ESSE – Page 235 – Dielli

Europa trojane

June 11, 2020 by dgreca

Nga Astrit Lulushi/

Flitet sot rreth të kaluarës, por në të shkuarën e shkuarës jo të gjithë mendojnë. Me imagjinatë ajo mund të vizitohet, dhe në një farë mënyre njeriu kupton se e kaluara tepër e largët jo vetëm që nuk është shuar, por në fakt është baza të asaj që sot quhet histori e dokumentuar.

Edhe pse të shkruarit në përgjithësi nuk ekzistonte, kujtesa e asaj që kishte ndodhur, u shpërnda brez pas brezi me përralla e këngë rapsodësh endacakë që përzienin çudira e trillime me faktet e kohës së tyre.

Pastaj, kur koha mori formë, e kaluara e afërt dhe e largët u përballën të hutuara; këngët u mbushën me gjigantë përrallorë e heronj legjendarë dhe u përfshinë në përpjekjet e të gjithë kombeve për të bërë historitë e veta. Nga ky akumulim i ngadaltë i loreve tradicionale dolën legjenda aq interesante sa që u përfshinë në trashëgimitë më të çmuara të popujve, pavarësisht sa të vërteta të ishin. Shumë nga këto histori ishin tepër të lashta edhe për vetë Homerin dhe Hesiodin, të cilët u dhanë atyre një formë gjithëpërfshirëse. Këta autorë u kthyen thellë në kohën primitive të folklorit dhe në vendet e largëta – Egjipt, Babiloni, Kretë, Palestinë dhe gjetkë – duke i sjellë legjendat në kohën e tyre të ngarkuara me përvojë së distiluar.

Bota klasike u edukua me Homerin, bashkëkohësit e Aristotelit kaluan Hellespontin – tani Dardenelet – gjatë rrugës për të luftuar persianët. Aleksandri e pa fushën e Luftës së Trojës si tokë të shenjtë, dhe hodhi valle lakuriq rreth varrit të Akilit – siç bëri romaku Karakalla, i cili e përsëriti këtë shfaqje dhe e imagjinoi veten se ishte Akili. Edhe Jul Cezari, kur kaloi nëpër fushat e Trojës antike, bëri homazhe para rrënojave të saj dhe iu fal perëndive. Shekuj më vonë, Kostandini mendoi të ndërtonte kryeqytetin e ri të Perandorisë lindore Romake në vendin ku dikur shtrihej Troja, por pastaj vendosi të zgjedhë qytetin e fortifikuar të Bizantit si kryeqytet dhe i vuri emrin e tij.

Qysh në kohërat e lashta romake, trojanët e mundur të epikës së Homerit u rimodeluan në heronj të virtytshëm, lavdia e të cilëve mbijetoi nga rënia e kështjellës së tyre. Vetë Homeri thotë se fuqia e Eneas, anëtar i familjes mbretërore trojane, “do të mbretërojë mes trojanëve, dhe fëmijëve të fëmijëve të tij”. Virgjili e bëri Enean heroin e epikës së tij, Eneida, shkruar për të festuar lavdinë e Romës perandorake, duke rrëfyer sesi Enea kishte shpëtuar nga katastrofa që ndodhi në Trojë dhe lundroi në Itali, për t’u bërë themeluesi i popullit romak. Pesë shekuj pas Eneidës së Virgjilit, kur madhështia romake po venitej, shtetasi romak Cassiodorus përgatiti një pemë gjeneologjike të familjes trojane për klientin e tij të ri, Theodorikun e madh, mbreti i Ostrogotëve. Në vitet që pasuan, mbretërit norman të Anglisë gjurmuan prejardhjen e tyre trojane dhe e lidhën atë me mbretin Arthur dhe britanikët.

Nga koha e Homerit, epikat e tij janë treguar dhe rrëfyer në variante të shumta, duke u dhënë theks të freskët dhe kuptime të reja. Për një kohë, gjatë ditëve të errëta që pasuan rënien e botës klasike, ata u lanë pas dore, por kurrë nuk u harruan plotësisht. Tregimtarët dhe artistët e Mesjetës së mëvonshme dhe Rilindjes, i ringjallën ato dhe i kaluan, duke i ri-forcuar, në botën moderne.

Troja mbeti një qytet i gjallë, por jo më pak i vërtetë sepse duhej të imagjinohej.

Dija, në humbje

June 9, 2020 by dgreca

Shkruan: Astrit Lulushi/

Arsya dhe fuqia, gjithmonë në luftë të përherëshme që nga zanafilla, herë bëhet e ashpër, rrallë herë e pajtueshme. Arsyeja vazhdon udhën e vet pa fund përballë fuqisë. Edhe fuqia bën të njëjtën gjë, megjithë pengesat që lehtësisht i rrëzon. Aftësitë e njeriut janë të endura në mbijetesë. I dituri mënjanohet nga pushteti; i fuqishmi mbetet pa dije. Fuqia ofron lajka, dhurata e pozita dhe tërheq vetëm mediokritet, mbyllet, por ajo ka forcën dhe e përballon këtë humbje. Dija këto nuk i ka; ajo hap mendje, kthjellon, ndriçon udhët, përhapet dhe ofron gjithnjë zgjidhje të reja. Kombin, që Aleksandri i Madh e preu me një të rënë shpate – Nyjen Gordiane – Filozofi do ta kishte zgjidhur me durim; dhe anasjelltas, rrezet e diellit që për Diogjenin ishin jetike, Aleksandri i mbuloi me trupin e tij. Bazuar në këto ide të asaj kohe, Platoni doli me mendimin se qeverisja e mirë vjen vetëm me njerëz të ditur në pushtet, dhe dhuna mund të shmanget.

Shkolla sot mëson aftësi që siguron shpërblim, karrierë, kënaqësi dhe përmbushje. Ky interes i përtërirë për të mësuar “praktikë” të kujton shprehjen “Ai mësoi aq shumë sa që mund të emëronte një kalë në nëntë gjuhë; dhe prap mbeti aq injorant sa bleu një lopë për të hipur.”

Interneti i jep përparësi studimit “praktik”, që mbështetjen e dijes e bën shqetësim sekondar. Kjo ka një logjikë të caktuar. Fuqia është në pushtet – duke parë bishtin vlerëson qenin. Përqëndrimi në aftësitë për të njohur thelbin mbetet në hije. Duke pasur parasysh shpërthimin e teknologjisë dhe aksesin në informacion, mund të thuhet se studentët e sotëm mësojnë si të mësojnë të mendojnë në vend që të zotërojnë dije. Kështu, të mësuarit social dhe emocional është po aq i rëndësishëm sa edhe rezultatet e vlerësimeve akademike, një lloj praktike pa teori dhe teorie pa praktikë.

Disa prej kohësh kanë paralajmëruar se kjo është marrëzi. Edhe pse studentët mësojnë të lexojnë, gjë që domosdoshmërisht përfshin aftësi të tilla si të kuptuarit, nevoja e tyre më e madhe është njohuria për përmbajtjen. Boshllëqet nuk shkaktohen nga mungesat e aftësive, por nga boshllëqet e dijeve. Kur lexuesit i jepet një histori për një temë që ata e njohin, gjetja e idesë kryesore është punë e lehtë. Në të kundërt, jepuni lexuesve një pasazh për diçka për të cilën nuk dinë asgjë, dhe ata do të kishin pak shanse për të gjetur idenë e saj. Studiuesit kanë vënë re se kur në vendet ku leximi i pasur me përmbajtje lihet pas dore, performanca e njerëzve zvogëlohet; sa më pak lexim aq më e madhe është humbja dhe njeriu i bashkohet turmës me ‘like’ e ‘comment’ bajate, apo vazhdon të adhurojë e të jetë nostalgjik për shkrime që ndoshta as i ka lexuar deri në fund për të kuptuar idenë e tyre nga epoka e socializmit. Këta lexues mahniten me bukurinë e të shprehurit dhe mbeten aty, humbasin, pa mundur të mbërrijnë tek thelbi.

Diogjeni dhe Aleksandri

June 7, 2020 by dgreca

Nga Astrit Lulushi

I shtrirë në tokë, zbathur, parruar, gjysmë i zhveshur, ai dukej si lypës ose i çmendur. Kishte hapur sytë me agimin e diellit, buzë rrugës, ishte larë në rrjedhën pranë, për mëngjes një copë bukë dhe disa ullinj kishte ngrënë shoqëruar me ujë nga burimi. Duke mos pasur punë për të shkuar, dhe as familje për t’u kujdesur, ai ishte i lirë. Ndërsa sheshi i tregut mbushur me blerës, tregtarë, skllevër dhe të huaj, ai shëtiti mes tyre për një a dy orë. Të gjithë e njihnin, ose kishin dëgjuar për ‘të. Njerëzit i bënin pyetje të mprehta dhe merrnin përgjigje më të mprehta. Ndonjëherë hidhnin sharje dhe sharje mernin; nganjëherë i hidhnin copa buke dhe falenderime të pakta; ndonjë guralec dhe mori gurësh e abuzimesh. Ata nuk ishin të sigurt nëse ai ishte i çmendur apo jo. Ai e dinte që ata ishin, të gjithë të çmendur, secili në një mënyrë a tjetër; ata e argëtonin. Tani ishte përsëri në shtëpinë e tij. Nuk ishte shtëpi, madje as kasolle. Ai mendonte se të gjithë jetonin në shtëpi, vila a pallate, me ankth. Ç’e donte shtëpinë? Askush nuk ka nevojë për privatësi. Aktet natyrore nuk janë të turpshme. Askush nuk ka nevojë për shtretër, karrige dhe mobilje. Kafshët jetojnë mirë e shëndetshëm dhe flenë në tokë. Gjithçka që kërkon njeriu, pasi natyra nuk e veshi siç duhet, është një veshje për t’a mbajtur ngrohtë, dhe strehë për t’a mbrojtur nga shiu dhe era. Kështu ai kishte një batanije – për ta veshur gjatë ditës dhe për ta mbuluar natën – dhe flinte në një qyp. Emri i tij ishte Diogjen, me kuptimin ‘djalëzoti’. Ai ishte themeluesi i fesë së quajtur Cynicizëm, fjalë do të thotë “qënishte”, sepse jetë si të qënit bënte. Pjesën më të madhe të jetës e kaloi në qytetin e pasur të Korintit, duke tallur dhe satirizuar njerëzit dhe duke konvertuar herë pas here ndonjë prej tyre. Shtëpia e tij nuk ishte fuçi e bërë prej druri, kjo kushtonte shumë. Ishte një enë prej balte, diçka si një rezervuar uji – pa dyshim që nuk përdorej më sepse ishte i thyer. Ai nuk ishte i pari që banoi në një enë të tillë. Refugjatët e shtyrë në Athinë nga pushtimi Spartan ishin strehuar në qypa balte. Por ai ishte i pari në parim. Diogjeni nuk ishte maniak. Ai ishte një filozof që shkroi shfaqje, poema dhe ese që shpjegonin doktrinën e tij. Ai fliste me ata që ishin të vëmendshëm të dëgjonin. Kishte nxënës që e admironin. Por ai mësonte kryesisht me shembuj. Të gjithë duhet të jetojnë natyrshëm, thoshte ai, sepse ajo që është e natyrshme është normale dhe nuk mund të jetë e keqe ose e turpshme. Jetoni pa konventa, të cilat janë artificiale dhe false; qëndroni larg nga ndërlikimet, teprimet, vetëm kështu mund të jetoni një jetë të lirë. Njeriu i pasur beson se ka shtëpinë e tij të madhe me shumë dhoma dhe orendi, piktura, rroba të shtrenjta, dhe llogari bankare. Por, jo. Ai varet prej tyre. Ai shqetësohet për ‘to; harxhon pjesën më të madhe të energjisë së tij duke u kujdesur për to; mendimi i humbjes së tyre e bën atë të sëmurë nga ankthi. Ato e zotërojnë atë. Ai është skllavi i tyre. Me qëllim të blerjes së një sasie të mallrave të rremë, që prishen, ai ka shitur të mirën e vetme të vërtetë, të qëndrueshme: pavarësinë e tij. Ka pasur shumë që janë lodhur nga shoqëria me ndërlikimet e saj dhe janë larguar për të jetuar thjesht – në një fermë të vogël, në një fshat të qetë, ose në errësirën e anonimitetit.

Këto mēsonte Diogjeni. Ai ishte misionar. Qëllimi i jetës së tij ishte i qartë për të: për “të rimarrë monedhën”. Për të rikrijuar monedhën: për të marrë metalin e pastër të jetës; për të fshirë shenjat e vjetra të rreme konvencionale dhe për ta shtypur atë me vlerat e saj të vërteta. (Ai dhe babai i tij dikur ishin dënuar për falsifikim; për “rivendosje” ishte shakaja e Diogjenit për këtë çështje.)

Filozofët e tjerë të mëdhenj të shekullit të 4 pes, i mësonin nxënësit e tyre nën hije pemësh, në shkallët e ftohta të Akademisë ose në sheshe.

Atë ditë sheshi i vogël filloi të mbushej me njerëz. Djemtë e parisë të veshur në mënyrë elegante, të zbritur nga fshatrat që flisnin një dialekt të ashpër të huaj, sekretarë të matur, oficerë me mendje të fortë, diplomatë të vetëdijshëm: Të gjithë gradualisht formuan një rreth me Diogjenin në mes. Ai i vështroi ata, si një njeri i kthjellët shikon një turmë të dehurish plaçkitës dhe tundi kokën. Ai e dinte kush ishin. Ata ishin shërbëtorët e pushtuesit të Greqisë, shërbëtorët e Aleksandrit, mbreti maqedonas, i cili po vizitonte mbretërinë e tij të poshtëruar rishtas. Tani, Aleksandri kishte ardhur në Korint për të marrë komandën e Lidhjes së Shteteve Greke. Ai u prit dhe u nderua. Ai ishte njeriu i orës, i shekullit. Aleksandri u emërua njëzëri komandant i përgjithshëm i një ekspedite të re kundër Azisë së vjetër, të pasur, të korruptuar. Pothuajse të gjithë kishin ardhur në Korint për ta uruar, për të kërkuar punë me të, madje thjesht për ta parë: ushtarë dhe zyrtarë shtetërorë, artistë dhe tregtarë, poetë dhe filozofë. Ai mori komplimentet e tyre me mirësjellje. Vetëm Diogjeni, edhe pse jetonte në Korint, nuk e vizitoi monarkun e ri. Por Aleksandri ishte mësuar nga Aristoteli se bujaria ishte cilësi e njeriut me të vërtetë të madh. Kështu, ai vendosi të shkonte vetë tek Diogjeni. Me siguri Diogjeni do ta pranonte fuqinë e pushtuesit me një dhuratë të mençurisë së rrëmbyer. Me fytyrën e tij të pashme, shikimin e zjarrtë, trupin e zhdërvjellët, mantelin e tij të purpurt dhe të artë, dhe ajrin e tij të fatit, Aleksandri lëvizi nëpër turmën që hapej nga kuajt. Kur një mbret afrohet, të gjithë ngrihen në respekt. Diogjeni nuk u ngrit; ai thjesht u mbështet në njërin bërryl dhe nuk tha asgjë. Kishte një heshtje. Disa vjet më vonë Aleksandri nuk i kundërshtoi nderimet e ekzagjeruara që i kushtoheshin madhërisë së Tij; por tani ai ishte akoma i ri, dhe foli i pari, me një përshëndetje të këndshme. Duke parë “shtëpinë” e thyer, rrobën e vetme të përlyer dhe trupin gjysmë të shtrirë në tokë, Aleksandri tha: “A ka ndonjë gjë që mund të bëj për ju, Diogjen?” “Po,” u përgjigj ai. “Qëndroni në njërën anë. Ju po bllokoni rrezet e diellit.”

Heronjtë mantelbardhë

June 6, 2020 by dgreca

Shkruan: Sokol PAJA / DIELLI/

Çdo kohë ka heronjtë e saj. Mjekët sot janë kryefjalë botërore. Bluzat e bardha janë heronjtë global të kohëve moderne. Deri dje ishim mësuar vetëm më një fytyrë të caktuar heroi si: burri gjigand i Ciklit të Kreshnikëve, Muji që pi qumështin e zanave të malit, heroi mitologjik, heroi biblik, heroi kuranor, Mic Sokoli që i vë gjoksin topit të armikut, Adem Reka që jep jetën për ndërtimin e socilizmit, e deri heronjtë e lirisë moderne me armë në dorë për të garantuar paqen dhe sigurinë globale. Fatkeqësia na zbuloi një hero të ri: Mjekun.

Pandemia botërore covid-19 na mësoi e zbuloi heronjtë e bardhë. Fatkeqësia globale na zbuloi se heronjtë e vërtetë paskan qenë gjithmonë pranë nesh. Të heshtur dhe sakrifikues. Këta heronj janë mjekët, infermierët dhe të gjithë punonjësit e shëndetësisë të cilët shpëtojnë jetë duke rrezikuar seriozisht jetën e tyre. Mjekët tanë sot janë heronjë pasi çdo ditë shpëtojnë jetën në grahmat e vdekjes, ngjallin shpresë në një kohë të zymtë, japin kurajo në një dorëzim global, ushqejnë besim në kohë pesimizmi total, ofrojnë garanci në panik dhe japin siguri në një kohë të frikshme. Mjekët tanë janë heronjtë e vërtetë të përditshmërisë sonë të në një kohë jo të zakontë. Ata shpëtojnë jetë përditë, pa bërë bujë, pa medalje, pa spektakël, pa kamera, por kokëulur, profesionistë, të palodhur e dinjtozë.

Humanizmi i mjekëve tanë është një sakrificë biblike përkundër trajtimit njerëzor e shtetëror. Ne mjeranët që shtrihemi sot para këmbëve të tyre dhe falemi si mëkatarë në objekte kulti fetar, mjekët tanë, heronjtë e sotëm, deri dje i kemi rrahur, i kemi linçuar publikisht, i kemi shantazhuar me video, i kemi quajtur tradhtar se kërkuan kushte e dinjitet në perëndim. Prapë se prapë ata na kanë falur dhe sot na shërbejnë me përkushtim e dinjitet. Mjekët në Shqipëri sakrifikojnë duke lënë fëmijët, bashkëshortët e prindërit të vetmuar e duke u vënë në shërbim të kujtodo që ka nevojën e tyre. Ajo që të bën sot të ndjehesh dyfish krenar janë mjekët shqiptar kudo në botë. Këta mjekë janë një tjetër dimensin i heroit shqiptar. Ata janë në vijën e parë të frontit të luftës së keqes, punojnë në katedra mjekësie, janë pjesë e ekipeve kërkimore shkencore në zbulimin e vaksinës anti-covid, drejtojnë departamente kërkimi, janë pjesë e laboratorëve më të evancuar në kërkimet mjekësore.

Nëse Shqipëria ka me çfarë të krenohet në 108 vjet shtet, padyshim janë edhe mjekët dhe specialistët e shëndetësisë. Ata sot bëjnë krenar çdo shqiptar. Suksesi i tyre përndrin edhe qiellin e zymtë të Shqipërisë sot. Mjekët tanë, këta heronjë gjigantë mbajnë barrën më të rëndësishme të fitores ndaj së keqes, të cilën qeveria e përvetëson si sukses të saj. Mjekët tanë janë heronj dhe meritojnë gjithë përuljen e qënies sonë për rrezikun, devotshmërinë, punën e palodhur, sakrificat, profesionalizmin dhe humanizmin e jashtëzakonshëm. Është e paktët të themi mirënjohje të thellë dhe falenderim për përkushtimin dhe sakrificat sublime. Asnjë fjalë e jona nuk e përshkruan dimensionin gjigand të këtyre heronjve. Mjekët shënojnë kohën tonë, ata shpëtojnë jetën tonë. Ata do jenë përherë të skalitur në memorien e shoqërisë dhe të kombit mbarë.

Midis dy teatrove – Et’hem Haxhiademi

May 30, 2020 by dgreca

Shkruan:Shpend Sollaku Noe’/

Në të gdhirë piva një kafe me Et’hemin e madh. Mbahej mirë. Ai e di ku ndodhet dhe fakti që eshtrat e tij u vidhen të afërmve i kalon shkarazi.

Nuk është turpi im ai varr i zbrazët në Elbasan, më thotë ndër të tjera. Unë nderin tim nisa ta ndërtoj vetë, që herët. I vura në themelet lirizmin, i ngrita muret tragjikë kur eshtrat e mia ishin ende në formim e sipër. Me tragjedi të mëdha. Ato që do t’i mungonin popullit tim për një kohë të gjatë. Që po e shohin dritën e re pikërsisht së fundi. Falë Hortensias. Falë miqve të panumurt që llava e diktaturës nuk arriti t’i shkrumbëzojë.

Të kemi qenë afër, i them. Edhe kur përmendja e emrit tënd përbënte krim. Të kërkonim, të gjenim, të shpërndanim. Rrezikonim. Pa atë rrezikim do të kishim qenë të pandershëm.

E di, më thotë duke më rrahur shpatullat me sy të njomur.

Kafeja i është ftohur. Por frymëmarrja nuk e tradhëton. Ku jemi këtu, më pyet.

Në Lushnje, i përgjigjem.

Një qytet i pazgjidhshëm prej jetës time më thotë. Këtu në 1928-ën shkruajta “Aleksandri”-n. Kritikët kanë shprehur mendime të ndryshme rreth vendit që kjo vepër zë në krijimtarinë time. Për mua ndërkaq ka një kuptim të vëçantë botimi i saj. Ishte shpresa e përjetësimit. Edhe është. Dhe do mbetet besoj. Ajo që edhe më mban lidhur përjetësisht me Lushnjen tënde.

Lushnjarët të duan, i them. Edhe pse rrugë e insituzione mbajnë ende emra të persekutorëve të tu. E dije që me shumë mundësi je ti ai nëprefekti i një filmi me Tefta Tashkon?

Ah, sot po e dëgjoj. Megjithatë më duket sikur e kam ditur. E shkreta Tefta. Jo vetëm për ikjen e hershme. Por sidomos që nuk arriti të ketë operan e saj. Ndoshta edhe qe me fat. Kushdi çdo t’ikish ndodhur nëse nuk do të kish ikur nga kjo botë që në vitin 1947.

Për fat të mirë apo për të keq, i them.

Fatin varet sesi e lexon. Mua më duket fat i mirë. Sidomos i krahasuar me timin.

Heshtje e rëndë. Që të dy jemi të përhumbur. Duhet ta thyej unë. Dhe nuk gjej një krismë tjetër veç fjalës “teatër”.

Ah, e dija që do të ma bëje këtë pyetje, më thotë me sytë përdhe. Kujton se nuk më dhëmbi ajo shëmbje me tradhëti e dhunë? Duhet një vepër e madhe ta mbulojë atë turp. Megjithëse besoj qe tashmë do të mbetet një turp historik.

Unë e kam një zgjidhje, i them, për të tentuar një korrigjim të sjelljes së pushtetit ndaj artit dhe letërsisë.

Et’hemi i mirë m’i ngul sytë.

Është një zgjidhje që mund edhe të tingëllojë si një falje konkrete për ndalimin, burgosjen, fluturimin në mister të skeletit tënd.

Tragjediani i madh tund kokën me mosbesim.

Dëgjomë deri në fund, i lutem.

Ai behet i gjithi veshë e sy.

Ç’më thua nëse bëj të plasë si një eksploziv idenë që teatri i ri që do të ndërtohet të ketë emrin “Et’hem Haxhiademi- tragjedian”?

Kush më shumë se ty do të mund ta meritonte atë nder? Është nder i bazuar në talent të pakufishëm, i bazuar në vuajtjet e syrit dhe të penës në terrin e një qelie të egër, në fluturimin përtej jetës prej një dyshimi kurrë të pazbardhur, në humbjen e të mbeturave të një trupi tashmë të ligështuar prej krimit në pushtet.

“Teatri Et’hem Haxhiademi- tragjedian i madh shqiptar, 1902-1965”.

Nuk do të ishte e mrekullueshme? Nuk do të ishte një “kërkojmë falje” e madhe për krime tashmë të paarkivueshme?

Do të vija një javë përpara në Shqipëri për ta festuar atë ditë. Shiritin le ta prisnin ata. Le të merrnin edhe meritat e vënies së atij emri tashmë të shenjtë për letrat shqiptare. Kush më tepër se ty, Et’hem i dashur, do ta meritonte atë nder? Kush do ta meritonte? Kush?

Kafeja e ftohtë nxin mbi tavolinë.