Bledi Filipi/

Mitrush Kuteli, i cilësuar nga kritika shqiptare si rrëfimtari i njohur në prozë, në të gjithë veprën e tij letrare dëshmoi njohjen e thellë të jetës shpirtërore të njeriut, duke e parë atë gjithnjë të ballafaquar me jetën, vdekjen dhe dashurinë. (R.Elsie, 2002)

Mitrush KUTELI (Dhimitër Pasko, 1907-1967)

Shkrimtar, ekonomist, kritik letrar, përkthyes e folklorist. Lindi në Pogradec. Kreu shkollën e mesme tregtare rumune të Selanikut dhe ndoqi studimet e larta e u diplomua në Akademinë e Shken-cave Ekonomike të Bukureshtit (1931), ku mori dhe titullin doktor i shkencave ekonomike (1934). Në Rumani punoi si nëpunës e drejtor banke dhe shkroi e botoi disa vepra për probleme ekonomike e financiare të Shqipërisë e Ballkanit (1932-1938). Më 1942 u kthye në Shqipëri. Më 1944 së bashku me V. Kokonën, S. Spassen e N. Hakiun nxorën në Tiranë të përdyjavshmen Revista letrare. Fill pas Çlirimit punoi në Bankën e Shtetit. Është ndër themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve. Në vitet 1947-1949 bëri dy vjet burg politik. Më pas punoi si përkthyes në Sh.B. Naim Frashëri. Vdiq në Tiranë, më 4 maj 1967.

Veprimtarinë letrare e nisi nga fundi i viteve 20 në gazetën “Shqipëria e re” të Kostancës. Bëri emër si tregimtar me përmbledhjet “Netë shqiptare” (1938), “Ago Jakupi e të tjera rrëfime” (1943), “Kapllan Aga i Shaban Shpatës” (1944), “Dashuria e barbarit Artan” (1943-1945). Po në këto vite botoi përmbledhjen folklorike “Këngë e britma nga qyteti i djegur” (1944), si dhe vëllimin poetik “Sulm e lot’ dhe librin me pamflete “Havadan më havadan”. Pas Çlirimit botoi librat për fëmijë “Pylli i gështenjave” (1958),” Xinxifillua” (1962) dhe “Tregime të moçme shqiptare” (1965) – një përmbledhje baladash e legjendash popullore të ritreguara në mënyrë mjeshtërore, si dhe përmbledhjen poetike “Baltë nga kjo tokë” (1973).

Nisi të botojë fragmente nga romani “Në një cep të Ilirisë së Poshtme” që doli i plotë pas vdekjes (1983), si dhe novela “E madhe është gjëma e mëkatit” (1996). Me stilin e tij të veçantë dhe mënyrën origjinale të rrëfimit krijoi shkollë të tregimit shqiptar, duke lëvruar kryesisht tipin e rrëfenjës.

Tema zotëruese e prozës së Kutelit është ajo sociale e patriotike; e kaluara historike e paraqitur herë në përmasa hiperbolike legjendare e herë me ngjyra karnavaleske, vihet shpesh në dialog me të tashmen, duke përzier kohët e rrëfimit.

Vendin kryesor në prozën e tij e zënë përfaqësuesit e vegjëlisë së fshatit e të qytetit, që luftojnë për mbrojtjen e tokës dhe të nderit, mërgimtarë që vuajnë në dhe të huaj, kaçakë e trima të çartur që rebelohen kundër padrejtësive shoqërore, trimëritë dhe doket e ashpra, poezia e fëmijërisë dhe malli për një të kaluar ëndërrimtare, natyra magje-psëse, jeta e qytetit të lindjes dhe e krahinave përreth, të paraqitura shpesh përmes një etnografizmi piktoresk. Dashuria njerëzore deri në dhembje dhe zvetënimi moral deri në humbje, i japin një thellësi filozofike dhe një përmasë universale prozës së Kutelit.

Proza e Kutelit. është realiste, që të kujton realizmin magjik, me personazhe gjysmë reale dhe gjysmë fantastike, përshkruar nga një humor i vetvetishëm dhe e mbrujtur sipas modelit të ligjërimit popullor, me gjuhë të gjallë e të larmishme. Lehtësia e kalimit nga rrafshi përshkrimor-tregimtar në rrafshin e dialogut, ritmi i shtruar dhe stili baladesk i të rrëfyerit, i bëjnë rrëfimet e tij një tip të veçantë proze, ku kufijtë midis ligjërimit të rrëfimtarit dhe ligjërimit të personazhit thuajse janë fshirë.

Kuteli është dalluar dhe si kritik letrar sidomos me studimet për F. Nolin e L. Poradecin dhe për folklorin. Përmbledhja e tij me titull Shënime letrare (1944) është libri i parë në historinë e kritikës letrare shqiptare. Dy dhjetëvjeçarët e fundit M.K. iu përkushtua përkthimeve në gjuhën shqipe të veprave të letërsisë botërore klasike e bashkëkohore, nga autorë si M. Gorki, N. Gogol, A. S. Pushkin, M. Shohollov, I. Turgeniev, M. Sadoveanu, P. Eluar, P. Neruda e të tjerë.

POEM KOSOVAR

KËNGA E PARË:

QËNDRIMI

Jam shqiptar

e kosovar:

Zot e krenar,

-Zot e bujar-

mbi këtë Dhe,

që e kam fe

e përmbi fe:

e kam Vatan!

E kam Atdhe!

Që gjysh stërgjysh,

që brez pas brez,

që gjithëmonë!

Ti shkja thërret

ti shkja bërtet,

deri lart në retë:

se jam barbar.

Jo, s’jam!

si bërtet ti,

si buçet ti,

ti, Mal i Zi.

Po Vendin tim e dua,

lirinë e dua,-

e s’dua

zot

mbi mua.

Se jam këtu kur s’kish njeri,

kur s’kish kufi

as fqinjëri,

as shkja të zi.

Se jam këtu kur Mal i Zi

ish Iliri:

kur nga një det në tjatrin det

isha zot vetë!

Unë jam këtu nga moti

kur vetë Zoti

e bëri fushën fushë

e malin mal.

Unë jam këtu e do të jem

-dem baba dem-

sa mali të bëhet hi

e hiri mal përsëri

(Bibl.: Elsie, 2002; FESh II, 2008; LSh 20807)

Prof. Begzad Baliu/

Janar i vitit 1983. Programi i Radios dhe Televizionit të Prishtinës kishte kohë që nuk jepte pamje, drama televizive, këngë të zgjedhura, shtypi ditor e periodik kishte shtuar faqet e letërsisë jugosllave, ndërsa romanet e Dritëro Agollit e Ismail Kadaresë – lektyra shkollore në gjimnaz, ishin zëvendësuar me tregimet e nacionalistit serb Ivo Andriq.

Ata që me gjysmë zëri guxonin të flisnin për politikën ditore, tregonin nën zë se si kufiri me Shqipërinë ishte mbyllur jo vetëm me ushtarë e policë, por edhe me tela gjembash me rrymë dhe nuk kalohej as më këmbë, as me makinë. Nuk e kalonin dot as gjarpërinjtë, madje as pëllumbat se, ku ta dish, si në këngët kreshnike pëllumbat mund të dërgonin mesazhe deri në Miskovë, ndërsa si në këngët lirike ata mund ta dërgonin mesazhin e besnikërisë, jo vetëm mes dy të dashurve, por edhe mes popullit të ndarë.

Pas orës së dytë të mësimit kishim pushimin e gjatë, të cilin disa e quanin pushimi i byrekut, disa pushimi i kryerjes së detyrave të kopjuara e disa të tjerë pushimi i ngacmimit të vajzave të bukura. Tek po kalonim pranë librarisë së vogël, më zuri syri një vepër të vendosur në dritaren e saj, e cila më bëri përshtypje sa me emrin e panjohur të autorit, Zija Çela, aq edhe me titullin“Pëllumbat e janarit”.

Hymë me Shefqetin njëri pas tjetrit në librari dhe e kapim librin në dorë. Libër me tregime dhe novela, por tregimi i parë i gjatë “sa një roman”. Në fund të librit një biografi e shkurtër për autorin e lindur në Shkodër, me tri vepra tregimtare e një roman. Biografi e shkurtër, gati e fshehur në një qoshe të saj. E marrim me mend dhe e komentojmë, por më parë e komentojmë titullin vesh më vesh. Qenkan shkrirë pëllumbat e janarit dhe e paskan kaluar kufirin e gjembave me rrymë. Bashkojmë paratë e byrekut, e blejmë librin dhe kthehemi në klasë.

Pasdite nuk nisemi në fshat. Bie borë me furtunë, është ftohtë dhe nga qyteti i Gjilanit deri në fshatin Makresh të Poshtëm duhet të kalojmë mbi tetë kilometra male e rrugë të pashkelura. Babai i Shefqetit, me urtësinë e tij të lavdishme, na kërkon: “mos u nisni bre në këtë kiamet”, ndërsa nëna e tij dhe motra ime e madhe Dada Naxhë nuk na pyet fare, veçse me stilin e saj urdhëror na thotë: “Rrini, rrini këtu se ju hanë qentë e shkive të Dragancit!”.

Deri vonë, të dy lexuam tregimin “Pëllumbat e janarit”, tregimi i fundit i vëllimit me po me këtë titull, por e komentuam të nesërmen rrugës nga qyteti në fshat. Pas temës jo shumë të zakonshme në letërsinë shqipe në këtë vepër, Shefqeti më pyeti për disa fjalë jo shumë të njohura, për të cilat asnjëri nuk kemi përgjigje, veç se i kuptojmë në kontekst të fjalisë. Një prej tyre na bën të qeshim: ndajfolja njëtash. Në shtëpi e përdorim dialektoren çitash, ndërsa në shkollë standarden tani. Shefqeti e përdori aq shumë gjatë rrugës, madje vend e pavend këtë fjalë: “nisemi njëtash”, “shkojmë njëtash”, “shihe njëtash”, “ngutu njëtash”, sa të krijonim një fjalës të ri fjalësh, trajtash, shprehjesh e kuptimesh të reja. Në një moment u kujtuam nëse ishim të sigurt që ndajfolja njëtash ishte në trajtën “njëtash”, apo “njitash”, por fërfëlliza e borës dhe ftohti nuk na lejonte të nxirrnim librin nga çanta e krahut.

Me të hyrë në oborr të shtëpisë në fshat, na i zuri syri dordolecët prej dëbore, që motra ime Selvia i kishte bërë në oborr. Qeshëm të dy, jo vetëm se e dinim që ata ishin bërë për ne, por se ishin bërë aq keq, sa më shumë se dordolecë prej bore ngjanim në dy buçka.

– Aq shumë u bënë merak babai dhe nëna për ju që nuk erdhët mbrëmë, sa dola në oborr dhe jua bëra nga një bust prej bore, – na tha Selvia nga dera e shtëpisë, ku ishte krijuar një strehë bore.

– Mirë e ke, se koha e heronjve është, -i thashë duke qeshur. Qeshi edhe Shefqeti.

Brenda në shtëpi na pritën nëna dhe babai, jo pa shenjat e shqetësimit që u shiheshin në fytyrë. Ndërsa babai heshte, nëna pa një pa dy zbrazi gjithë brengën e saj për moskthyerjen tonë mbrëmjen e djeshme.

Në ndërkohë, me Shefqetin hapëm librat e gazetat nga çanta e mes tyre edhe veprën e shkrimtarit Zija Çela “Pëllumbat e janarit”. Treguam herë unë e herë Shefqeti, se autori i saj ka lindur në Shkodër, atje ku Tafa, vëllai i madh i babait, kishte mbaruar katër klasë të shkollës fillore gjatë viteve ’30.

– Na thoni çfarë ka në qytet? – ndërhyri si me lutje babai, – leni librat se keni ardhur në shtëpi e jo në bibliotekë.

– Këtë libër lexojeni këtu dhe e lini këtu, – u ngut të thoshte nëna. – Lexojeni sa më parë, sepse librat e Shqipnisë sot janë e nesër nuk janë. Ju lexojeni dhe ruajeni në kokë, ndërsa librin e ruajmë ne në shtëpi. A po e shihni, pas demonstratave të vitit 1981, po i marrin të rinjtë ditën e natën, po i marrin në rrugë e në shtëpi, po i rrahin e burgosin kur po ua gjejnë librat e Shqipnisë, po i detyrojnë me tregu kush i ka shkruar parullat në rrugë, në shkollë a në faqe të malit “Kosova Republikë, “Rrnoftë Shqipnija”, jo po, si po e thoni ju në maje të gjuhës “Rroftë Shqipëria”, “Duam bashkimin kombëtar”….

– Serbët po i burgosin të rinjtë tanë, po i djegin librat e ardhur nga Shqipëria, madje po u presin kokat të rinjve tanë, sepse po mendojnë se kështu i këpusin edhe mendimet e tyre të marra nga librat e Shqipërisë, – sikur e vazhdoi rrëfimin shqetësues të nënës edhe babai.

– Mos i rëndo shumë plak, se janë të rinj djemtë… – ndërhyri nëna.

– Janë të rinj, po kokat i kanë të mbushura me dije, me libra Shqipnije dhe duhet ta dinë politikën e serbit. Politikën e serbit që nuk ka prerë vetëm kokat e të rinjve, po i ka nxjerrë edhe fëmijët nga barku i nuseve tona.

Nuk kishim përgjigje. Një borë e akullt e ngriu hapësirën e dhomës së ndejës në shtëpi. Përmes dritares së saj shihja jashtë dordolecët prej bore. Mbi kokat e tyre motra ime Selvia kishte hedhur grurë dhe ca pëllumba po qëndronin mbi ta. Me gjasë, e kishin ngrënë grurin dhe tani sikur ishin strukur “të ngrirë”, si vetë fjalët e ngrira në buzët tona. Këtë e vuri re babai, prandaj duke kujtuar rrëfimin tonë për pëllumbat e janarit në veprën e Zija Çelës, ndërhyri pas një ofshame:

– Kështu e ka jeta. Ato libra që i lexoni ju, dëshmojnë se lindja dhe vdekja në historinë e popullit shqiptar kanë një kufi tepër të hollë. Ndërmjet tij nuk përbirohet dot as gjarpri dhe mbi të nuk kalojnë as pëllumbat e ngrirë të borës. Këtë kufi e kanë kaluar vetëm gratë tona me lindjet e tyre.

– Qofshin të bekuara nënat tona! – pëshpëriti Shefqeti gati me vete.

– Qoftë i nderuar ai djalë Shkodre! – pëshpëriti nëna ime, duke më parë në sy, sikur aty po i shihte pëllumbat e Zija Çelës në dritaren e spitalit.