Albert Vataj/

Fali gjithçka prej vetes, si njeri dhe si penë. Jetoi i përkorë dhe u sakrifikua si një i hyjlindur. Kthjelltësia si loti, i gjykimit të tij e transformojnë në një akuzator, por gishtin nuk e drejtoi askurrë ndaj askujt. Ishte ajo që jetoi, ajo që mëtoi, gjithçfarë mund të përbënte lëndën e pamjaftueshmërisë dhe papajtueshmërisë .

Nëse nuk do ta kishim njohur si shkrimtar, pa asnjë mëdyshje do ta pranonim si shenjt. I tillë ishte ai, i devotshëm dhe shëlbues.

Më 3 korrik 1883, do të vinte në jetë nga një çift hebreo-gjerman, Franz Kafka. Ishte Praga qyteti pritës, Praga e asokohjes si kryeqyteti i Bohemisë në mbretërinë, Austro-Hungarze. U nda nga jeta më 3 qershor, 1924 në Vjenë, ende pa i mbushur 41 vjeç, prej një tuberkulozit, i cili e përndoqi për 7 vite radhazi, deri sa e shuajt përgjithmonë.

Franc Kafka erdhi në letërsi si një nevojë e brendshme e një individi gjithnjë i papajtueshëm me realitetin. Ndoshta jo vetëm sëmundja, prej së cilës ai ishte i dënuar me vdekje, por edhe njeriu delikat e shpirtmirë, cilësi këto të përftuara nga e ëma një grua hebre, bënë që kjo penë ta ngjyente majën në zjarrin e vetëtimave. I ndryshtë, shumëçka tjetërqysh nga të tjerët, ishte kumti që mëtoi në një vepër, e cila për pak do të shuhej bashkë me të, nëse miku i tij do të ishte aq shpirtkazëm sa të çonte në vend amanetin e tij, asgjësimin e dorëshkrimeve.

Historia e letrave do ta njihte këtë shkelje amaneti si një shërbim i paçmuar që Maks Brodi, miku më i ngushtë i Kafkës, i bëri letërsisë, po aq sa dhe besimit që Kafka mëkoi te vlerat e së njerëzishmes, të cilat në një kacafytje me përditshmërinë arrijnë të fitojnë betejat dhe veten.

Krijuesi nuk mund të fitojë vlera universale, në qoftë se vendos me ndërgjegje të tejkalojë dhe mohojë një pjesë të mirë të vetvetes. Kështu ka ndodhur me gjithë artistët e krijuesit e mëdhenj, veprat e të cilëve kanë fituar statusin e të qenit pasuri universale. Një format i tillë krijuesi është padyshim dhe Franc Kafka. Vepra e Franc Kafkës është një ndër piramidat e letërsisë së përbotshme, megjithëse sa qe gjallë nuk e kuptoi dhe se përfilli njeri, përjashtuar shokët e tij të ngushtë, pa të cilët ndoshta vepra e tij do të kishte humbur.

Vepra e Franc Kafkës ishte aq origjinale, aq e freskët dhe e aq patakuar më parë, sa kritika e kohës nuk ditën çfarë të bënin me të dhe e patën më të lehtë ta linin pas dore, d.m.th. ta injoronin. Nuk është për tu çuditur, pothuajse gjithmonë kështu ka ndodhur me krijuesit e jashtëzakonshëm: vepra e tyre me vlerë ka qenë telash i madh për kritikën. Gjithmonë përballë gjeniut, mediokrit, për ta kaluar lehtë e pa probleme, bëjnë kompromis mes tyre, dhe kompromisi më i suksesshëm është heshtja rreth tij.

Ndërsa Franc Kafka nuk ka ndërmend të presë kritikën. Ai ndjen e kupton se nuk ka kohë për të humbur dhe shkruan e shkruan: kur nuk ka inspirim për letërsi artistike, shkruan ditarët e tij dhe atje pa mëshirë e kompromis, bën pacientin e kirurgun me vehten. Një kritik i ashpër e i pakompromis, sa nuk mund ti gjendet shoku në historinë e letërsisë. Ai merret me veten, përqendrohet intensivisht aty dhe zbulon se dobësia e dhimbja e tij njerëzore, është shkaku madhor që e detyron të shkruajë.

Me gjithë organizmin i tij shumë delikat, Franc Kafka shfaq një forcë të jashtëzakonshme kur vjen puna të merrte penën për të shkruar. Franc Kafka njeri e krijues, është shembull i gjallë i madhështisë e heroizmit njerëzor, i cili e bën veten copë për të nxjerrë në dritë atë çfarë fsheh brenda saj. Kafka është një shembull i rrallë i vetëshkatërrimit me ndërgjegje të plotë, shkuarjes kundër jetës thjesht biologjike, i refuzimit të një jete të qetë e kënaqësive personale njerëzore, me një qëllim të vetëm: në shërbim të artit dhe përmes tij njeriut.

Perëndia e vetme e Kafkës ishte arti i tij. E konsideronte veten me fat që kishte mundësi të shprehej sa e si duhej, vetëm në formë e mënyrë artistike dhe kur flet diku në ditarët e tij se “beson në diçka të qëndrueshme e të pashkatërrueshme brenda tij”, patjetër e ka fjalën për artin e tij, perëndinë e vetme. Kafka është i qartë dhe i bindur se ajo gjë nuk ishte dogmë, por i vetmi mjet, e vetmja nevojë për të tejkaluar, jetën e zakonshme, mungesën e familjes, kohën e madje dhe veten. Dhe vërtetë ndodhi kështu, vetëm me artin e tij ai mundi të tejkalonte veten, mundi të transformonte përditshmërinë banale në një plan fantastik, të vizatonte të pazakonshmen, të jashtëzakonshmen në një plan krejt të zakonshëm e normal. Vetëm kështu ai mund të s’postonte të tashmen e ngrirë në një të ardhme artistike joshëse, vetëm kështu mundi që jetën ta shndërronte në një vepër artistike të mrekullueshme, ajo që ne njohim sot.

Diku në ditarët e tij, Kafka shkruan për veten:

“Nuk jam i pajisur me asgjë, nuk përmbledh në vetvete, për aq sa di unë, asgjë tjetër fituar nga jeta, absolutisht asgjë, duke përjashtuar dobësinë universale njerëzore. Por me këtë gjë, e në këtë kuptim, duhet të them se ajo është për mua një forcë kolosale. Unë kam thithur me forcë negativitetin e kohës që po jetoj dhe ai, më rri aq afër, ngjitur fare, sa që unë nuk kam të drejtë ta luftoj, bile jo vetëm kaq, në një farë kuptimi e ndjej për detyrë ta përfaqësoj”.

Franc Kafka inteligjent si rrallë kush, kupton shpejt se ku qëndron forca e tij e vërtetë, dhe me ndërgjegje e vë organizmin e vet në shërbim të krijimit të botës së tij, botës kafkiane. I përqendron gjithë energjitë e tij drejt artit që kërkonte me forcë të shpërthente te ai dhe jeton aq intensivisht në shërbim të këtij misioni sa nuk e lë veten me ndërgjegje të shpërqendrohet në gëzimet që jeta i ofron një njeriu normal. Refuzon me vendosmëri, pa hezituar asnjë herë një jetë të qetë që i siguronte bashkëpunimi me të atin, tregtar i pasur, i cili nga ana e tij kishte varur te i biri i vetëm gjithë shpresat që një prind e fabrikuar krejt ëndrrat që një njeri me shpirt tregtari mund të bëjë për të birin.

Franc Kafka ishte njeri super i ndjeshëm jo vetëm për gjendjen e tij personale humane por dhe më gjerë. Si mund të themi ishte megjithmend një i huaj i pashoq, në tërë kuptimin e kësaj fjale, për krejt pjesën tjetër të qenies së tij, që nuk kishte të bënte me njeriun, artin e krijimtarinë artistike.

Alkimia kafkiane e dobësisë dhe dhimbjes njerëzore, distilimi tyre gjatë një jetë të tërë, dhe pse ajo qe një jetë e shkurtër, bënë që vepra e Kafkës të fitojë përjetësinë.

Kafka njeri e kishte shumë më të lehtë ta administronte fatin e tij, duke pranuar apo dhe thjesht duke e ndihmuar projektin që kishin menduar prindërit e tij për të, sidomos i ati. Por jo, nuk ishte thënë të ndodhte kështu.

Në “Letër babait” ai sqaron gjithçka lidhur me këtë temë. Edhe se një gjë tepër e vështirë e komplekse kur vjen puna për të sqaruar marrëdhëniet në familje. Mund të jetë ndryshe e vërteta, sigurisht pa dyshim, por Kafka gjithë përgjegjësinë për këtë gjë e merr për vete. Gjendjen në opozitë, gjendjen mbi gjemba në familje, ai e përjeton dhe e tregon si fajin i tij ekskluziv, si pamundësi për tu sistemuar aty, si një i përzënë, sepse nuk kishte forcën dhe aftësitë e duhura për tu sistemuar si donte babai i tij.

Ndërkohë që nga njëra anë Kafka refuzonte, apo nuk guxonte të hynte në botën familjare, në botën e tregtisë, interesit, ai gati në mënyrë instinktive përqafonte vetminë e tij, mangësinë e tij dhe dalëngadalë filloi të përgatisë projektin përkatës.

Projekti i tij ishte i pakonceptueshëm për kohën. Projekti i tij ishte mitizimi i njeriut të dobët, e sidomos i dhimbjes së tij. Deri në kohën kur kafka mori formë të plotë si krijues, jo vetëm në jetë por dhe në letërsi respektohej pa hezitim, pa mësyshje, vetëm miti i heroit, miti i fitimtarit, miti i njeriut që kërkon me këmbëngulje e me çdo çmim fitoren, arritjen e qëllimeve të jashtme, mundjen e armikut dhe gjithë kush tjetër i del para.

Bashkëkohësi i tij i famshëm, novelisti, Herman Hese, kur ka thëne një herë se “Nuk besoja se shpesh herë duhet më shumë kurajë për të mos bërë heroin se sa e kundërta”, pa dyshim ka patur parasyshë dhe jetën e sidomos veprën e Franc Kafkës.

Kafka e njohu thelbin e njeriut, sepse njohu veten e tij shumë shpejt. Ai kuptoi se në themel të qenies së tij nuk qëndron gjë tjetër, përveçse një tension i përjetshëm kundërshtish e përplasjesh forcash. Kafka njeri e artist vazhdonte të transformonte veten dhe gjatë këtij transformimi vizitonte gjithmonë e më shumë shpirtin e tij. Atij i ndodhte përditë ajo që i ndodh një njeriu të zakonshëm kur fillon e i dhemb një organ i trupit, por me përmasa të tjera, me përmasa madhështore. Njeriut atëherë kur i dhemb një organ fizik i trupit të tij dhe vetëm atëherë kujtohet e bëhet i ndërgjegjshëm se filan organ ekziston dhe duhet dëgjuar, se çfarë po kërkon të thotë me ato sinjale të çuditshme. Dhembja fizike njeriun e zakonshëm jo vetëm e bën të vuaj, por njëkohësisht e detyron dhe të rritet psikologjikisht pak nga pak.

Kafka kupton përditë e më shumë se njeriu i dobët, njeriu që dhemb është një mëkatar pa faj. Ai nuk mund të guxojë, ose guxon. por ndryshe nga kuptimi klasik i kësaj fjale. Njeriu që dhemb e ka më të lehtë të sillet me veten si burracak, sepse e din se sa herë i duhet të luajë, do të humbë.

Në veprën e Kafkës vërtetë dominon ankthi, por ankthi këtu nuk është aspak ndjenjë meskine. Ankthi kafkian është ankth ndryshe. Njerëzit e botës kafkiane nuk kanë nevojë të presin që të hedhin vështrimin drejt të ardhmes, për tu ndjerë në ankth. Jo, ata lindin të plazmuar me ankth. Heroin kafkian e torturon natë e ditë mendimi se mos bëhet barrë për të tjerët, për jetën, dhe lufton me mish e me shpirt që kjo gjë të mos ndodhë. Ankthi i njeriut kafkian është i thjeshtë, por dhe i tmerrshëm: ai mund të shprehet krejt natyrshëm me pyetjen e pafajshme: “Mos nuk jam i nevojshëm?” Dhe ky ankth zgjidhet në dy mënyra ose shkrihet si qiri në mundësinë për të mos vendosur, ose vetëvritet në pasivitet të plotë.

Kafka është i ndërgjegjshëm e i përgjegjshëm, jo vetëm për atë çfarë bën kur shkruan e mendon, por sidomos për atë që është, atë që ndjen se është. Nuk shqetësohet t’u japë domethënie veprimeve të veçanta, por mënyrës të jetuarit.

Franc Kafka vetëm pasi arriti të njohë veten e tij, vetëm pastaj ishte i sigurt që të krijojë artistikisht njeriun si qenie e papërkryer, që nuk mund të përsoset kurrë, e si e tillë i mbetet vetëm një detyrë: të përpiqet e të luftojë për ta tejkaluar veten. Njeriu në fakt është shumë larg asaj që kujton se është. Vepra e Kafkës përpiqet dhe arrin të zbërthejë këtë gjendje paradoksale të njeriut. Për fat të keq njeriu nuk është i bërë, njeriu është i mangët. Njeriu gjatë jetës së vet mund të bëjë vetëm një gjë: të përpiqet ti japë domethënie sa më shumë të jetë e mundur asaj.

Gjendja personale e Kafkës kishte ngjashmëri të madhe me gjendjen shoqërore të kohës kur jetoj ai. Negativin e kohës së tij ai e shihte në detaje, më mirë se sa shohin njerëzit e zakonshëm një fotografi me ngjyra. Kafka është ndoshta krijuesi i parë që kapi, perceptoi ngrirjen e jetës së përditshme dhe çveshjen e njeriut e reduktimin e tij në një gjë pa vlerë. Njeriu në veprën e Kafkës nuk shkon aspak drejt përsosjes por drejt gjymtimit si një mundësi përtëritje dhe guximi për t’u ndeshur me sfidat e jetës dhe për të fituar.

Kosta Nake/

Universi Kadarejan nuk mund të kishte përmasat ekzistuese pa dimensionin e studiuesit, një marrëdhënie e ndërsjelltë që ka rezultuar e suksesshme pasi studimet e thella kanë shërbyer si gjenerues veprash artistike dhe veprat artistike patën kërkuar diçka më specifike përtej imagjinatës.

U desh një pyetje drejtuar Kadaresë nga nobelisti guatemalas Miguel Angel Asturias, ambasador në Francë në fillim të viteve ’70: “A ka mjegull Shqipëria? ” dhe përgjigjja: “Po ka mjegull, ka dhe legjenda” që të çelej një portë në laboratorin krijues, u desh edhe një peng i autorit për një takim të dakortësuar, por të parealizuar me nobelistin e “Zotit President” që Kadare të ndalej gjatë te legjendat duke rrokur në kohë e hapësirë një temë të madhe.

A ka vërtet ndonjë lidhje mes mjegullës dhe legjendave? Natyrshëm vjen pyetja: Homeri ka qenë vërtet i verbër, apo kemi një kinse verbëri, një filtër mjegullues, një pëlhurë ndarëse për të mos parë këtë botë dhe për të zhbiruar një pjesë të parrokshme të saj? Autori mendonte se zanafilla e këtij universi me mite për perënditë dhe legjenda për njerëzit qëndron te përralla. Raportin e letërsisë së shkruar me legjendat autori e shikonte si rivalitet mes syrit dhe veshit duke i bërë një prerje vertikale në kohë. Interesante është rruga e mundimshme e shkruesve përballë rapsodëve dhe pastaj për tkurrjen e përrallës. Duke folur për Balzakun autori nënvizonte një risi – mbartjen e personazheve nga vepër te tjetra – gjë që i pati pëlqyer dhe e aplikoi edhe në korpusin e veprave të veta.

Diktaturat e reja ruajtën nga e kaluara elementë mitologjikë, varri si shtatore e parë e thjeshtësuar, Muri i Madh kinez, piramidat e Egjiptit, piramida e Timur Lengut u rishfaqën në trajtën e Murit të Berlinit.

Një kapitull mjaft interesant është ai që rimerr këngën e Gjergj Elez Alisë me zbërthim të ri për figurën e bajlozit, pas të cilit Kadare shikonte një ambasador që vinte kushte të papranueshme në trojet ilire, kurse fjalën “xheza” e çmontoi si dramë fiskaliteti.

Nuk di pse kuçedrën që pushtonte burimet autori e ndryshoi fonetikisht në “kulshedër”, por në përmbajtje edhe këtu deshifrimi është i njëjtë: kërkesa prej dymbëdhjetë djemsh apo vajzash përkon me numrin e muajve gjë që e kthen në një taksë mujore. Që këtu zgjatet një trajektore që kap mbretin Arthur dhe tryezën e rrumbullakët me dymbëdhjetë kalorës, po aq sa Krishti me apostujt e tij.

Në pjesën e dytë të esesë analitike, gjuha shkoi ku dhembte dhëmbi. Ajo rrokje pas legjendave kishte brenda saj demaskimin më therrës të sistemeve diktatoriale, posaçërisht të diktaturës komuniste në Shqipëri, ishte një lloj zbrazje e vrerit të mbledhur me vite. Filloi me eposin e kreshnikëve, monumentin artistik me kostum botëror të krijuar në shqip dhe serbisht, një luftim artistik i përbashkët që e gjejmë edhe te vepra “Tri këngë zie për Kosovën.” Jutbina shikohej si qytet, si kamp ushtarak dhe si kështjellë dhe është rasti i vetëm ku bota ushtarake merr pjesë drejtpërdrejt në përpunimin e ciklit të epeve.

Legjenda e murimit është një krijesë që del edhe përtej kufijve të Ballkanit, por autori u ndal te kalaja e Shkodrës, pasi atje legjenda serbe shfrytëzohet për qëllime politike.

Përpjekjet e diktaturave për krijimin e shenjtorëve, procesioneve, legjendave dhe mistikës së re, autori i gjente që nga revolucioni bolshevik rus. Disa krijues u kthyen në arkitektë duke e ngritur statujën e Leninit sipas imazhit të Krishtit, byroja politike u legjendarizua sipas Olimpit grek dhe tryezës së mbretit Arthur. Në Kinë Maoja u barazua me Zeusin dhe u krijua heroi imcak i tipit Lej Fen. Në Shqipëri letrat anonime u kthyen në mekanizëm foklorik. Më se një herë Kadare rimori vrasjen e ish-kryeministrit shqiptar dhe, fakti që kishte shoqëri me njërin prej djemve të tij, bënte që të regëtinin xixa ndjesish vetjake. Përveç atyre që janë shkruar e thënë, Kadare shtoi edhe një detaj që mund të merret në konsideratë: atë vjeshtë të vitit 1981 ish-kryeministri pati dy gëzime në një ditë: hyrja në shtëpinë e re dhe fejesa e djalit. Mirëpo vila e tij ishte bërë më e mirë se e Njëshit, dhe këtu filloi legjenda: “Kryeministri hyri në shtëpinë e re,/ Por shtëpia ishte ters.” (f.131) Le të pranëvemë këtu fillimin e eposit të kreshnikëve. “Shumë po ndrit nj’ai diell e pas po nxeh.”

Mekanizmi tjetër i diktaturave është futja e frikës së ferrit duke mitologjizuar dhe legjendarizuar burgjet. Burgu ishte ferri për të burgosurit që edhe pas dënimit survejoheshin dhe të gjallët që ishin jashtë tij, jetonin me frikën e ftesës për bashkëpunim, madje me një detajim të formave të kërcënimit.

Kapitulli IX merret me legjendën e flijimit. Fillon nga antikiteti grek me flijimin e së bijës nga Agamemnoni, kalohet te Bibla me gatishmërinë e Abrahamit për të flijuar birin e vet, pastaj vijmë në ditët tona me sistemet diktatoriale: Stalini dërgon të birin në frontin më të egër të luftës dhe e sakrifikon atë edhe kur i ofrohet mundësia e shkëmbimit me robër gjermanë; të njëjtën gjë bëri Mao ce Duni duke e dërguar të birin në luftën e Koresë ku humbi jetën; kurse Enver Hoxha zgjodhi burrin e motrës. Të tre bënë një epokë me mesazhin e njëjtë: Mëshirë nuk do të kishte për askënd! Në mbyllje Kadare iu rikthye ngacmimit fillestar të Asturias duke konkluduar: “Legjendat janë mjegulla jonë,” një vello që e vërteta jonë të mbërrijë tek ne e thyer si nëpër një prizëm.

(Libri “Legjenda e legjendave” i Ismail Kadaresë, Pejë 1996)

Agim Baçi/

Njeriu dhe mëkati. Beteja ka nisur kur njeriu hodhi hapin e parë. Rrugët përballë i ndan një fill i hollë, e kufiri i vetëm mbetet ndoshta te një pyetje që duhet ta bëjmë për të kuptuar më pas edhe përgjigjet – kur e kuptojmë botën, kur i kemi kthyer sytë te vetja apo te të tjerët? Nuk ka nevojë për përgjigje me zë të lartë, sepse vetëm zemra mundet t’ia numërojë rrahjet rrugës së cilës kërkon t’i dish emrin. Leon Tolstoi ka pikturuar krenarinë e hipur mbi kalin që duhet ta shohin të tjerët teksa trokëllin kur merr udhën, kur hapat e kanë kërcitjen për veshin tjetër, për syrin tjetër, për historinë që duhet të të thurin kur je gjallë e pas vdekjes. Një kalë që, vrapon të të largojë sa më shumë nga ajo shtëpizë brenda kraharorit tënd, brenda qenies tënde, por që thjesht krijon disa largësi të rreme.

Togeri Stepan Kasatskin kapërceu derën e Kishës, për t’u futur në rrobën e murgut, kur kuptoi se nuk mund të ishte ai që kish menduar në rrugën e tij drejt ngjitjes para botës. Krenaria e mori përdore dhe e drejtoi në shtegun e zhvlerësimit të dashurinë së nëpërkëmbur. Po përse? Sepse e fejuara, kontesha Korotkova, me të cilën ai krijoi njohjen, me qëllimin për t’u bërë i pranuar në oborrin e shoqërisë mondane, ishte dashnorja e perandorit Nikollai Pavlloviçit. Por ç’mund të ndodhë kur rrugën drejt Zotit e nis me llogaritë për të kërkuar t’i tregosh të tjerëve veçse krenarinë pa zemrën, për të bërë gjithçka që të tjerët të flasin vetëm për ty?

“…Ai zgjodhi rrugën e manastirit për të qenë më lart se ata që deshin t’i tregonin se qëndronin më lart se ai”, shprehet motra e Kasatskinit kur ai vendos të bëhet murg menjëherë sapo e fejuara i rrëfen historinë me perandorin. (“Atë Sergi”, L. N. Tolstoi, f. 13, botim 1992, përktheu J. Doksani).

Ajo perde që duket aq e hollë në fillim, kur ti kërkon gjithçka ta bësh që të biesh në sy, nis e thuret përditë si një gardh mes teje dhe zemrës tënde. Kështu ndodh me togerin e Tolstoit. Përballja me epshin është aty, e ai e lufton përditë. Ia di fuqinë. I ruhet. Kërkon të japë nga trupi i tij, nga gjaku i tij, që epshi të mos e përshkruajë në zemër. Por, ende ka diçka që nuk ka mundur ta mposhtë: epshi për të bërë një veprim për të rënë në sy mbi të tjerët– ndoshta epshi më i vështirë se gjithëçka tjetër me të cilën përballet njeriu në këtë botë. Ajo krenari për të mos pranuar se ka humbur është ende e fortë brenda tij, duke qëndruar si një portë e hapur për mëkatin.

Por, mëkati nga mendjemadhësia, nga pafuqia për të falur dikë, apo edhe për të pranuar të të ndihmojnë e të falin të tjerët, qëndron aty, për sa kohë nuk ke dashur ta lexosh mrekullinë që vjen nga rruga drejt vetes. Madje, edhe vetëgjymtimi, si i Atë Sergit, për t’i shpëtuar mëkatit me zonjëzën që donte medoemos ta provokonte, nuk e ngre dot britmën deri brenda zemrës. Sepse nëse nisim një rrugë drejt Atij, pa ndërmjetës, pa pasur nevojë as për veshë e sy të tjerë, kemi nevojë të kalojmë nga shtegu mes faljes e pendimit.

Një novelë që sjell para nesh portretin e krenarisë tone për botën. Të paktën deri në momentin kur Atë Sergi përballet me atë që nuk e ka besuar kurrë se është e vërteta, por që e ka patur pranë që në fëmijëri – me Pashenkën që ka tentuar ta tallë e ta shohë si të kotë. Vetëm kur ndeshet me të, me përulësinë e saj, ai nis të lëvizë perden që e kish penguar gjithnjë zemrën të ecte në rrugën e krenarisë pa mëkatin e mendjemadhësisë.

E sa të tillë janë të padukshëm në mirësitë e tyre, rreth e rrotull nesh, pa fjetur në shtrat krenarie? Shumë, mund të jenë më shumë se sa mendojmë, përderisa miliona buzëqeshje tek ne shkaktohen nga “gjërat që nuk i dimë si na erdhën”. Është shpesh Fati me fytyrën e të pamenduarit që na bën shpesh të ndryshojmë në jetën tonë.

“Ja pra, ç’domethënie pati ajo ëndrra ime. Pashenka është njeriu që duhej të isha unë, por që nuk isha. Unë rrojta për njerëzit i fshehur prapa Zotit, ajo rron për Zotin, dhe i duket se rron për njerëzit. Po, një punë e mirë, një gotë ujë që jepet pa bërë hesap shpërblimin, është më e shtrenjtë se bamirësitë e mia drejtuar njerëzve”. (“Atë Sergi”, L. N. Tolstoi, f. 65-66, botim 1992, përktheu J. Doksani). Një novelë që ja vlen lexohet e rilexohet, sepse arrin të ndërtojë pyetje që kanë nevojë për përgjigje. Sepse, për të kuptuar veten dhe ata që duam t’i kemi pranë, është e rëndësishme të nisim të pyesim: A jemi gati të përballemi me krenarinë tonë për jetën e kësaj bote?

Por, a e kemi zemrën “në vendin e duhur” për të dhënë përgjigje?

Artan Nati/

Napoleoni nuk lindi fisnik dhe as francez, megjithatë ai u ngjit në krye të Republikës dhe u kurorëzua perandor. Disa do ta quanin atë një despot maniak, ndërsa të tjerë ia atribuojnë përhapjen e idealeve liberale revolucionare franceze në të gjithë Evropën. E vërteta qëndron në mes. Napoleon Bonaparti është padyshim një anomali historike dhe ndihmoi në frymëzimin e teorisë së “Burrave të Mëdhenj” në studimet historike. Një perandor korsikan i Francës, një revolucionar i shndërruar në monark absolut, ishte po aq i talentuar si burrë shteti dhe si strateg. Të njëjtat tipare që e panë të ngrihej në pushtet lehtësuan rënien e tij. Ai dëshironte pafundësisht pushtet, famë, status, influencë dhe natyrisht fitore ushtarake. Kjo ambicie e lejoi atë të bëhej perandor dhe të dominonte Evropën, megjithatë e çoi gjithashtu në pushtimin katastrofik të Rusisë. Në përgjithësi, luftërat në të cilat ai luftoi, gjysmën e të cilave ai i nxiti, vranë midis 3 dhe 6 milionë njerëz. Megjithatë, ai gjithashtu e nxori pjesën më të madhe të Evropës nga feudalizmi dhe e çoi në epokën moderne pafundësisht.

Si përfundim ndoshta mund të themi se ai ishte shumë intelegjent dhe strateg brilant. Si ka mundësi atëhere që Bonaparte kishte një fund pa lavdi për vete si edhe për Francën. A mund ta quajmë të mënçur Bonapartin? Kjo është një pyetje që është shtruar shumë herë në historinë e njerëzimit, sidomos në momentet e transformimeve të mëdha shoqërore. Ky fenomen është përsëritur disa herë në historinë e kombit tonë dhe duket se ne nuk kemi nxjerrë mësime, ndoshta edhe për faktin se: ne mësojmë nga historia se ne nuk mësojmë asgjë prej saj. Drejtuesit e Shqipërisë demokratike të pas viteve 90, mund t’i akuzojmë për shumë çështje, por jo për mungesë intelegjence. Në fakt, shumë nga gabimet më të mëdha në historinë e njerëzimit, ashtu si edhe të vendit tonë, u kryen nga njerëz shumë inteligjentë që lejuan veten të konsumoheshin nga ideologji boshe, interesa egoiste ose arrogancë e pastër. Në fakt ekziston një ndryshim midis inteligjencës dhe mençurisë. Inteligjenca mund të përdoret për çdo gjë, përfshirë mashtrimin manipulimin dhe madje edhe justifikimin e ideve absurde. Megjithatë, mençuria kërkon diçka më shumë reflektim të thellë, përvojë dhe më e rëndësishmja, mendim kritik. E vërteta është se vetëm zgjuarsia nuk mbron askënd nga rrënimi.

Ajo që ne e quajmë inteligjencë është si të kesh në dispozicion kompjuterin më të fundit dhe më të fuqishëm, duke përpunuar informacionin me shpejtësi rrufeje, duke kujtuar çdo detaj të vogël dhe duke zgjidhur ekuacione komplekse në çast, që të lejon të thithësh informacione të reja, të mësosh aftësi të reja dhe të kuptosh botën përreth teje, është si të kesh një bibliotekë me libra në kokën tënde. Por çfarë mund të themi për mençurinë? Mençuria është aftësia jote për të përdorur përvojën dhe njohuritë e tua për të marrë vendime të mira. Bëhet fjalë për të kuptuar pamjen e përgjithshme, duke parë pyllin dhe jo vetëm pemët. Inteligjenca dhe mençuria, megjithëse të ndryshme, janë dy anët e së njëjtës monedhë, ato funksionojnë së bashku, duke plotësuar njëra-tjetrën. Pra me pak fjalë inteligjenca është fuqia e trurit tuaj, ndërsa mençuria është sistemi juaj i navigimit.

Studiuesit kanë arritur në përfundimin se mënçuria është e pavarur nga çdo karakteristikë tjetër, nuk ka të bëjë fare me arsimin, klasën shoqërore ose profesionin. Ka njerëz të shkëlqyer me arsim të lartë dhe tituj shkencor, që veprojnë në mënyrë krejt irracionale dhe kundërproduktive, ashtu siç ka njerëz të përulur, pa arsim të lartë dhe të mesëm që demonstrojnë mençuri të madhe dhe janë tepër racional dhe me mendim kritik. Zgjedhjet e fundit treguan se ne nuk kemi mësuar asgjë nga e kaluara, ndërsa drejtuesit e qeverisë dhe partive politike vazhdojnë duke fajësuar njeri tjetrin për këtë situatë absurde. Retorika vazhdon si më parë dhe politikanët duken të kënaqur me situatën, pavarësisht teatrit që luajnë. Duket si një teatër absurd ku vendi, të rinjtë, shtresa e varfër e pensionistët janë duke pritur shpëtimtarin që nuk duket askund. Rama deklaron se vetëm ai e vendos se kur do të largohet, ndërsa Berisha thotë se vetëm Zoti mund ta largojë atë nga pozicioni i tij. Po të ndalojmë një moment dhe të shikojmë përreth, duket sikur gjithçka po bëhet më iracionale, që vendimet e rëndësishme po merren pa asnjë ndjesi logjike, që absurditeti është bërë normë, Kjo duket si në jetën e partive politike ashtu edhe në qeverisjen e vendit dhe jetën parlamentare.

Indiferenca, por shpesh edhe reagimi ynë njerëzor nuk është vetëm një tipar qesharak ose i padëmshëm, por është një forcë shkatërruese që vepron në heshtje duke formësuar botën në të cilën jetojmë. Në mediat sociale, informacioni i rremë përhapet më shpejt se sa verifikohet, faktet në politikë, udhëheqësit e paaftë ngrihen në pushtet dhe marrin vendime që ndikojnë jetën tonë të përditshme. Të gjitha sa thamë më lart na bën të mendojmë se papërgjegjshmëria dhe indifernca nuk është vetëm një e metë individuale, por një forcë kolektive që po e gërryen shoqërinë nga brenda. Nëse nuk e kuptojmë se si funksionon, jemi të dënuar të përsërisim të njëjtat gabime brez pas brezi. Pra si mund ta identifikojmë dhe luftojmë këtë papërgjegshmëri që na çon në zgjedhjen e politikanëve inteligjent, të papërgjegjshëm dhe aspak të mënçur.

Pyetja e vërtetë është nëse jemi të gatshëm të rezistojmë apo do të vazhdojmë të jemi thjesht një tjetër figurë në këtë teatër të madh të mediokritetit. A do të vazhdojmë t’i gjejmë gabimet te politikanët e zgjedhur prej nesh, apo te vetja jonë? A do t’i gjejnë partitë politike armiqtë te kundështarët apo tek vetja e tyre? Ai që i gjen armiqtë te të tjerët thjesht ëndërron. Ai që i gjen armiqtë te vetja zgjohet dhe transformohet.

Në nivel kolektiv, dizajni institucional është çelësi. Ne mund të ndërtojmë sisteme që shpërblejnë të vërtetën, kompetencën dhe llogaridhënien. Mendoj se duhet t’i ulim perënditë tona në tokë përpara se ata të na shkatërrojnë tokën nën këmbët tona. Më mirë t’i shohim liderët tanë si njerëz përpara se ata të na shohin ne si numra. Besimi ynë për mënyrën se si e shohim botën kalon përmes të kuptuarit tonë dhe jo përmes asaj që ata na tregojnë se si të mendojmë dhe besojmë. Ne të gjithë jemi të barabartë dhe jo disa më të barabartë se të tjerët. Është koha të fajësojmë veten nëse ata shkaktojnë një ferr në tokë. Arësyeja nuk është se po na tradhëtojnë, por jemi ne që po tradhtojmë veten, që po ua dorëzojmë mendimin dhe fuqitë tona atyre. Dhe kush janë ata?, Njerëz si ne dhe në shumicën e rasteve janë më të këqij, sepse kanë luajtur lojëra me besimin tonë, kanë manipuluar dëshirat tona.

Duke i trajtuar ata si perëndi ose njerëz me inteligjencë të veçantë, ne i dorëzojmë fuqitë tona, forcën e të menduarit kritik. Pyetja është se kujt ia dorëzojmë? Njerëzve që e vetmja gjë që dinë më mirë se ne, është se si të na manipulojnë. Ne mendojmë dhe veprojmë në të njëjtën mënyrë dhe shpresojmë të kemi një rezultat shumë më të mirë. Në realitet, ne presim që ujqërit të bëhen vegjetarianë. Të jesh një udhëheqës efektiv nuk qëndron në përjashtimin e inteligjencës ose mençurisë për të favorizuar tjetrën. Përkundrazi, kërkon integrimin harmonik të të dyjave. Gjithmonë duhet të synojmë të zgjedhim udhëheqës të mençur që mund të përdorin strategjikisht aftësitë e tyre

njohëse, duke futur në vendimmarrje empatinë, përulësinë dhe një qasje të orientuar drejt së ardhmes.

Albert Habazaj/

Seyed Ahmad Hoseini Alast për hijeshinë poetike të Naimit. Si një dijetar i kthjellët i kohës së re, profesori iranian Hoseini Alast e shikon profilin e Naimit miqësisht dhe me vërtetësi shkencore. Kulturologu i njohur na kujton se Irani ishte vendlindja e poezisë dhe e poetëve të mëdhenj, si Rudaki, Firdeusi, Hafizi, Sadiu, Moulana, Khajami, Atari, Naser Khosro, Bideli, Nazimi Ganxhaviu etj. Sipas tij, poezitë e poetëve të mëdhenj iranianë ishin kaq tërheqëse dhe të pasura dhe me përmbajtje kuptimplote e muzikalitet të këndshëm, saqë magjepsin poetët, letrarët dhe intelektualët e shkencave në Lindje dhe në perëndim të rruzullit tokësor. Studiuesi S. A. Hoseini Alast shkruan: “Pasioni dhe dashuria e poetëve dhe e njerëzve të mëdhenj të kulturës dhe letërsisë si Dante, Gëte, Monteskie, Naim Frashëri, Frazi Mostar, Ikbal Lahori etj., është dëshmi e këtij pretendimi” Më tej, duke trajtuar bashkëveprimin qytetërues dhe shkëmbimin kulturor me Iranin e madh në kohën e Perandorisë Osmane, përmend Muhamed Naim Frashërin si tablo dhe simbol të fushëpamjes së këtij bashkëveprimi. Sipas studiuesit, Naimi përvetësoi me kaq mjeshtëri gjuhën dhe letërsinë perse, saqë sot, pas afro një shekulli e gjysmë magjeps lexuesit e tij, si ata iranianë, ashtu edhe ata shqiptarë. Studiuesi iranian e quan Naimin tonë poet të fuqishëm dhe, si duket, për kontributet e Naimit në iranologji, e cilëson mendimtar iranian dhe persishtfolës. Jo vetëm me hartimin e gramatikës së gjuhës së re perse u imponoi të gjithëve dominimin e mjeshtërisë së tij. Vepra Ëndërrime është dëshmia më e madhe e fuqisë dhe aftësisësë tij në letërsinë perse”. Quajmë shumë të rëndësishme qartësinë me të cilën S.A. Hoseini Alast shkruan: “Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, por as edhe amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse. Kjo specifikë dhe aftësi e tij bëhet shkas që një lexues i gjuhës perse të mendojë që autori i këtyre poezive është një poet dhe një letrar i madh iranian”.

Çfarë shkruan Robert Elsie për Naimin? 

Vepra e kryerilindësit shqiptar ka tërhequr dhe vëmendjen e studiuesve perëndimorë. Studiuesi kanadez, Robert Elsie, pasi pohon se Naimi konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë, bën një udhëtim të shkurtër retrospektiv në fëmijërinë e autorit, bazat e shkollimit, formimin e tij arsimor dhe kulturor, ku nuhat dhe traditat shpirtërore të Orientit, me të cilat u gatua në vogëli, në teqenë e bektashinjve të vendlindjes, ndërtuar qysh në vitin 1781 nga Tahir Skënderasi (Nasibi Tahir Babai) në Frashër të Përmetit. Në gjimnazin “Zosimea” të Janinës “mori bazat e shkollimit klasik sipas sistemeve perëndimore”. Në këtë gjimnaz prestigjioz e me emër, i krahasueshëm me një universitet për kohën, Naimi studioi greqishten e vjetër e të re, frëngjishten, italishten, si dhe gjuhët orientale privatisht. Sipas studimit të Elsie-t, kuptojmë se me kalimine viteve, frashërlliu e ndjeu veten më të afruar e të lidhur me fenë e tij panteiste bektashiane, me poetët klasikë persianë e me epokën e iluminizmit frëng. Arsimimi në Janinë e bëri atë shembull të shkëlqyer të një intelektuali osman të fundshekullit XIX të familjarizuar njësoj me të dy kulturat, me atë perëndimore e me atë orientale. Na duket se në kërkimet e tij studimore, Elsie i mëshon më tepër vëmendje kulturës fetare të poetit tonë të shquar, se sa botës poetike të tij, në lirikat romantike, ku qëndis me ngjyra shpirti vargje për natyrën e bukur shqiptare, për dhimbjet, hidhërimet, shqetësimet e gëzimet personale, familjare a sociale. Elsie na paraqet një jetëshkrim të mjaftueshëm, thekson tiparet e Naimit, si panteizmin e universalitetin, ku veçon sektin e fshehtë panteist bektashi, i cili mishërohej dukshëm në qenien dhe shpirtin e frashërlliut tonë si një besim liberal, si një fe e re, me rrënjë edhe në Kuranin e myslimanëve, edhe në Biblën e të krishterëve, dëshirë, që e gjejmë edhe në mesazhet që na vijnë nga vargjet e poezisë popullore “Dy këmbat mbajnë një urë/ të shkojnë turq e kaurë”. Naimi njihet botërisht për bindjet e tij bektashiane, të cilat i përsiati mirë në Fletoren e bektashinjtë (Bukuresht, 1896), ku përsëri ravijëzohen dallueshëm ngjyrat e forta kombëtare. Një tjetër vepër e kësaj natyre është Qerbelaja (Bukuresht, 1898) njëpoemë epike fetare shiite, me karakter narrativ, pa ndonjë hero ose personazh kryesor, me temë krejtësisht fetare, ngritur me njëzet e pesë këngë, që flet për betejën e përgjakshme të Qerbelasë, në vitin 680 të erës sonë, ku u vra Huseini, nip i profetit Muhamed.

Nga leximi i tekstit, shprehemi se Elsie e trajton me interes Naimin dhe mendojmë se e njeh mirë veprën e tij, të cilën e përmend me saktësi, duke respektuar kriterin kronologjik. Në këndvështrimin e tij, na paraqet panoramën e njohur letrare e diturore të naimiadës. Na duket se studiuesi i ka mëshuar më shumë letërsisë fetare të autorit, sesa asaj së mirëfilltës artistike. Diku Elsie shprehet: “Rëndësia e Naim Frashërit si poet i Rilindjes e madje si “poet kombëtar” qëndron jo aq në talentin e shprehjes letrare e as në nivelin artistik të poezisë së tij, sesa në mesazhet sociopolitike, filozofike e fetare që përcjell, të cilat synonin para së gjithash vetëdijen kombëtare dhe, duke ndjekur traditën bektashiane, të arrihej një kapërcim i ndarjeve fetare brenda vendit.”. E respektojmë trajtimin që i bën Elsie si fetar në besimin e tij, por në rrafshin e letërsisë artistike do të na interesonte më tepër trajtimi deri në detaj i letërsisë naimiane, për të cilën ne e nderojmë. Nga që studiuesi përmend vetëm telegrafisht: “Ndër botimet në gjuhë të huaj,…[tri pikat janë tonat se vazhdon teksti, por nuk ka interes për ç’ka do të shprehim, A. H, M. M] Tahayyulat, Kostandinopojë 1884 (Ëndërrime), një përmbledhje 200 faqesh me poezi persiane; … ”. Kaq. Të thuash që Elsie nuk e ka njohur këtë vepër të Naimit, nuk shkon, sepse pas 1971-shit të Tiranës dhe 1972-shit të Prishtinës, pati herë pas here botime, duke arritur tek botimet e “Toenës”, 2007, të “Naimit” 2012, me 143 faqe, shqipëruar dhe shpjeguar nga Vexhi Buharaja, me një hyrje të botuesit Naim Zoto, plotësuar me studime nga Faik Konica, akademik Jorgo Bulo e prof. dr. Shaban Sinani (nga f. 85-143). Ndoshta Elsie-t nuk i intereson të operojë imtësisht për të shkruar mbi talentin poetik të Naimit, që te Ëndërrime, siç thonë dhe studiuesit bashkëkohorë të letërsisë shqipe, Naimi arrin majat letrare. Si duket, ai është mbështetur në studimin monografik të prof. Shuteriqit, i cili dhe ai e citon vëllimin me lirika të Naimit në persisht me titullin jo të saktë Ëndërrimet, dhe jo siç e ka titulluar autori Ëndërrime=Tehajjulat. 

Sipas Elsie-t: “Me rëndësi të madhe për të njohur sektin panteist të fshehtë bektashi është Fletore e Bektashinjet… Frashëri besonte se besimi liberal bektashí, me të cilin ai qe lidhur që në fëmini në Frashër, një ditë do të mbisundonte si fe e re Shqipërisë. Përderisa ky besim i kishte rrënjët edhe në Kuranin mysliman, edhe në Biblën e krishterë, ai mund të përforconte unitetin midis njerëzve me fe të ndryshme. Më tej studiuesi sqaron se fletorja përmban një paraqitje hyrëse të fesë bektashiane dhe dhjetë vjersha fetare që japin një tablo të rrallë për besimin e këtij sekti, i cili në shek. XIX luajti një rol të rëndësishëm për mbijetesën e kulturës shqiptare, sidomos me përhapjen fshehurazi të librave shqip. Një studiues i huaj, si R. Elsie, aq më tepër gjeografikisht shumë i largët me vendin tonë të vockël, të bën ta admirosh vetëm për shprehjen aq të vyer për ne, sikur të ishte shqiptar. Po citojmë dëshirën dhe porosinë e tij për poemën Bagëti e bujqësija, “vargjet e së cilës çdo fëmijë shkolle në Shqipëri i di ose duhet t’i dijë përmendsh”.

Përfundime

Naim Frashëri është autor i gjithsej njëzet e dy veprave; katër në turqishte, një në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Janë bërë disa konferenca shkencore në Shqipëri kushtuar Naimit. Edhe në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë është zhvilluar një konferencë shkencore më 25 maj 2006 në nderim të 160 vjetorit të lindjes së poetit tonë kombëtar. Ndërsa Simpoziumi Ndërkombëtar “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” në Teheran këtë 5 mars 2018 i jep një frymëmarrje më të gjerë, një vizion të ri ndërkombëtar, falë veprimtarisë së figurës së atdhetarit dhe bilbilit të shqipes, si fjalë çelës e forcimit të dialogut kulturor mes Iranit dhe Shqipërisë. Sikurse ne që e shijojmë hijshëm estetikën e fjalëve të reja që krijoi Naimi, edhe iranianët ndihen të nderuar dhe kanë të drejtë të krenohen me të jo vetëm për botimin e tekstit Gramatikë e persishtes me një metodë të re, (Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn), Kostandinopojë, 1871, me 64 f., por shpirtërisht me faktin që Naimi ynë fluturimin e parë poetik e nisi persisht me “Tahayyulat” (“Ëndërrime”), Kostandinopojë, 1884, me 66 f. [200 faqe]. Po ai përktheu turqisht librin e parë të Iliadës së Homerit Ilyada, Kostandinopojë, 1886; shkroi e botoi në greqisht poemën “Ho alêthês pothos tôn skypetarôn” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), Bukuresht, 1886, ku nëpërmjet gjuhës poetike, u parashtronte qëllimet e lëvizjes kombëtare grekëve e sidomos shqiptarëve të jugut, shumë nga të cilët në atë kohë për arsye shkollimi mund të lexonin vetëm në greqishte.

Duhet të pranojmë se në përmbledhjen lirike Luletë e verësë, Naimi u këndon bukurive të fshatit shqiptar në 23 vjersha me kumbim të plotë. Këtu filozofia panteiste e edukatës së tij bektashiane dhe ndikimi i fuqishëm i klasikëve persianë harmonizohen bukur me idealizmin atdhetar – një letërsi artistike kjo në shërbim të qëllimeve të identitetit kombëtar. Ndër vjersha të tilla janë: Jeta, Koh’ e shkuarë, Fyelli, Zëmëra, Të vdekuritë, Bilbili, Gjuha jonë, Perëndia, apo vjersha Shpreh, aq tipike për prirjen e re filozofike të letërsisë shqiptare që solli Naimi. 

Akademiku Ali Aliu shtron pyetjen: “Pse vazhdon të shkëlqejë ylli poetik i Naimit, më i madhi në qiellin tonë letrar?” – dhe po kësaj pyetje ai ia jep vetë përgjigjen: “Naim Frashëri mbeti i tillë se gjenialisht e ndjeu qartë aspiratën historike, ndjeu nevojën e shpirtit e të mendjes kombëtare, hetoi zjarrin gjysmë të ndezur të shtresuar gjatë shekujve, ndjeu dhe preku atë që është vizion dhe ëndërr shekullore e përbashkët e shqiptarëve, prandaj vepra e tij vazhdon të ushtrojë ndikim të dorës së parë mbi botën shpirtërore të shqiptarëve.” (Ali Aliu, Refleksione letrare, f. 10). Kohët shkojnë e rrjedhin vitet, por në tërësi, vepra e Naim Frashërit është brerorja kuptimore, morale dhe estetike e letërsisë së madhe të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare, e cila është nëna biologjike, artistike dhe estetike e letërsisë bashkëkohore shqipe. 

Paradigma e studiuesit iranian S.A. Hoseini Alast se Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, as amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse, na bën të mendojmë më gjerë, më me dashuri e vërtetësi, pa dyshuar ku dhe kur s’duhet, por së vërtetës t’i gjejmë rrënjët dhe të dimë t’i tregojmë dhe intrepretojmë. 

Nderim për mençurinë e mendimit të nderimtarëve iranianë, Organizatën e kulturës dhe komunikimit në Iran, Universitetin “Tarbiat Modares”, Fakultetin e Shkencave Shoqërore dhe Sekretarinë e Simpoziumit Ndërkombëtar “Naim Frashëri”, Teheran (Iran), për vlerësimin e Naim Frashërit tonë, që u tret si qiriri jo vetëm për Atdheun e tij, por edhe për fqinjësi të mirë, edhe për “mbrothësi”, përparim e mirësi midis popujve tanë me miqësi të vjetër!