Paulin Zefi/

Një pasqyrë e qartë e mënyrës dinjitoze të jetesës së të parëve tanë në fillim të shek. XX, e paraqitur me shumë mjeshtëri nga gjeologu, paleontologu dhe albanologu i njohur hungarez, Franz Baron Nopcsa von Felső-Szilvás (1877-1933), nëpër skicat e veprës së tij me titull: “Haus und Hausrat im Katholischen Nordalbanien (Shtëpi dhe mjete shtëpiake në Shqipërinë Katolike të Veriut)” të botuar në Sarajevë në vitin 1912.

Përpos detajeve shumë interesante, që i ndeshim nëpër banesat karakteristike të trevave katolike (në malësi, fushë e bregdet), ku shumë prej nesh mundet të gjejnë veten (flas për ata që kanë lindur në kulla), bien në sy edhe kullat monumentale të disa prej personaliteteve më të shquar të kohës, si: Kulla e Gjeto Cokut në Bregun e Matës (Lezhë), Kulla e Zef Ndoc Ndrecës në Kodër-Spaç (Mirditë) dhe Kulla e Bajraktarit të Nikajve (Tropojë). Po ashtu, këto imazhe sugjestionuese të skicuara nga F.Nopcsa janë një dëshmi e pakontestueshme se malësori gegë, pavarësisht se jetonte prej shekujsh nën një shtet obskurantist si Perandoria Osmane, ai nuk ishte vetëm një luftëtar i rreptë, por ishte shumë punëtor, detajist, estetik, me botë të pasur shpirtërore, me shije tejet të rafinuara dhe që e kishte ndërtuar mënyrën e tij të jetesës sa për t’ia patur zili çdo aristokrat i Europës Perëndimore. Mjafton të shohim tipologjinë e ndërtimit të kullave dhe motivet e zbukurimit të objekteve për përdorim të përditshëm për të arritur në konluzionin se Malësori i Veriut ka qenë historikisht një fisnik i lindur.

Burimi:

Baron Franz Nopcsa, Haus und Hausrat im Katholischen Nordalbanien, (Mit einer tafel und 50 abbildungen im text), Sarajevo: Im Selbstverlage des B. H. Instituts für Balkanforschung, Bosn.-Herz. Landesdruckerei, 1912.

Nga DHIMITËR SHTËMBARI/

Është edukatë e kulturë, ca më tepër edhe nevojë, mbajtja parasysh e përvojës së kirurgëve shqiptarë legjendë. – Ç’ju nxiti të botonit një monografi kushtuar ortopedit të mirënjohur, Prof. Pëllumb Karagjozit? – i drejtohemi neuropsikiatrit, Izet Çulli. Mjeku Izet Çulli, një fabulist i mirënjohur, ashtu qetë – qetë siç flet ai, na e kthen: – E përgatita dhe e botova këtë monografi nisur nga mendimi, se të gjithë kirurgët duarartë shqiptarë përfaqësojnë një përvojë të caktuar, e cila lipset të shërbejë si një shkollëz formimi për tërë punonjësit e rinj të bisturit.

Dhe ka plotësisht të drejtë të shprehet kështu doktor Izeti.

Shqipëria ka pasur, sigurisht që edhe ka, kirurgë legjendë, emrat e të cilëve përmenden me shumë respekt në mijëra familje. Përmenden, doemos, edhe në historikun e Mjekësisë Shqiptare, paçka se mjaft syresh, çuditërisht,  nuk përfshihen në Enciklopedinë Shqiptare! Po le të kthehemi, natyrisht shkurt, te monografia “Profesor Pëllumb Karagjozi, krenaria e ortopedisë shqiptare”: Profesor Pëllumb Karagjozi është lindur në Gjirokastër në vitin 1936. Sot është tetëdhjetë e tetë vjeç. Por mbahet i ri. Për më shumë, tepër i freskët në mendime. Dhe po kaq i gjallë edhe në veprime.

Ndihet i priviligjuar që është lindur në Gjirokastër, në këtë qytet që po mahnit edhe botën. Ndihet krenar që si prejardhje ka lidhje me fisin atdhetar Topulli. Lidhje edhe me fisin e fismë Kokona. Doemos që këtë krenari ia shton sidomos i ati, Tahsimi, një mjek i përgatitur në Austri. Mjek që nuk pranoi të shërbente jashtë Atdheut, por erdhi menjëherë në vendlindjen e vet për të punuar së bashku me mjekun tjetër të njohur, Vasil Laboviti.

Nuk tha një fjalë Tahsimi kur e emëruan mjek në Elbasan. I qendroi besnik Hipokratit. Një fjalë nuk tha kur e dërguan me shërbim në Peshkopi. Pale, pastaj, kur e dërguan drejtor spitali në Shkodër, ku shërbeu jo pak, por një dekadë e gjysmë. Në bashkëpunim me ndërmarrjet ekonomike të qytetit, Tahsimi përgatiti një pavion model kirurgjie, sa do ta kishin zili jo vetëm në qytetet e tjera, por edhe në Tiranë. 

Ndërsa ishte me banim në Shkodër mbas të atit, Pëllumbi do të kryente këtu  shtatëvjeçaren dhe arsimin e mesmë në gjimnazin “28 Nëntori”. Në fund të vitit të katërt do të zotëronte mirë gjuhët rusisht e italisht. Këtë të fundit e përvetësoi në mënyrë të pavarur. Kuptohet, nisi të njohë edhe gjermanishten, gjuhën e dytë të të atit.

Beharin e vitit 1954, vit kur mbaroi gjimnazin, e kaloi me një lloj mërzitjeje. Priste me padurim të drejtën e studimit. Dëshironte të vazhdonte në mjekësi, ndryshe… do të katandisej në një mekanik! Jetonte një lloj frike, sepse ishte djali i një “borgjezi”, që kishte mbaruar në Perëndim. Gjithsesi, iu plotësua dëshira. Sepse deftesa e tij kishte të shënuara vetëm nota maksimale. Tanimë i riu Pëllumb Karagjozi do të ndiqte rrugën e të atit. Sigurisht që nuk do ta kishte aq shumë të vështirë ca më shumë, që “fakultetin” do ta kishte në shtëpi: babanë.

Në Universitet Pëllumbi do të ishte në radhën e studentëve të shkëlqyer. Simpatik, i shëndetshëm dhe i veshur shik, ai do të merrte pamjen dhe sjelljen e një “borgjezi” të ri. Rastisi që në një provim të vitit të katërt të ishte i pranishëm, për kontroll, edhe Prof. Petro Cani. Qe entusiazmuar nga përgjigjja e shkëlqyer e Pëllumbit. Pas këtij çasti i kishte shkuar Tahsimit, atje ku ishte i shtruar në spital, për t’i thënë se djalin kishte menduar ta mbante kirurg mbas vetes. Dhe e mori. Nëntë operacione kreu ky student gjatë kohës që ishte me studime.

Mjeku i ri nisi e vazhdoi të siguronte “armët”, që do t’i duheshin në jetë. Rusishtes, italishtes e gjermanishtes i shtoi edhe anglishten. I duhej edhe frëngjishtja. Edhe këtë e përvetësoi gjatë kohës që ishte me shërbim në qytetin e Krujës. Tanimë ai do të ishte një frekuentues i rregullt i Bibliotekës Kombëtare. Lexonte revistat shkencore që vinin nga jashtë, porosiste të tjera që t’i vinin nga universitete të njohura evropiane e botërore. (Dhe kur mëson këto përpjekje, të vjen keq që mjaft mjekë të sotshëm janë mjaftuar vetëm me dijet që kanë nxënë në fakultet dhe… kaq!) 

Në kushtet e një shoqërie, që njihte dhe pranonte luftën e klasave. kirurgun duarartë Pëllumb Karagjozi do ta ndiqte hija e rëndë e të atit, që, mjerisht për të dhe familjen, por fatmirësisht për pacientët, shënohej me të zezë edhe në dokumente. Megjithatë, aftësia e tij prej një kirurgu që i këndonte bisturi në dorë e bënte shumë të kërkuar. Deri edhe zëvedëskryeministri shqiptar,  Manush Myftiu, e kërkoi me emër që t’i shërbente të birit. Ish sekretarja e Komitetit të Partisë të rrethit të Shkodrës, Zina Franja, i shkon në Krujë dhe i kërkon mendim Pëllumbit për ta merrte shef pavioni në kirurgji në Shkodër. Sepse ajo kishte parasysh të atin e këtij kirurgu, Tahsimin human e të kurdogjendur. Ish Sekretari i Parë i Komitetit të Partisë të rrethit të Tiranës, Piro Kondi, e qetëson, duke i thënë se, si kirurg tepër i zoti, transferimi i tij realizohej vetëm me sugjerimin e Komitetit Qendror të Partisë. Nga Kruja këtë kirurg e sjellin në Tiranë.

Veç se si kirurg i talentuar, Prof.Pëllumb Karagjozi do të ishte edhe një punonjës i shkëlqyer në fushë të shkencës mjekësore. Që kur ishte fort i ri, ai paraqiti disa studime të mirëfillta, që tërhoqën vëmendjen e mjekëve më të shquar të Tiranës. Ndërkohë, nisi e vazhdoi të botojë studime me shumë vlerë në revistat shqiptare, por edhe në ato të shteteve të tjera. Studimet e tij do të kishin jehonë në Francë e deri në SHBA. Sidomos mbas vitit 1990, kur ndodhi hapja me botën, Prof. Pëllumbi do të mbante referate shkencore në disa kongrese ndërkombëtare, si në Francë, Greqi, Itali, Hungari, Portugali, Luksemburg etj. 

I përkushtuar mbas profesionit dhe i zellshëm në fushë të shkencës, Prof. Pëllumbi do ta linte firmën e tij të veçantë në fushë të kirurgjisë. Tanimë ai është autor i tre operacioneve origjinale, që përfundimisht mbajnë emrin e tij. – Prof. Pëllumb Karagjozi ka qënë dhe mbetet modeli i një mjeku tepër human, – na thotë autori i monografisë, mjeku Izet Çulli.

Dhe të përmend një episod: Pëllumbi kishte kryer një operacion të vështirë dhe ishte kthyer në shtëpi. Të nesërmen i ati, Tahsimi, i ishte drejtuar të birit: Si është gjendja e atij që operove dje? Pëllumbi ishte zënë ngushtë. Nuk po dinte se si t’i përgjigjej. Atëhere kishte ndërhyrë përsëri i ati: Dje përdore bisturin e mprehtë, sot shko e përdor dorën e butë dhe fjalën e ngrohtë.

Monografia “Profesor Pëllumb Karagjozi, krenaria e ortopedisë shqiptare” nuk është thjesht një libër biografik. Mbi të gjitha, ai është edhe një leksion i gjatë e interesant dhe shumë i nevojshëm për cilido mjek në Shqipëri.

“Nëse doni të hetoni krime, vraponi pas pasurisë. Pas çdo pasurie të madhe, ka krime të llahtarshme” – Honore de Balzak.

Shkas për t’iu rikthyer këtij shkrimi për opinionin e gjerë dhe për ta analizuar më detajisht, m’u bënë ca emërime partiake të këtyre ditëve të partive politike në pozitat kyçe ku “luftohet korrupsioni!”. Për hir të së vërtetës, në RMV, nuk e di se sa herë i është shpallur luftë korrupsionit!? Çdo parti politike që e ka shijuar të paktën një herë jetën qeveritare, pjesëmarrjen në Qeveri gjithmonë e ka justifikuar me pretekstin se futet për hir të procesit eurointegrues të vendit, si një ndër prioritetet më esenciale, deri aty saqë ky “slogan” i kënduar në kor nga të gjithë u shndërrua në klishe politike dhe si një strehim pas këtij nocioni “sublim” për alibi dhe kamuflim për “veprat” e tyre politike, dhe preteksti i dytë i futjes në Qeveri, ishte sjellja e “shtetit të së drejtës” dhe “lufta kundër korrupsionit”. Formulën për ta luftuar korrupsionin, si duket e kishin gjetur, por assesi për ta zbatuar këtë proces të vështirë. Sidoqoftë, simbiozë e qëlluar nga politikanët tanë, sepse realisht dhe praktikisht, vetëm luftimi i korrupsionit, rrjedhimisht e sjell edhe shtetin e së drejtës.

Në raportet e fundit të Komisionit Evropian, në përgjithësi në Ballkan, e në veçanti në RMV, është vërejtur një mungesë praktike në ndërmarrjen e veprimeve konkrete në luftën kundër krimit dhe korrupsionit, për të mos thënë që është shënuar pak përparim, megjithatë, të gjitha partitë politike kur bie fjala krimi dhe korrupsioni, seç kanë një mungesë vullneti për t’u përballur me këtë fakt brengosës dhe për t’i shpallur luftë zyrtarisht këtyre fenomeneve negative, edhe përskaj deklaratave të SHBA-së, se: “…i shikon si partnerë natyrorë ata që luftojnë korrupsionin”!

Pa e zgjatur më tej, le t’i futemi thelbit të këtij shkrimi!

Si u luftuaka korrupsioni?

Kjo pyetje sa e thjeshtë, aq edhe komplekse në përbërjen e saj, gjendet tek fjalia e thjeshtë: “Ndiq paratë!”. Kjo thënie e njohur në filmin dokumentar “All the president’s men”, i vitit 1976, u shndërrua në maksimë të njohur për ndriçimin dhe luftimin e korrupsionit politik përmes shqyrtimit të transfereve të parave nëpërmjet partisë, me çka rezultoi në rrëzimin e presidentit amerikan Riçard Nikson-it nga Shtëpia e Bardhë. Kjo thënie që iu atribua asaj kohe “Deep Throat” –it, përkatësisht, informatorit që mori pjesë në zbulimin e skandalit “Watergate”, sot edhe në shumë seminare dhe trajnime që mbahen mbi temën e financimit kriminal dhe të korrupsionit, shumë ekspertë të lartë udhëzojnë në zbatimin e rregullit të artë: “Ndiq rrugën e parave!” – si një mjet i cili drejtpërdrejtë kontribuon në luftën kundër terrorizmit, krimit dhe korrupsionit në mbarë botën, sepse paratë janë i vetmi mjet apo “oksigjen” për çdo aktivitet qoftë i ligjshëm apo i paligjshëm dhe i arritshëm për çdo organizatë. Kjo praktikë e zbatuar në mbarë botën sot për luftimin e korrupsionit, nuk ka gjetur zbatim në vendin tonë, ndaj sipas kësaj mund të thuhet se në vendin tonë asnjëherë nuk ka qenë e shpallur lufta kundër korrupsionit. Në momentin kur kushdo qoftë që do të fillojë vërtetë në zbatimin e rregullit të artë, përfshirë institucionet kyçe për luftimin e krimit dhe korrupsionit si: Prokuroria Themelore Publike për Ndjekjen e Krimit të Organizuar dhe Korrupsionit, Komisioni Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit, Policia Financiare, Drejtoria e të Hyrave Publike dhe të tjerë, duke e bashkërenduar në mënyrë horizontale bashkëpunimin e tyre, nuk mund të thuhet se korrupsioni ka filluar të luftohet në mënyrë efikase. Edhe ky nocion klishe, rrezikon që ta humbë kuptimin që e ka, e që tash e tutje do të shërbejë si blof politik i çdo partie tjetër politike në RMV.

Shembullin që e sjell nga praktika autori maqedonas Mihajllo Manevski, i cili në vitin 1989 ka qenë ministër i Gjyqësisë dhe Administratës (atëherë Sekretar Republike për Gjyqësinë dhe Administratën), gjatë mandatit të tij, Drejtoria Tatimore e Ish Republikës Socialiste të Gjermanisë i është drejtuar me shkresë për dhënien e ndihmës juridike. Kërkesa përbëhej si në vijim:

“Një qytetar i Republikës së Maqedonisë, i cili një kohë të gjatë ka jetuar dhe punuar në Republikën Socialiste të Gjermanisë, ka filluar me ndërtimin e një moteli në afërsi të një autostradeje. Motelin e ka ndërtuar me të gjitha dokumentet e nevojshme ndërtimore. Si objekt, moteli ka qenë relativisht i madh dhe tërheqës. Organet tatimore të RS të Gjermanisë, në përputhje me autorizimet e tyre, kanë kryer kontroll në dokumentacionin financiar për ndërtimin e motelit dhe kanë kërkuar nga pronari t’i tregojë burimet e të ardhurave për ndërtimin e motelit. 

Shtetasi maqedonas, i cili e ka ndërtuar motelin, në atë procedurë ka deklaruar se motelin e ka ndërtuar me mjete nga krediti që e ka tërhequr nga banka, me mjetet e kursyera nga paga, kurse përpara organeve tatimore ka deklaruar gjithashtu se i ati i tij, i cili ka jetuar në një vendbanim në Republikën e Maqedonisë, ka pasur një tufë prej 1 000 dhi, dhe se ato i ka shitur dhe të hollat që i ka fituar nga shitblerja e tyre, ia ka dhënë atij, dhe ai më pas ato të holla i ka shfrytëzuar për ndërtimin e motelit.” 

Organet tatimore gjermane kanë kërkuar nga RM-ja të verifikohet nëse vërtetë i ati i atij personi i cili e ka ndërtuar motelin ka pasur 1 000 dhi dhe nëse i ka shitur të njëjtat. 

Mirëpo, çka është vërtetuar nga kontrolli? Nga kontrolli është vërtetuar se i ati i personit të lartpërmendur ka ndërruar jetë përpara 10 viteve dhe se në atë vendbanim nuk ka pasur dhi e jo më tufë prej 1 000 dhi. Gjithashtu, në atë periudhë kohore në Republikën e Maqedonisë, ka qenë në fuqi ligji për ndalimin e ruajtjes së dhive.

Ky rast nga praktika, duhet të kuptohet dhe të merret si një shembull pozitiv se si duhet të sillen organet tatimore për vërtetimin e burimeve të të ardhurave kur ekziston bazë për dyshim se ato mjete pagesore nuk janë fituar në mënyrë legale, ose janë si rezultat i tatimit të fshehur, akcizave, doganës apo se janë rendiment i veprave tjera kriminale. Ky shembull, paraqet shembullin më praktik të rregullit të ndjekjes së gjurmëve të të hollave.

Mbi të gjitha, Evropa dhe SHBA-ja harrojnë se në vendet tona korrupsioni luftohet vetëm kësisoj dhe vetëm atëherë kur në krye të institucioneve kyçe për luftimin e korrupsionit, gjenden njerëz me kredibilitet të lartë moral.

Për luftimin e krimit dhe të korrupsionit, definitivisht duhet të të djersitet fundshpina!

Emir Kurtishi, jurist

Arben Iliazi/

Duke lexuar romanin “Fjala e fundit e Sokrat Bubës”, Thanas Medin e mendoj si një murg hijerëndë që rrëfen një histori mitike. Skeleti origjinal i historisë së vllehëve nomadë plotësohet vazhdimisht derisa merr përmasat e një romani të plotë. Ngjarjet ndërthuren në intrigën e rrëfimit, lidhen e radhiten në mënyrë të tillë që të imitohen e të përfytyrohen si ngjarje të ndodhura në kufijtë e paradoksit, të përfshirjes në të kaluarën të atyre kulturave që, pa dyshim, nuk do të përfshiheshin në të tashmen, si rrjedhojë e ndryshimeve në formë. Me këtë vepër, shkruar me saktësi antropologjike dhe me një ndjeshmëri etnografike thuajse të shndritshme, shkrimtari u shndërrua në paradigmë prej krijuesi gjenial të etnologjisë vllahe, të trashëgimisë së shkëlqyer të këtij populli vital, frymëzues dhe protagonist në momente të rëndësishme historike.

Arumunët, ose vllehët e Shqipërisë, janë ndjerë historikisht si pjesë përbërëse e popullit dhe e shtetit shqiptar, me një lidhje rreth 1000-1500 vjeçare me shqiptarët. Ata kanë kontribute të vyera në historinë e shekujve të fundit të vendit tonë, e veçanërisht në Rilindjen Kombëtare dhe Pavarësinë e Shqipërisë. Kjo nuk është një gojëdhënë, por e gdhendur në shkrime e dokumente. Populli shqiptar e njeh mirë kontributin dhe vlerat e pakicës arumune. Shumë nga figurat e shquara të kombit shqiptar e kanë vlerësuar lart kontributin e arumunëve dhe u kanë kështuar vëmendje të veçantë. Në veprën monumentale “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është, ç’do të bëhet”, botuar në Bukuresht në 1899, Sami Frashëri shkruan: “Ky popull (arumunët), mik i shqiptarëve, ka atdhe Rumaninë dhe ka dhënë ndihmesë të madhe në luftën dhe pavarësinë e Shqipërisë, kështu që ne shqiptarët e kemi një detyrim ndaj këtij populli, por ky detyrim duhet shlyer me qëndrimin tonë miqësor dhe me një përkrahje gjithëpërfshirëse në mënyrë të atillë që ta zhvillojë kulturën e gjuhën e vetë duke e mbrojtur nga asimilimi…”.

Romani “Fjala e fundit e Sokrat Bubës”, të trondit si me tematikën që trajton, ashtu edhe me forcën përshkruese të karaktereve që të mbesin të pashlyera në mendje. Autori përshkruan si rrallëkush psikologjinë e komunitetit vllah, me vlera njohëse, kreative dhe njerëzore.

Në këtë vepër zbulova imitimin krijues, nëpërmjet intrigës së një përvoje të përjetuar në një kohë të caktuar, dëgjova dhe mësova për gjuhën e tokës, gjuhën e shpirtit, gjuhën e trupit, gjuhën e sedentaritetit, gjuhën e besës (etninë) e arumunëve (vllehëve) të Shqipërisë…

Romani i kushtohet një dalldije të madhe, identitetit, që herë zgjohet, herë përgjumet te popujt etnikë, në këtë rast te vllehët nomadë, me rrënjë latine. Mesazhi i veprës është i qartë: identitetit duhet të jetë vertikal ose diakronik, që të përcillet e transmetohet brez pas brezi në histori.

Shkrimtari Thanas Medi përshkruan, me ngjyrime shumë të thepisura, pikërisht pasigurinë identitare në xhunglën e regjimit komunist që sundoi për 50 vjet në Shqipëri. Nëse sheh sot identitetin e arumunëve të Shqipërisë, duhet të shohësh që ekziston një ndryshim i madh para vitit 1992 dhe pas vitit 1992. Mund të thuhet se para 1990-ës ata kanë patur një identitet gjuhësor që i ka dalluar nga pikëpamja gjuhësore dhe kulturore nga shqiptarët, pra nuk ka patur konflikt identiteti. Pas vitit 1992 shohim një zgjim identiteti. Arumunët (vllehët) u njohën për herë të parë në Konferencën e Londrës të viteve 1912–1913 si një grup pakicash deri në epokën komuniste (1967). Nga viti 1967 deri më 1992, ata njiheshin si shqiptarë të thjeshtë dhe nga viti 1992 deri më 2017, ata njiheshin si një pakicë kulturore dhe gjuhësore. Me Ligjin nr. 96/2017 për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Republikën e Shqipërisë, miratuar më 13 tetor 2017 arumunëve u është dhënë statusi zyrtar si pakicë kombëtare. 

***

Romani “Fjala e fundit e Sokrat Bubës”, i cilësuar nga disa njohës të letërsisë si  një sagë  fisnore, ka mjaft nota biografike.

Në këtë gdhendje sublime të artit letrar, Th. Medi, përveç zjarrit të rrallë patriotik shkarkon arsenalin prozodik të një shkrimtari me shpirt poeti. 

Në roman gëlojnë karaktere nga më të çuditshmet dhe secili me profilin dhe veçoritë e veta si  Arhonda Buba, Sokrati dhe Katerina, Riza Kërpi apo Dhimitarqi. Në këtë kryevepër autentike të letërsisë shqipe, autori i paraqet gjërat ashtu siç i sheh dhe siç i ndien vetë. Ai i qëndron besnik natyrës së vet. Ndaj arti i tij është i vërtetë, pasi autori ka futur në të shpirtin e vet.

Shkrimtari Thanas Medi tashmë ka skalitur një profil të ri, tejet specifik dhe tërheqës, duke shkelur në një truall sa të sigurt, aq edhe të rrezikshëm për artin e vet. Origjinaliteti dhe individualiteti krijues i këtij autori mund të prezantohen me dinjitet në të gjithë botën mbarë.
Thanas Medi i thyen teknikat narrative, duke zhvendosur strukturat dhe imazhet arketipale, personazhet nuk i sheh më në këndvështrimin nga jashtë-brenda, por  nga brenda- jashtë. Kështu ai ka bërë hapin e madh drejt një letërsie që kthen spiritualitetin dhe sinqeritetin, duke eksperimentuar drejt abstragimeve artistike, substancialitetit ekzistencial, qerthujve të subkoshiencës , ujdhesave të brendshme të shpirtit si materie e tjetërsueshme, por e pazhbëshme dot nga fatet apo politikat kolektive.
Shenjat dhe simbolet, konstruktohen me kode e figura të shumta stilistike, me një retorikë specifike, gjë që jep një dimension të përjetshëm estetiko- semantik. Gjuha e gjallë e dinamike, thellësisht emocionale dhe me tone lirike, e ngjeshur në ide e domethënie, e shkruar me nerv dramaturgjik, implikohet me një rrafsh stilistikor të shumëfishtë figurash, ku shpalosen realitete të magjishme fantastike. Rol të jashtëzakonshëm luan nënteksti, në shtresëzimet e të cilit synohet qasja drejt mesazheve të tërthorta që server dhënësi me gjetjen e pasforcuar të ekuivalencës stilistike e sintaksore. Kornizat narrative kompozicionale rikuptimësohen dhe luhet me paradokset semiotike të a-kohorësisë. 

Ky roman, vlerësuar nga Ministria e Kulturës me “Çmimi i Madh Kombëtar për Letërsinë”, është pasuar me vepra të tjera tw suksesshme të autorit si “Hija e mallkuar”, “Kohë e djegur”, ”Valsi i një dasme fantazëm”, Çmendina e Athinës”.

Për herë të parë pas viteve’90, në rrugën e prozës moderne të themeluar shumë vite më parë nga Kuteli, romani shqiptar vjen në një trajtë ndryshe. 

. 

Anita Duriçi/

E kemi dëgjuar shprehjen « Nëse do të mbjellësh për një vit, mbill misër e grurë. Nëse kërkon që të mbjellësh përgjithmonë, mbill arsim e kulturë». Sistemi zvicerian ka menduar dhe për sot edhe për 100 vjet. Këtë gjë duhet të përpiqet që të bëjë çdo mësues i kulturës dhe gjuhës shqipe në diasporë në secilin vend ku jeton dhe punon dhe jo vetëm. Në mënyrë që rezultatet e punës sonë të jenë pozitive duhet të ndërthuren një sërë faktorësh në sasinë e duhur, por duhet shumë mund sepse mësimi i gjuhës shqipe zhvillohet një herë në javë, pra 2-3 orë mësimore dhe në këtë pak kohë ne duhet të bëjmë mrekullira. Përmendëm mrekullira sepse të transmetosh një gjuhë, do të thotë të përçosh njohuritë, kulturën, dashurinë për atë kulturë e gjuhë dhe që të arrijmë këtë duhet të ndalemi tek mënyra sesi i tejçojmë këto njohuri dhe sa e mundësojmë që i gjithë ky informacion të përthithet nga nxënësit.

Të flasësh apo shpjegosh gjuhën dhe kulturën shqipe nuk mjafton. Cfarë mund të nevoitet tjetër? Le të ndalemi pak në secilën pikë që lidhet me mësuesit dhe nxënësit në diasporë.

Nxënësi është një sfidë më vete sepse secili nxënës ka aftësi të ndryshme nga të tjerët, stil të ndryshëm pune, po ashtu dhe vështirësi të ndryshmen nga shoqet shokët. Pra detyra jonë eshtë që të përqendrohemi jo vetëm në nivel të përgjithshëm por edhe inidivual në mënyrë që të mos lëmë askënd pas.

Të dhënit mësim në vend të huaj është një sfidë me vete e cila kërkon jo vetëm aftësi të fituara gjatë punës dhe jetës por edhe aftësi gjuhësore në të dyja gjuhët. Nevojitet njohje e sistemit arsimor të vendit pritës dhe gjithashtu një sfidë tjetër është përshtatja e mësimdhënies me atë të vendit ku jetojnë dhe shkollohen nxënësit, në mënyrë që lëndët në gjuhën shqipe të vijnë sa më natyrshëm.

Për këtë arsye duhet që mësuesi të ketë një njohje të mirë të zhvillimit të një ore mësimi në shkollat e vendit pritës dhe të përpiqet që ti përafrojë sado pak metodat e mësimdhënies.

Rendësia e përshtatjes me sistemin arsimor të vendit pritës është e domosdoshme sepse 90% e fëmijëve në diasporë janë lindur në DHE të huaj. Praktikat mësimore të vendit pritës janë të ndryshme nga vendi i origjinës. Në rastin e Zvicrës por edhe të disa vendeve të tjera, shpesh herë politikat e integrimit të vendit favorizojnë përshtatjen e iniciativave në mësimdhënie, por jo gjithmonë.

Përshtatja e metodave të mësimdhënies të vendit të origjinës me ato të vendit pritës sjellin lehtësi në përvetësim të njohurive, lehtësi në mësimdhënie, zhvillim të vazhueshëm të praktikave mësimore dhe mbi të gjitha zhvillim duke ndjekur ritmin kohës.

Kur nënvizojmë se praktikat mësimore të vendit pritës janë të ndryshme nga vendi i origjinës kemi parasysh ndërthurjen e teorisë me ushtrimet, sasinë e testeve të përjavshme apo ato mujore, organizimin e orës mësimore në formë loje, në formë debati, praktike në klasë ose në natyrë, përdorimin e teknologjisë dhe gjithashtu përshtatjen e nivelit mësimor dhe vlerësimit me nota me nivelin dhe aftësitë e nxënësit.

Që ti marrim parasysh të gjitha elementet e lartpermendur nuk duket si dicka e pamundur dhe me të drejtë gjithkush do mendonte se kjo është e lehtë. Cdo mësues në diasporë përballet me vështirësi të ndryshme si përshembull klasat janë heterogjene, mungesa e unifikimit të një plani mësimor, mungesa e modeleve të testeve dhe provimeve të gatshme, mungesa e eksperiencës së mësimdhënies në vendin pritës, mos njohja e rregullave të vendit. Vështirësi tjetër është përshtatja dhe ndërthurja e aftësive ( gjuhësore, teknike, metodike, etj në mënyrë që një orë mësimore të organizohet sa më mirë. Duhet që çdo mësues të ketë një nivel të mirë gjuhësor në të dyja gjuhët, të ketë motivim dhe dashuri të madhe për punën edhe kur kushtet mund të mos jenë shumë të favorshme. Punën na e vështirësojnë edhe orët e pakta në dispozicion për zhvillimin e mësimit. Atëherë si të përshtasim mësim e gjuhës shqipe me atë të vendit pritës ?

Së pari, të përpiqemi që ti realizojmë kriteret e lartpërmendura, të organizohen herë pas here seminare formuese, të lehtësohet pak puna e mësimdhënësit edhe nga vendet mëmë dhe të organizohen aktivitete që nxënësit njohuritë e marra ti vendosin në praktikë. Librat që i kemi në dispozicion ti mbajmë si shtyllë mbeshtetëse por ti pasurojmë cdo ditë orët mësimore me informacion shtesë, ushtrime më tërheqëse, detyra dhe pyetësorë që lidhen me teorinë por edhe me jetën në vendin pritës dhe për më tepër të përfshijmë teknologjinë në orët mësimore.

Duhet pasur parasysh se gjuha dhe kultura amtare luan një rol kyç në integrimin e brezit të ri, për këtë arsye duhet që mësuesi të përpiqet që edhe njohuritë që duam të transmetojmë të jenë të ngjashme me ato të vendit pritës.

Pra shpjegimi dhe organizimi i orëve mësimore të mos jetë shumë i ndryshëm nga ai i një ore mësimore të shkollës së vendit pritës. Njohja e gjuhës dhe kulturës forcon rrënjët e identitetit dhe njohja e kulturës së vendit pritës nëpërmjet gjuhës shqipe, bën që të forcohe vetëvlerësimi teksa njohin rrënjët tona dhe njëkohësisht mikpresin kulturën e vendit ku jetojnë.

E gjitha kjo bën që të ketë gjithëpërfshirje në jetën dhe sistemin e vendit pritës edhe në vitet e ardhshme kur nxënësit që do të jenë qytetarë të vendeve të ndryshme të botës të mos përballen me vështirësi që gjuha shqipe i eliminon nëse mësohet sic duhet. Mbi të gjitha gjithë kjo punë do ti ofrojë nxënësve një ngrohtësi amësore në mëmëdhe por edhe në vendet ku jetojnë.

Pak më sipër u përmend organizimi i një ore mësimore në kushte sa më të favorshme për përthithjen e njohurive dhe për këtë mund të ndalemi pak tek roli i lojrave dhe aktiviteteve në procesin e mësimit.

Ka shumë forma, por le të ndalemi vetëm tek një tematikë, përshembull 10 lojra për tu njohur me njëri-tjetrin. 1. Rrethi i emrave 2. Karta e identitetit 3. portreti kinez 4. I zhdukuri 5. Topi me emër 6. Zip zap 7. Tele-blerje 8. Stuhi në det 9. Akrostiku 10. Kuize si Kahoot… janë disa nga lojrat që i përdorim në kantonin e Vaud-it dhe që gjatë seminarit u shpjeguan me detaje në menyrë që mësuesit e pranishëm të shkëmbenin eksperiencat por edhe të krijonin idenë sesi falë lojrave dhe përdorimit të teknologjisë mund të arrijmë të mësojmë shqipen edhe të perceptojmë realitetin që na rrethon me anë të gjuhës shqipe.

Lojrat online, kuizet dhe pyetësorët e ndryshëm i nxisin fëmijët të mësojnë më lehtë dhe në mënyrë argëtuese dhe ti mbajnë mënd më mirë ato cfarë kanë mësuar në klasë.

Ka shumë e shumë forma por ajo që duhet të kemi parasysh është që në mësimin e gjuhës shqipe të përfshijmë edhe ngjarje, dukuri dhe fenomene të vendit pritës, të përfshijmë teste, lojra, të pasurojmë materialet shtesë të mësimdhënies dhe mbi të gjitha të kemi në qendër nxënësin me të gjithë vecoritë që e karakterizojnë. Vetëm duke u përpjekur mund të arrijmë t’ju ofrojmë nxënësve një mësim cilësor dhe gjuhës shqipe vendin që meriton.

Gjithçka që ja vlen, merr kohë! Jo pa qëllim po e mbyll me këtë shprehje për të treguar se kalimi nga gjuha e vendit pritës si gjuhë amtare tek gjuha shqipe është një proces i gjatë. Edhe ajo që ne po bëjmë është një proes i vazhdueshëm i cili do kohën e tij që të japë rezultate. Me siguri e gjithë kjo punë e madhe që po bëhet nga mësuesit në diasporë do të japë frytet e saj dhe fëmijët tanë do të flasin bukur e pastër gjuhën shqipe.