Artan Nati/
Shumë thonë se nuk besojnë në Zot. Megjithatë, ata shijojnë perëndimin e diellit dhe e vlerësojnë artin dhe letërsinë nëpërmjet ndjenjave, të cilat nuk kanë lidhje me evolucionin e Darvinit apo racionalitetin njerëzor. Unë besoj se nuk mund të krijosh art pa besuar në hyjnoren. Disa thonë se feja është diçka që ne nuk mund ta vërtetojmë, sepse ne e pranojmë fenë përmes ndjenjave tona, kryesisht ndjenjës sonë të besimit, ose të habisë dhe frikës, duke ndjerë se duhet të ketë një qenie ose krijues të lartë. A mund të ketë art pa besim në hyjnoren dhe a mund të ketë fe pa art? Kjo pyetje është me të vërtetë thelbësore sepse shpesh mendohet se ato janë antagoniste dhe rrallë është menduar që feja dhe arti të jenë të ndërthurura. Sidoqoftë, a mund të ketë vërtet fe pa art, sepse si do t’i transmetonin njerëzit historitë e asaj që kanë parë e përjetuar pa art apo shkrim. Ka shumë mënyra se si feja dhe arti mund të ndërthuren. Për shembull, simbolet për të shprehur emocione të forta. Arti krijoi simbole për llojet e ndryshme të feve. Në të vërtetë këtë diskutim e solli Papa Françesku në fillim të këtij muaji, ku Ai u shpreh se leximi i romaneve dhe poezive është i vlefshëm në “rrugën e dikujt drejt të pjekurisë personale” dhe duhet të inkurajohet në trajnimin e priftërinjve të ardhshëm.
Unë besoj se feja, filozofia dhe letërsia janë thelbësore për përparimin njerëzor, sepse ato gjurmojnë të gjithë realitetin në çdo aspekt të jetës. Feja, filozofia dhe letërsia janë unike si dhe janë prezente e ndikojnë në jetën e njerëzve dhe në kulturën bashkëkohore, duke u mundësuar kështu njerëzve të ndjejnë dhe shohin realitetin e jetës. Disiplina të tilla u mundësojnë njerëzve të mendojnë për origjinën dhe kuptimin e jetës. Filozofia i mbështet pa masë njerëzit që të racionalizojnë jetën. Unë mendoj se filozofia, letërsia dhe feja janë mjete të vetë-zbulimit dhe të vetë-ekzaminimit që gërmojnë nën rrafshin e mendimit drejt sigurisë dhe së vërtetës. Tema të tilla ofrojnë zbulim filozofik, reflektim fetar dhe hipoteza letrare për jetën.
Njerëzit kanë zhvilluar besime dhe ide të ndryshme për të shpjeguar kuptimin e jetës. Njerëzit janë angazhuar në ideologji fetare, justifikim letrar dhe hipoteza filozofike për të zbuluar dhe kuptuar misteret e jetës njerëzore dhe botës.
Feja i udhëzon njerëzit drejt një rendi më të lartë ekzistence nëpërmjet organizimit kolektiv të besimeve, identiteteve kulturore dhe pikëpamjeve të botës. Feja kërkon të përcaktojë kuptimin e jetës dhe ekzistencës njerëzore përmes tregimeve historike, simboleve dhe besimit. Që nga lindja e feve, këto kanë përvetësuar një fokus qendror të mënyrës së jetesës së njerëzve, zgjedhjeve të stilit të tyre të jetesës dhe kufijve të tyre. Duke vepruar kështu, feja është përdorur si një temë kryesore në veprat e letërsisë që nga bota antike, pasi pjesa më e madhe e teksteve të para të shkruara ishin tregime fetare.
Ishte mjeshtëria artistike e Vaso Pashës që duke bashkërenduar artin me fenë i dha kuptim qëllimeve hyjonre për egzistencën dhe identitetin e vetëm të kombit shqiptar, pavarësisht besimeve të ndryshme fetare, të cilat në vetvete ishin përbërës të një identiteti. “Feja e shqiptarit osht shqiptaria” do të ishte motua e shqiptarisë e cila motivoi kombin dhe u kurorëzua me fitoren e pavarësisë në 1912. Kjo traditë e bashkërendimit të artit me fenë si edhe idealit hyjnor në shërbim të kombit vazhdoi më tej te shoqata mbarëkombëtare Vatra. Ishte ky qëllim final që bashkoi të gjithë shqiptarët të besimeve të ndryshme nën flamurin e shqiptarisë, që nën frymëzimin dhe bashkërendimin e fesë me artin si dhe të bashkëpunimit të Nolit me Konicën, i dhanë jetë kombit dhe shtetit shqiptar.
Disa njerëz besojnë se arti mund të zëvendësojë fenë, ose se arti dhe feja kanë ndërruar vendet në hierarki. Arti mund të jetë një përvojë që ndryshon jetën që mund të sigurojë një ndjenjë rehatie dhe paqeje, ose të na sfidojë. Mund të jetë gjithashtu një vend për të medituar, reflektuar mbi jetën dhe për të përpunuar filozofi personale. Disa thonë se vazhdimi i artit bashkëkohor mund të ndihet si një fe, me pjesëmarrjen në hapjet e ekspozitave dhe gjetjen e hapësirave të reja duke u ndjerë si një pelegrinazh ritual. Të tjerë thonë se arti është një fe mbizotëruese e vetë-shprehjes, e cila duhet të ketë të bëjë me njohjen e vetvetes, rezistencën ndaj institucioneve dhe shprehjen e ndjenjave.
Disa thonë se arti mund të zëvendësojë fenë dhe të na afrojë me Zotin. Arti mund të na frymëzojë, sfidojë, ngushëllojë dhe mund të na ndihmojë të lidhemi me Zotin. Për shembull, disa thonë se arti mund të na ndihmojë të pranojmë nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe shëlbim dhe të na kujtojë vendin tonë në historinë e Perëndisë. Të tjerë thonë se procesi i krijimit të artit mund të na hapë për t’u lidhur me Zotin dhe se arti mund të jetë një dhuratë shpirtërore që na sjell në një marrëdhënie më të thellë me Zotin.
Arti dhe tregimet e shkëlqyera mund të na ndihmojnë të pranojmë gjendjen tonë të thyer dhe nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe devotshmëri. Në fund të fundit, arti i madh dhe historitë e shkëlqyera mund të na kujtojnë vendin tonë në histori dhe univers që shpesh drejtohen nga forca të pashpjegueshme ose hyjnore. Ato mund të na ndihmojnë të kujtojmë se edhe kur ndihet sikur errësira mbizotëron, ekzistojnë forca të fuqishme të së mirës në punë në botën tonë dhe ato do të kenë gjithmonë fjalën e fundit.
Është kjo arësyeja që vepra të tilla si “Krimi dhe Ndëshkimi” dhe “Vëllezërit Karamazov” të Dostoevsky-it apo “Lufta dhe Paqja” e Tolstoy-it si dhe poemat e besimit të përshkruara te “Komedia Hyjnore” dhe “Parajsa e Humbur”, njerëzimi edhe sot i studion si veprat më të mira të kohërave dhe gjen përgjigje për shumë pyetje të egzistencës sonë në planet dhe kuptimit të jetës së njeriut si dhe raportin e besimit me artin. Është kjo arësyeja, që mohimi i natyrës njerëzore dhe besimi i njerëzve në një fuqi të mbinatyrshme si dhe raportet e tij me artin, sollën në botë dy nga tragjeditë më të mëdha në botë si fashizmin dhe komunizmin.
Në kontekstin kapitalist të shoqërisë tonë moderne në Shqipëri, paraja supozohet të jetë më e shenjtë se arti dhe besimi, por kjo është marrëzi sepse paraja është vetëm fuqia për të bërë këtë apo atë, gjë që ngre vetëm pyetjen ekzistenciale se çfarë duhet bërë me para dhe pushtet. Këtu përsëri arti dhe besimi dalin në plan të parë në vlerësimin se si paratë dhe pushteti shpërdorohen ose përdoren, se ato janë qëllim në vetvete apo funksion i egzistencës tonë dhe kuptimit të egzistencës sonë dhe i qëllimit tonë në jetë.
