Astrit Lulushi/

Prova të reja dalin. Dhe shkencëtarët i afrohet çështjes duke e parë ndryshe, nën dritën e fakteve të reja. Britanikët e lashtë ndërtuan Stonehenge – më pas u zhdukën. Të dhënat e reja shtrojnë përsëri pyetjen: Nga ishin “në të vërtetë” britanikët? – përgjigja është e ndërlikuar.

The Guardian shkruan se kohët e fundit u zbulua bakteri që shkaktoi murtajën 4000 vjet më parë ne Angli. Ky zbulim është befasues, sepse i shtyn provat më të hershme të murtajës në Angli për disa mijëvjeçarë. Por zbulimi mund të ndihmojë gjithashtu për të zgjidhur një nga misteret më të mëdha parahistorike: pse njerëzit që futën bujqësinë në Ishujt Britanikë u zhdukën papritur pak pasi ndërtuan Stonehenge rreth pesë mijëvjetë më parë?

Përpara njoftimit, provat më të vjetra të murtajës në Britani erdhën nga një skelet 1500-vjeçar i varrosur pranë Kembrixhit. Viktima vdiq gjatë murtajës së Justinianit, e cila u përhap në të gjithë perandorinë romake lindore dhe më gjerë në mesin e shekullit të gjashtë. Vdekja e Zezë vrau më shumë se gjysmën e popullsisë britanike në mesin e shekullit të 14-të, dhe u bë shkak pë rënien e feudalizmit dhe shfaqjen e kapitalizmit. Tetëqind vjet më parë, murtaja e Justinianit kishte ndalur përpjekjet e perandorisë romake lindore për të ripushtuar provincat e saj perëndimore të humbura. Përfundimisht, shtetet kombëtare të Evropës Perëndimore dolën nga ky vakum politik.

Se nga janë vërtet britanikët është një histori e ndërlikuar. Skeleti më i vjetër i plotë i njeriut i gjetur në Ishujt Britanikë i përket njeriut 10,000-vjeçar Cheddar Man. Kur shkencëtarët nxorrën dhe analizuan ADN-në e tij disa vite më parë, ata kuptuan se ai nuk ishte stereotipik me flokë të hapur dhe lëkurë të zbehtë. Cheddar Man kishte lëkurë kafe të errët, flokë të zinj dhe sy blu-jeshile. Ai nuk ishte një anomali: kështu dukeshin britanikët e parë.

Rreth 6,000 vjet më parë, Cheddar Man u zëvendësua nga një popullsi me lëkurë ulliri dhe flokë të errët, që e kishte origjinën në Turqinë e sotme dhe migroi ngadalë nëpër Evropë, duke sjellë bujqësinë me vete. Ata do të dukeshin të ngjashëm me evropianët jugorë të ditëve moderne, të cilët kanë trashëguar një pjesë të madhe të ADN-së së tyre nga këta fermerë neolitikë. Meqenëse populli bask ka një përqindje të lartë të prejardhjes së fermerëve neolitikë dhe gjuha e tyre nuk lidhet me asnjë tjetër, Euskara ka të ngjarë të jetë pasardhësja e fundit e mbijetuar i kësaj gjuhe parahistorike.

Ishin këta emigrantë nga Anatolia që ndërtuan ikonën britanike të quajtur Stonehenge, rreth 5000-4500 vjet më parë. Por jo shumë kohë më pas, ata u zhdukën dhe u zëvendësuan nga një grup tjetër gjenetikisht i dallueshëm i popullsisë që ishte më i gjatë dhe më i drejtë. Të ardhurit ishin blegtorë nomadë nga stepa euroaziatike, ku përdornin teknologjinë më të fundit – kuaj dhe vagona. Rreth 5000 vjet më parë, këta barinj stepash filluan të migrojnë drejt perëndimit përmes Evropës veriore, duke arritur në Ishujt Britanikë gjysmë mijëvjeçari më vonë.

Dhuna mund të ketë luajtur një rol në zëvendësimin e ndërtuesve të Stonehenge nga Anadolli: 90% e barinjve të stepave të përfshirë në migrimin e madh drejt perëndimit ishin meshkuj dhe kuajt e zbutur dhe armët metalike do t’u kishin dhënë atyre një avantazh të dukshëm në konflikt. Por edhe duke marrë parasysh të gjitha këto, është pothuajse e pamundur të shpjegohet se si një grup i vogël blegtorësh nomadë ishte në gjendje të zëvendësonte një shoqëri të madhe bujqësore të krijuar mirë.

Gjenetisti amerikan David Reich sugjeron se paralelja më e ngjashme historike është kolonizimi evropian i Amerikës në shekullin e 16-të. Një numër i vogël pushtuesish spanjollë të armatosur me armë dhe çelik arritën të mposhtin perandori të mëdha dhe të sofistikuara. Këto fitore në dukje të mrekullueshme ishin, natyrisht, të mundshme vetëm sepse mikrobet e Botës së Vjetër – së pari lija, pastaj të tjerët – vrapuan përpara spanjollëve dhe shkatërruan armikun.

Në mënyrë të ngjashme, është e mundur që një pandemi prehistorike e murtajës hapi rrugën për barinjtë e stepës për të emigruar nëpër Evropën veriore. Dëshmitë tregojnë për një përplasje demografike katastrofike rreth 5000 vjet më parë. Popullsia ra me 60% dhe mbeti në atë nivel për shekuj. Nuk mund të jemi të sigurt se murtaja ishte përgjegjëse, por është shpjegimi më i mirë që kemi aktualisht.

Pasojat e gjithë kësaj janë të jashtëzakonshme. Emigrantët e rinj sollën teknologjinë më të fundit – jo vetëm kuaj dhe vagonë, por edhe qeramikë dhe vegla metalike – që shënuan fundin e neolitit dhe fillimin e epokës së bronzit. Por ndikimi i tyre është shumë më i gjatë.

Fluksi i barinjve të stepave në mijëvjeçarin e tretë pes ishte lëvizja e fundit transformuese e njerëzve në Evropë. ADN-ja e tyre është burimi më i madh i prejardhjes që përbën pak më pak se gjysmën e gjenomit të Ishujve Britanikë.

Barinjtë e stepës janë gjithashtu burimi më i mundshëm i gjuhëve indo-evropiane të folura nga rreth gjysma e popullsisë së botës. Në të kaluarën e largët, proto-indo-evropianishtja flitej nga një grup i vogël njerëzish, të cilët më pas u përhapën nëpër Evropë dhe Azinë Qendrore dhe Jugore, duke marrë me vete edhe gjuhën e tyre. Të gjitha gjuhët indo-evropiane ndajnë fjalor të ngjashëm, duke përfshirë fjalët që lidhen me vagonët. Barinjtë e stepës futën vagonët në Evropë dhe ADN-ja e tyre gjendet në përmasa të konsiderueshme në mesin e njerëzve që flasin gjuhët indo-evropiane.

E gjithë kjo duhet të jetë një kontroll realiteti për nocionet se nga janë njerëzit “vërtetë” dhe kush ka të drejtë të vendoset këto apo atje në botë. Popullsia e bardhë britanike sigurisht nuk është populli indigjen i Ishujve Britanikë. Ata janë pasardhës të emigrantëve që kanë mbërritur me varka. Dhe ka të ngjarë që ata ishin në gjendje të vendoseshin këtu vetëm sepse bakteri i Murtajës në vendin e tyre i detyroi të iknin.

See Insights and Ads

Create Ad

Like

Comment

Share

Astrit Lulushi/

Enuma Elish (i njohur gjithashtu si Shtatë Tabelat e Krijimit) titulli i të cilit rrjedh nga rreshtat fillestare të pjesës, “Ndodhi në Qiell”, tregon historinë e fitores së Zotit mbi forcat e kaosit dhe vendosjen e rendit në krijimin e botës.

Të gjitha pllakat që përmbajnë mitin (e njohur edhe si Enuma Elis), të gjetura në Kish në bibliotekën e rrënuar në Nineveh, dhe vende të tjera të gërmuara, datojnë në shek. 1200 pes. Megjithatë, këto janë kopje të një versioni shumë më të vjetër të mitit që daton shumë kohë përpara mbretërimit të Hamurabit të Babilonisë (1792-1750 pes), mbretit që e ngriti perëndinë Marduk në hyjninë mbrojtëse të Babilonisë. Poema në formën e saj aktuale mendohet të jetë një rishikim i një vepre edhe më të vjetër sumeriane.

Meqenëse Marduk, kampioni i perëndive të reja në luftën e tyre kundër Tiamatit, është me origjinë babilonase, sumeriani Ea/Enki mendohet të ketë luajtur rolin kryesor në versionin origjinal të tregimit. Kopja e gjetur në Kish ka perëndinë Assur në rolin kryesor siç ishte zakoni i qyteteve të Mesopotamisë (Zoti i çdo qyteti konsiderohej gjithmonë më i miri dhe më i fuqishmi). Marduk, perëndia i Babilonisë, figuron vetëm aq i dukshëm sa ai në histori, sepse shumica e kopjeve të gjetura janë nga skribët babilonas. Megjithatë, Ea/Enlil ende luan një rol të rëndësishëm në versionin babilonas të Enuma Elish duke krijuar qenien njerëzore.

Historia, një nga më të vjetrat në botë, ka të bëjë me lindjen e perëndive dhe krijimin e universit dhe të qenieve njerëzore.

Në fillim, kishte vetëm ujë që rrotullohej në kaos. Nga ky rrotullim, ujërat u ndanë në ujë të ëmbël, i njohur si perëndia Apsu, dhe ujë të hidhur, të kripur , i njohur si perëndesha Tiamat. Pasi u diferencua, nga bashkimi i këtyre dy entiteteve lindën perënditë më të rinj.

Këta perëndi të rinj, megjithatë, ishin jashtëzakonisht të zhurmshëm, duke e shqetësuar gjumin e Apsut gjatë natës dhe duke e shpërqendruar atë nga puna e tij ditën. Me këshillën e mdimësit të tij Mamu, Apsu vendos të vrasë perënditë më të rinj. Tiamat, duke dëgjuar për planin e tyre, paralajmëron djalin e saj të madh, Enkin (nganjëherë Ea) dhe ai e vë në gjumë Apsun dhe e vret. Nga mbetjet e Apsut, Enki krijoi shtëpinë e tij.

Tiamat, dikur mbështetëse e perëndive të reja, tani është e inatosur që ata i vranë shokun e saj. Ajo konsultohet me perëndinë Quingu i cili e këshillon të bëjë luftë me perënditë më të rinj. Tiamat e shpërblen Quingun me Tabelat e Fatit, të cilat legjitimojnë sundimin e një perëndie dhe kontrollojnë fatet, dhe ai i mban ato me krenari si parzmore. Me Quingun si kampionin e saj, Tiamat thërret forcat e kaosit dhe krijon njëmbëdhjetë përbindësha të tmerrshme për të shkatërruar fëmijët e saj.

Ea, Enki dhe perënditë më të rinj luftojnë kundër Tiamatit kot derisa, nga mesi i tyre, del kampioni Marduk i cili betohet se do ta mposhtë Tiamatin. Marduk mposht Quingun dhe vret Tiamat duke e gjuajtur me një shigjetë që e ndan në dysh; nga sytë e saj rrjedhin ujërat e lumenjve Tigër dhe Eufrat. Nga kufoma e Tiamatit, Marduk krijon qiejt dhe tokën, ai cakton perëndi për detyra të ndryshme dhe lidh njëmbëdhjetë krijesat e Tiamatit në këmbët e tij si trofe (për më shumë adhurim nga perënditë e tjera) përpara se të vendosë imazhet e tyre në shtëpinë e tij të re. Ai gjithashtu merr Tabelat e Fatit nga Quingu, duke legjitimuar kështu mbretërimin e tij.

Pasi perënditë kanë mbaruar së lavdëruari për fitoren e tij të madhe dhe artin e krijimit të tij, Marduk konsultohet me perëndinë Ea (zotin e mençurisë) dhe vendos të krijojë qenie njerëzore nga mbetjet e cilitdo prej perëndive që e inkurajoi Tiamatin të bënte luftë. Quingu akuzohet si fajtor dhe vritet dhe, nga gjaku i tij, Ea krijon Lullun, njeriun e parë, që të jetë një ndihmës i perëndive në detyrën e tyre të përjetshme për të ruajtur rendin dhe për të mbajtur larg kaosin.

Siç shprehet edhe poezia,

“Ea krijoi njerëzimin

të cilit i imponoi shërbimin

dhe i la të lirë perënditë”.

Pas kësaj, Marduk “organizoi botën e poshtme” dhe i shpërndau perënditë në detyrat e tyre të caktuara. Poema përfundon me lëvdata të gjata të Mardukut për arritjet e tij.

Enuma Elish do të ishte më vonë frymëzimi për skribët hebrenj që krijuan tekstin e njohur si Libri i Zanafillës.

QPara shekullit të 19-të, Bibla konsiderohej libri më i vjetër në botë dhe tregimet e saj mendohej të ishin krejtësisht origjinale. Megjithatë, në mesin e shekullit të 19-të, muzetë evropianë, si dhe institucionet akademike dhe fetare, sponsorizuan gërmime në Mesopotami për të gjetur prova fizike për vërtetimin historik të tregimeve në Bibël. Këto gërmime gjetën krejt të kundërtën, megjithatë, në atë që, pasi u përkthye kuneiforma, u kuptua se një sërë tregimesh biblike ishin me origjinë mesopotamiane.

Tregimet e famshme si Rënia e Njeriut dhe Përmbytja e Madhe fillimisht u konceptuan dhe u shkruan në Sumer, u përkthyen dhe modifikuan më vonë në Babiloni dhe u ripunuan nga asirianët përpara se të përdoreshin nga skribët hebrenj për versionet që shfaqen në Bibël. Megjithëse paradigma bazë e rrëfimeve biblike dhe tregimeve të Mesopotamisë përputhen ngushtë, ka ende dallime domethënëse.

Si Zanafilla ashtu edhe Enuma Elsih janë tekste fetare që detajojnë dhe kremtojnë origjinën kulturore: Zanafilla përshkruan origjinën dhe themelimin e popullit hebre nën drejtimin e Zotit; Enuma Elish tregon origjinën dhe themelimin e Babilonisë nën udhëheqjen e perëndisë Marduk. Në çdo vepër është një histori se si u krijuan kozmosi dhe njeriu. Çdo vepër fillon duke përshkruar kaosin me ujë dhe errësirën fillestare që dikur mbushte universin. Pastaj krijohet drita për të zëvendësuar errësirën. Më pas, bëhen qiejt dhe në to vendosen trupat qiellorë. Më në fund njeriu krijohet. Pavarësisht nga këto ngjashmëri, të dy llogaritë janë më shumë të ndryshme sesa njësoj.

Duke rishikuar historinë e krijimit të Mesopotamisë për qëllimet e tyre, skribët hebrenj e shtrënguan narrativën dhe fokusin, por ruajtën konceptin e hyjnisë së plotfuqishme që sjell rend nga kaosi.

Marduk, në Enuma Elish, vendos rendin e njohur të botës – ashtu siç bën Zoti në përrallën e Zanafillës – dhe qeniet njerëzore pritet ta njohin këtë dhuratë të madhe dhe ta nderojnë hyjninë përmes shërbimit. Në Mesopotami, në fakt, mendohej se njerëzit ishin bashkëpunëtorë me perënditë për të ruajtur dhuratën e krijimit dhe për të mbajtur larg forcat e kaosit.

Marduk fitoi rëndësi në Babiloni gjatë mbretërimit të Hamurabit dhe shpejt tejkaloi ish-hyjninë mbrojtëse, Inanna/Ishtar, në popullaritet. Gjatë mbretërimit të Hamurabit, në fakt, një numër i hyjnive femra më parë të njohura u zëvendësuan nga perëndi meshkuj. Enuma Elish, duke lavdëruar Mardukun si më të fuqishmin nga të gjithë perënditë, prandaj u bë gjithnjë e më i popullarizuar pasi vetë perëndia u ngrit në rëndësi dhe qyteti i tij i Babilonisë u rrit në fuqi.

Ngritja e kultit të Marduk është e lidhur ngushtë me ngritjen politike të Babilonisë nga qytet-shtet në kryeqytetin e një perandorie. Që nga periudha Kassite, Marduk u bë gjithnjë e më i rëndësishëm derisa autori i Eposit Babilonas të Krijimit ishte i mundur të pohonte se jo vetëm që Marduk ishte mbreti i të gjithë perëndive, por se shumë prej këtyre të fundit nuk ishin më shumë se aspekte të personalitetit të tij.

Enuma Elish u lexua dhe u recitua gjerësisht në të gjithë Mesopotaminë, por ishte veçanërisht e rëndësishme në Festivalin e Vitit të Ri në Babiloni. Gjatë këtij festivali, statuja e Mardukut do të hiqej nga tempulli dhe, në mes të argëtuesve, do të parakalohej nëpër rrugët e qytetit, jashtë portave, për të pushuar në një shtëpi të vogël të ndërtuar për këtë qëllim. Enuma Elish, veçanërisht, mendohet se këndohej gjatë këtij procesioni. Përshkrimet e një perëndie me dy koka dhe krijimi i botës nga një dragua ofrojnë dëshminë më të hershme të përbërjes së eposit.