  se: “…lëvizja kombëtare ka nisë m`u ngjallë shumë në Kosov… ndër këto ditë, me të përpjekurat e Hasan Beut, deputetit Prishtinës, u hap një mësonjtore shqipe në një fshat afër Vuçitërnës… pritet për së shpejti qi Hasan Beu të çelë edhe një mësonjëtore tjetër  (shqipe) brenda në Vuçiternë, ku ka shpin`e vet (Rifati,2017).  Pasi vizitoi gjimnazin e Shkupit dhe  dëgjoi kërkesat e nxënësve shqiptarë që mësonin atje, iu drejtua Stambollit me telegram për të lejuar në këtë gjimnaz mësimin e gjuhës shqipe. Dhe me të vërtetë, pas pak kohe, mësuesit  shqiptarë Sali Gjuka dhe Bedri Pejani, filluan të japin aty mësimin në gjuhën shqipe” (Shala, 2004:6; Bela, 2021). Luftën për arsimin shqip deputeti Hasan Prishtina e zhvilloi edhe brenda Parlamentit Osman. Në seancën parlamentare të 2 majit 1911, ai kërkoi që në Vilajetin e Kosovës të hapej një shkollë e mesme Bujqësore, sepse ky territor kishte kushte të përshtatshme për zhvillimin e kulturave bujqësore (Musliu, 2012:482)

Hapjen e Normales së Elbasanit, Prishtina e konsideronte ngjarje me rëndësi të madhe për shqiptarët. Ai e çmonte shumë Normalen jo vetëm si një vatër arsimi e kulture kombëtare, por dhe si qendra e parë e vëllazërimit të rinisë shqiptare (Haxhiu, 1964:17. Me interesimin e drejtpërdrejtë të tij u dërguan në Normale rreth 50 nxënës nga Kosova dhe Dibra, të dërguar nga klubet atdhetare të Shkupit dhe të Dibrës (Historia e Popullit Shqiptar, II: 418), që përbënin një të tretën e numrit të përgjithshëm të nxënësve (Peza-Perriu, 2019: 21). Shkolla normale e Elbasanit shënoi një përparim cilësor në arsimin shqip duke iu përgjigjur nevojës akute të shqiptarëve – mungesës së mësuesve.  

Meqenëse hapja e shkollave në gjuhën shqipe nuk gjeti mbështetjen financiare të qeverisë xhonturke, atëherë Hasan Prishtina i bënte thirrje shqiptarëve të pasur anembanë, që me të ardhurat e tyre, ta ndihmonin financiarisht shkollën shqipe. Në një mbledhje të mbajtur në Klubin Qendror në Stamboll prej shumë çështjeve që u diskutuan, Hasan Prishtina paraqiti edhe çështjen e shkollës shqipe dhe u zotua të jepte 5 përqind të të ardhurave vjetore (Musliu, 2012: 481). 

Në janar 1910 Hasan Prishtina dhe deputetë të tjerë atdhetarë: Ismail Qemali, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj. i dërguan Kryeministrit një letër proteste ku kërkohej që të respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve, të liheshin ata që të përdornin alfabetin që dëshironin dhe administrate shtetërore të mos ndërhynte në këtë punë (Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II, 2002: 420). Hasan Prishtina ishte mbështetës i madh i alfabetit latin të shqiptarëve që u miratua në Kongresin e Manastirit (Myzyri, 1996: 263). Pas interpelancës së deputetëve në Parlament dhe demarsheve të Hasan Prishtinës te Ministri i Arsimit, qeveria e Stambollit kumtoi zyrtarisht se e konsideronte çështjen e alfabetit si problem të brendshëm të shqiptarëve, por ndërkohë arriti urdhëresa që “mësimi i gjuhës shqipe në shkollat private dhe shtetërore të zhvillohej vetëm me alfabetin turk”. Në telegramin e dërguar Valiut të Kosovës, Ministri i Arsimit kishte theksuar se “telegrami i mëparshëm, për mospërzierjen në çështjen e alfabetit, ishte dërguar ngase qeveria me këtë donte të mësonte disponimin e popullit, dhe se vendimi i ri pasoi në mbështetje të vullnetit të shprehur nga vetë shqiptarët” ( The Times, August 05, 1910). Por në praktikë veprohej ndryshe, xhonturqit pushuan nga puna mësuesin e gjuhës shqipe, Bedri Efendiu (Pejani), pastaj komandantin e xhandarmerisë Sheli, sepse djali i tij ishte përkrahës i shkronjave latine dhe ishte larguar nga shkolla e Idadies, po ashtu, ishte larguar nga puna edhe një nëpunës dogane. Dhe të gjithë atyre që u kishin gjetur libra me shkrim latin, i kishin gjobitur me një rrogë. Edhe një mjek i komunës ishte larguar nga puna, sepse emrat dhe diagnoza e të sëmurëve kishte qenë të shkruar me shkronja latine. Klubit të këtushëm (e ka fjalën për klubin e Shkupit) i ishte hequr tabela e mbishkrimit pse kishte qenë e shkruar me shkronja latine” (Mustafa, 2018:95). Reaksioni xhonturk veproi në të gjithë krahinat e vendit por sidomos në Kosovë. Pasi ishin goditur shkollat shqipe të Pejës e të Gjilanit, Valiu i Kosovës në fillim të shkrutit 1910 lëshoi një urdhëresë për ti mbyllur të gjitha shkollat në Vilajet dhe për të hequr mësimin e shqipes nga shkollat turke në të cilat ishte futur disa muaj më par (Historia e arsimit shqiptar, 2003:208). Situata u acarua sidomos pas vendosjes së detyrueshme të gjuhës osmane në shkollat e ciklit të ndërmjetëm. Ky akt, u perceptua nga etnitë e ndryshme si faza e parë e procesit të turqizimit dhe shkaktoi një valë të madhe zemërimi(Ergün,1996:483-484).   Mosmbajtja e premtimeve në lidhje me shkollat dhe përdorimin e gjuhës shqipe ishte njëri ndër tri shkaqet e shpërthimit të kryengritjes së vitit 1912. Si në fillim, edhe gjatë zhvillimit të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, u paraqitën kërkesa në lidhje me arsimin dhe shkollën shqipe (Dokumente franceze për Shqipërinë dhe shqiptarët (Myzyri, 1996: 362-363). Hasan Prishtina është drejtuesi kryesor i Kuvendi i Junikut, që u mbajt me 21 – 25 maj 1912. Ai është dhe autor i memorandumit dërguar Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha. Ku nga 12 kërkesa 5 kishin të bënin me arsimin shqip dhe përdorimin e gjuhës shqipe: 1. Liri të plotë për mësimin e gjuhës shqipe; 2. Shtrirja e të drejtave kombëtare edhe mbi shqiptarët ashtu siç i gëzojnë elementët, të cilët përbëjnë Qeverinë Osmane dhe njohja zyrtarisht e kombësisë sonë; 3. T’u jepen shqiptarëve sigurime absolute se mbas këndej as Qeveria qendrore as Qeveria lokale nuk do të kryejnë kundra shoqërive (klubeve) ato vepra të paligjshme, që kryen deri me sot; 6. Emërtimi i valive e i nëpunësve që dinë gjuhën e vendit dhe njohin doket e zakonet tona kombëtare;  8. Përdorimi i gjuhës shqipe midis organeve qeveritare e popullit, si dhe ndër gjyqe dhe njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare edhe ndër vilajetet e Shqipërisë (AQSH, 102 16: 1). 

Kërkesat sipas pikave përkatëse ishin: 1. Me përdorue në Shqypni nëpunës të praktikuem qi dinë gjuhën e zakonet e vendit; 5. Me themelue e me hapë shkollë reale në të gjitha prefekturat e qendrave të Kosovës, të Manastirit, të Shkodrës e të Janinës qi numërojnë ka nji popullsi ma se 30. 000 frymësh; me hapë edhe shkolla bujqësije si të Selanikut, mbasi vendi në krejt kuptimin asht nji vend bujqsije, si edhe me shti në program të mësimeve gjuhën e vendit; 6. Me hapë shkolla teologjike moderne ndër vende ku asht nevoja; 7. Me kenë i lirshëm në Shqypni të hapunit e të themeluemit e shkollave private; 8. Me u msue gjuha e vendit në shkollat fillestare, qytetse e në gjymnaze (Prishtina, 1921).

Hasan Prishtina ishte i orientuar drejt aleancave që i shërbenin çështjes shqiptare. Bashkëpunoi me austriakët dhe me ndihmën e tyre, në vitin 1915, hapi shkolla shqipe në Vushtri, Mitrovicë dhe në fshatërat, Polac, Pantinë, Smrekonicë, Nevolan etj. Pas pushtimit të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare nga serbët dhe përfshirjen e saj në Mbretërinë Serbo Kroate Sllovene, Hasan Prishtina kishte reaguar për ndalimin e shkollës shqipe nga pushtuesit sllavë. Serbia i trajtonte shqiptarët si tjetri armiqësor, ekzistenca e të cilit mund të injorohet. Shkeljet e të drejtave të shqiptarëve ishin të tilla sa ishte kombi i vetëm që në shek. XX nuk kishte të drejtë shkollimi, as publikimi të librave dhe gazetave në gjuhën e tij(AMPJ, 1930, 194: 101). Serbët dhe malazezët u treguan më armiqësorë ndaj gjuhës shqipe se turqit. Autoritet serbe mbyllën të gjitha shkollat shqipe, të cilat ishin hapur në kohën e pushtimit austro-hungarez të Kosovës, në periudhën e Luftës së Parë Botërore(Demjaha& Peci, 2016:21).  Hasan Prishtina iu drejtua disa herë organizmave ndërkombëtare, kryesisht Lidhjes së Kombeve, si dhe kryetarëve të Fuqive të Mëdha për çështjen e Kosovës. Me 7 prill 1920, Hasan Prishtina i dërgoi një apel Kryeministrit të Anglisë, ku shkruan: “Që prej afërsisht 14 muajsh, në emër të popullit shqiptar i kam lejuar vetes t’i drejtohem telegrafisht Shkëlqesisë suaj lidhur me pavarësinë e Shqipërisë dhe në veçanti për çlirimin e krahinës së Kosovës aktualisht nën pushtimin serb” Çeku e Desatani, 2015: 314).  Vijojnë pastaj dhe disa promemorie të tjera të tij. Më 15 mars 1927, Hasan Prishtina iu drejtua me një shkresë nga Vjena, Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Eric Drummond, lidhur me gjendjen e mjeruar të shqiptarëve në Jugosllavi(AQSH, 263,1927, 11: 1).  Ai thekson se “Lidhjes së Kombeve, shumë herë i ishin bërë të ditura faktet që provonin gjendjen e dëshprëruar të shqiptarëve atje, megjitatë, asgjë nuk kishte ndryshuar dhe afro një milion shqiptarëve që jetonin në Kosovë e Maqedoni, jo vetëm u qe ndaluar arsimi kombëtar.(Verli, 2016:443-444).  

Angazhimi i Hasan Prishtinës për shkollimin shqip dhe kontributi i tij për të hapur shkolla shqipe është një shembull i rrallë që tregon se ai ishte një atdhetar vizionar dhe realist, që e njihte mirë vlerën e shkollës në rritjen e vetëdijes kombëtare, për të përgatitur propagandist të kualifikuar dhe drejtues të aftë të Lëvizjes Kombëtare që do ta çonin përpara idealin e bashkimit kombëtar.