s p – Page 928 – Dielli

MEDIA, PROPAGANDA ATEISTE DHE REGJIMI TOTALITAR SHQIPTAR

June 8, 2024 by s p

Aspekte të propagandës ateiste në revistën “Vatra e Kulturës” përgjatë regjimit komunist 1965-1975.

Sokol Paja

PJESA 2

Zhdukja e fesë në Shqipëri, pjesë e projektit shtetëror ateist

Përgjatë aksionin kombëtar komunist të zhdukjes së fesë, në propagandën ateiste dhe në rrethin e punës së zinxhirit ateist shtetëror, komunizmi përdori edhe nxënës dhe mësues që u përfshinë masimalisht në luftën kundër mbeturinave të ideologjisë fetare. Puna ideologjike sipas S. Sinanit në shkrimin “Luftë e pandërprerë kundër mbeturinave të ideologjisë fetare”, botuar në revistën “Vatra e Kulturës” më 1975, e bërë nga organizatat e Partisë së bashku më prindër, nxënës mësues, të edukuar me mësimet e partisë, kanë afirmuar norma të reja dhe kanë zhdukur ritet dhe festat fetare. Normat dhe konceptet e vjetra sipas Sinanit po luftohen në çdo normë dhe formë të shfaqjes së tyre. “Fjalori fetar pothuajse nuk përdoret nga nxënësit e shkollës. Edhe vënia e emrave të tillë si petrit, agim, arta për zonën e Qelës me ish-besim katolik është një fitore”[1] që sipas autorit, flet qartë për goditjen në çdo formë të ideologjisë së vjetër fetare dhe afirmimim e të resë socialiste. Sipas Sinanit, në luftën kundër fesë dhanë ndihmesë çelja e ekspozitës “Feja opium për Popullin”, libri “Gjurmët të çojnë në qelë”, “Veprimtaria reaksionare e klerit”. Këto shfaqje të organizuara nga shtëpia e Kulturës në Qelë, sipas Sinanit, mbajtën ndezur luftën kundër mbeturinave fetare dhe demaskuan me orë të tëra në debate e leksione rolin reaksionar të fesë. Çdo mësues sidomos në Pukë, sipas autorit Sinani dha një kontribut në këtë aksion kombëtar për çrrënjosjen e fesë duke zhvilluar detyra konkrete me tema edukimi, informacione dhe punime të veçanta. Si objektiv i punës së vazhdueshme të nxënësve dhe mësuesve për zhdukjen e mbeturinave të ideologjisë fetare del: harmonizimi i punës edukative dhe aksionit me punë jashtëshkollore jo vetëm më nxënësit por edhe fshatarët, të evidentohet rezultatet e arritura, të bëhen analiza në mënyrë që lufta të mos jetë me fushata por e vazhdueshme, fletërrufetë dhe aktivitete kulturore-artistike të demaskojnë gjithnjë e më shumë fënë dhe ideologjinë fetare.Në shkrimin e Rakip Mustafaj me titull “Këtu shërohen njerëzit” botuar në revistën “Vatra e Kulturës” më 1968, flitet për teqenë e Martaneshit e cila kishte shfrytëzuar përgjatë gjithë veprimtarisë së saj popullin. “Teqeja ishte një qendër parazitësh e dembelësh ku ditën dhe natën derdhej si lumë rakia e mishi i pjekur”[2] ku për të plotësuar qejfet dhe dëshirat e Babait të Teqesë punonin një numër i madh hysmeqarësh dhe në tokat e Babait të teqesë një numër i madh fshatarësh. Sipas autorit Mustafaj, njerëzit e zotit që rrinin në këtë teqe nuk ishin veçse injorantë e të pashkollë, shfrytëzues të paster të popullit deri në palcë. Teqeja sipas Mustafajt, ishte një qendër për sëmundje të ndryshme pasi besimtarët pinin ujin e bekuar në një gjym dhe shumë të tjerë sëmureshin rëndë duke fjetur në Teqene e shtruar me çemento me qëllim për të gjetur shërim. Organizatat e masave dhe të partisë me qëllim suksesin dhe masivizimin e luftës kundër fesë filluan një punë të diferencuar me masën e nxënësve, me rininë, gratë, pleqtë etj. Për të gjitha brigadat shtëpia e kulturës shfaqte shfaqje të ndryshme duke sulmuar fenë me qëllim ndërgjegjësimin e njerëzve për punën dhe gjithpërfshirjen në aksionin ideologjik. Puna e gjerë propagandistike dhe demaksimi i veprimtarisë së teqesë në Martanesh, sipas Rakip Mustafaj, bëri që në publik të dilnin të gjithë të palarat e Babait të Teqesë në Martanesh i cili pohoi në mbledhje para mbarë popullit se feja ka qenë një rrugë reaksionare dhe se ai kishte mashtruar popullin me qëllim për të jetuar si parazit në kurriz të njerëzve të ndërshëm e punëtorë socialistë.

Propaganda ateiste dhe zhdukja e fesë

Propaganda ateiste gjithnjë në rritje ishte mënyra më efikase sipas ateistëve shqiptarë për zhdukjen e fesë dhe praktikave fetare. Feja në zonën e Burrelit në mënyrë djallëzore kishte depërtuar sipas Skender Tunës në shkrimin “Ne për propagandën ateiste-shkencore ”, botuar në revistën “Vatra e kulturës” më1968, duke përfituar nga mënyra e jetesës së fshatarëve dhe nëpërmjet përdorimit të zakoneve të mira si besa, guximi, ndershmëria etj. Si fillim i suksesit të luftës kundër fesë bëhej demaskimi i veprimtarisë së klerit dhe përgatitja e mirë ideologjike me botëkuptim marksist-leninist. Sipas Tunës, pasi populli u bind për kotësinë e fesë dhe natyrën shtypëse dhe gënjeshtare, u organizuan mbledhjet e pelqve për ti kthyer xhamitë nga vatra për helmimin e ndërgjegjes sënjerëzve, në qendra arsimi, kulture dhe edukimi dhe për zëvendësimin e festave fetare me festat kombëtare. Pas bindjes dhe aprovimit popullor njëra xhami në Gurrë ta Matit u kthye në shkollë dhe tjetra në magazinë të koperativës, ndërsa një hoxhë që nuk ishte dakord për këtë u nxor në autokritike nga pleqtë u vu me shpatulla aps murit dhe u demaskua roli i tij dhe fesë që përfaqëson duke ia nxjerrë në shesh të gjithë të palarat. Në shkrimin e Trifon Dafës me titull “Si u përgatit një kumtesë”, botuar në revistën “Vatra e Kulturës” më1968, shigjetohet teqeja e Sukës në Përmet ku kjo teqe që në vitet e paraçlirimit e pasçlirimit ka qenë një qendër për shtypjen e fshatarëve, ishte një qendër injorance, vatër që përhapte besime të kota, shfrytëzonte e mashtronte. Sipas shkrimit propagandistik, me qëllim që masa e punonjësve të bëhej përvete dhe revolucioni të kishte përkrahje sa më të madhe duheshin gjetur në popull deklarata të veprimtarisë së kësaj teqe në mënyrë qëtë demaskohej totalisht veprimtaria e saj. Angazhimin më të madh në këtë aksion në lidhje me veprimtarinë shfrytëzuese dhe shtypëse të teqes së Sukës, e morën mesuesit e shkollës 8-vjeçare të fshatit. Ata gjejnë dëshminë e një plaku Çuli Kano i cili deklaron në shkrimin propagandistik ateist të autorit se Teqeja e Sukës “ i ka tmerruar bujqit. Rrahje, uri, vuajtje, mjerime, ja kush kanë qenë dhuratat e saj për fshatarët”[3]. Veprimtaria e kësaj teqeje, sipas Trifon Dafës është shumë armiqësore pasi feja tentonte të depërtonte edhe tek ritet dhe marrëdhëniet familjare të popullit, ku Babai apo Dervishi ndërhynin tek të gjithë bujqit dhe ua fejonin vajzat ku donin edhe sikur burri të qe një plak apo anormal, mjafton që babai të mbushte xhepin, këmbëngulte propagada ateiste e regjimit komunist ateist.

Lufta kundër “paragjykimeve fetare” në Shqipërinë ateiste

Në regjimin diktatorial, nuk lejohej asnjë ideologji tjetër përveç ideologjisë marksiste-leniniste që ishte ideologjia shtetërore. Në luftën për zhdukjen përfundimtare të fesë si njollë e së kaluarës, sipas Arif Gashit në shkrimin “Si mund të punohet kundër paragjykimeve e mbeturinave fetare”, botuar te revista “Vatra e Kulturës” më 1974, kërkohet kujdes i veçantë në specifikat e seciëls lagje, fhsat apo zonë dhe të zbulohen e studjohen njollat që shfaqen rastet e format e shfaqjes, arsyet e shfaqjes së këtyre normave, moshat e mbartësve, dëmet që sjellin këto shfaqje, ndikimet tek të rinjtë e fëmijët që kanë shfaqjet e normazve e zakoneve prapanike e fetare. Në luftën ndaj fesë sipas Gashit, mjeti shumë i fuqishëm i propagandës antifetare është organizimi i ekspozitave anti-fetare. Në to duhet të pasqyrohen tematikat: “Roli reaksionar i klerikëve të zonës, krahinës, fshatit, të qytetit, format e shfrytëzimit e të mashtrimit që kanë përdorur klerikët, organizim përçarjesh e ngatërresash në masë nga klerikët, shtimi i pasurisë sëtyre më anën e shfrytëzimit të ceremonive fetare të lindjeve, të vdekjeve, të përshpirtjeve, të martesave, të taksave, dallaveret e priftërinjve për të grabitur pasurinë e atyre që vdisnin, duke thënë se gjoja ia kishin lënë amanet kishës, dhuratat e shumta për shpirtin e të vdekurve, mjetet e mashtrimit e të magjisë fetare si hajmalitë, nuskat etj, kultivimi i përçarjes e armiqësisë midis besimtarëve dhe atyre që nuk besonin”[4]ku përveç këtyre, nga propaganda e koës sugjerohej edhe përdorimi i karikaturave si mjet për ta bërë më të kuptueshëm teorinë. Zbërthimi ateist i dogmave të fesë, sipas autorit, çon në sqarimin e tyre dhe nxit agjitacionin kundër praktikave e dogmave fetare. Si një mjet shumë efikas në propagandën ateiste ishte diskutimi rreth tryezës ku biseda të ishte e mirëpregatitur dhe shumë tërheqëse. Në këto biseda ateiste duhet që përmbajtja e temës, zhvillimi i dialogut, i shoqëruar me skeçe, parodi, kuplete, recitime, këngë, pyetje-përgjigje, të cilat tërheqin masën dhe ndikojnë në ngritjen peshë të opinionit shoqëror kundër njollave fetare dhe në forcim e formim të individid me idealet marksiste-leniniste. Një formë efikase si mjet i fuqishëm propagande ishte organizimi i pyetje- përgjigjeve në skuadra e brigada në kohën e lirë. Në këtë komunikim propagandistik, regjimi synonte që pyetjet të ishin të përcaktuara e konkrete, përmbajtja e pyetjeve të ketë alegori pa fyrje sepse gjallërohet humori dhe diskutimi bëhet më interesant nxitës dhe tërheqës. Në propagandën ateiste-shkencore rol të rëndësishëm kishte libri duke përfshirë letersinë artistike, romanet, dramat, tregimet, novelat etj dhe kjo punë me librin kërkonte rekomandime, biseda, lexime në rrethe të ngushta, propagandim me tabela e fletë fshikulluese ndaj fesë.Xhavit Mëzezi në shkrimin “Çajupi demaskon fenë”, botuar në revistën“Vatra e Kulturës” më1967, propagandon se në shkrimet e poetit Çajupi vihen në lojë priftërinjtë që me dinakërinë e tyre kanë futur heshten e përçarjes në trupin e Shqipërisë me politikën përçaj e sundo dhe kanë hedhur vrer kundër shqiptarëve. “Feja shenjtëron zakonet prapanike në jetë dhe në familje. Ajo mbron çdo gjë konservatore dhe është kundër çdo gjëje të re. Ajo përbuz gruan duke e quajtur qënie të ulët”[5]. Çajupi, sipas Mëzezit, në poezinë “Vaj” ngrihet në mbrojtje në nënave e grave të cilat feja i ka zhytur në errësirë, nënshtrim dhe në padije. Sipas autorit Mëzezi, në poezitë e Çajupit lexohet qartë kritika që i bën shkrimtari traditave të popullit dhe disa zakoneve fetare e prapanike që kanë mbajtur popullin të zhytur në injorancë të ardhura këto sipas predikimeve boshe të Biblës. Sipas autorit në veprat e Çajupit flitet edhe për imoralitet dhe poshtërsi të njerëzve të fesë të cilët sjanë asgjë tjetër veç njerëz me moral të ulët. Edhe në Komedinë “14 vjeç dhëndërr” sipas autorit Mëzezi, arrin pika kulminante e akuzës që Çajupi i bën kishës duke e quajtur priftin një hokatar, qejfli, pijanec dhe njeri të ulët.

BIBLIOGRAFIA

Arendt, Hannah, Origjinat e totalitarizmit, DIJA, Prishtinë 2002
Fuga, Artan, Shtigje drejt guvës së gjarprit, Ora, Tiranë 2004
Fuga, Artan, Majtas jo Djathtas, Ora, Tiranë 2003
Fuga, Artan, Monolog, Dudaj, Tiranë, 2010
Hajati, Marash, Dera e prapme e shtypit, Logoreci, Tiranë 1998
Ngjela, Spartak, Përkulja dhe rënia e Tiranisë Shqiptare 1957-2010, UET Press, Tiranë 2011
Repishti, Sami, Nën hijen e Rozafës, Onufri, Tiranë 2004
Revista “Vatra e Kulturës”, monitorim viti 1965-1975
Velo, Maks, Esse për diktaturën komunistë, Tiranë 2003

[1] Sinani, S. “Luftë e pandërprerë kundër mbeturinave të ideologjisë fetare”, Vatra e Kulturës nr:1, Tiranë 1975, faqe 29

[2] Mustafaj, Rakip “Këtu shërohen njerëzit”, Vatra e kulturës nr: 2, Tiranë 1968, faqe 11

[3] Dafa, Trifon, “Si u përgatit një kumtesë”, Vatra e kulturës nr: 3, Tiranë 1968, faqe 11

[4] Gashi, Arif “Si mund të punohet kundër paragjykimeve e mbeturinave fetare”, Vatra e Kulturës, nr:4, tiranë 1974, faqe 42

[5] Mëzezi, Xhavit, “Çajupi demaskon fenë”, Vatra e Kulturës, nr: 4, Tiranë 1967, faqe 39

Rexhep Ferri, in memoriam…

June 7, 2024 by s p

Albin Kurti/

Me dhimbje të thellë morëm lajmin për ndarjen nga jeta të Rexhep Ferrit, piktor, profesor dhe shkrimtar. Ju shpreh ngushëllimet më të sinqerta familjes Ferri dhe gjithë komunitetit artistik në emër të popullit dhe qeverisë së Kosovës.

Rexhep Ferri, i lindur në vitin 1937 në Kukës, jetoi dhe punoi në Prishtinë. Ai u diplomua në Akademinë e Arteve të Bukura në Beograd në vitin 1966 dhe përfundoi masterin në vitin 1970. Që nga viti 1974, ishte profesor në Fakultetin e Arteve në Universitetin e Prishtinës. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, dhe në vitin 2000 u bë anëtar i rregullt.

Rexhep Ferri organizoi shumë ekspozita të pavarura kombëtare dhe ndërkombëtare dhe mori pjesë në ngjarje të rëndësishme artistike në Kosovë dhe jashtë saj. Në vitin 1971, ai u nderuar me Çmimin e Dhjetorit për kontributin e tij në artin figurativ.

Përveç veprave artistike, ai ka botuar edhe poezi, ese dhe romane që pasurojnë trashëgiminë tonë kulturore.

Në vitin 2021, ai u nderua me Çmimin Kombëtar për Vepër Jetësore “Muslim Mulliqi” nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, që iu dorëzua në vitin 2022. Më 26 gusht 2023, kisha nderin ta takoj personalisht dhe të bisedoj me të për artin dhe trashëgiminë kulturore, një takim që nuk do ta harroj asnjëherë dhe do ta mbaj si kujtim të veçantë.

Kontributet e tij si pedagog dhe anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës kanë lënë një trashëgimi të pasur artistike dhe edukative. Kosova humbi familjarin e dashur, Akademikun, Profesorin, shokun, kolegun dhe një nga figurat më të rëndësishme të artit dhe kulturës. Do të kujdesemi që vepra e tij të dokumentohet, të mbrohet dhe të njihet e studiohet nga gjeneratat e reja.

Ngushëllimet tona më të sinqerta për familjen, miqtë dhe të gjithë ata që patën nderin ta njohin dhe të punojnë me të. Le ta kujtojmë dhe nderojmë gjithmonë jetën dhe veprën e Rexhep Ferrit.

PIKËTAKIME KULTURORE NË FOTOGRAFI

June 7, 2024 by s p

Nga Kristaq BALLI

“Fotot janë autobiografia jonë, një mënyrë për të treguar cilët jemi” – Jan Phillips, artiste.

Ashtu si në ikonografi edhe në historinë e fotografisë shqiptare, një plejadë fotografësh nga Dardha e Korçës që fillon me Jani Zengon, bashkëkohës i të parit të Marubëve, Pietro, e më tej me fotografë të tjerë si Pero Kaçauni, Thimi Raci, apo të tjerë më të rinj, gjithë-gjithë rreth trembëdhjetë, njëri pas gjurmëve të tjetrit, përbëjnë një fenomen të rrallë e autentik vazhdimësie profesionale, kulturore e artistike që, veç të tjerave, kanë regjistruar pa ndërprerje kronologjike, madje edhe në emigracion, evolucionin historik, ekonomik, shoqëror, etnokulturor, fetar, gjithë traditat e zakonet e jetës materiale e shpirtërore, pra biografinë, identitetin jo vetëm të Dardhës, por edhe të krahinës përreth. Në rastin e fotografëve të Dardhës ka një fenomen interesant: tek krijimtaria e të gjithëve bije në sy tendenca e fotografisë progresive, zhvillimore, kulturore, optimiste, i bukurisë estetike të skenave masive, të festave, organizimeve, piknikëve, shfaqjeve teatrale, apo ballove të vallzimit me muzikë perëndimore, me serenata, kitara, mandolina, argëtim e alegri shpirtërore prej qejfllinjsh të çartur, që e “tejkalonte” shpesh edhe jetën shpirtërore të qyteteve mesjetarë shqiptarë . Pse? Përgjigjen e jep, me gjasa, mënyra dhe origjinaliteti specifik i krijimit, organizimit dhe zhvillimit historik, ekonomik, social, kulturor e turistik të këtij vendbanimi jo shumë të vjetër (rreth mesit të shek XVII), por që evoluoi me hapa të shpejtë për arsye të veçanta gjeo-demografike, shpirtërore dhe sigurisht, mbi të gjitha të disa vetive humane që lidhen me traditën e karakterin shumë punëdashës, pasionant e sakrifikues të banorëve të saj ndaj vetes, familjes, por edhe komunitetit dhe sidomos prosperitetit të vendbanimit të tyre. Dardha e ka zanafillën e vet kryesisht si strehë e një sërë familjesh e fisesh të krishtera që mohuan ndryshimin e besimit të tyre fetar dhe asimilimin dhe preferuan të linin vendbanimet e tyre të vjetra. Pozicioni i thellë gjeografik dhe natyror malor i Dardhës, shërbeu si një lloj fortese mbrojtjeje për këta puritanë ortodoksë, që duke parandjerë dhe provuar se islamizimi dhe otomanizimi nuk ishte oferta më e arsyeshme për origjinën, traditën dhe besimin e tyre, me hir a pahir, preferuan të lenë me dhimbje vendbanimet e tyre të mëhershme e të shtegtojnë për të krijuar një fole të re ku të ndjenin së pakti lirinë e tyre shpirtërore. Fillimisht nga krahina periferike dhe më vonë nga vise të tjera të Shqipërisë, këta banorë i afronte dhe miqësonte përkatësia fetare dhe normat e saj morale, të cilat i solidarizuan duke krijuar një harmoni, mikpritje, bashkëjetesë, mirëkuptim, afinitet shoqëror e miqësor. Më pas jeta do ndiqte ligjet e saj natyrale, u krijuan marrëdhënie të reja nga martesat midis fiseve të ndryshme, e cila mbeti edhe një traditë shekullore e këtij komuniteti (madje edhe sot), ndërkohë që të tjerë “zogj shtegtarë” mirëpriteshin nga më të hershmit dhe, kështu, Dardha u mbipopullua dhe u rrit e u zhvillua shpejt e paqësisht, por edhe duke krijuar gradualisht një problem jetik, pra atë të mbijetesës. Edhe pse me me pasuri, vlera e bukuri të vyera natyrore e klimatike në mes të pyjeve, livadheve e ujrave të bollshme, resurset e saj natyrore sidomos për blektorinë e më shumë për bujqësnë u bënë të pamjaftueshme për të përballuar nevojat jetike të popullsisë. Kjo mungesë u bë shkaku kryesor i një zgjidhjeje të re e të, që do t’i detyronte burrat dardharë të nisnin një mënyrë tjetër mbijetese, emigrimin sezonal (dimëror) fillimisht në viset jugperëndimore të Shqipërisë e, më pas në vendet e tjera si Greqia, Turqia, Rumania, Serbia, Egjipti, Rusia, etj., me profesionin e tyre të njohur si përpunues të lëndës drusore (“e pret si me sëpatën e dardharit!”) dhe prodhimit të qymyrit të drurit. Paskëtaj, në fillim të shek. XX filloi një tjetër emigracion ekonomik, në SHBA, të cilin dardharët e aplikuan gjerësisht, aq sa ishin të rralla familjet në Dardhë që të mos kishin një burrë në Amerikë.

E bëra këtë digresion për të argumentuar se emigrimi masiv edhe pse në fillim ishte një tablo bardhezi, i rëndë, i vështirë, me dhimbje, sakrifica e plagë të pashlyeshme familjare e shoqërore nga njera anë, nga ana tjetër, sidomos pasi emigrantët u organizuan në organizata e shoqëri fshatarake që tentonin bamirësinë dhe mirëqënien e familjeve, por edhe të vendlindjes së tyre, pati edhe një impakt përcaktues pozitiv në progresin dhe emancipimin e jetës familjare e komunitare, si dhe në rinovimin urban e arkitektonik të fshatit. Krahas ndihmës financiare e materiale që emigrantët dërgonin për familjet e tyre, ata dërgonin në mënyrë të organizuar fonde dhe kontribute të përbashkëta për ndërtimin e rrugëve, ujësjellësve, ndërtesave sociale, shkollore e fetare, punishteve artizanale, tregtare, hoteliere, etj. Bashkë me to penetronte edhe një frymë e re jetese materiale e shpirtërore perëndimore, që emigrantët e sillnin bashkë me “”sëndyqet” e tyre me aromë amerikane. Të gjitha këto, të cilat i dhanë fshatit një fytyrë dhe imazh të ri zhvillimi, e shndrruan atë thuajse në një qendër urbane, qytetare jo vetëm për banorët e saj, por me rezonancë në të gjithë krahinën përreth, madje të njohur e të lakmuar edhe nga një elitë turistike të kamurish që e preferonin atë për të kaluar pushimet në mënyrë shumë aktive. Kështu, në vitet ’10-’20 të shekullit të kaluar Dardha ishte një qytezë urbane me rreth 450 shtëpi e 2.000 banorë e ku funksiononin thuajse të gjitha profesionet, zejtaria, bujqësia e blektoria si dhe marrëdhëniet e shkëmbimet reciproke tregtare, kulturore, arsimore me rajonin e Korçës, Devollit, si dhe me zonat kufitare të Greqisë, si Urupishti (Argos Orestikon) dhe Kosturi prej nga varej dikur administrativisht ajo në kuadrin e Perandorisë Otomane. Harta (Fig. Pirro Thomo) e paraqitur jep me saktësi të gjitha objektet “paraindustriale”, zejet, punishtet e prodhimit e shërbimeve, si dërstilat, batánet, rrobaqepsitë, kasapët, ëmbëltoret, kovaçët, teneqexhinjtë, mobilieritë, kujunxhinjtë, orëndreqësit, këpucarët, restorantet, kafenetë, hanet, hotelet, furrat, dyqanet, si dhe objektet shoqërore si komuna, shkolla, kishat, etj. Sigurisht nuk do të mungonte edhe fotografi, i cili (të cilët), qysh në vitin 1862 ka qënë jo vetëm profesionisti që i shërbente komunitetit, por edhe bashkudhëtari, dëshmitari e pasqyruesi viziv i evoluimit historik, ekonomik, social e natyror të Dardhës përgjatë gjithë jetës së saj, deri në ditët e sotme. Historia e fotografëve dardharë dhe e mijra fotove të tyre është një kapitull më vete dhe tepër i rëndësishëm jo vetëm për Dardhën, por për githë Historinë e Fotografisë Shqiptare. Fotot e këtij shkrimi i përkasin vetëm një fotografi, Thimi Racit, i cili ka lënë një fototekë shumë të pasur, të larmishme e të vyer midis viteve 1910 – 1960 (shih Robert Elsie, Qerim Vrioni). Ai ka lëvruar pothuajse të gjitha zhanret e fotografisë si peizazhin, fotografinë e kompozuar, portretin, eventet e rëndësishme historike, etnokulturën, arsimin, fotot familjare, fotot masive, piknikët, dasmat, funeralet, etj. Midis tyre, këtë herë kemi zgjedhur një foto e cila për përmbajtjen dhe mesazhin e saj përbën një tablo simbolike për Dardhën, për nivelin e lartë të progresit ekonomik, social, arsimor, kulturor e turistik. Fotoja titullohet “Shkollë Qëndismesh Singer.” Ajo është realizuar më 1 Qershor 1927. Qëllimi i shkrepjes së saj është reklamimi i makinave të famshme qepëse e qëndisëse amerikane “Singer” që kishin filluar të importoheshin e shiteshin në atë kohë kryesisht në juglindje të Shqipërisë dhe përdoreshin nga rrobaqepësat profesionistë, si dhe për përdorim shtëpiak zakonisht nga gratë e qytetit. Kompania amerikane “Singer” ishte një korporatë amerikane e prodhimit të makinave qepëse e themeluar më 1851 në New York si I.M. Singer & Co. nga Isaac Meritt Singer dhe avokati Edward Clark, e cila u konfirmua si prodhuesja dhe eksportuesja më e madhe në botë e këtyre paisjeve teknologjike e shtëpiake.

Por, pse, eksportuesit e famshëm amerikanë zgjodhën në Shqipëri pikërisht Dardhën për të reklamuar e promovuar makinat e tyre qepëse? Çelësin e kësaj enigme e jep në disa dimensione figurative e simbolike fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer” e fotografit dardhar Thimi Raci: Dihet që Dardha është një vendbanim i vendosur në pozicion gjeografik e natyror të vështirë malor (1450 m. mbi nivelin e detit) me një klimë të shëndetshme, por të ashpër e të ftohtë sidomos në vjeshtë e në dimër. Nevoja për t’iu përshtatur kësaj klime si dhe tipareve antropologjike, humane, fizike e psikomorale të banorëve të Dardhës i detyroi dhe mësoi t’i kundërvihen asaj duke dizenjuar, stilizuar e prodhuar veshje që të përballonin këto kushte klimatike. Sigurisht leshi i dhive, të cilët ata mbarështonin ishte lënda e parë më e përshtatshme ekzistuese që ata mund të përdornin. Dhe jo vetëm për veshje, por edhe për shtroje, mbulesa, velenxe e plafka për mjediset e tyre të banimit. Kështu, për prodhimin e tyre çdo familje kishte “punishten” e saj që përbëhej nga një furkë, një drugë, një qerthull e mundësisht një avlëmend (që quheshe ndryshe “vegël”), ndërsa disa banorë kishin ndërtuar përgjatë përrenjve të fshatit dërstilat dhe batánet e tyre për përpunimin e produkteve të leshta e të shajakta për të gjitha familjet dhe rajonin përreth. Njëheresh disa punishte të vogla rrobaqepësish përbënin fazën e fundit të performimit të veshjeve tradicionale. Sigurisht, paisja kryesore e një rrobaqepësi është makina qepëse, që do të thotë se në Dardhë (po jo vetëm) makina qepëse kishte hyrë shumë më herët se sa viti i fotografisë, pra 1927-ta.

Gërshetimi, difuzioni, por edhe një lloj “konkurence” etnokulturore e familjeve, apo fiseve të ardhura nga vise të ndryshme në Dardhë, e mpiksur jo vetëm nga nevoja utilitare, por edhe nga shija estetike që përsosej bashkë me progresin e shpejtë ekonomik dhe shpirtëror e kulturor të Dardhës, po unifikonin elementët më funksionalë e më të bukur të disa lloj veshjeve tradicionale e autoktone për të gjitha moshat, gjinitë dhe stinët e vitit. Sigurisht prevalonte ai që do të quhej më tej kostumi i grave dardhare e që do të fitonte të drejtën e qytetarisë si një prej perlave të kostumografisë tradicionale shqiptare e modeluar dhe e prodhuar bashkarisht nga mjeshtret e Dardhës. Ky kostum sa origjinal, ekzotik e modern, i organizuar e i kuruar përsosmërisht si një perfeksion i modelit stilistik elegant, i aksesorëve të tij që nga shamia e flokëve e deri tek çorapet, kombinimit të ngjyrave ku dominon së shumti e kuqja dhe e zeza, e estetizimit dhe raporteve fantastike të linjave trupore, i elementëve dhe detajeve zbukurimore me qëndisje filigrami, gajtanësh, flloshësh shumëngjyrësh e ornamente artistike shumë organike si zinxhirë, qostekë, gjerdanë, etj., i harmonisë pamore me natyrën dhe klimën e bëri Dardhën etnokulturalisht edhe më të njohur. Krahas të tjerash kostumi i grave të Dardhës ka edhe një specifikë origjinale, pasi ai u krijua nga një komunitet fillimisht heterogjen, i cili duke bashkëjetuar brez pas brezi në organizim, miqësi e kolektivitet shembullor, shkëmbeu dhe bashkoi traditat e zakonet duke u vetasimiluar e shndrruar në një amalgamë solide etnie me fizionomi humane e sociale të unifikuar, të përbashkuar, e cila shprehet edhe në realizimin e këtij kostumi unikal. Më tej ky kostum u bë jo vetëm një traditë e patjetërueshme dhe e vazhdueshme në të gjitha kohrat, por ajo do të përhapj edhe nëpër gjithë krahinën përreth, por epiqendra e prodhimit të tij do të mbetej Dardha. Kostumi i grave të Dardhës (që njihet edhe me emrin “Xibuni”) mori një kuptim figurativ për vetë Dardhën. Ai u bë një simbol festiv e ceremonial, por edhe një vlerë e veçantë materiale e kulturore për çdo familje dardhare. Para martesës, çdo vajzë përgatiste kostumin e saj vetiak dhe e merrte atë domosdoshmërisht në pajë. Edhe vajzat e vogla, madje edhe gratë e moshuara kishin variantet e tyre të kostumit tradicional në përputhje me moshën. Pra, nuk kishte shtëpi a familje që të mos zotëronte një apo disa kostume të tilla. Këtë e pasqyrojnë më së miri edhe fotot masive të fotografit Thimi Raci, lentja e të cilit ka fiksuar shumë foto ku dhjetra gra dardhare, të veshura me kostumet e tyre luajnë tek Sheshi i Valleve vallen e kënduar, po ashtu autentike dardhare të grave, “ O, Njëzetepesë Gërsheta”, etj.

Por, një prej faktorëve të rëndësishëm pozitivë në prosperitetin ekonomik e kulturor të Dardhës u bë emigrimi ekonomik, veçanërisht ai në SHBA, në fillim të shek. XX e më tej, për arsyet që u përmendën më lart e që e ndihmuan e shpejtuan rritjen e nivelit material, financiar e social-kulturor të banorëve të banorëve e vetë fshatit. Kështu me të ardhurat e tyre u ndërtuan shumë shtëpi të reja me tipare arkitekturore e mjedisore qytetare të cilat shpesh u arreduan edhe me paisje e orendi shtëpiake amerikane, rrugët dhe sheshet e fshatit u shtruan me kalldrëm e kanalizime, u ndërtuan shumë objekte publike, ekonomike e sociale si kisha (1839), shkolla e re (1924), ndërtesat e komunës, postkomanda rruga automobilistike Korçë Dardhë (1930) e një sërë objektesh zejtarie, tregtie e hotelerie që paraprinë bumin turistik, i cili do ta veçonte Dardhën si një oaz të lakmuar natyror, klimaterik, turistik por edhe kulture e emancipimi ekonomik. Nga SHBA disa emigrantë dërguan edhe veturat e para “Ford” të cilat shërbyen si taksi për të transportuar turistët. Këta faktorë, të marrë së bashku, gradualisht kishin paraprirë edhe krijimin e një situate progresi shoqëror e familjar, e cila i kishte premisat edhe në vetë karakterin, vetëdijën, psikologjinë e prirjen kolektive të kësaj bashkësie për të urbanizuar e liberalizuar çdo aspekt të jetës së tyre, për të krijuar një model të qytetëruar jetese e stili perëndimor. Krahas vetive e karakterit të tyre prej punëdashësish të etur, dardharët njihen për natyrën e tyre të hapur, të çiltër, miqësore, mikpritëse, solidare, gazmore, “liberale”, prej qejfllinjsh e kavalierësh të çartur (“qyngje Bostoni”), që sajonin me shkak apo pa shkak organizime argëtimi si piknikë, ballo vallzimi, festime pagane apo fetare, shfaqje teatrale, etj. ku muzika dhe serenata, mishi i pjekur në hell dhe rakia e kumbullës e zier dy herë krijonin atmosferën e një jete komunitare kompakte e vëllazërore. Nuk kishte shtëpi ku të mos gjendej një kitarë apo mandolinë dhe të gjithë djemtë e burrat luanin në to, ashtu siç edhe dinin të këndonin bukur, duke i dhënë Dardhës një dimension të lakmueshëm kulturor . Sa u takon grave (dhe vajzave, sigurisht), ato ishin “strumbullari” i shtëpisë, shumica e të cilave, me burrat në kurbet, duhej të kujdeseshin për familjen, rritjen dhe edukimin e fëmijëve, si dhe punët e rëndomta ditore të stinës. Një lloj matriarkati familjar ishte bërë e drejtë qytetarie për to dhe ju kishte atribuar autoritetin, pavarësinë dhe lirinë për vendimmarrje e pjesëmarrje edhe në jetën e përbashkët të fshatit, në marrëdhëniet reciproke komunitare, duke ju krijuar kështu një terren të përshtatshëm kozmopolitizmi, integrimi dhe emancipimi kulturor. Një tregues i këtij fenomeni përbën edhe fakti që në Dardhë është çelur shkolla e parë e vajzave që në vitin 1768 (Enciklopedia greke “Megali Eleniqi Encikopedia PIRSOS, Vëll. X E. Gërma A, f. 450), e cila përbënte një prerogativë domethënëse jo vetëm për shpirtin arsimdashës të dardharëve, por, në përgjithësi për botëkuptimin përparimtar ndaj rolit vendimtar progresiv të vajzave e grave në jetën ekonomike, familjare e shoqërore të vendbanimit të tyre. Në vitin 1924 emigrantët dardharë ndërtuan në vendlindjen e tyre një prej shkollave më të mëdha e më moderne për kohën në Shqipëri, e cila, sot, është shpallur monument culture dhe është shndrruar në muzeun më të bukur foto-historik të vendeve turistike në Shqipëri. Edhe një fakt: në sajë të kësaj atmosfere lirie e emancipimi arsimor e social-kulturor, nga Dardha janë afirmuar shumë personalitete gra në fusha të ndryshme të veprimtarive krijuese kulturore, si Nume Peci (mjeshtrja e kostumit dardhar), Androniqi, Sofia e Thomaidha Zengo (të parat ikonografe e piktore laike shqiptare), Olimbia Nassi (e para muzikante pjaniste shqiptare), Rozi Çeku Theohari (shkrimtare dhe humaniste), Arsinoi Bino (shkrimtare), Valentina (skulptore) dhe Vasilika(obstetre) Balli, etj.

Por, le të kthehemi sërish tek fotografia “Shkollë Qëndismesh Singer”. Fotografi dardhar Thimi Raci dhe përfaqësuesit e kompanisë “Singer” në Shqipëri, të cilët qëndruan në Dardhë një muaj për të kryer kursin e qëndisjes me gra dhe vajza dardhare, e njihnin “famën” e saj, atmosferën, banorët dhe vlerat e tiparet e tyre, veçanërisht të grave e vajzave të shkolluara e që vinin nga familje ku kishin hyrë më herët paisje “industriale” amerikane, madje edhe makina qepëse “Singer” të një gjenerate më të vjetër (Që punonin me dorë. Fotografinë e një prej tyre e trashëgojmë nga artistja artizane duarartë Nume Peci, e cila ka realizuar rreth 200 kostume dardhare). Ishin ato gra e vajza që njiheshin për kostumet e tyre të bukura, të prodhuara aty, por edhe për nivelin e tyre të qytetëruar social e kulturor. Fotografia është konceptuar si epilog i këtij eveniment. Amerikanët ishin konsultuar imtësisht me fotografin, projektuan bashkarisht kompozimin dhe e kuruan atë me detaje shumë shprehëse. “Sheshi i xhirimit” u zgjodh oborri para shkollës, e cila duket në sfond, jo rastësisht dhe në dritaret e së cilës janë vendosur simbolet e kompanisë në gjuhën shqipe. Janë 13-14 vajza e gra të reja dardhare të ulura prapa makinave “Singer” të gjeneratës së dytë, më të përparuara, të prodhuara për të punuar me këmbë dhe mbi to janë vendosur qëndismat e bukura, perde apo mbulesa të modeluara nga kursantet. Anash, në të dy skajet e fotos qëndrojnë mëkëmbë dy prej përfaqësuesve të kompanisë, prezenca e të cilëve krijon situatën e kujdestarisë dhe reklamimit dinjitoz të një prodhimi amerikan artizanal e industrial me famë botërore për atë kohë. Enigma që nuk “lexohet apo kuptohet” nga shikuesi, i cili nuk e di historinë dhe vendin e realizimit të kësaj fotoje, por që përbën edhe thelbin social të saj, është pikërisht impakti kulturor befasues kur mëson se shkrepja është bërë në një fshat malor, në Dardhë. Pra nga Amerika, në Dardhë! Përse? Një sërë arsyesh u përmendën; e fundit që mund të cilësoj është ekspozimi tejet përparimtar, qytetërues, estetik kur sheh mënyrën e paraqitjes të personazheve: vajza dhe gra të reja të civilizuara në pamje qytetare, të kuruara dhe të veshura sipas modës perëndimore të asaj kohe, burra të veshur shik me kostume, jelekë e kollare, qëndisma me modele të kohës, pra një mizansenë që flet me gjuhën e progresit e kulturës urbane. Nga ana tjetër, banorët e Dardhës, veçanërisht vajzat dhe gratë kishin aftësinë që veç dhuntive dhe përvojës të tyre rikrijuese shekullore për t’i kompozuar, prodhuar dhe veshur kostumet tradicionale në çdo rast që ishte normë e rregull festiv komunitar, apo familjar ato dinin, gjithashtu të shfaqeshin edhe shumë moderne, si qytetare e zonja të përkora të klasit të parë, që ua kalonin madje edhe atyre të qytetit. Kësisoj, zgjedhja që kompania amerikane “Singer” kishte bërë për të promovuar makinat e qepëse në një vend ku me ato makina (fillimisht të gjeneratës së parë, të dërguara më herët me shumicë nga Amerika prej emigrantëve dardharë) qepeshin kostumet e mrekullueshme dardhare, jo vetëm përligjte plotësisht synimin e saj, por merrte edhe një konotacion simbolik për vetë Dardhën, pasi e paraqiste dhe ballafaqonte atë denjësisht me pjesën më të bukur e më të përparuar të Shqipërisë. Pa harruar, gjithashu, që kjo foto e suksesshme e mjeshtrit Raci, nëpërmjet rrjeteve dhe mediave ndërkombëtare reklamuese të kompanisë “Singer” bëri “xhiron e botës”, ç’ka ishte, pa dyshim, edhe qëllimi i saj kryesor për vetë kompaninë. Dhe shpërblimi për suksesin e kësaj reklame u bë gjesti filantropik i kompanisë që të gjitha makinat qepëse e qëndisëse të paraqitura në foto iu dhuruan secilës prej vajzave e grave dardhare që qëndrojnë pas tyre.

Dua t’i përmbyll përsiatjet e mia duke perifrazuar fotografen e shquar bashkëkohore amerikane Sally Mann: “Fotot hapin dyert e së kaluarës, por ofrojnë edhe një dritare për të ardhmen”. Në kontekst të saj, fotoja “Shkollë qëndismesh Singer”, ashtu si e gjithë krijimtaria e një prej fotografëve më prodhimtarë e më të sukseshëm dardharë e shqiptarë të dekadave të para të shek. XX, sidomos në fushën historike e etnokulturore, Thimi Raci, përfaqëson një prej shembujve pozitive të shumtë të një bashkësie komunitare që e filloi jetesën e saj me “një sëpatë e një sharrë” proverbiale por që, në sajë të fuqisë e dashurisë ekzistenciale e mbijetsës, me punë e sakrifica, arriti që të evoluojë për një kohë relativisht jo dhe aq të gjatë, por me ritme e progresion gjeometrik zhvillimi, në një prej vendbanimeve më të përpruara, më të emancipuara e më të qytetëruara në Shqipëri. Sigurisht, plejada e vijueshme e fotografëve dardharë që fillon me Papa Jani Zengon (1832-1912), Pero Kaçaunin(1880-1900), Thimi Racin (1886-1966) e që vazhdon edhe sot me fotoreporterë e fotografë të dalluar si Niko Stefani, Alqi Golloshi, Leon Çika, etj, të cilët i kanë ndjekur hap-pas hapi këto situata historike, shoqërore, kulturore, natyrore e turistike shpërfaqin, gjithashtu, një kontribut të rëndësishëm jo vetëm për Dardhën në veçanti, por për gjithë Historinë e Fotografisë Shqiptare në funksion të tablove më përgjithësuese të jetës materiale e shpirtërore të shqiptarëve.

■■■■

SHKOLLA AMERIKANE DYDEGËSHE NË KAVAJË GJATË PERIUDHËS 1926-1939

June 7, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Veprimtaria arsimore amerikane në Shqipëri.

Investimi në arsim dhe kulturë është një nga burimet që SHBA ka vënë në dispozicion të vendeve të Europës Juglindore, për të mbështetur zhvillimin e tyre gjatë shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi(Pano, Gjika, 2022: 24-34). Njohja e parë e amerikanëve me shqiptarët vihet re gjatë themelimit të misioneve ungjillore amerikane në territorin e Perandorisë Osmane, pas zhvillimit të reformave të Tanzimatit. Nga këto kontakte, misionarët amerikanë vlerësuan dëshirën dhe etjen e madhe të shqiptarëve për arsim, dije, kulture. Bursat amerikane, të ofruara për shumë të rinj shqiptarë në fund të shekullit të 19-të i lejuan ata të studionin në kolegjet dhe institutet amerikane në Princeton, Boston dhe Filadelfia, si dhe në disa shkolla që vepronin në vende të tjera, gjeografikisht më afër, si: Bullgaria dhe Turqia(Pano,Gjika, 2020: 74).

Përpjekjet e individëve amerikanë në dekadën e parë të shekullit të 20-të u pasuan nga veprimtari më të institucionalizuara dhe më të organizuara, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Një ekip prej 60 personash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) erdhi në Shqipëri në shkurt të vitit 1919. Ky ekip hapi spitale, ambulanca anti-TBC dhe kundër malaries në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Durrës e gjetkë; mblodhi fëmijët jetimë nga rrugë dhe i vendosi në qendra të veçanta, të cilat më pas u kthyen në strehimore shtetërore. Por mbi të gjitha, organizata AYRC pati një rol unik në arsimin shqiptar(Pano,Gjika, 2020: 74). Selia e AYRC në Uashington dërgoi përfaqësuesin e saj O. M. Salisbury në Shqipëri për të vëzhguar nevojat urgjente të vendit në shtator 1919. Gjatë vizitës, Salisbury vuri në dukje mungesën e plotë të shkollave dhe dëshirën e madhe të shqiptarëve për arsim. Ai rekomandoi menjëherë sigurimin e bursave për të rinjtë që dëshironin të studionin në kolegjet amerikane në Stamboll, si dhe sugjeroi hapjen e shkollave të mesme bujqësore e profesionale në Shqipëri(Pano,Gjika, 2020: 74), ndër të cilat dhe Shkollën Amerikane të Kavajës, të quajtur më vonë Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës, vepër e Kryqit të Kuq Amerikan e më pas e Kryqit të Kuq të Rinisë Amerikane(Dervishi, 2021: 56). Instituti ishte një shkollë, dy degëshe, me degën e buqësisë për djem dhe degën mësuesi e ekonomi shtëpijake për vajza.

Instituti shqiptaro-amerikan në Kavajë

Themeluesi i kësaj shkollë ka qenë misionari protestant Dr. Telford Erikson. Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë, Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe Qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris(Krisafi,2020: 89). Në vitet 1922-1923, i gjëndur në Shqipëri, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë, i mbështetur edhe nga qeveria shqiptare, ai themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat(Krisafi,2020: 90). Me datën 8 mars 1922, Kryeministri i kohës, Ahmet Zogu, e informoi Eriksonin se atij i lejohej të zgjidhte nga një listë prej tetë ose dhjetë fermash më të mira në pronësi të shtetit, për ta ngritur shkollën. Më 4 korrik 1922, Eriksoni u njoftua se qeveria i kishte dhënë lejen për tokën e Kavajës. Më 28 maj 1923, Parlamenti Shqiptar i dha miratimin përfundimtar projektit të Eriksonit(Sota, 2021: 26).Meqenëse gjeti mirkuptim nga autoritete shqiptare, ai nisi menjëherë nga puna. Sipas kontratës qeveria i jepte me qera kontraktuesi për 25 vjet, 300 ha nga pasuria e shtetit që gjendej në nënprefekturën e Kavajës(Dervishi, 2021: 57).

Shkolla Shqiptaro-Amerikane e Kavajës u hap në kohë të ndryshme; dega normale femërore më 20 shtator, ndërsa dega bujqësore e djemve më 10 tetor 1926. Lokali i degës femërore u vendos në ndërtesën e vjetër të një ish shkolle greke, që u riparua sipas kërkesave pedagogjike të kohës. Ndërsa për degën mashkullore,u sajua një lokal modest, i ngritur me blloqe të vogla çimentoje(Dervishi, 2021: 57). Pas tre vjetësh punë, shkolla nisi të ndjente krizë financiare, kështu kjo shkollë kaloi në duart e një tjetër bamirësi amerikan, Samuel Irvin. Pas tratativash të shpejta dhe në mirëkuptim të palëve, Qeveria shqiptare, me vendimin Nr.503, datë 18.06.1929 ratifikoi marrveshjen që kishte fuqi 20- vjeçare me këto kushte: Samuel Irvin merte përsipër një kolegj shqiptaro-amerikan me një klasë përgatitore, 6 klasë gjimnazi dhe dy klasë kolegji (shkollë e lartë). Drejtori dhe profesorët do të ishin amerikanë dhe mësimi do të bëhej në gjuhën angleze. Profesorët do të paguheshin prej Irvinit dhe do të vareshin nga ligjet shqiptare. Gjuha shqipe, letërsia, gjeografia dhe historia e Shqipërisë do të jepeshin nga mësues shqiptarë. Programet mësimore do të aprovoheshin nga Ministria e Arsimit dhe shkolla do të ishte nën kontrollin e saj(Dervishi, 2021: 57). Në korrik të 1929 nisën punimet për ngritjen e godinave, por shumë shpejt fondet u shterruan, pasi donacionet nga SHBA munguan. Në këtë kohë kishte filluar të ndihej kriza ekonomike botërore. Në qershor të 1930, Irvin, me një letër drejtuar Ambasadës Shqiptare në Uashington, hiqte dorë nga të gjitha të drejtat që kishte marr prej Qeverisë shqiptare. Në ato kushte, u ofrua një tjetër shoqatë amerikane,që jepte ndihmë për arsimin rural. Organizata e re mbante emrin “Fondacioni i Lindjes së Afërme”, i cili grumbullonte fonde si kontribute të popullit amerikan,që dëshironte t’u dërgonte ndihma atyre popujve që kishin nevojë(Dervishi, 2021: 57-58). Marrëveshja ndërmjet Qeverisë shqiptare dhe Fondacionit të Lindjes së Afërme u nënshkrua në tetor të vitit 1930 dhe kishte fuqi 20 vjeçare. Fondacioni i përfaqësuar nga Xhejms Bartën dhe Barsli Eiçson merrte përsipër të ngrinte Institutin bujqësor shqiptaro-amerikan të Kavajës. Qeveria shqiptare i jepte Institutit për përdorim dhe shfrytëzim të plotë tokat që kishin patur më parë në koncension Eriksoni dhe Irvini, duke shtuar edhe 50 ha në Malin e Robit. Nxënësit dhe nxënëset do të mbaheshin me bursat e Qeverisë shqiptare dhe të Institutit, duke akorduar secila palë jo më pakë se 25 bursa në vit, për secilën degë. Programi arsimor dhe administrimi i Institutit ishin në dorë të administratës së tij, e cila ishte e detyruar t’u përshtatej ligjeve në fuqi dhe zakonevetë mira të vendit. Mësimi i historisë dhe gjeografisë do të bëhej nga mësues shqiptarë, të emëruar nga Ministria e Arsimit. Shkolla do t’i nështrohej inspektimit nga specialistët shqiptarë, sipas ligjit në fuqi(Dervishi, 2021: 58).

Marrja përsipër e shkollës nga ana e Fondacionit dhe vendosja e saj në lokale të reja u kushtëzua nga reforma Ivanaj, kur kjo shkollë u mbyll dhe kaloi nën administrimin e kontrollin e Ministrisë së Arsimit. Tashmë, pranë drejtorit teknik amerikan u vendos edhe një nëndrejtor administrativ shqiptar, Ali Cungu.

Ndriçimi në të dy konviktet bëhej me vajguri nga shoqëria SESA në Durrës; uji për të pirë merrej nga një krua afër. Për nevoja shtëpiake nxirrej ujë me pompa. Ushqimi jepej në një sallë të madhe. Nxënësit ishin të ndarë në tryeza nga 9 vetë.Nxënësit jetonin në ndërtesa të reja higjenike, në formë odash fshatare, ku në secilën prej tyre flinin 18 nxënës. Kishte shtretër të hekurit dyfish ose të thjeshta; dyshekët ishin me bar. Infermieria kishte dy shtretër të posaçëm. Shërbimi shëndetsor jepej nga Zllatkova, doktoresha e diplomuar në Universitetin e Sofjes. Kishte dhe farmaci me barna të shkollës.

Në degën e bujqësisë jepeshin lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyrore, bujqësi, rritje bimësh të përvitëshme, të drunjta(pemë të ndryshme, vreshta dhe ullinj, mana për krimba mëndafshi, pyje)zootekni, veterinari, industri bujqësore(tlyen, djathë etj), lëvrim tokash me makina moderne dhe përdorim i të gjitha makinave të nevojëshme, kontabilitet tregtie dhe bujqsie, ekonomi rurale(bujqësore)patologji të sëmundjeve të bimëve. Dega femërore kishte lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, shëndetësi, shkencë natyrore, shtëpiake(të qepurit, të larët, të mbajturit mirë të shtëpisë, gatim gjellësh, rritje foshnjash dhe shikim të sëmurësh, punë dore, punim me vegë, të materialeve të pambukut, leshit dhe mëndafshit prej lëndëv që prodhoheshin në fermën e shkollës(AQSH, F.195, v.1926, fl.1; Pano,Gjika, 2020:177)

Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës, në vitin 1938, kishte në pronësi dhe administrim 300 ha tokë dhe, përveç drithërave të bukës, kishte mbjellë 10 ha jonxhë e tërfil, për të ushqyer 33 krerë lopë, dema, viça të racave Jersey e Gensey. Ferma e shkollës kishte 575 bagëti të imta, 200 pula livorneze e të tjera kafshë bujqësie. Një pjesë e ushqimeve, si produktet bujqësore dhe ato blegtorale prodhoheshin në fermën e shkollës.

Viti shkollor fillor fillonte të hënën e parë, pas 15 janarit dhe mbaronte të shtunën e fundit, para 15 dhjetorit të çdo viti. Përveç ditëve të festave zyrtare, shkolla kishte një muaj pushime në dimër, 10 ditë në pranverë dhe 1 javë në vjeshtë. Në mbarim të kursit, nxënësit mernin një dëftesë provizore, e cila do të shkëmbehej me një dëftesë bujqësore, vetëm kur të konstatohej zotësia e kandidatit në ushtrimin e mjeshtërive të mësuara(Dervishi, 2021:59).

Objektivi i degës së bujqësisë ishte formimi i administratorëve dhe specialistëve të ardhshëm të bujqësisë. Drejtuesit e shkollës synonin që nëpërmjet kuadrove të përgatitur të mbushnin një boshllëk në tregun e punës që lidhej me mekanikën bujqësore, edukimin kontabël dhe disa profesione të zejtarisë. Zgjedhja e pozicionit gjeografik ishte e tillë që tërhiqte të interesuarit për këto profesione nga Myzeqeja deri në Durrës(Pano, Gjika, 2020:176). Nëpërmjet përdorimit të teknikave të zhvilluara në bujqësi e blegtori, do të të tregohej konkretisht epërsia e fermerit të kualifikuar mbi bujkun dhe blektorin tradicional. Prej kësaj shkolle do të dilnin edhe teknikët bujqësorë. Nga djemtë, pranoheshin nxënës me shëndet të plotë, që kishin arritur moshën 14vjeç dhe kishin mbaruar shkollën fillore. Për t’u pranuar kërkohej çertifikata e shkollës fillore dhe çertifikat shëndetësore(AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9).

Dega për vajza përgatiste mësuese, si dhe amvisa të shkolluara që do të përshtateshin me një shoqëri në modernizim e sipër. Vajzat mësonin vlera të tilla si: detyrimi për t’u shërbyer të tjerëve dhe për të pasur një karakter të fortë. Pranoheshin vajza që kishin arritur moshën 11 vjeçe(Lita, 2004: 119).

Në dy vitet e para, shkolla e drejtuar nga Telford Erikson kishte zv.drejtor amerikanin David McConnell dhe mësues bujqësie Dr. Swoppe dhe Dr. Harold Freeman-Button. Për vitin shkollor 1927-1928, drejtor i shkollës erdh një agronom hortikulturë Dr. Kenneth Reeves, ndërsa Dr. Burch Schneider, mësues i zooteknikës dhe veterinarisë. Drejtori i shkollës, që nga viti 1927, ishte Dr. Kenneth Reeves, me nëndrejtor Arthur R. Dalamarter, që të dy specialistë dhe mësues të bujqësisë, si dhe Dr. Elliot J. Taylor, mësues të zooteknikës. Në vitin 1931, drejtori Reeves zëvendësohet me Dr. Joseph Beach Bangor, i cili shërbeu deri në fund të vitit shkollor 1933-1934. Ai kishte punuar 14 vite radhazi në Armeni dhe Siri. Pas tij, në tetor të vitit 1934, emërohet një drejtor i ri, Dr. Ralf H. Alleen, i cili punoi në atë shkollë për katër vite shkollore. Së bashku me drejtor Alleen, në shkollë punuan si mësues: Dr. Merrill Knapp dhe Jones McLean.

Me mësuese kryesisht të huaja, të përgatitura në shkolla pedagogjike amerikane, shkolla normale femërore zhvilloi punë serioze. Meqenëse personeli mësimor u ndërrua shpesh, nga ato mësuese që punuan më gjatë përmendim: Merverette Smith, Anne Irvin, Busta Mai Teylor, Margaret Ewans. Me kalimin e kohës u shtua personeli shqiptar, që fillimisht përbëhej nga Sadije Bogdo dhe Angje Qerraxhia; erdhën pas tyre vijnë Vrisidha Pepo, Bediha Asllani, Afërdita Asllani, Shpresa Hamzarai e Marie Çelo(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490). Përveç mësuesve, në shkollë shërbenin edhe 25 punonjës shërbimi ku hynin mjeku, infermieri dhe të tjerë në specialitete të ndrsyhme të bujqësisë dhe të blegtorisë(Dervishi, 2021:59).

Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si institucion i specializuar pedagogjik pesëvjeçar, me programe amerikane të miratuara nga Ministria e Arsimit, kurse prej vitit 1934 deri në vitin 1937 zbriti në shkollë dyvjeçare, që përgatiste punonjëse për ekonomi shtëpiake dhe ekonomi bujqësore. Megjithatë, edhe ato nxënëse që mbaruan programin dyvjeçar, falë formimit të shëndoshë që morën në shkollë, dolën mësuese të afta(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Në Institutin shqiptaro-amerikan të Kavajës, për 14 vite punë u përgatitën 177 agronomë të mesëm, nga të cilët 65 u morën me punë bujqësie dhe u punësuan si agjentë bujqësorë në administratën lokale; 48 u morën me administrimin e tokës dhe pronës së tyre; 19 u bënë mësues edhe 21 vazhduan studimet e tyre nëpër universitetet e Evropës dhe SHBA. Nga dega normale femërore, deri në vitin 1930 ishin diplomuar 90 vajza që punuan mësuese; në periudhën 1934-1939, ky numër u shtua(Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës me mësues amerikanë, specialistë të aftë e të talentuar, ka dhënë një kontribut të madh në krijimin e një plejade teknikësh bujqësorë djem dhe mësuese të përgatitura nga ana profesionale, që punuan me përkushtim në detyrat që iu ngarkuan.

Investimi në arsim dhe kulturë është një nga burimet që Amerika ka vënë në dispozicion të vendeve në zonën e Ballkanit Perëndimor për të mbështetur zhvillimin e tyre gjatë shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System

Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Njohja e parë e amerikanëve me shqiptarët vihet re gjatë krijimit të Misioneve Ungjillore Amerikane në territorin e Perandorisë Osmane, pas zhvillimit të Reformave të Tanzimatit (Asllani, 2011). Në përshkrimet e asaj kohe, të dokumentuara më vonë nga studiues, përmenden kontaktet e para të misionarëve amerikanë me rilindësit shqiptarë dhe fëmijët e tyre.

ndër të cilat të Shkollës Amerikane të Kavajës, të quajtur më vonë Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës, vepër e Kryqit të Kuq Amerikan e më pas e Kryqit të Kuq të Rinisë Amerikane. Lorena Dervishi, Arsimi në Shqipëri gjatë mbretërimit të Ahmet Zogut (1928 – 1939), disertacion, Fakulteti Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës, 2021,56.

Nga këto kontakte, misionarët amerikanë vlerësuan dëshirën dhe etjen e madhe të shqiptarëve për arsim, dije, kulturë dhe mundësuan kontributet e para për edukimin e rinisë shqiptare. Bursat amerikane të ofruara për shumë të rinj shqiptarë në fund të shekullit të 19-të i lejuan ata të studionin në kolegjet dhe institutet amerikane në Princeton, Boston dhe Filadelfia, si dhe në disa shkolla që vepronin në vende të tjera, gjeografikisht më afër, si Bullgaria dhe Turqia.

Përpjekjet e individëve amerikanë në dekadën e parë të shekullit të 20-të u pasuan nga aktivitete më të institucionalizuara dhe më të organizuara pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Një ekip prej 60 personash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) erdhi në Shqipëri në shkurt të vitit 1919. Ky ekip hapi spitale, ambulantë anti-TBC dhe kundër malaries në Tiranë, Shkodër, Elbasan, Durrës e gjetkë, edukoi nënat shqiptare me norma higjienike, mblodhi fëmijët jetimë nga rrugë dhe i vendosi në qendra të veçanta, të cilat më pas u kthyen në strehimore shtetërore. Por mbi të gjitha, organizata AYRC pati një rol unik në arsimin shqiptar. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Selia e AYRC në Uashington dërgoi përfaqësuesin e saj O. M. Salisbury në Shqipëri për të vëzhguar nevojat urgjente të vendit në shtator 1919. Gjatë vizitës, Salisbury vuri në dukje mungesën e plotë të shkollave dhe dëshirën e madhe të shqiptarëve për arsim. Ai rekomandoi menjëherë sigurimin e bursave për të rinjtë që dëshironin të studionin në kolegjet amerikane në Stamboll, si dhe sugjeroi hapjen e shkollave të mesme bujqësore dhe profesionale në Shqipëri. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

. Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris. f.89

Instituti Shqiptaro-Amerikan, i njohur në Shqipëri si Shkolla Bujqësore Amerikane e Kavajës, është një tjetër institucion që kishte ndikuar shumë në zhvillimin e arsimit profesional të orientuar drejt tregut si dhe në zhvillimin e bujqësisë shqiptare. Ajo filloi veprimtarinë e saj në vitin 1926, e themeluar dhe drejtuar nga specialistë amerikanë (Dr. Telford Erikson) dhe të diplomuarit e parë të saj ishin dhjetë studentë në vitin 1930 (Asllani, 2011). Drejtuesit e shkollave kishin synim të plotësonin një boshllëk për mekanikët bujqësorë, kontabilistët dhe zejtarët në tregun e punës, duke ofruar staf të trajnuar në këtë shkollë.

Objektivi i Shkollës Bujqësore të Kavajës ishte formimi i administratorëve dhe specialistëve të ardhshëm të bujqësisë. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System

Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Gjatë 14 viteve të funksionimit të shkollës kanë mbaruar 177 agronomë, nga të cilët 65 janë marrë me punë bujqësore dhe janë punësuar si agjentë bujqësorë në administratën vendore, 48 persona kanë marrë përsipër administrimin e tokës dhe pronës së tyre, 19 janë bërë mësues dhe 21. vazhduan studimet në universitetet evropiane dhe amerikane. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Në vitin 1925 u krijua Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës.

u hap me dy degë, dega e bujqësisë për djem dhe ajo e ekonomisë shtëpiake për vajza. Lita , 119 Themeluesi i saj ishte Telford T. Erickon, filantropi i parë amerikan që ndihmoi shqiptarët në

arsimimi. Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

Shkolla amerikane e Kavajës mbahej nga fondacioni Near East dhe synonte të përgatiste mësuese për fshatrat e Shqipërisë. Drejtor arsimi i Fondacionit ishte Harold. B. Allen. AQSH, F.195, Viti 1931, D.532, f.1

Me datën 8 Mars 1922, Kryeministri i kohës, Ahmet Zogu, e informoi Erickson-in se atij i lejohej të zgjidhte nga një listë prej tetë ose dhjetë fermash më të mira në pronësi të shtetit, për ta ngritur shkollën. Më 4 korrik 1922, Erickson-i u njoftua se qeveria i kishte dhënë lejen për tokën e Kavajës. Më 28 maj 1923, Parlamenti Shqiptar i dha miratimin përfundimtar projektit të Erickson-it.

Shkolla për djemë ishte e bujqësisë për të pergatit agronom dh ebujqë. Ndërsa shkolla e vajzave për ët përgatit shtëpijake.

shkolla kishte kompleksin e saj prej 12 godinash (konvikte, baxho, baxho, stalla dhe hambare). Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

Të dy shkollat kishin internate të veçanta. Mësimet vazhdonin tre vjet dhe zhvillohehsin në shqip dhe anglisht. Shkolla e djemve kishte këto lanë: Gjuhë shqipe, nglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyre, bujqësi, rritje bimësh, zootekni, veterinary, lëvrim tokash me makina modrene, kontabilitet tregtar dhe bujqësije, ekonomi rurale, sëmundje bimësh.AQSH, F. 195, Viti 1926, Dosja 22, fq. 24

Çarls Telford Erikson (Charles Telford Erickson), si drejtor i American Board of Foreign Missions në Shqipëri, shërbeu zyrtarisht për dymbëdhjetë vjet dhe në vijim, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe qeveria e përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqës në Paris. Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.89

Çarls Telford Erikson në vitet 1922-1923, i gjëndur në Shqipëri, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë, i mbështetur edhe nga qeveria shqiptare, themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat. Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane, Ksenofon Krisafi, Nga historiku dyshekullor i marrëdhënieve dyshekullore shqiptaro-amerikane, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.90.

Drejtuesit e shkollës synonin që nëpërmjet kuadrove të përgatitur të mbushnin një boshllëk në tregun e punës që lidhej me mekanikën bujqësore, edukimin kontabël dhe disa profesione të zejtarisë. Zgjedhja e pozicionit gjeografik ishte e tillë që tërhiqte të interesuarit për këto profesione nga Myzeqeja deri në Durrës(Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f.176).

Në degën e bujqësisë jepeshin lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, fizikë, kimi, shkencë natyrore, bujqësi, rritje bimësh të përvitëshme, të drunjta(pemë të ndryshme, vreshta dhe ulinj, mana për krimba mëndafshi, pyje)zootekni, veterinary, industry bujqësore(tlyen, djathë etj), lëvrim tokash me makina modern dhe mërdorimi I të gjitha makinave të nevojëshme, kontabilitet tregtie dhe bujqsie, ekonomi rurale(bujqësore)patologji të sëmundjeve të bimëve. Dega femërore kishte lëndët: gjuhë shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, shëndetësi, shkencë natyrore, shtëpiake(të qepurit, të alrët, të mbajturit mirë të shtëpisë, gatim gjellësh, rritje foshnjash dhe shikim të sëmurësh, punë dore, punim me vegë, të materialeve të pambukut, leshit dhe mëndafshit prej lëndëv që prodhoheshin ën fermën e shkollës(AQSH, F.195, v.1926, fl.1; Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177.

Për sa i përket pjesës praktike të programit mësimor, sipas kurrikulave të asaj periudhe, nga 50 orë mësimore, tri orë ishin mekanikë bujqësore, teori dhe praktikë, 10 orë traktorë dhe motorë, përveç punës së përhershme në fermën e shkollës. Për të nxjerrë specialistë të aftë, për t’i ardhur në ndihmë sa më shpejt ekonomisë shqiptare, specialistët amerikanë përdorën me shumë efektivitet fermën komplekse bujqësore. Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177.

Nga viti në vit, gradualisht specialiteti zooteknikë po zinte vendin kryesor në specializimin e nxënësve. Pjesa më e rëndësishme e veprimtarisë zooteknike në atë shkollë ishte të mësuarit me regjimin e ushqimit e të higjienës në stallat moderne të tipit amerikan me moton: “Më e mira dhe më e bukura në Shqipëri”, duke stimuluar shtimin e pasurisë bujqësore e blegtorale të vendit Nikollaq Pano,Ira Gjika, Kontributi i SHBA në zhvillimin e arsimit shqiptar, U.S. policy in the Western Balkans, Konferenca shkencore ndërkombëtare “Politika e SHBA në Ballkanin Perëndimor” Euromediterranean,UMSH Press 2020, f. 177.

Pranohen nxënësit me shëndet të plotë dhe që e kanë 14vjeç dhe kanë mbaruar shkollën fillore. Për tu pranuar kërkohej çertifikata e shkollës fillore, çertifikat shëndetësore. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9

ku zbatoheshin parimet e pedagogjisë amerikane të punës.

Qëllimi i kësaj shkolle do të ishte që nëpërmjet një teknike të zhvilluar në bujqësi e blegtori, të tregohej konkretisht epërsia e fermerit të kualifikuar. Gjithashtu qëllimi profesional i shkollës ishte nxjerrja e teknikeve të ulët bujqësore.

Në degën e vajzave u mësuan vlera të tilla si nevoja për t’u shërbyer të tjerëve dhe për të pasur një karakter të fortë. Ishte një shkollë normale pesëvjeçare me klasë përgatitore, qëllimi i së cilës ishte përgatitja e mësuesve për shkollat e fshatit. Zana Lita, Teacher education in Albania, Past, present, future, Scool of Education, Open University,2004,p. 119.

Dega e vajzave zgjodhi nxënës nga familjet intelektuale me supozimin se kjo do të ndihmonte në prodhimin e mësuesve më të mirë. Në shkollë frekuentonin vajzat e disa ministrave të qeverisë së atëhershme. Megjithatë, drejtoresha e shkollës kishte premtuar trajtim të barabartë dhe kishte deklaruar se “të pasurit dhe të varfërit do të trajtoheshin në mënyrë të barabartë gjatë periudhës së shërbimit të saj në Shqipëri”. Lita , 119.

Kurrikula shkollore përfshinte lëndë të përgjithshme dhe profesionale. Sipas parimeve të arsimit amerikan, ngarkesa mësimore duhet t’i kushtohet fushave të ekonomisë shtëpiake dhe zejtarisë. Kurrikula nuk përfshinte vëzhgime dhe praktikë pedagogjike, pasi nuk kishte shkollë mentore të lidhur me të. Nxënësit bënin vetëm vëzhgime në shkollat e Durrësit dhe më pas në shkollën e fshatit Gazdare të rrethit Kavajë. Lita , 119.

Kjo shkollë ka filluar më 8 gusht 1925. Në fakt, procesi mësimor nisi rregullisht një vit më vonë (dega për femra).

Sipas kurrikulës, shkolla ishte “e mesme e ulët me drejtim thellësisht praktik, për të prodhuar

qytetarë të një shoqërie të përparuar”. Jani Sota, An Inclusive Education Policy Oriented to Profession is the Key to the Development of Albanian Economy (Historical Trends in Vocational School 2008-2018), Interdisciplinary Journal of Research and Development, Vol 8 No 1, July 2021, p.26

Instituti i Kavajws, mwsuesit

Ralf H.Allee, drejtor, Teori administrimi bujqwsor; Reshad Asllani, Probleme tw pwrmirwsimit rural, agronomi, teori dhe praktikw; Ahmet Çelo, Zootekni, teori dhe parktikw, anglisht; Ali Cungu, gjuhw shqipe, gjeografi, histori, merret dhe me biliotekwn; Qemal Dobi, aritmetikw, farkwtari, zdrukthtari, anglisht, praktikw; Stavri Frashwri, anglisht, ekonomi, magazinw; Pandeli Skrami, hortikulturw(teori dhe parktikw), higjenw. AQSH, F.195, viti 1936, D.512, f.1

Pasqyra e personelit administrative

Ilia Guma, sekretar llogaritar 120 fr. ar; Jak Delhysa shofer-meknaik, 120 fr. ari; Ahmed Punashevci, kujdestar i internatit, 120 fr. ar Teki Eminaj, ndihmws nw Degwn Mekanike, 100 fr. ar; Skwnder Ymerati, ndihmws nw degwn agronomi, 100 fr. ari; Ismail Sherifi ndihmws nw hortikulturw 100 fr. ari; Isolde Scifert infermiere 150 fr.ari; Ottilie Oberreiner, kujdestare ushqimi, 150 fr. ar. f.6

Personeli shwrbyes

Rifat Lame, gjellbanws; Mustafa Hurshidi, postier-puntuer; Besim Suri, rojtar nate; Shaqir Ademi, rojtar dite; Aleks Stefani, kopwshtar; Llazi Myzeqari, bari dhensh; Llambi Kavaja, lopar; Ibrahim Aliu punwtor nw Degwn Mekanike;; Abaz Emini mjeshtwr murator; Kije Jevga, petkalarwse. Shwrbenin dhe nwnshtetaset gjermane: Isolte Schifert, infermiere, me 150 fr. ar dhe Ottilie Oberreneier, kujdestare ushqimi, 150 fr.ari. f.6 AQSH, F.195, viti 1939, D.280, f.6.

Drejtor i përgjithshëm ishte amerikani Teford Erickson. AQSH, F. 195, Viti 1926, Dosja 22, fq. 24

Nxënësi dueht të kishte me vete 3 kmishe, 3 mbathje, një palë këpucë, 2 kwmisha nate, 1 krahën, 3 peshqir, 5 palë çorape, një palë rrobe, 6 shami, 1 furqë dhëmbësh, sapun teshash.

Gjithçka duhej për fjetje: dyshekë, çarçafë, batanie i kishte shkolla. Për nxënësit shkolla jepte me qera mushama për shi dhe kapele,si dhe një palë çizme llastiku. Çdo konviktor duhet të paguante 15 franga ari në vit garanci pwr mirwmbajtjen e mjeteve dhe orendive shkollore dhe të konviktit. Pagesa shkollore për një vit ishte 250 franga ari që paguhej në dy këste, në fillim të vitit shkollor dhe të semestrit të dytë. Nxënësit që nuk mund të paguanin për pamundësi ekonomike merrnin bursw prej Ministrisë sëArsimit dhe prej Fondacionit. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9

Shkolla e djemëve përbëhej nga dy ndërtesa kryesore të mëdha që përbënin zyrat e drejtorit, sallën e bukës, sallën e studentëve, bujtoret. Pranë tyre kishte dhe shtatë ndërtesa të tjera për banim, një për drejtorin e shkollës dhe familjen e tij dhe dy të tjkera për banimin e mësuesve të martuar, si dhe shërbenin si magazine për material të ndryshme.

Kishte ndertesë për bagëti, një për pularinë, magazine për drithin etj.

Ndriçimi bëhej me vajguri në bisedë me shoqërinë SESA në Durrës për ta bërë ndriçimin me elektrik. Ujë për të pirë merrej nga një krua afër. Për nevoja shtëpiake nxirrej ujë me pompa. f.33

Ushqimi jepej në një sallë të madhe. Nxënësit ishin të ndarë në tryeza nga 9 vetë. Banimi bëhej në ndërtesa të reja higjenike, në formë odash katundare, kun ë secilën prej odave flinin 18 nxënës. Kishte shtretrë të hekurit, dyfish ose të thjeshta, dyshekët ishin me bar, që mos të zhdukin zakonin e shtëpisë.

Infermieria kishte dy shtretër të posaçëm. Shërbimi shëndetsor jepej nga Zllatkova, doktoresha e diplomuar në Universitetin e Sofjes. Kishte dhe farmaci me barna të shkollës. f.32.

Shkolla e Golemit të Kavajës u vendos në një fermë me 65 hektarë tokë pranë Kavajës, ku u ndërtuan godina të reja pastaj sipërfaqja e tokës u rrit në 250 hektarë. Shkolla kishte traktor, makina mbjellëse, makinë shirëse, 18 lopë, 3 dema, pula, dele dhe dhi. Një infermiere amerikane kujdesej për shendetin e nxënësve. Një pjesë e ushqimeve prodhohej në fermë. Gjeja e gjallë kulloste në livadhet që i kishte shkollat. Kishte kopësht perimesh ku shërbente një punonjës shqiptar. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.8

Shkolla e Kavajës bante fletpalosje, aplikimet vazhdonin deri me 1 qershor dhe para mesit ët verës bëhej shqyrtimi. Lajmroheshin kandidatët 1-2 muaj para fillimit të mësimit. AQSH, f.195, Viti 1933, D.73. f.10

Kishte dhe sallë studimi, e cila përdorej edhe për shfaqja teatrale.

Instituti Amerikan i Kavajws u kalue nwn adminsitrimin e Minsitrisw sw Arsimit. U vendos tw riparohet çatia dhe tw bwhet meremetimi i pwrgjithshwm i tyre. f.1

Fondacioni Amerikan Near East i ndwrpreu kontributet e veta financiare dhe wkrkoi shitjen e prodhimeve dhe tw amterialeve tw inventarit. f.2

Prof. Dr. Nicola Carretto me vendimin, me vendimin Nr. 739 tw Kwshillit tw Ministrave u emwrua Drejtore e Institutit. Ti dorwzohen zyra, aktet, amterialet e tjera sipas procesverableve. f.41

Shkollat amerikane në përgjithësi, veçanërisht ajo e Kavajës me profesionistë dhe mësues të talentuar amerikanë, kanë kontribuar ndjeshëm në krijimin e një trupe fermerësh të arsimuar, që më pas u shndërruan në elitën intelektuale të bujqësisë shqiptare. Nikollaq Pano, Ira Gjika, American Advocacy to Education System Development – The Case of Albania, Volume 7 Issue 6, February, 2022, p. 24-34

Në vitin 1940, në shkollën bujqësore të Kavajjës të quajtur Arnaldo Munsolini u vendos komanda ushtarke e bazës kundërajrore. Me këtë rast dha urdhër për mbylljen e shkollës dhe shpërndarjen e nxënësve. Të gjitha ndërtesat u vunë në dispozicion të komandës s ëlartë ushtarake, vetëm u lanë kafshët nëpër stalla. Dr. i Institutit Nicola Caret kishet marrë leje në Ministri dhe ishte larguar deri sa gjendja të kthehej në normalitet. Punët e institutit do ti drejtonte rektori i konviktit Pandeli Skrami në bahskëpunim me profesorë Nusret Mamaçi që i ngarkohej barra e kujdeses për gjenë e gjallë. Kët at ëdy do të mbanin në shkollë vetëm personat më të domosdoshëm. AQSH, F.195, Viti 1940, D.272, f.2

Shkollës Kavajës, në vitin 1943 pas pushtimit gjerman i hiqet emri Arnaldo Munsolini dhe emërohet Shkolla bujqësore e punës Kavajë. AQSH, F.195, Viti 1943, D.204, f.1

NJËZET VITE PA RONALD REAGANIN DHE SHPRESAT E TIJ

June 7, 2024 by s p

Nga ALBERTO MINGARDI – “Corriere della Sera”, 3 qershor 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika

“Ç farëdo tjetër të thotë historia për mua, shpresoj të regjistrojë atë, që i kam bërë thirrje shpresave tuaja më të mira e jo frikërave tuaja më të këqija”. Ronald Reagan vdiq më 5 qershor 2004. Njëzet vite gjatë të cilëve shpresa në politikë i ka lëshuar vëndin frikës. Nga ana tjetër, t’i bëhet thirrje kësaj të fundit është shumë më e lehtë. Frika e të ndryshmit, e së resë, frika e përjetëshme e fundit të botës. Ndërsa Reagani hapte dy kanatash dritaret mbi botët e reja. E quanin aktor, duke kujtuar zanatin e tij të vjetër, por gjatë tridhjetë viteve kishte qënë më parë një popullarizues i përsosur i General Elektrikut, e më pas guvernator i Kalifornisë.

Shkruante jo vetëm letra gruas së tij Nancy, por në blloqe të mëdhenj të verdhë, fjalimet e tij radiofonike. “Zoti Gorbaçov, rrëzoje atë mur” është një fjali e tij. I rritur në një familje të vështirë kishte në vetvete shpirtin e kufirit. Shpresa kalëron kur sheh nga larg horizontin. Fytyra, zëri, fjalët e bënë Reaganin një ikonë. Por për atë ikonë ka pak hapësirë. Sot është kohë e mureve që ngrihen, të shpresve të zbehta e të gjitha të luajtura mbi mundësinë për të gjetur “mbrojtje”. Politika, konservatore apo jo, është bërë e zymtë. Ndoshta pikërisht për këtë nuk ka një udhëheqës që nuk ka jo vetëm idetë, por as buzëqeshjen e Reaganit. Në 84-n, kur sulmohej sepse ishte shumë i moshuar, tha se nuk do të kishte shfrytëzuar “ moshën e re dhe mungesën e përvojës së kundërshtarit për arsye politike”.

Lexues më i vëmendshëm e burrë më i kulturuar se sa e njihnin, nuk kishte mitin e stakanovistit. “Thonë se puna nuk ka vrarë kurrë një njeri, por përse të rrezikojmë?” Politikanët gjithmonë duan të bëjnë diçka, të vendosin, të prishin, të ndërtojnë, të sendërtojnë. Reagani kalonte fundjavët e tij duke kalëruar, jo sepse i besonte bashkëpuntorëve të tij, por sepse kishte besim tek amerikanët. Qeveria që qeveris më mirë është ajo përtace.

Photo: wikipedia.org