Nga Margarit Done/

(Mbi Tregimin “Të plakesh bukur” të autores Irena Dragoti)

Në tregimin emocional dhe mjaft domethënës të Irena Dragotit “Të plakesh bukur”, lexuesi përballet jo vetëm me një rrëfim personal, por dalëngadalë ai natyrshëm merr formën e një ese poetike dhe filozofike që bën vetë autorja mbi një nga proceset më delikate, unikale dhe të pashmangshme të jetës, plakjen. Dragoti nuk e koncepton plakjen si një rënie fizike apo një fund i funksionit të vet qenies, por si një “stacion” shpirtëror, një evoluim të brendshëm që meriton t’i jepet kuptim, vëmendje dhe mbi të gjitha, dinjitet.

Thelbi i tregimit sillet rreth idesë që plakja nuk është dorëzim, por zgjedhje. Nëna e autores, që përfaqëson një brez të tërë grash shqiptare të periudhës para viteve ’90, vendos të heqë dorë nga përkujdesja estetike, jo sepse është e dëshpëruar apo e dorëzuar, por sepse ndien se ka hyrë në një kapitull të ri të jetës, ku bukuria nuk matet më me buzëkuq, por me urtësi, paqe të brendshme dhe thjeshtësi.

Në këtë kuptim, plakja merr kuptimin e një “arti” jetese, një forme të vetëdijshme të të qenurit, ku koha nuk është më një armike që rrëmben rininë, por një aleate që gjurmët e jetës, përvojën e saj i kthen në mençuri.

Dragoti na mëson se në një botë që glorifikohet rinia të pranosh moshën me dinjitet, eshte disi e sakrifikueshme. Nëna e saj nuk është një grua që thjesht plaket. Ajo plaket “bukur”, me kujdes për hijeshinë e brendshme, me vështrim të kthjellët, me role të pranuara me zemër, jo të imponuara nga shoqëria.

Gjithë tregimi është i ngarkuar me simbole të fuqishme që do, sdo janë tregues të ketij intinerari shpirteror dhe psikologjik. Heqja dorë nga buzëkuqi, simbolizon kalimin e një gruaje nga një jetë ku ajo “konkuronte”, ndoshta edhe pa vetëdije, me bukurinë e jashtme, drejt një etape ku forca dhe bukuria shpirtërore bëhen qëllimi. Ngjyrat bezhë dhe gri që zëvendësojnë të kuqen, shprehin paqen, pranimin dhe neutralitetin e një etape ku emocionet janë më të qeta, më të balancuara. Rutina e shtëpisë, kafeja me mikeshat, qokat me të shoqin, këto nuk janë thjesht zakone të një pensionisteje, por faza të qëndrueshmërisë dhe stabilitetit të brendshëm.

Rrudhat dhe thinjat pa ndihmën e kremrave, janë dëshmi e guximit për të jetuar me të vërtetën e trupit, jo për t’i shpëtuar saj.

Ndoshta një femër dhe jo mashkull si unë mund të hynte më thellë e bukur ne brendesi te këtyre tregues e kuptimplotë femërorë. Por simboli më i fortë është vetë NËNA. Ajo është figura qendrore, modeli i një njeriu që nuk ka nevojë të dëshmojë më asgjë, që pranon çdo etapë të jetës si pjesë të natyrshme të rrugëtimit të njeriut. Do të dëshiroja të ndalesha pak tek këndvështrimi thelbësor, specifik dhe filozofik mbi plakjen. Kjo per dy arsye: e para se dhe autorja vetë ne nje pjese te tregimit hedh dritë per këtë kendveshtrim delikat dhe e dyta: mendimi im do t’i sherbej sadopak apo do plotesojë apo ezauroje deri diku këtë temë nevralgjike shoqerore dhe ndoshta aktuale e bashkekohore.

Tregimi e trajton plakjen si një filozofi jete. Nëse për shumëkënd plakja është një dënim, një humbje, një zbrazëti, për Dragotin ajo është një ngjitje në një kodër ku pamja bëhet më e gjerë, një mundësi për të parë me më shumë qartësi jetën, për të zgjedhur të mos zotërosh më, por të kuptosh. Ky vizion i transformon vitet e fundit të jetës në një fazë delikate siç është faza e lirisë, të lirë nga frika, dëshira për të provuar, apo nga nevoja për t’u pëlqyer të tjerëve. Autorja e sheh nënën e saj si model të këtij stadi filozofik,një shenjtore e heshtjes e qetësië, e durimit dhe e mençurisë. Ajo nuk lufton kohën, por bashkëjeton me të. Ajo nuk ka iluzione për rininë, por përqafon të tashmen me përmbajtje e vlerë.

Kjo lloj “plakjeje e ndërgjegjshme”, që nuk i druhet as hijes së vet, përbën një formë të lartë të pajtimit me vetveten, një “marveshje” e kuptueshme dhe e thellë paqeje me veten dhe botën. Dragoti arrin të ndajë me lexuesin ndjesinë se plakja nuk është një fund, por një kthim tek vetja, një rrugë drejt qetësisë dhe ndriçimit të brendshëm. Krahasimi me figura si Jane Goodall apo Santiago i Hemingway-t e thekson idenë që plakja është përballje me pasionin jo me dorëzimin, dhe që trupi mund të lodhet, por shpirti mund të mbetet i ndritshëm.

Tregimi mbyllet me një mesazh që i kapërcen kufijtë e rrëfimit personal: “Uroj të plakesh bukur!” Kjo nuk është vetëm një dëshirë për jetë të gjatë, por një shpresë për një jetë me kuptim, me ndërgjegje, me pranueshmëri të vetes në çdo fazë të jetës. Në fund të fundit, të plakesh bukur është të mos e përkufizosh më veten sipas pasqyrës, por sipas asaj që ke dhënë, kuptuar dhe falur. Nëna e Irena Dragotit nuk është thjesht një figurë prindërore, por një ikonë e model i një filozofie jetese që tregon se edhe në kohë të vështira, njeriu mund të mbetet i bukur në shpirt dhe të bëhet dritë për të tjerët.

Kosta Nake/

(Romani “Aksidenti” i Ismail Kadaresë, 2010)

Vini re me vëmendje të shtuar qiellin letrar të Kadaresë: Nëse në romane ka histori, atëherë është vrenjtur dhe bie vazhdimisht shi; nëse ka dashuri, atëherë ka shumë mjegull. Por mjegulla e romanit “Aksidenti” është e moskësojetshme – e dendur si re në mëngjes dhe nuk tretet deri në mbrëmje. Kjo i ka shtuar Veprës së tij një zhanër të ri – romanin sekso-policor, atë që studiuesi i mençur Sadedin Mezuraj e quan “pemë të mbjellë në tokën e modernizmit, me rrënjët tek miti dhe antikiteti dhe shenja e postmodernes si teknikë dhe tipar të rrëfimtarisë”, ndërsa Jean-Paul Champeseix, që ka bërë parathënien, shkruan se nuk është “tregim psikologjik” (f.7), çka më detyroi të heq dorë nga zhanri psiko-policor.

Një aksident ku humbin jetën të dy protagonistët Besfort Y. dhe Rovena St., është target i një hetimi policor dhe, kur shkaqet nuk janë të qarta, pistat e hetimit janë të shumta duke arritur deri te ëndrrat (f.65), haluçinacionet (f. 183 dhe 241), komplotet (f. 144-45) dhe nganjëherë ajo që në gjuhën popullore quhet “futje nëpër thekra” (f. 122-23). Në këtë rast retrospektiva në formë kthehet në një mjet kompozicional që vihet në funksion të mjegullnajës në përmbajtje. Barra e zbardhjes së ngjarjes bie mbi hulumtuesin i cili vihet para disa alternativave: Aksident i rëndomtë? Vetëvrasje? Vrasje politike?

Në një mjedis të tillë të ftohtë, mjegullnaja shtohet edhe kur ka ndodhi që nuk lidhen fare me aksidentin. Nga një kullë e kryeqytetit që ka emërtimin “Sky tower” shikohen njerëz që demonstrojnë poshtë në bulevard e s’kuptohet kush janë demonstruesit dhe përse demonstrojnë, diçka kontraverse me kureshtjen e shtuar shqiptare. (Kreu 5). Ose jepet lajmi i vdekjes së mbretëreshës Gerladinë dhe deri në fund nuk sqarohet se ku do të bëhet varrimi. (f.188) Pra, kur mjegulla bie mbi ngjarje e njerëz të tillë, nuk ka çudi që ajo të dendësohet për njerëz dhe marrëdhënie të zakonshme. Në nëntë vjet dashuri, asnjëherë nuk e shohim Besfortin të hyjë në zyrë e të vihet në marrëdhënie me njerëz që të përligjet dyshimi për aksident të qëllimshëm, përveç tangenteve për Serbinë dhe një fotoje me fëmijë të vrarë; Rovena shkon në Vjenë dhe përveç afrimit me një student sllovak, nuk ka auditorë ku mësohet; familjet e të dyve pothuajse janë inekzistente. 

Autori ka arritur të krijojë atmosferën e ankthit e tensionit dhe lexuesi më kot pret pak dritë mbi enigmën, ajo, përkundrazi, ose errësohet, ose futet nëpër rrugica qorre.  Edhe pse “E penguara” dhe “Aksidenti” nuk kanë ndonjë lidhje të dukshme mes tyre, leximi i njëpasnjëshëm i tyre nuk mund të  mos krijojë ngacmim për të hequr paralele mes dysheve Migena – Linda dhe Rovena St. – Liza Blumberg, ku lesbizmi i dyshimtë tek të parat bëhet i pushtetshëm tek të dytat. Orientimet e reja seksuale, tashmë të deklaruara dhe pjesërisht të pranuara, mund të kthehen në një sfidë serioze për dashurinë e gjithëpranuar si tradicionale, që edhe pa ato, ka pësuar krisje të frikshme nga fryma materialiste e marrëdhënieve mashkull-femër. Paralelet mund të hiqen edhe mes flirteve Rudian – Migenë dhe Besfort – Rovena, raportet moshore mes tyre dhe një fejese që shpërfillet deri sa fshihet sikur të mos ketë ekzistuar kurrë. Sadedin Mezuraj mendon se këtyre romaneve mund t’i bashkohet edhe “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut”.

 Perandori letrar Kadare, ndryshe nga perandorët historikë që vënë nën panxhë vetëm territore, e shtrin sundimin e vet edhe në kohë për ta parë dashurinë dhe tradhëtinë si dukuri të njerëzimit në të gjithë historinë e vet. Korniza 1990 – 2002 është thjesht një formalitet, sepse mund ta marrësh dhe ta vendosësh në çdo shekull duke filluar nga Antikiteti në Mesjetë e këtej. Ja pse shumë herë në roman ndeshim fjalët dhe togfjalëshat “shtatëdhjetë mijë vjet”, “ashtu si një mijë vjet më parë”, “varri i tij të hapej pas një mijë vjetësh”, “milionvjeçare”, ja pse kalimthi përmendet Empedokli që nga kureshtja hidhet në kraterin e vullkanit duke aluduar për zjarrin përvëlues të dashurisë, ja pse tek të dy romanet në fjalë shfaqen Orfeu dhe Euridika, kurse këtu treshes Besfort-Rovenë-Liza i vjen mbretëria servantesiane me Anselmin-Kamillën-Lothartin, ja pse pandehma për ndonjë vrasje të qëllimshme fton baladën tonë për Ago Ymerin. 

Si gjithmonë befasues me zhbirimet e veta ndaj të shkuarës së largët, Kadare te “Aksidenti” jep një shpjegim tjetër për raportin Orfe-Euridikë: dështimi i tij për ta marrë nga Hadi tregon se dashuria ka vdekur dhe nuk mund të rifitohet më. Si mjeshtër i detajeve, pasqyra e brendshme në kabinën e makinës kthehet në një strumbullar hulumtimi që e trand vetë hulumtuesin.

Nuk jam i një mendjeje me Mezurajn, edhe pse do të doja të ishte ashtu, se odiseja aventuroze Besfort-Rovena është një analogji mes procesit të integrimit të Shqipërisë në Europë. Nuk ka nevojë t’i kërkohet ndihmë Ezopit për atë që jo vetëm trumbetohet me të madhe, po është bërë objekt diskutimi për të gjithë brezat.

Pavarësisht se romani është përkthyer në disa gjuhë para se të vijë tek lexuesi shqiptar, nuk është lloji i romanit që pëlqej prej Kadaresë, as befasia e tij nuk më cyt, prandaj, personalisht, nuk do ta vendos në raftin e kryeveprave. Mund të jeni në një mendje me mua se deri nga mesi i viteve ’90 Kadareja shkruante për lexuesit shqiptarë e të huaj, pastaj ndryshoi kahu – për lexuesit e huaj dhe shqiptarë. Ky është shpjegimi im i frazës në fjalinë e parë të parathënësit “…do t’i befasojë lexuesit e tij të zakonshëm.” (f.5)

Zija Vukaj/

Rreth gjysmës së shekullit XII, në zemrën e epokës feudale- atë të kalorësve e të ndeshjeve kalorësiake, të kështjellave e të Kryqëzatave, të aventurave të mbretit Artur dhe romaneve të parë të Tryezës së rrumbullakët- një emblemë e re shfaqet në rajone të ndryshme të Evropës perëndimore, një emblemë e destinuar të shndërrojë thellë të gjitha praktikat simbolike të shoqërisë mesjetare: stema. Në fakt nga stema dhe kodi që përbën gramatikën e saj- moton- u ngritën zakone figurative, sisteme vlerash dhe ndjeshmëri që shkuan goxha përtej fushës së heraldikës. Nga fillimi i shekullit XII dhe për më shumë se një gjysmë mijëvjeçari të gjithë kodikët pamorë që lidhen me identitetin, me farefisninë, me imazhet apo simbolet duken të ndikuara pak a shumë drejtpërdrejt nga stema. Veç kësaj, ky ndikim është akoma i pranishëm edhe sot: flamuj kombëtarë, emblema ushtarake, uniforma sportive, logo firmash, tabela rrugore dhe sinjale të llojeve të ndryshme janë trashëgimi- direkte apo indirekte- të sistemit heraldik mesjetar. Për sa i përket stemave, ato ekzistojnë akoma: megjithë konkurrencën e shumë formulave të tjera të shfaqura në kohë, kanë kapërcyer shekujt dhe janë përhapur në pesë kontinente.. Veç kësaj, nuk duken të destinuara të zhduken në një të ardhme as të afërt as të largët, madje krejt e kundërta.

Larg të qenit anekdotike apo rrethanore, shfaqja e stemave mbi fushat e betejës dhe në ndeshjet e epokës feudale është një fakt shoqëror me rëndësi të veçantë. Gjithsesi, me gjithë këtë rëndësi, heraldika mbetet një shkencë relativisht e panjohur, qoftë për publikun e madh, qoftë për historianët e profesionit. Arsyet janë të ndryshme, por kryesorja mund të jetë të përcaktuarit në ngatërresën që shpesh është bërë mes përkatësisë së fisnikërisë dhe përshtatjes së një steme. Në fakt, shumë profanë kanë besuar dhe vazhdojnë të besojnë që stemat janë shenja fisnikërie dhe vetëm kush është fisnik mund t’i mbajë. Por kjo është një ide e gabuar. Nga asnjë vend në Evropën qendrore dhe në asnjë moment të histories së saj përdorimi i stemave nuk ka qenë i kufizuar në një klasë të veçantë apo kategori shoqërore. Çdo individ, çdo familje, çdo grup a komunitet ka qenë përherë i lirë, kudo, të përdorë një stemë sipas zgjedhjes së vet dhe ta përdorë sipas dëshirës së vet, me kushtin e vetëm që të mos uzurpojë atë të të tjerëve.

Një tjetër gabim i përhapur gjerësisht sheh tek heraldika një shkencë ezoterike, që përdor një gjuhë të kodifikuar e misterioze, praktikisht të pamundur për ta kuptuar dhe që mbart kuptime të fshehta. Akoma edhe një herë, asgjë nuk mund të jetë më e largët nga e vërteta. Heraldika nuk është fare një shkencë hermetike; përkundrazi, është një sistem shenjash vendosmërisht i hapur ndaj shoqërisë. Funksioni i saj kryesor është ai i të shprehurit të identitetit të individëve e të familjeve dhe ta bëjë me qartësi. Nuk ka asgjë ekzoterike në formimin e një sistemi apo të gjuhës e motos. Kjo e fundit përbën një gjuhë dokumentare paraqitëse, në gjendje të thotë shumë me pak; përdor një fjalor të vetin dhe një sintaksë të vetën, por që në origjinë, në shekujt XII e XIII, nuk dalloheshin aspak nga gjuha letrare. Veç kësaj, sot, pavarësisht nga vendi i përbashkët, mjaftojnë pak orë për të mësuar termat dhe figurat kryesore të motove dhe për të përshkruar me korrektësi pjesën më të madhe të stemave mesjetare apo moderne.

Në këto fusha- pse mos ta themi?- heraldika ka qenë viktimë e librave të këqinj, që pretendonin të zbulonin “misteret e stemës”, tamam siç ngulmonin të zbulonin misteret e artit romak, të katedraleve, të urdhrave kalorësiakë, të Graal-it, të Katarëve, të Templarëve. Kjo letërsi e hidhur, që është shfaqur në epokën romantike, vazhdon të bëjë dëme, duke arritur nganjëherë një sukses të madh në publik në kurriz të veprave serioze. Autorët e saj kërkojnë në stemat mesjetare shenja të përkatësisë së shoqërive hipotetike sekrete, kalorësiake, templare apo masonike dhe spekullojnë në mënyrë absurde, në mos delirante, mbi simbolizmin e figurave e të ngjyrave.

Natyrisht, asnjëri prej tyre nuk i reziston një analize dokumentare, por dëmi është bërë. Është thënë e përsëritur që heraldika mesjetare nuk e njeh ekzoterizmin, kuptimet e fshehta apo lidhjet me të ashtuquajturat forca të errëta apo shoqëri secrete. Kur figurat dhe ngjyrat që përbëjnë stemën kanë një përmasë simbolike, bëhet fjalë për një simbologji të zakonshme, të përditshme dhe të qartë sa për atë që e përdor aq për publikun të cilit i drejtohet.

Kosta Nake/

“DANTJA I PASHMANGSHËM” (2005)

Kjo sprovë e Kadaresë ngjan si kthim i vështrimit të perandorit mbi territore që kanë thesare dhe duhet ta ndjejnë pushtetin e tij. Mos vallë Dantja shkoi me dashje drejt humbjes së Firences? Paska patur një hidhnim mes Dantes dhe profetit Muhamet që nuk e kisha vënë re më parë. Qasja shqiptare ndaj poetit, duke filluar që nga Ernest Koliqi, më duket si ata turistët që shkruajnë emrat e tyre te monumentet e lashtësisë me shpresë që do ndajnë diçka nga madhështia e tyre. Kur Kadare rikthehet te Beatriçe Portinari dhe e quan poemën një strehë për të, u befasova: Si është e mundur?! Një njeri që shkruan kaq shumë, ku e gjen kohën për të bërë hulumtime kaq me detaje për gjëra që të tjerët do t’i kalonin sipër si patinatorë?

Në mbyllje disa vlerësime për Danten: poet hyjnor, profetik, bashkues zyrtar i Italisë, ndëshkuesi i mëkatarëve, më i madhi poet i Europës.

“HAMLETI – PRINCI I VËSHTIRË” (2007)

Ndër çështjet e diskutueshme mund të veçohen: Mbreti Hamlet vdiq nga kafshimi i gjarprit, nga helmi në vesh, apo nga kumti që i përcolli Klaudi? 

Për cilat nga këto faje rëndohet Gertruda: prishja e zisë, tradhëtia bashkëshortore, apo pjesëmarrja në krim? 

Ofelia e  humbi virgjërinë me Hamletin apo me tjetërkënd? 

Studimi përmban sfida që vetëm Kadare ka mprehtësinë t’i zbulojë dhe guximin t’i artikulojë: 

E para, tërbimi vrastar i Hamletit mund të ketë lidhje me xhaxhain që mund t’i kishte hyrë në pjesë duke abuzuar me Ofelinë. 

E dyta, Poloni, mund të ketë qenë dashnor i Gertrudës, atëherë Hamleti mund të ishte djali i tij dhe Ofelia rrjedhimisht duhej të ishte e motra dhe jo e dashura. 

E treta, nxjerrja e një përfundimi befasues për Edipin – nuk e ka vrarë ai të atin, nuk ka fjetur ai me nënën, por ka bërë një krim të tretë duke u kthyer në tiran. 

E katërta, Hektori nuk ia mbathi nga frika prej  Akilit; tri rrotullimet rreth mureve të Trojës kanë qenë haluçinacione dhe nderimi që i bënë trojanët ishte i përligjur.

 Duke qenë perandor i letrave, Kadare nuk la copë të globit pa këqyrur; duke qenë shqiptar, nuk la mundësi pa shfytëzuar që ngjarjen e botës t’i shpjegojë me një nga thesaret shqiptare – kanunin. Në këtë rrafsh me mjaft interes janë krahasimet Edip – Orest – Hamlet.

Një kthinë më vete përbën pranëvënia e jetës vetjake të Shekspirit me atë të Pjetër Budit. Është vërtet e çuditshme sa pak të dhëna ka për vetë Shekspirin, sa kontradiktore dhe pa interes janë ato që ekzistojnë, deri te pyetja tronditëse: mos ai është maska e dikujt tjetër? Si ka mundësi që për bashkëkohësin e tij nga një vend i vogël si Shqipëria ka më shumë gjurma nga jeta vetjake?

Te romani “Kronike në gur” (1971) leximi i tragjedisë “Makbeth” e bën rrëfyesin që ta rimarrë disa herë motivin e vrasjes së mysafirit. Duke kujtuar adoleshencën e vet të hershme, ai tregon për kopjimin me dorë të “Makbethit”. E si të mos e adhurosh Kadarenë për guximin që tregoi duke shkundur nga pluhuri i viteve për t’i ekspozuar sërish monumentet madhështore të së shkuarës, siç bëri me tragjedinë “Makbeth”? Ca analizave brilante me përndritje të re që mund t’i bëjnë vetëm mendjet e mëdha. Synopsis për këtë tragjedi në kolanën e Veprave është rishkruar duke u dyfishuar në sasi dhe duke u pasuruar me detaje të reja që ilustrojnë luftën për pushtet duke na e çuar mendjen për kullotë te Enveri dhe Mehmeti: xanxat për pushtet, sëmundja e dyshimit që prek sovranët, ndikimi që ka numri dy në bazë, lëkundja që shkaktohet nga një ftesë e papritur, përpjekja për ta mbuluar të vërtetën dhe për të paraqitur një tjetër në vend të saj. Ajo që mbetet e pandryshuar është dashamirësia e Kadaresë ndaj ledit Makbeth dhe përpjekja për t’ia larguar nga duart njollat e gjakut. Mos është kjo qasje edhe për Nexhmijen?

 Gjithçka te Kadaraeja është dëshmi e një talent të lindur që e bën yll shkëlqimtar në yllësinë e kolosëve të letërsisë botërore.

Kadri Tarelli/

Hamit Gurguri përuron librin e tij.

“Koha do t’u thotë gjithçka brezave të ardhshëm. Ajo flet edhe kur s’e pyesim” –                                                                      Euripidi

Ditën e hënë, më: 16. 06. 2025, në mjediset e librarisë “Redon”, në Durrës, u përurua libri “Çami, tek guri polar”, i shkrimtarit Hamit Gurguri, i njohur në mjedisin letrar në Suedi dhe në Dardani.

 Falënderoj shkrimtarin Hamit Gurguri, i cili nëpërmjet recensës sime, më bëri pjesë të këtij libri të magjishëm e të çuditshëm, “Çami, tek guri polar”. Një libër i bukur letrarisht në formë, por i rëndë për kumtin që përcjell te të gjithë shqiptarët, të vjetër e të rinj, kudo që ndodhen.

Falënderoj edhe fondacionin Çamëria, “Hoxha Tasin”, që u bë pjesë e përbashkët e këtij kuvendi, ku nëpërmjet këtij romani historik, përkujtohet 100-vjetori dhe 80-vjetori i shpërnguljes me dhunë, i mijëra shqiptarëve çam, sa në Turqi ashtu edhe në Shqipëri. Ngjarje që na kujtojnë një plagë që nuk mbyllet kurrë, jo 80 apo 100-vite, por edhe pas 800 dhe 1000 vjetësh do të dhembi po njësoj, mjafton ta prekësh sado pak. Është dhimbja e kombit që nuk gjen prehje.

Ju pjesëmarrës të ndërruar, jeni njerëz të letrave dhe e dini po aq mirë sa unë, se historia dhe romani historik japin e marrin mes tyre, por nuk janë njësoj. Gatuajnë të njëjtin brumë, por shija, aroma, forma dhe vlerat dallohen që larg. Historia dhe dokumentet e saj fiksojnë kohën si dëshmi, ndërkohë janë të ftohta. Ka emra heronjsh e personazhesh, vende dhe data, ku përshkruhen ngjarje, vendime e përfundime, pa thënë asgjë se ç’pasoja, ç’gjurmë e përjetime ka sjellë dhe ka lënë te njerëzit dhe popujt. Historianët nëpërmjet librave të historisë, i japin dritë letrave apo gjetjeve, për të njohur të vërtetën qoftë e hidhur apo e gëzueshme, për t’u mburrur, gëzuar, lotuar apo trishtuar, duke thënë kështu pareshtur, se ngjarje të tilla mësohen për të mos u përsëritur kurrë. Kjo është gjysma e të vërtetës, ose një gënjeshtër e madhe, si përrallë për të na vënë në gjumë, sepse udhëheqësit e vendeve të mëdha, ose më mirë diktatorët, duke njohur historinë përsosin armët dhe strategjitë e luftës ndaj popujve të tjerë për t’i pushtuar e sunduar, pa u merakosur për vuajtjet dhe viktimat që pasojnë. Historia  e mijëvjeçarëve dhe e ditëve të sotme, nuk lë vend për  të menduar ndryshe. Veçanërisht historia tragjike e trojeve shqiptare, të copëtuara mizorisht dhe banorët autoktonë të shkulur tragjikisht, nuk mund të kemi dyshime dhe dy mendime. 

Ndryshe ndodh me romani historik, siç është edhe ky libër, për të cilin jemi mbledhur në këtë kuvend, për të cilin u deshën tridhjetë e ca vitesh për ta shkruar e përfunduar. Romani i jep jetë ngjarjeve, i jep gjak për veprim, energji për lëvizje dhe ndjesi njerëzore, pse jo edhe frymëzim për të parë dhe pranuar kohën në hapësirat e vërteta. Romani ka edhe një të mirë tjetër, sepse lexuesi bëhet pjesë e ngjarjeve, udhëton me ngarkesën e kohës, duke i përjetuar ato me të gjithë fuqinë e shpirtit dhe të mendimit, të ndajë të mirën, të bukurën nga e keqja dhe e shëmtuara, të drejtën nga e padrejta, të dashurojë apo të urrejë, të rrëmbehet apo trimërohet, duke u bërë bashkudhëtar me heroin e librit. Këtu qëndron edhe bukuria dhe vlera e tij si libër, që s’të lëshon nga dora deri në faqen e fundit. Kur ta lexoni do të më jepni të drejtë. Është merita e autorit, që i shtrydh ngjarjet aq realisht, sikur ato ndodhin sot dhe në oborrin e shtëpisë, në rrugicën e lagjes, në udhët e qytetit, më tej në bregun e detit, në frontin e luftës apo në horizontet pa kufi. E gjitha përmblidhet me pak fjalë: historia jetohet me njerëzit dhe për njerëzit.

Jam i bindur se kështu si unë, çdo lexues që ka pak apo shumë njohje për historinë, do të përfshihet mrekullisht në vorbullën e kohëve tragjike të atyre viteve, duke adhuruar znj. Irena për zotësinë dhe guximin për ta thënë të vërtetën, duke e ditur se nuk do ta dëgjojë askush. Më tej, për të ndjerë zhgënjim ndaj nëpunësve të Evropit, që i shikojmë në dritë të syrit si bijtë e Zeusit apo si të dërguarit Zotit, por që pas buzëqeshjes së tyre, dhe nën kostumin që mbajnë, bëjnë punën e djallit. Nuk është e vështirë të kuptohet se përfundimet e bisedimeve të paravendosura në tavolinat e kancelarive, na vlejnë edhe sot si mësime, kur fatet e shqiptarëve nuk janë zgjidhur përfundimisht. Kjo është pjesa e dytë e të vërtetës që dhemb, sepse popujt e vegjël, kam parasysh edhe popullin tonë, nuk nxorën mësime nga fatkeqësitë dhe pësimet, pabesitë dhe grindjet mes tyre. Dikur Zot të Gadishullit Ilirik, u rrudhën aq shumë, sa sot shqiptarët e shtetit shqiptar kufizohen plotësisht me shqiptarë në shteteve të tjerë. Një ndër çuditë e mëdha për t’u futur në historinë botërore, si rast i rrallë. 

Nuk nguroj të them se çdo faqe e këtij libri ka brenda historisë të vërtetën dhe dhimbjen, e cila na dhemb sot e mot, kur gjykojmë këto pak fjalë si profeci orakujsh: – “Vallë ku gabuan të parët tanë…!? Po ne ku po gabojmë…..!? Dhe a mbajmë përgjegjësi para vetes, historisë dhe kombit….!?”. Autori e lëshon kumtin dhe alarmin, por duhet ta dëgjojnë drejtuesit e vendit dhe kombit. Kjo si vlerë e shtuar e librit dhe autorit.   

Unë e ndaj librin në dy pjesë, sepse dallojnë shumë nga njëra-tjetra: Pjesa e parë ngjarjet vendosen në Epir, në Çamëri, ndërsa pjesa e dytë në Norvegji dhe Suedi me personazh Naumin. Megjithëse duhet pranuar se lidhja dhe vazhdimi mes tyre është harmonik dhe i pëlqyeshëm. Duke nënvizuar në fund, se, Naumi nuk mundi ta shohë as Çamërinë dhe as Shqipërinë. Besoj se kjo është shprehja më tragjike e gjithë librit. 

I mbetet lexuesit të japë vlerësimet e tij, kur të ketë mbyllur faqen e fundit të këtij libri tragjik. Mbase, pasi të ketë rilexuar pjesët që i pëlqejnë më shumë, duke i përjetuar ato, sepse në rrëfimet e çdo faqeje rrjedh lëng jete.

Ky libër mund të lexohet këndshëm nga të gjithë, më së shumti nga të rinjtë, jo thjesht për letërsi dhe kulturë, por për të nxjerrë mësime për kohën që po jetojmë dhe për të ardhmen. Besoj nuk është pak……!

Urime bir i Drenicës, shkrimtar Hamit Gurguri! Jetë dhe shëndet të mirë, për libra të tjerë me vlera letrare dhe atdhetare.

Me mirënjohje!

Kadri Tarelli

Durrës, më: 16, të qershorit, 2025.

Shënim: Takim u organizua nga “Lidhja e shkrimtarëve dhe artistëve të Durrësit”, në bashkëpunim me Fondacionin Çamëria “Hoxha Tasin” në Tiranë. Pjesëmarrja ishte mjafte pëlqyeshme me intelektualë durrsak, ku nuk munguan edhe miq nga Mitrovica, Fush-Kosova, Gilani, Tirana, etj.