ESSE – Page 403 – Dielli

MIKUIM IM I PANDARE

January 8, 2016 by dgreca

ESSE NGA XHEVAHIR LLESHI/
Për herë të parë e pashë teksa punonte me një tufë letrash të hapura mbi tryezë, në turizmin e dikurshëm të Beratit. Mendova se kjo duhet të qe dëngël e madhe. Një qytet i vogël i shikonte në sy ardhësit dhe pastaj imitonte veprimet e tyre. Shiko, mendova, besoj shumë nga burrat e ditur të këtij qyteti do zbarkojnë në turizëm dhe ky do të jetë, me siguri, qyteti i vetëm në botë ku shkrimtarët, poetucët dhe dramaturgët do ta gjejnë yllin e tyre të talentit duke shkruar gjithë ditën. Po bëhesha merak se ku do t’i gjenin fjalët, por nuk mendova asnjëherë se pas ca ditësh edhe mua do të më emëronin me punë si skenarist në teatër, aty ku ky njeri shkruante drama a komedi në Turizëm…
Ishte Sheri Mita, regjisori i teatrit më të ri në Shqipëri, atij të Beratit. (Më i riu fare ishte ai i Peshkopisë!). Do të kishim një zyrë të dy, por ama që në ditën e parë e dija se ai dhe suita e aktorëve do të zbarkonin në Turizëm. Mësova nga aktorët më të vjetër se ishte nga Fterra e Sarandës, sup më sup me Kuçin e famshëm të Vlorës. Mësova gjithashtu se kishte mëmën vetëm në shtëpinë e vjetër, ngjitur me Mondialin e sotëm. Nuk harruan të më informonin se kishte edhe një vëlla më të madh, Dragush e quanin, si… ashtu…, që sot do ta thoshin plotgojën daun. Fatkeqësi familjare. Por fatkeqësia e vërtetë e madhe ishte ajo e të atit, i cili pas vitit të lindjes së mikut tim të ardhshëm, Sheri Mitës, paskej qenë arratisja në SHBA. Por, e thënë nën zë, kjo dukej si komike, por edhe si një kërcënim: «Kujdes me të!» Ishte i martuar dhe e shoqja punonte mësuese në shkollën «Kristo Isak». Mira, nuk përtonin të më thoshin ata që merrnin fjalët nëpër gojë, ishte zonjë grua, e mrekullueshme, ç’thua! Sigurisht e tillë ishte edhe kur e njoha vetë më vonë. Të paktën, mendova, edhe thashethemet nuk rrinë ndonjëherë pa thënë edhe të vërteta…
Ende pa u mbyllur dita e parë e punës si skenarist në teatër u njoha me të gjithë aktorët: Ceken, Pavlinën, Yllin, Tomin, njoha Yzedinin (Shelegu) piktorin ose skenografin, ashtu edhe Sokolin, Foton, Ardianin, Ilirin, Uljanën, si dhe këngëtare, instrumentistë. I fundit që njoha asaj dite ishte Mimi, Mim Kumati, ustai i prapavijës, që kryente edhe detyrën e sekretarit të partisë. Drejtor ishte një nga njerëzit më të gjatë të qytetit, Gafur Hoxha, miku im dhe i shumë të tjerëve, njeri i përkushtuar dhe vullnetshumë. Nuk përtohej për asgjë…
Të nesërmen Sheri më ftoi për kafe. Atje, tha, në Turizëm. Atje e kam folenë, si në shtëpi. Kështu u njoha me të, ndonëse informacioni i të tjerëve ishte dyndur keq tek unë. Sheri buzëqeshte. Do kalojmë mirë bashkë, mos ki merak. Atje në zyrë, besoj se je bollshëm, unë emrin kam aty, shumicën e kohës jam këtu dhe pasdite në skenë me aktorët. Punë, apo jo? Hm. A të ngopën ca me fjalë? Dhe qeshi ndritshëm. Edhe unë buzëqesha. I dhashë të kuptuar që më kishin fryrë mirë. Domethënë nuk qenkej nevoja t’i tregonte edhe ai. Mjafton me aq. Jeta, dihet madhështia e saj tërheq pas edhe vagonin e mallrave, vagonin e udhëtarëve dhe… atë të fjalëve… Secili do bëjë atë që mundet. Megjithatë sikur kishte dëshirë të fliste. E, pra, edhe unë jam i martuar, kam dy djem (qeshi kur nënvizova: një i vogël e tjetri i madh), gruaja punon këtu te «Shtëpia e Bardhë» (ai mbajti gojën me dorë: në Uashington? Mos! Na fute brenda, mos e thuaj më!). Alerti im besoj do të jetë një moshë me tët bir, si e quajnë? Arian. Bukur. Me «A» të dy. Kam luajtur në disa filma dhe ata më japin një kënaqësi të rrallë. Ma kanë lejuar të drejtën. Hm. E pe dramën «Dy krisma në Paris»? Bashkautor me Pëllumbin (Kullën). I thashë se më kishte pëlqyer. Edhe romanin e Skifter Këlliçit e kisha lexuar. Epikë, por me një frymë të çmuar lirizmi të ndritshëm. Sheri padyshim që punonte shumë, sidomos me detajin dhe atmosferën e shfaqjes, madje ishte nga ata që futi me tepri, po sidoqoftë tejet e pranueshme, gjë që binte shumë në sy edhe tek shfaqja që kisha parë. Nuk ndihej patetizëm tek ai, por ama nuk harronte frymën poetike. Përveç të tjerave, a mund të harrohet tek ai Këshilli i ndrikullave? Humor i shkëlqyer, tmerrësisht i bukur për t’u duruar, por edhe linja të buta si pasqyra e mëndafshtë ujit, një blu e smeraldët, e çuditshme, plot fshehtësi që të fërgëllonte… Do ta gjeja këtë në të gjitha krijimet e tij, në atë arsenalin e madh e tingëllues. Një mjedis me aq pak ndjesi komforti. Por fjalë tingëlluese që bënin përshtypje dhe krijonin atmosferë të mirë, pastaj goditnin në shenjë edhe kur në skenë ishte vetëm një djalë dhe një vajzë, hipur në lishars dhe vargëzonin me shpoti fjalë dashurie. Aty duhej punuar, aty duhej ngritur me madhështi ajo që duhej, ajo që kërkonte fjala e bukur dhe plot humor. Kampion i humorit. Leka Bungo në Lushnje, një tjetër gjigant dhe Pëllumb Kulla në Fier bashkë me atë që mbyllte trekëndëshin, Sheri Mita në Berat. Trekëndësh i bukur i Myzeqesë. Mund të duket si nostalgji klasike, por jo. E tillë do të mbetet edhe për teatrin dhe estradën në vitet tetëdhjetë.
Sheri Mita dhe Pëllumb Kulla ishin dyshe besnike, që ia mbanin fort anën njëri-tjetrit artistikisht dhe brenda një pasioni dhe energjie të pashtershme. Një nga ditënetët e shumta të shërbimeve, ishim të dy, unë dhe Sheri, në Fier. Pritëm të mbaronin provat e dramës që po punohej dhe u takuam tek turizmi i Fierit. Pëllumbi i gjatë dhe plot gaz, i shfrenuar në batuta plot kripë, tha se kjo do të ishte një darkë e madhe, se atyre u kishte ardhur një mik tjetër i madh, i ri dhe plot energji, apo jo Xhev? Takimi i parë është ngjarje. Dhe do ta gdhijmë! Ah që s’kemi një stenografe e të mos na humbnin fjalët që do llomotisim sonte. Se kryeveprat dalin nga llomotitjet, ta dini prej meje. I thërrasim kujtesës dhe nuk na vijnë mendimet që kemi broçkollitur gjatë festës… Do bëjmë si do bëjmë, por kam frikë, shtoi Sheri, se mos na i stenografon Xhevairi! Ku e dimë ne se ky nuk e njeh stenografinë? Ah, po kjo qenka gjë e madhe, se nga sytë-frëngji duhet të kesh ca frikë! Foli kështu Pëllumbi dhe përplasi fort gjuhën me qiellzën…
Jo, nuk iu nda asnjëherë punës, për çudi, në një kohë kur edhe ai si gjithë artistët, preferonte vetminë për të bërë art. Herë në Turizëm, herë edhe në Sallën e Provave, aty ku çdo aktor merrej me zërin, me pikat kulmore të fjalës, me tonet e interpretimit. Ndihej i plotësuar kur gjërat merrnin kthesat e duhura. Ose e sillte situatën pikërisht se ashtu duhej. E ne, të dy bashkë sikur ndiheshim më të fortë, po në të vërtetë kjo forcë krejt formale nuk duhej fare. Të dy e kishim suksesin të garantuar. Dhe kur ne flisnim me zë të ulët fuste kokën te dera Mim Kumati, sekretari i partisë, i cili bënte sikur po kërkonte diçka dhe dilte. «Sheri», i thashë, «që Mimi të mos fusë më kokën te dera, është më mirë të flasim gjithnjë me zë të lartë…» Qeshi pak. «Skuth…», tha.
Kur mori shtëpinë e re u bë me krahë. Ishte një apartament i bukur, një kat më lart se shtëpia e Shyqri Spahiut, disenjatorit të madh të Beratit, njëri prej miqve tanë më të mirë. U mor vetë edhe me detajet, ndonëse Mimi deshi ta ndihmonte, duke e shtrënguar fort sqeparin në dorë. Zot na ruaj, edhe ndihma e Mimit duhej! Megjithatë, të dy u ndanë duke qeshur. Në vizitën time bashkë me gruan, gjeta në shtëpi edhe të ëmën e tij aq të njohur, legjendare të thuash. E qeshur, por një e qeshur e përmbajtur, ndonëse dukej madhështore. Jam këtu, por mendjen e kam në Tiranë te Dragushi. Iu bëftë nëna! Oh, sa më dhemb ai djalë, more bir! Po edhe ti qenke i mirë. Pale, edhe nusen ma paske bukuroshe! Eh, Dragushi im! Ah, more djalë, të kesh birin në shtëpi, siç kam unë Dragushin, edhe vetë shtëpia nuk e di ku e ka kokën. Po shyqyr që e kam. Se ai që është i zoti e gjen rrugën e tij dhe nuk ka nevojë për krahë, kurse ai nuk bën kështu. Më prek shumë butësia e tij, madje edhe egërsia e tij. Edhe Sheri ma do shumë… E di, i thashë. Ma zë gjithnjë në gojë. Por… S’ka por, një si ai mbetet fëmijë dhe të jesh gjatë gjithë jetës një fëmijë, askush tjetër veç meje nuk e di sa e çmuar është…
Sheri Mita e nderonte mjaft të ëmën. Rast i rrallë? Jo. Kështu e kam njohur, të shprehej qartë dhe bukur, sidomos me të ëmën. Grua e rrallë, po edhe ky ishte një djalë i rrallë! Tejet punëtor, gjithmonë i shqetësuar, paksa i grindur (më tepër me veten), hera-herës si i mërzitur, me një dhembje të përhershme koke, sidomos prej një detaji. Nuk mungonin rastet kur dukej i hutuar e i tronditur fund e krye, edhe pse e spërkaste këtë me të qeshurën e tij të përhershme, ndonëse në dukje mjaft e kursyer. Në një nga këto raste më tha se do t’i duhej të largohej për një film «Yjet e netëve të gjata». Do të jem ngushtë me këmbën, se personazhi ka një detaj mjaft interesant: do t’më duhet ta mbaj këmbën të lidhur fort, të fashuar krejt, sepse do të jem me një këmbë, sakat. Mendo, ç’torturë, dhe kjo me siguri që ma freskon pastaj fjalën që do them, ku s’do mungojë edhe hidhërimi. Uf, ç’tmerr!… Po sikur të mos duan këta? Se edhe drejtori i mirë ka ikur, tani është drejtoreshë. Ç’thua? I zgjidh gjithnjë urdhri nga lart, nga ata për ndërhyrje në film, e di vetë ti. Pastaj mos harro, kjo vjen bashkë me një kritikë përvëluese më vonë. Por ndoshta më ndihmon Vangjush Popli këtë radhë. Do ta kem asistent regjisor për estradën. Avdyl Pilafi, sekretari, ma priti mirë. Thikë me dy presa, Sheri. E di, vëlla… Ja kështu, rridhnin ditët, puna, lodhja e madhe, e qeshura e tij bëhej edhe më e ndritshme…
Në ditët tona të shërbimit në Vlorë, kur na u desh të rrinim në hotelin e shtëpisë së oficerëve, erdhi befasisht. Do të krijonim libretin e ri të estradës dhe ta mendosh, në ditët e kampionatit botëror të futbollit, sepse s’mund të rrinim pa e ndjekur. Por ishte edhe koha kur u morëm me njëri-tjetrin. Unë i tregova, me besim të madh natyrisht, për një nga rastet e mia kur vendosa të arratisesha. Natë. Posta e kufirit në Rrajcë. Isha me shërbim nga Ministria e Punëve të Brendshme (Komiteti i Rinisë të asaj Ministrie, me Hasan Lekën). Bashkë me komandantin e postës inspektim në vijën kufitare, matanë klonit. O Zot. Një hap më ndante. Komandanti futet në lisnajër nevojat e tij. Se në vijën e kufirit të vijnë gjithnjë nevojat! Po para syve të mi doli Neka dhe im bir, Ariani. Brrrr. Tmerr. Ç’po bëja ashtu? Ku do përfundonin ata? Po prindërit? Vëllai, motrat… Një hap dhe më në fund u ktheva. Ujë në djersë… Sheri m’i kishte ngulur sytë gjithë tmerr. Jo, unë s’do ta bëja kurrë. Nëna ime do të vdiste. Mira do të pësonte një fat të frikshëm me të tre fëmijët! Ç’thua! Se ai që kam pasur në Amerikë, në vend që të mendonte për ne harroi, mendonte për vete. Na paskej harruar. S’e merr dot me mend ç’pasoja kemi vuajtur pa i pësuar, por njerëzit e nënës, djemtë e tezeve, na kanë dhënë krah… As që e merr dot me mend. Respekt i madh. Matot, përshembull. Ah, Xhevair, Xhevair! Po më ngulen thikat në zemër, më duket. Dhe tregoi gjatë vuajtjet e tij të mëdha, shpirtërore. Nuk do të doja ta dëgjoja, por u përpoqa ta kripja ca me humor. Me humorin e tij të madh. Mjaft. Ao… ushnja… Ah…
Ne do të ishim në Përmet, takimi kombëtar i estradave, në Gjirokastër, në Sarandë, në Peshkopi, në Bajram Curr, në Pukë, në Kukës, në Shkodër, Lezhë, Lushnje, Durrës, kudo. Në çdo skaj. Mëngjesi i tij do të ishte mjaft i përkushtuar, i qetë, meditativ, por ama me një kurim të jashtëzakonshëm të tavolinës, me një përkushtim plot sqimë të kafesë. Hidh e prit batuta. Dhe ai zëri i tij i plotë, i qartë, emocionues, i ngrohtë. Dhe sidomos tek filmi «Dora e ngrohtë» Kulmi në skenën kur jep këshillën, kur i mençuron edhe të tjerët, një frazë që i shkonte shumë dhe do të mbahej mend gjatë. Bishti i qenit… Aty do të mbahej mend gjatë Sheri Mita ynë, artisti që i dha aq shumë filmit, artit të skenës, estradës në veçanti, ankthit të bukur që të shkakton ky art, mësimet që të japin… Dhe ia doli kurdoherë. Kurrë nuk e dëgjova njëherë të tregohej mosbesues.
Dinte të ishte edhe tragjik. Kurrë nuk fluturonte ulët. Dinte t’i çmonte episodet e dhimbshme. Sidomos në kohën kur ishte pa shtëpi, gjer vonë. Por fjetjen në hotele të linte përshtypjen se e donte, pasi vëmendja befas zhvendosej tek ai. E donte këtë detaj. Zbriste nga shkallët, jo me ashensor. Aty mund të nxirrte një subjekt sikur ta kishte as në mëngë. Shkurt. Thjesht. Dhe kjo përmasë i jepte elegancë. Atje në Amerikë babai mund të jetë martuar. Jo mund, por ishte martuar, mund të kishte edhe ndonjë vëlla a motër. Kush e di. Gjë e vdekur, e huaj. Na mban përfund, por edhe më jep një tharm, more vesh? Më jep tjetër pamje. Se në këtë jetë mjafton jo si i sheh ti gjërat e njerëzit, por si të shohin ata ty. Ja, për shembull drita që më shohin mua është kjo, unë atyre u dukem i veçantë. Pastaj, mendo, kjo ka rëndësi sepse mua më jep ëndje dhe dritë. E çuditshme? Jo. Unë jam në filma. Pak e saktë. Si kripa. Aq sa duhet. Por pa mua nuk do të ishte aq e lehtë. Dhe kthehem sërish këtu, një shfaqje bombë. Pastaj Cekja është gjithnjë asi nën mëngën time. Nuk i jap aq shumë, por i jap gjithnjë atë që duhet. Dhe ai fiton dritën e veçantë. Me një fill të padukshëm e mbaj fort në skenë. Se Cekja është i papërmbajtshëm. Të ikën nga dora kur të duash…
Atje, në «Shtëpinë e Bardhë» në Mangalemin mahnitës, kur të mbërthen një rrëqethje e jashtëzakonshme emocionale, duke pirë një gotë raki a një gotë verë qëllonte që vinte Llazar Vera, një nga lëvruesit e dramës, i cili merrte kumte e lëvdata edhe nga Avdyl Pilafi, ai mund të shqiptonte një dëshirë të fshehtë, duke iu lutur Zotit t’i jepte një kënaqësi të përveçuar, domethënë t’i jepte më shumë forcë Alertit që të arsimohej si duhej dhe të bëhej i madh në fushën e tij, që vajza të arsimohej diku jashtë, që djali të merrte rrugën e duhur. (Diku jashtë? Si mund t’i shkonte në mendje?) Dhe Mira ç’heq me ta. Unë jam për asgjë. Jam kot në shtëpi. Unë edhe kur jam me një gjë larg skenës mendoj se si do ta përdorja atë skenë, si do tingëllonte. Pa dashje i thashë në telefon Bardhyl Xhamës «Ao, Bardhyl!» në vend që t’i thosha «Alo, Bardhyl!» Pa dale, po sikur të lozja pak. Ao, ushnja? Po, Cekja në telefon. Bukur. (Një fërkim duarsh.) Do të shijonte shumë në skenë! Lavdi Zotit! Je i madh! Kështu po, mund t’’iu hapej porta imazheve.
Pastaj vinte pagjumësia e gjatë. Ai ishte fëmijë i artit të madh. Dhe vinte enkas Kadri Roshi për të pirë një gotë te «Shtëpia e Bardhë». Me të ishte natë magjike. Pastaj i tekej Nand Radit. Edhe ai i thekur. Se Pëllumb Kulla dhe Leka Bungo ishin të shtëpisë. Nuk përtohej as Alfred Verria, as Xhixhi i estradës së Durrësit, i madhi Serafin Fanku, parodistët e Vlorës. Miqtë e tij ishin gjithë artistët e mëdhenj, befas u bënë miqtë tanë të përjetshëm. E, pas takimit me ta duhej përgatitur mizanskena e nesërme. Qoftë edhe një batutë. Larg qoftë vinte përsëri Kadriu, Nandi, Vladimir Prifti e shumë të tjerë. Një çast dhe tavolina zbukurohej me Ceken. Fillonte raundi i ri, ndeshje e re, klimë tjetër.
Kaluan vite. Sheri i fitoi të gjitha betejat dhe ja erdhi viti 1989, rrëzimi i Murit të Berlinit dhe shembja spektakulare e gjithë Lindjes. E more vesh? Të pata thënë. Po fryn Juga. Sonte do vete te Pëllumbi. Do iki vetëm. Ik. Unë për vete po merrem ca me televizorin. Jo ika, po fluturova. Nuk duroj dot. S’ka më ajër. Ja, edhe mbledhjet e partisë i bëjnë të hapura tani. I ka zënë data. Të mjerët. Dhe iku. Erdhi pas tri ditësh. Po ai. Ziente përbrenda por s’dukej. Përmbahej. Maska. O Zot. Shteti filloi të hidhte ca kocka te këmbët sikur të tjerët të qenë qen të uritur. Maskarenjtë. Mendonin se tani, më tepër se kurrë do të hanim njëri-tjetrin. Moskurrë. Jo, jo, jemi të aftë ta shqyejmë njëri-tjetrin…
Ç’halle kishte (edhe më tepër ka tani) një artist në Shqipëri?! Po një artist i madh? Miqtë tanë dendësoheshin. Sheri, i thashë, ndreqe filmotekën tënde, edhe dramat e vëna në skenë, edhe komeditë, skeçet, monologët, paroditë. Po fryn era të ikësh nga Berati. Tani s’do të ketë më kafaze, as pragje e mure. Po fryn era bukur mirë. Shpejt, shumë shpejt edhe ne. Rregulloje rrugën për t’u strehuar më në fund në shtëpinë tënde në Tiranë. Mirë? Dhe ai më shihte në sy. Hm. Mendohej. Mendohej dhe s’dinte ç’të bënte më parë. Dhe, shiko, hë për hë mos e shit shtëpinë këtu. Më vonë, do ketë çmime të tjera. Dridheshim nga emocioni, edhe ai, edhe unë.
Nuk dua t’i bie hakut. Por më bëri përshtypje. Ai iku menjëherë. Thjesht iku. Pa u takuar me asnjë. Duhej bërë gjithçka atje. Dhe rrodhi jeta edhe për të, edhe për mua. Si për mua edhe për të ikja e djemve jashtë. Emigracioni. Pastaj për mua tragjedia dhe nuk u pamë dot më. As për ditën e asaj tragjedie jo. Vonë po. U takuam. Kemi ndenjur, kemi treguar gjithçka nga thelbi i shpirtit. Vinte te zyra në Tiranë dhe uleshim për të pirë kafe. Ai qëllonte që rrinte me orë të tëra pa folur. Dhe nuk ma zuri në gojë Amerikën. Asgjë. Asnjëherë. Dukej tjetër njeri. Një prej atyre ditëve, duke pirë kafe te «Vila Palma» te «Blloku» në Tiranë (ai kur vinte, shpesh merrte në telefon), më tha se nuk e meritonte miqësinë me mua. Më ndje Zot, çfarë kam kështu. Më janë mbështjellë të gjitha fjalët në fyt. Nuk e marr vesh ç’po ndodh. Forca, djalosh, i thashë. Gjeje ku e ke fshehur tërë atë humor dhe energji. Eh! Ja tek plasi. Ai nuk ishte humor, vëlla, ai ishte hidhërimi im që tjetërsohej ashtu! Hidhërimi, helmi i jetës, i viteve. Ato ma thanë edhe gëzimin. Tëmthi im tani ishte në tru dhe nuk prodhon më helm, por sheqer. Kulmi. Ja, kjo është fatkeqësi! Se ai që ka qenë në burg atëherë mund ta transformojë tani hidhërimin në një lëng edhe më të hidhur. Pelin. Dhe pelini del pastaj si humor i kulluar rrugësh. I ke dëgjuar?…
Shkëputej rrallë për të ardhur tek unë. Isha gati t’i jepja gjithë botën time. Isha gati ta zgjoja nga dremitja e thellë. Por nuk arrita të bëja gjë. Sheri gjithnjë e më dendur më shihte në sy gjatë, pa folur. Dhe zija t’i flisja për dramën Shtëpia në bulevard të Fadil Paçramit, ai sërish rrinte ashtu. Pa gojë. Edhe kur doja të qeshja pak me rolin te Fytyra e dytë e Dritëro Agollit. Pastaj e ktheja pllakën, filmat me radhë. Mbase bën efekt, kush e di. Ngadhënjim mbi vdekjen, Yjet e netëve të gjata, Vitet e pritjes, Të mos heshtësh, Ballë përballë, Operacioni «Zjarri», Gjeneral Gramafoni, Skëterrë 1943, Vetmi, Përdhunuesit, Nata e parë e lirisë, Familja ime, Në fillim të verës… Jo, nuk isha në gjendje për t’ia kthyer atë, buzëqeshjen e tërë botës, s’po mundja. Ndërkohë erdhi një fans i tij. Ishte nga Shkodra. Krejt i lëpirë, me kostum të rrallë, të mbyste aroma e kë këndshme. E përqafoi fort Sherin. Edhe ky u përpoq disi, por nuk ia dha dot atë që kërkonte, shpirtin e bukur e të qeshur. Pastaj i tha se i duheshin 2000 lekë (të reja) (në fakt unë nxora një 200-she, por ai m’i nguli sytë fort!) për një sebep. Sebep i thënçin! Ia dhashë unë 2000 lekshin që të ikte. Dhe iku. Mirëpo, ja tani afër, para tri javësh ai u shfaq sërish te «Vila Palma» dhe unë e njoha Shkodranin. U afrua tërë madhështi dhe ai u bë gati të thoshte diçka. Belbëzoi vetëm «Jam ai…» dhe unë s’di se si ndërkaq fryu një erë e fortë që plasi xhamat dhe u bë rrëmujë. Dolëm jashtë me nxitim…
E prisja dhe e pres qoftë edhe këtë gjurmë prej atij njeriu. Mirëpo që të shkruaja (kam, nuk e di sa detaje për t’i thënë për mikun tim të madh Sheri Mita!) u bë shkak Sulejman Mato, poeti dhe shkrimtari që shpesh vjen dhe bisedojmë për ato që ai ka më tepër përzemër, letërsinë dhe botimet. Më ngacmoi dhe unë i thashë diçka që s’duhej thënë. Jo, jo, kurrsesi ndonjë shprehje kush e di çfarë, por që unë e konsideroj të rëndë. Sheri nuk jeton më. Dhe ndjesa për të tani është e kotë… Ç’farsë mund të ishte edhe ndjesa!…
I thashë vetes se ne të dy, (mund të jemi ngaherë të dy, ashtu duke biseduar për vitet që kemi kaluar bashkë!), ndoshta duke mbajtur përpara mbi tryezë një gotë verë të kuqe, por ama ditët e arta të humorit e të krijimtarisë sate atje, në Turizmin e dikurshëm të Beratit, jo, nuk vijnë më kurrë… Unë po përpiqem të jetoj me suksesin, kurse ti asnjëherë nuk e mendove, megjithëse e kishe të pranishëm çdo çast. Se arti e do sqimën dhe suksesin, por do edhe që të jesh patjetër i ri, do edhe entuziazmin, që ti dhe unë, i dashur Sheri, miku im i mirë, e kemi lënë me kohë pas…

02 janar 2016

MENDIME NË VETMINË E NJË NATE MES DY VITEVE

January 8, 2016 by dgreca

“Cila është qeveria më e mirë ? Ajo që na mëson të qeverisim vetveten.”-J. W. von Goethe/
Nga Eugjen Merlika/
Viti që përcollëm nuk qe një periudhë kohe e “qetë” për shqiptarët. Në vijim të traditës së tyre vetëshkatërruese, për të mos patur as vullnetin dhe as aftësinë e marrëveshjes me njëri tjetrin, ky vit u mbyll me “gjëmime moti” politik në Tiranë e në Prishtinë, paradoksalisht dy kryeqytetet e shteteve shqiptare, të cilët nuk arrijnë si numur banorësh, së bashku, as atë të një qyteti mesatar të botës së sotme.
“Nuk ka më kohë për retorikë, për konfliktualitete të panevojshme. Vëndi ka nevojë për më shumë punë, për më shumë shpresë, për më shumë dialog….” theksoi, me të drejtë, këtë natë Presidenti Nishani në mesazhin e tij të bukur. Arsyeja e kërkon më shumë se kurrë këtë domosdoshmëri por “kushtrimi i të parëve” duket se është më i fuqishëm se ajo. I shtohet këtij faktori gjenetik lufta e fortë e interesave të klaneve politike dhe lakmia e ndërsjelltë e tyre për pushtet që, në përfytyresën e përgjithëshme, njëjtësohet gjithmonë me sipëraninë e pasurimit material dhe fuqisë shoqërore e jo me përkushtimin e aftësivet e forcavet çështjes së përgjithëshme të interesave kombëtare. Përfundimi i kësaj pështjelljeje ideore e politike janë bombat me gaz lotsjellës në Kuvendin e Prishtinës e manifestimet e Tiranës ku, qoftë edhe figurativisht, kërcënohen të korruptuarit se do të kapen nga turmat e qytetarëve e jo nga organet e drejtësisë…
Pa vënë në diskutim për asnjë çast detyrën opozitare për të zhvilluar në format më të ndryshme, të pranueshme nga etika politike, luftën në mbrojtje të parimevet të shkelura, sipas tyre, nga qeveritë apo shumicat qeverisëse, imazhet e mësipërme nuk më duket se i shërbejnë mbarëvajtjes së interesave të shqiptarëve. Politikbërësit në Tiranë e Prishtinë duhet të mbajnë parasysh faktin se, aq sa është e rëndësishme përmbajtja e strategjisë së tyre politike, po aq e dobishme apo e dëmshme është edhe forma e luftës apo taktikave të përdorura për t’a sendërtuar atë. Ne, si komb, kemi nevojë të përherëshme t’i paraqesim botës përfytyresën e një populli të qytetëruar, dhe politika duhet të jetë e para që të plotësojë atë.
Nëse marrëveshje e firmosur në Bruksel ndërmjet qeverive të Kosovës e Sërbisë, nën mbikqyrjen e Komisares Mogherini, ka elementë që cënojnë interesat kombëtare të shqiptarëvet, janë të gjitha mundësitë normale të diskutimeve në Kuvend e të argumentimit në shtyp apo nëpërmjet tubimeve paqësore të paditjes së tyre. Gazi lotsjellës në parlament më duket se është mënyra më e gabuar për të vënë në dukje nevojën e rishikimit të marrëveshjes. Nëse lufta kundër kriminalitetit në politikë apo kundër korrupsionit në jetën administrative të institucioneve të ndryshme të Shtetit është një detyrë e dorës së parë të gjithë shqiptarëve, shfrytëzimi i skajshëm i saj nga ana e Opozitës është një veprim i zgjuar e i dobishëm për të. Në këtë drejtim P.D. ka shënuar suksese, që janë pasojë edhe e një mungese të theksuar të qeverisë e partive të Shumicës e cila, për arsye të ndryshme, madje të pakuptueshme, kanë lejuar shkelje të rënda të ligjshmërisë në caktimin e kandidaturave. Pasojë e padisë së P.D., por edhe e faktorit ndërkombëtar, sot kemi një ligj kundër korrupsionit, që quhet një fitore e madhe. Nuk e di sa është e vërtetë kjo, mbasi më duket se kemi të bëjmë me një normalizim të një gjëndjeje që ishte përkeqësuar në mënyrë të papranueshme. Besoj se vlen të kujtojmë se shqiptarët, në shekuj, janë vetqeverisur e në organizimin e tyre të vogël zgjidhnin për të drejtuar jetën e tyre jo hajdutë, gënjeshtarë apo kriminelë, por njerëz të urtë e të ndershëm. Hartimi, me një vetëkënaqësi të tepruar, i një ligji për të ripërtëritur këtë traditë tregon se cila ka qenë mbrapambetja jonë morale në 70 vjetët e fundit.
Kapitali politik i Opozitës dhe i drejtuesit të saj, i fituar në luftën kundër korrupsionit, nuk është një dëshmi e “virgjinitetit” të saj n’atë drejtim e rrezikon të bëhet i pavlefshëm nëse do të vazhdojë skajshmërisht strategjinë e rrëzimit të qeverisë. Përvojat e “pranverave arabe”, të Kajros, apo Kievit nuk më duken se janë të dobishme në realitetin tonë. 1997, me t’ashtuquajturin “revolucion” të fajdeve, besoj se ka qënë faqja më e zezë e këtyre 25 viteve të kalesës demokratike dhe çdo përpjekje, sado larg e ngjajshme me të, nuk paraqet asgjë të dobishme për ecurinë tonë. Nëse nuk arrijmë të forcojmë shtetin ligjor, që do të thotë respekt absolut i ligjit, nuk kemi vënë asnjë bazë për t’ardhmen tonë. Në këtë mendësi të domosdoshme hyn edhe parimi i ushtrimit të pushtetit, veprim që i përket atyre forcave që fitojnë zgjedhjet. Çastet vendimtare të përcaktimit të barazpeshave politike janë zgjedhjet e rregullta. Diskutimet mbi “parregullsinë” e tyre, sa herë zhvillohen, nga ata që humbasin, tregojnë se ende jemi larg standarteve të kërkuara n’Evropë.
Ata që fitojnë kanë për detyrë të qeverisin e të japin llogari për qeverisjen, të tjerët kanë për mision të kontrollojnë qeverisjen e të pregatiten për betejën e ardhëshme zgjedhore. Çdo përpjekje për të ndryshuar këtë ligj bazë të demokracisë, më duket i dëmshëm. Vlen kjo sot për P.D., sikurse vlente për P. S. vite të shkuara, sikurse do të vlejë në t’ardhmen për këdo që do të jetë në pushtet apo n’Opozitë. Kemi nevojë për një politikë të përgjegjëshme, që të gabojë sa më pak, sepse mali i gabimevet të një shekulli na ka lënë në këtë gjëndje prapambetjeje të theksuar.
Nuk më duket e përgjegjëshme një politikë që shton nenet e kodit penal për mos pagesa të kuponave tatimore apo të konsumit të energjisë, por po aq i papërgjegjshëm është edhe kundërshtimi i çdo lloj ligji që lufton informalitetin apo detyron të gjithë qytetarët të respektojnë normat më parake të jetës së përbashkët. Nuk është e përgjegjëshme të hiqen nga puna të gjithë kundërshtarët politikë, edhe në nivelet më të parëndësishme, kur ndërrohen pushtetet, fatkeqësisht kjo mbetet një nga dukuritë më të padrejta e më të pamoralshme të gjithë jetës së institucioneve tona të çerek shekullit të fundit. Është i papërgjegjshëm edhe kundërshtimi për të testuar, nëpërmjet konkursesh, pregatitjen apo aftësitë e të gjithë atyre punonjësve që u besohet administrimi i sferave të ndryshme të jetës sonë. Nuk është veprim i përgjegjshëm vlerësimi e dekorimi i të gjithë ushtruesve të dhunës së kohës së diktaturës edhe se kanë zbatuar “ligjet e kohës”, nëse ato ligje sot konsiderohen të padenja për një shtet normal demokratik.
Fakti i rrëzimit në Kuvend të amendamentit Doda – Idrizi tregon se shumica e përfaqësuesve të ish komunistëve shqiptarë, në vetëdijen e tyre, nuk i dënojnë as ata ligje dhe, aq më pak, zbatuesit e tyre. Ky është tregues i mungesës së vullnetit për t’u shkëputur, qoftë edhe formalisht, nga e shkuara kriminale e regjimit. Një kërkesë vetiake faljeje për dekorimin e hetuesit të At Zef Pllumit nga ministreja Kodheli, nga ana e Kryeministrit, nuk i heq as nuk i shton asgjë kësaj dukurije të shëmtuar dhe aspak dinjitoze, as që mund të shërbejë si “gjethe fiku” për t’a mbuluar sado pak atë. Për hir të së vërtetës duhet të them se edhe demokratët, në vitet e tyre të gjata të qeverisjes e të Shumicës, nuk kanë miratuar një rezolutë si ajo që propozuan dy deputetët e cituar, madje e nderuara zonja Mesila Doda, për këtë arsye, vendosi të braktiste grupin e saj parlamentar.
“Të qeverisësh do të thotë të bësh të pakënaqur.” thonte dikur shkrimtari freng Anatol France. Është një e vërtetë, së cilës nuk i është shmangur asnjë qeveritar në historinë e njerëzimit, ndoshta me përjashtim të mbretit legjendar të Hindisë së lashtë, t’urtit Asoka. Duket se atë e ka kuptuar mirë edhe Edi Rama i cili, në mesazhin e fundit të vitit, ka braktisur tonin triumfalist e ka përqafuar atë autokritik dhe të përvuajtur, bir i një burrërie apo dinakërie të një politikani që kupton se çfarë premtohet në politikë, sidomos në fushatat zgjedhore, i përket më shumë se gjysma demagogjisë e gënjeshtrave dhe se “rilindja” është një koncept i bukur për hartimet e gjimnazistëve, por kthehet në një mashtrim të rradhës kur i vishet programeve politike, sidomos të pas komunistëve.
Kryeministri ve si objektiv kryesor të politikësë për vitin që hyn reformën në drejtësi dhe luftën e korrupsionit n’atë fushë. Madje ai përdor termin “tërmet”. Kjo fjalë është në vendin e duhur, është e përshtatëshme, por nuk do të ishte e plotë në kuptimin e vërtetë, nëse do t’i referohej vetëm sistemit të drejtësisë. Duhet reformuar drejtësia, duhet pastruar ajo nga ndryshku i korrupsionit që të kryejë detyrën e saj,të shkëputet nga ndikimi mbytës i politikës, të sigurojë zbatimin e ligjevet, të zbulojë e të dërmojë korrupsionin në jetën politike. Ai duhet të jetë tërmeti i vërtetë për të cilin ka nevojë Shqipëria për të ndryshuar, mbasi pasurimi i papërligjur i klasës politike, aty ku është i vërtetë, është detyrë e drejtësisë së ndershme t’a hetojë e t’a padisë, duke luftuar të korruptuarit, jo nëpërmjet veprimevet të rrugëvet, por duke respektuar ligjet e Shtetit.
A do të jetë e mundur ? Përgjigja është tepër e vështirë, sepse luhatet ndërmjet një mosbesimi skajor që frymëzon politika dhe një shprese të vagëllimtë që mbështetet, më shumë tek institucionet e huaja se sa te një vetëdijësim i yni me pasoja konkrete. Një klasë politike e pandryshuar në një çerek shekulli, e cila është përgjegjëse kryesore për gjëndjen e sotme, sepse e ka sjellë, e ka dashur dhe e ka ushqyer gjatë gjithë këtyre viteve të sprovës pas komuniste, do të gjejë mënyrën për t’u mbledhur si iriqi, jo vetëm duke neutralizuar gjyqtarët e ndershëm, por edhe duke i nxjerrë para shqytin shigjetave të Donald Lu-së apo Romana Vllahutinit, apo institucioneve që përfaqësojnë ata, të cilët po mundohen të ndërgjegjësojnë shqiptarët për problemet madhore e jetike të tyre.
Janar 2016

NOLI – KY VIGAN LIBERATOR

January 7, 2016 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/
Fan Noli (1882-1965) ose Theofan Stilian Noli, ishte udhëheqës i spikatur i bashkësisë shqiptaro-amerikane dhe figurë e shquar poliedrike e letërsisë, e kulturës, e jetës fetare dhe e politikës shqiptare. Lindi në fshatin Qytezë (Ibrik Tepe), në jug të Edrenesë, në Turqinë evropiane, më 6 janar 1882. I ati, Stilian Noli, ishte një fetar i shquar dhe psalt në korin e kishës. Noli ndoqi shkollën e mesme greke në Edrene. Në vitin 1900 u vendos në Athinë, ku mundi të gjejë punë si kopist, sufler apo aktor. Me një shoqëri teatrore të atjeshme vajti në Egjipt. Në vitet 1903-1905 punoi si mësues i greqishtes dhe psalt i korit kishtar në Shibin el Khom, ndërsa në vitet 1905-1906 punoi si mësues në El Faiyum, ku ishte ngulur një koloni e vogël shqiptare. Këtu shkroi një numër artikujsh greqisht dhe e përktheu në greqisht veprën e Samiut Shqipëria – Ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?, të cilat u botuan në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në Egjipt u lidh me udhëheqës të bashkësisë shqiptare si Spiro Dine (1846?/1844-1922), Jani Vruho (1863-1931) dhe Athanas Tashko (1863-1915).
Në prill të vitit 1906, me një biletë avulloreje u nis për në ShBA, duke kaluar nga Napoli dhe më 10 maj mbërriti në Nju-Jork. Pas tre muajsh qëndrimi në Bufallo, vajti në Boston. Këtu, botuesi Sotir Peci (1873-1932) e angazhoi si zëvendësredaktor në gazetën Kombi të Bostonit, ku punoi deri në maj 1907 e ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza. Këtu i lidh me bashkësinë shqiptare dhe më 6 janar 1907 themeloi në Boston shoqërinë Besa-Besën.
Në këtë kohë, shqiptarëve të Amerikës u humbte durimi nga ndikimi grek mbi kishën. Më 1907 Noli thirri një mbledhje të shqiptarëve nga mbarë New-England. Këtu delegatët morën vendim të themelonin Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, pra autonome, me Nolin si të parë. Më 9 shkurt 1908, Noli u bë dhjak në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 u shugurua prift ortodoks. Më 22 mars 1908, në sallën Knights of Honor të Bostonit, Noli 26-vjeçar, për herë të parë, mbajti kryelartë liturgji në gjuhën shqipe. Ky akt përbënte hapin e parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën Dielli, tribunë e bashkësisë shqiptare të Bostonit. Më 10 gusht 1911 u nis për në Evropë, me ç’rast vizitoi kolonitë shqiptare në Kishinjev (kryeqyteti i Moldavisë), në Odesë, në Bukuresht dhe në Sofje. Me t’u kthyer në ShBA, më 28 prill 1912, bashkë me Faik Konicën (1875-1942), i cili kishte ardhur në ShBA më 1909 – themeluan Federatën Panshqiptare Vatra, e cila u bë organizata më e rëndësishme e shqiptarëve në Amerikë. Tani Noli ishte bërë i njohur si një prej udhëheqësve të bashkësisë shqiptare në ShBA, por edhe si shkrimtar dhe botues i afirmuar i lëvizjes kombëtare. Pasi kishte mbaruar Universitetin e Harvardit, më 1913 u kthye në Evropë. Në mars të vitit 1913 ndoqi Kongresin Shqiptar të Triestes, të organizuar nga Faik Konica.
Në korrik të vitit 1913 Noli vizitoi për herë të parë Shqipërinë dhe këtu, më 10 mars 1914, në prani të princit gjerman të një familjeje protestante Vilhelm Vid (1876-1945) kreu të parën shërbesë kishtare ortodokse në gjuhën shqipe. Në gusht 1914 Noli vajti në Vjenë për t’u kthyer në ShBA në maj 1915. Nga 21 dhjetori 1915 e deri më 6 korrik 1916 ai qe përsëri kryeredaktor i Diellit të Bostonit, tani gazetë e përditshme. Në korrik 1917 Noli u bë përsëri kryetar i Federatës Vatra e cila, përballë gjendjes së rrëmujshme në Shqipëri, zuri ta shohë veten si njëfarë qeverie shqiptare në mërgim. Në shtator 1918 themeloi të përmuajshmen në gjuhën angleze The Adriatic Review, e cila u financua nga Vatra, për të përhapur informacion për Shqipërinë dhe për të propaganduar çështjen e saj. Këtë organ Noli e redaktoi në gjashtë muajt e parë, për ta vazhduar drejtimin e tij Kostandin Çekrezi (1892-1959). Për të propaganduar për njohjen ndërkombëtare të pavarësisë së Shqipërisë, me fondet e Vatrës të mbledhura nën drejtimin e Nolit, delegatët shqiptaro-amerikanë u dërguan në Paris, në Londër dhe në Uashington. Më 24 mars 1918, Noli u emërua administrator i Kishës Ortodokse Shqiptare në ShBA, kurse në korrik të atij viti, ndoqi në Mount Vernon, Virginia, një konferencë të popujve të shtypur, ku u takua me presidentin amerikan Vudro Uilson (Woodrow Wilson, 1856-1924), mbrojtës i të drejtave të pakicave në Evropë. Më 27 korrik 1919 Noli u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. Më 1920, tanimë i afirmuar si udhëheqës politik dhe fetar i bashkësisë shqiptare, si shkrimtar, orator dhe analist politik, Noli u zgjodh kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Më 17 dhjetor 1920 Shqipëria u pranua anëtare e kësaj organizate. Kjo ishte një arritje politike e jashtëzakonshme e Nolit. Gazeta The Manchester Guardian, në një koment të saj të datës 23 korrik 1924, e cilësonte Nolin si “një burrë që në çdo vend do të ishte i shquar. Diplomat i përkryer, specialist i politikës ndërkombëtare, polemist i zoti, që në fillim ai la mbresa të thella në Gjenevë. Ai i rrëzoi të gjithë kundërshtarët e tij ballkanas me një mënyrë mjeshtërore, por gjithmonë me buzë në gaz. Njeri me kulturë të gjerë, që ka lexuar çdo gjë që ia vlen të lexohet në anglisht dhe në frëngjisht”. Nga Gjeneva u kthye në Shqipëri dhe nga viti 1921 deri më 1922 përfaqësoi Federatën Vatra në parlamentin e Shqipërisë. Më 1922 u emërua ministër i jashtëm në qeverinë e Xhafer Ypit (1880-1940), por pas ca muajve dha dorëheqje. Më 21 nëntor 1923, Noli u shugurua peshkop i Korçës dhe mitropolit i Durrësit. Tani ai qe edhe kreu i Kishës Ortodokse në Shqipëri, edhe udhëheqës i një partie politike liberale, opozitë kryesore kundër forcave të Ahmet Zogut (1895-1961), të cilat mbështeteshin nga çifligarët feudalë dhe nga klasa e mesme. Më 22 prill 1924 u vra deputeti Avni Rustemi (1895-1924). Në varrimin e tij, Noli mbajti një ligjëratë të zjarrtë që e ndezi opozitën liberale. Kjo periudhë e Shqipërisë është quajtur Revolucion i Qershorit.
Më 17 qershor 1924 Noli u shpall kryeministër dhe pas pak kohe regjent i Shqipërisë. Gjatë gjashtë muajve, ai drejtoi një qeveri demokratike, e cila u mundua të përballonte problemet politike dhe ato ekonomike të shtetit të ri shqiptar që ishin tej mase të rënduara. Por programi i tij me 20 pika për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, përfshirë reformën agrare, doli se qe tepër i nxituar për një vend pa tradita parlamentare. Në një letër dërguar një miku anglez, ai do të shënonte më vonë arsyet e dështimit të tij: “Duke ngulur këmbë për reformat agrare, unë ndeza zemërimin e aristokracisë çifligare. Duke mos i kryer ato, humba mbështetjen e masave fshatare”. Me rrëzimin e qeverisë së tij nga forcat e Zogut në prag të Krishtlindjeve 1924, Noli u largua përgjithmonë nga Shqipëria dhe kaloi disa muaj në Itali. Më pas Noli kaloi disa vjet në Gjermani dhe në Austri. Në nëntor 1927 vizitoi Rusinë si delegat ballkanas në Kongresin e “Miqve të Bashkimit Sovjetik” në kremtimin e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit, ndërsa më 1930 u kthye në ShBA. Në Boston themeloi të përjavshmen Republika, që vetë me emrin e saj i bënte një kundërshtim të hapur Ahmet Zogut, i cili më 1 shtator 1928 ishte shpallur Zogu I, Mbret i Shqiptarëvet. Kjo gazetë u botua edhe si opozitë ndaj Diellit, që tani e drejtonte Faik Konica, i cili ishte pajtuar me Mbretin Zog dhe ishte bërë ministër fuqiplotë (ambasador) i Shqipërisë në Uashington. Me përfundimin e afatit të vizës në ShBA, Noli u kthye në Gjermani, kurse gazetën Republika e mori në dorë Anastas Tashko, derisa u mbyll më 1932. Më 1932 Noli ia doli të kthehej në ShBA, kur iu dha edhe lejeqëndrim i përhershëm. U tërhoq nga jeta politike dhe rifilloi detyrën në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në dhjetor 1933 Noli u sëmur. Duke qenë se nuk qe në gjendje të përballonte shpenzimet e mjekimit, u detyrua të pranonte si dhuratë 3.000 franga ari nga Shqipëria, për ironi pikërisht nga kundërshtari i tij i betuar Ahmet Zogu. Ky gjest solli njëfarë pajtimi midis Nolit dhe Zogut dhe i zbuti marrëdhëniet shpesh të ndera me Faik Konicën. Më 1935 iu kthye pasionit të tij të madh, muzikës dhe në moshën 53-vjeçare u regjistrua në Konservatorin e Muzikës të Bostonit, ku u diplomua më 1938. Më 12 prill 1937, ëndrra e madhe e Nolit për një kishë kombëtare shqiptare u përmbush kur Patrikana e Stambollit njohu zyrtarisht Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. I pakënaqur vetëm me detyrat ekleziastike, Noli iu kthye studimeve pasuniversitare në Universitetin e Bostonit, ku më 1945, me një disertacion për Gjergj Kastriotin – Skënderbeun, mori doktoraturën. Në vitet e para pas përfundimit të Luftës II Botërore, Noli mbajti marrëdhënie deri diku të mira me regjimin e ri komunist në Tiranë dhe ushtroi ndikimin e vet në mënyrë që qeveria amerikane ta njihte. Nami si “peshkop i kuq” i bëri mjaft armiq ndër qarqet e mërgimtarëve në Amerikë dhe shkaktoi polarizime mes tyre. Më 1955, Federata Vatra i dhuroi atij një shumë prej 20.000 dollarësh, me të cilën bleu një shtëpi në Fort Llodërdejll, Florida, ku edhe vdiq më 13 mars 1965 në moshën 83 vjeç.
Politika dhe feja nuk qenë të vetmet fusha ku ai bëri emër. Ai qe edhe dramaturg, poet, historian, muzikolog dhe sidomos përkthyes i shkëlqyer me një ndihmesë të konsiderueshme në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe.
Veprimtaria letrare dhe shkencore – Drama në tre akte Israilitë dhe Filistinë, Boston 1907. Është një tragjedi 48 faqesh e shkruar më 1902, që mbështetet në Librin e Gjyqtarëve 13-16 të Dhiatës së Vjetër, histori e njohur e Samsonit dhe Dalilës. Kjo është një nga të rrallat pjesë teatrore shqiptare të kohës, që nuk vlon nga sentimentalizmi.
Noli ndjeu nevojën e teksteve liturgjike në gjuhën shqipe ndaj i hyri përkthimit të liturgjive dhe të ritualeve ortodokse që u botuan në dy vëllime: Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe, Boston 1909 dhe Librë e të kremteve të mëdha të kishës orthodoxe, Boston 1911, me 315 faqe.
Pason studimi historik për jetën dhe epokën e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut: Historia e Skënderbeut (Gjergj Kastriotit), mbretit të Shqipërisë 1412-1468, Boston 1921, botuar në shqip, 285 faqe. Varianti anglisht mban titullin George Castrioti Scanderbeg (1405-1468), Nju-Jork 1947 dhe është fryt i disertacionit të doktoratës në Universitetin e Bostonit më 1945. Vjen studimi tjetër shkencor mbi figurat e mëdha të së kaluarës – Jezui, Jul Cesari, Skënderbeu dhe Napoleoni. Dashurinë për muzikën Noli e manifestoi me veprën Beethoven and the French revolution (Bethoveni dhe Revolucioni Frëng) Nju-Jork 1947, 117 faqe.
Noli është edhe poet, ndonëse poezia e tij e fuqishme deklamative është e paktë. Ajo është përmbledhur në vëllimin me titull Albumi, Boston 1948. Vëllimi përmban poezi politike, që pasqyrojnë aspirata dhe frymë kombëtare si dhe ndjenja të zjarrta sociale e politike të viteve njëzet e tridhjetë. Këtu janë edhe dy elegjitë, si Syrgjyn-Vdekur, poezi prekëse e shkruar në Berlin, kushtuar shkrimtarit dhe atdhetarit të madh Luigj Gurakuqit (1879-1925) të vrarë në Bari të Italisë më 2 mars 1925 nga një agjent i Zogut. Elegjia tjetër Shpell’ e Dragobisë i kushtohet Bajram Currit (1862-1925) të vrarë në Dragobi më 29 mars 1925 nga agjentët e shovinistëve serbë, të prirë nga Ceno Kryeziu. Në këtë vëllim janë përfshirë edhe poezitë prekëse me frymëzim biblik, si Moisiu në mal dhe Marshi i Krishtit.
Ndihmesa kryesore e Nolit për letërsinë shqipe ishte si stilist, gjë që vihet re në përkthimet që bëri. Ai mund të konsiderohet si njëri nga stilistët më të mëdhenj në dialektin e jugut, duke rreshtuar përkrah tij edhe Faik Konicën. Përvoja e Nolit si aktor dhe orator, njohja me gjuhët e kulturës botërore, me anglishten, me frëngjishten, me gjermanishten, me greqishten etj. i dhanë mundësi ta zhvillojë shqipen dhe ta ngrejë në shkallën e një gjuhe të përpunuar, të rrjedhshme e plot elegancë.
Përkthimet e Nolit – Përktheu katër tragjedi të Shekspirit (1564-1616): Otello, 1916, Makbethi, Hamleti dhe Jul Qesari, Bruksel 1926. Përktheu nga anglishtja dy pjesë të dramaturgut norvegjez Henrik Ibsen (1828-1906) Armiku i popullit dhe Zonja Ingra e Ostrotit, Bruksel 1926. Pason përkthimi i fuqishëm në shqip i pjesës së parë të Don Kishotit të Miguel De Servantesit (1547-1616) nën titullin Sojliu mendjemprehtë don Kishoti i Mançës, Boston 1932/1933. Pjesa e dytë e kësaj vepre u përkthye nga Petro Zheji (1929-14.03.2015) dhe u botua në Tiranë më 1977, bashkë me përkthimin e Nolit. Pason romani Kasollja (1921) (La tarraca, 1898) i romancierit spanjoll Visente Blasko Ibanjez (1867-1928). Rubairat, Bruksel 1924, Noli i përktheu nga varianti anglez i poetit Eduard Ficxherëlld (1809-1883). Përkthimin e Rubairave të poetit të madh dhe të matematikanit persian Omar Khajan (1048-1131), Noli e botoi me pseudonimin Rushid Bilbil Gramshi dhe ua kushtoi poetëve persianë Nizami (1140-1209) dhe Hafiz (1326-1390). Ky përkthim është ndër më të përkryerat e Nolit. Është një kryevepër krijuese, po aq e lartë sa edhe përkthimi në anglisht i Eduard Ficxherëlldit. Është i vetmi përkthim letrar i Nolit që nuk është yshtur nga synime didaktike.
Duke qenë poliglot, Noli përktheu poezi të autorëve evropianë dhe amerikanë të shekullit XIX, ndër ta poetin gjerman Johan Volfgang fon Gëte (1749-1832), dramaturgun, poetin dhe autorin e romaneve historike – skocezin Sër Uollter Skot (1771-1832), poetin gjerman me prejardhje hebreje Hajnrih Hajne (1797-1856), poetin dhe shkrimtarin francez Viktor Hygo (1802-1885), poetin romantik rus Fjodor Tjutçev (1803-1873), poetin dhe dramaturgut francez Aleksis-Feliks Arver (1806-1850), poetin amerikan, autor i poemës Skënderbeu – Henri Uotsuorth Longfellou (1807-1882), poetin amerikan, pararendës i simbolizmit Edgar Allen Po (1809-1849), shkrimtarin amerikan Herman Melvil (1819-1891), autorin e Albatrosit Sharl Bodler (1821-1867), poetin dhe eseistin francez, fitues i parë i Çmimit Nobel për letërsi Arman Syli Prydom (1839-1907) dhe simbolistin francez Pol Verlen (1844-1896).
Noli dhe Konica, këta dy stilistë më të mëdhenj të gjuhës moderne shqipe, të dy banues jo në Shqipëri por në ShBA, nuk i kanë kushtuar një energji të madhe krijimtarisë letrare. Për arsye historike dhe politike, kulti i frymës kombëtare ndër shqiptarët e asaj kohe ka pasur përparësi ndaj kultit të së madhërishmes estetike. Ndonëse shkroi pak letërsi të mirëfilltë, Noli mbetet gjigant i letërsisë. Ai dha ndihmesë të madhe që gjuha shqipe të arrinte potencialin e vet të plotë letrar e krijues. Tanimë ishte krijuar një gjuhë letrare moderne.

Kam grua të pasur

January 6, 2016 by dgreca

Nga Ilir Levonja/
… Unë vet vij nga bataku. Nga gjirizet…, janë ca katakombe njerëzore me dy botë. Mizerjen nëpër këmbë, laçka, plaçka, kusi, tenxhere. Më lehtë për t’u evakuar. Sidomos kur vërshojnë edhe këta lumenjë bibilushë si Lana e Tiranës. Se me atë Gjanicën e Fierit jemi mësuar tashmë. Deri në çati e kemi hipur kaun. Kemi soditur bashkërisht faqen e ujit të turbullt. Kurse me ata në fushat e Lezhës dhe Shkodrës. Ohu …, e qelbëm. Ndaj na quajnë rob të paterur. Me një një fjalë të patharë ndonjëherë. Pra jam një varfanjak. Bota e dytë mes kësaj mizerje, përbëhet nga ëndrrat. Ftohim të ndenjurat në ujë. Dhe kullosim sytë në qiellin e Orientit të Një mijë e një netëve. . E mban mend Sherezaden. Ne djemt e paterur. Shikojmë qiellin. Ja atje mes reve të skalafitura,gjysmë të sterrta si mizerja jonë. Kjo katakombë me dekor nga kinematografia e Luftës së Yjeve. Atje del Sherezadja dhe hedh shaminë. Shanci më ra mua. Mora gruan e pasur. Mos u mërzisni se unë do u rregulloj edhe ju. Gjithmonë ka kohë dhe vend për përmisim. Ndërkohë u bëra dhe politikan. Kështu është moda në katakombën tone. Politikanë të varfër me gra që pas një gjumi shtresash nga tregu. Gdhihen të pasura në dhoma vilash e dizajne firmatosh. Vila mes tokash të shkreta. Të askujt. 1)Ndofta dikush po e lexon si një çartje. Por ky është realiteti shqiptar. Kjo është ndjesia e përfituar. Sidomos kur lexon apo dëgjon fjalën e mister qetësisë dhe dashurisë shqiptare. Kryetarit të Kuvendit të Shqipërisë. Djalit që krenohet me varfërinë e tij. Por mburret me pasurinë e gruas. Ndërkohë nuk harron të na kujtojë se sa aprofesional’ është një gazetar që punon në një institucion si VOA. Apo Zëri i Amerikës, bash vendit ku të shkundin pluhurin me presjet e ligjit. Jo me ligjin. Pasi ligji është çështje më e shenjtë se fjala e mesies. Në këtë vend, ku po ta vini re se, edhe një president me ngjyrë. (Soji njerëzor që me zor thinjet dhe rrudhoset). Si Obama, u thinjos që në dy vitet e para. Politikanit të varfër shqiptar. Nuk i mjaftojnë as njëzet e kusur vite qeverisje për të thinjur të paktën tëmthat. Ehu t’marrsha t’ligat…, do thoshte ai populli apo njerëzimi i madh. Madje edhe kur ftillohen grimat e para, nxiton tek ngjyrosja e kokës. 2)Mister Kryetar, që i njeh vetes prejardhjen është mire. Ndofta të vret sadopak luksi i xhamave të tu, ku vragen gjerbat e një shiu që përjashta vret njerëz. Dhe ky është ndryshim thelbësor, i madh, katastrofik. Tek ty ndërgjegjen, përjashta jetë. Por duket se nuk ndodh. Jo vetëm me ty. Ti përmend varfërinë karshi një bote tjetër që të është bashkuar si pasuri. Si Sherezadja e Orientit. Përmend prejardhjen dhe harron luftën aq vjeçare. Midis varfërisë dhe pasurisë. Deri dje e kthyer edhe si një ideollogji. Një armë. Të cilën dje e përdore drejt për drejtë. Duke i grabitur pronat të pasurve. Dhe sot duke ia përvetësuar përmes strategjisë grua e pasur. Ashtu me qetësi dhe dashuri. Pra shkurt,armikun e klasës e luftove për t’u bërë vet kllasë. Jo për të ndërtuar rendin apo shtetin që ëndërrojnë shqiptarët.  3)Në katakombën e mjerë, vazhdon të bjerë shi. Edhe ato pak orendi që u blen me kursimet e fundit nga rroga matanë maleve dhe detit. I mori llumi. Do e vëri dorën në zemër paria. Do na ndreqin duke na dhënë ndonjë thes miell. Ndonjë dele, apo dhe duke na shkruar emrin për ndihmë sociale. Paria jonë po përpiqet. Po përpiqen shumë. Shikoni si po bëjnë për njëzet e kusur vite reformë. Reformë të fortë sa edhe veten do çojnë në burg. Nuk rëndësia vetja e tyre. Nuk e shikoni se sa të varfër janë. Se si flasin dhe nuk e harrojnë katakombën tone. Tani me fatin e tyre nuk do hahemi. U ranë për pjesë gra të pasura. Sidomos me vjehrra të pasura. Sa shumë që kanë. Gjithë atë Shqipëri sa një pëllëmbë dore. Dhe i ziu njëri, atje mes Gjanicës së turbullt, Lanës së nevrikosur, apo Drinit të përjetshëm… shikon gruan e vet. Të lagur si pulë fushe. Gjysmë gjel e gjysmë pulë. I bërtet …, po ti pse nuk qëllove e pasur. Dhe ai i ziu tjetër, njeriu i mizerjes shikon vajzën, I bërtet, po ti pse nuk qëllove e pasur. I bërtet djalit, po ti pse nuk ke vila, makina, dashnore… Ta bëft Zoti hallall Kryetar, se harrami është në anën tone.

“FJALËS NESËR I BËHET VONË”

January 6, 2016 by dgreca

Shkruan: Dr. Islam LAUKA/
Ky është një libër që kur e lexon, nuk të le rehat, të fut në mendime. Ndodh kjo, sepse ai është një libër thellësisht aktual. Në të nuk flitet askund, për shembull, për marrëveshjen e kufirit midis Kosovës dhe Malit të Zi, por kur lexon vargje të tilla si ” atdheu nuk shitet as nuk blihet”, atdheu po rrudhet, po grimcohet”, se “po ua hedhin qenve mishin e gjakun” e tij, mendja të shkon menjëherë tek ajo marrëveshje, në bazë të së cilës, për fat të keq, Malit të Zi po i falen mbi 8200 hektarë tokë që i përkasin Kosovës.
Poeti Çun Lajçi është tejet kritik ndaj pushtetit, i cili, sipas tij, është përgjegjës i drejtpërdrejtë për realitetin e hidhur në Kosovë. “Kush i ik popullit, i ik atdheut e Zotit”, thotë poeti. Milan Kundera ka shkruar se lufta kundër pushtetit, në thelb, është luftë e kujtesës kundër harresës. Çun Lajçi na ndihmon të mos harrojmë traditat tona, kulturën dhe gjuhën tonë.
Poezia e tij, duke qënë kritike, shpesh është edhe tragjike. Në të ka shumë dhimbje. Poezia “ikja e çlirimtareve” është e tillë. Midis refugjatëve shqiptarë, Çun Lajçi nuk u drejtohet të rinjve, as të rejave, madje as intelektualëve (trurit të kombit), por një kategorie krejt të veçantë, luftëtarëve të UÇK-së, që, pasi bënë sakrificat më sublime për çlirimin e Kosovës, tani nuk kanë bukë për të ushqyer fëmijët, sepse, siç thotë poeti, “ata nuk hanë vargje, as poezi”.
Përse ndodh kjo hemoragji ? Çun Lajçi e ka një përgjigje: sepse pushtetarët “po hanë liri”, ndërsa çlirimtarët “po blejnë robëri”. A ka gjë më tragjike se sa ata që dje me gjakun e tyre çliruan Kosovën, sot detyrohen të marrin rrugët e botës?
Poezia e Çun Lajçit është e ngrohtë, njerëzore, ai bisedon me të vdekurit si me të gjallët dhe lexuesi, pa e ndjerë, futet edhe vetë në bisedë me ta.
Poezia e Çun Lajçit është shumë shprehëse, e pasur me figura letrare, sidomos metafora. Kur poeti ngjitet bjeshkës, të duket sikur së bashku me të, ngjitesh edhe ti, mes këngës së zogjve (shpesh të qyqes), gurgullimës së rrëkeve, barit të gjelbër, liqeneve alpine.
Çun Lajçi është misionar. Në një vjershë të tij, ai shkruan se “ka pi tamel ulkonjash”. Po edhe ujku është misionar, thonë në Tropojë. Misioni i Çun Lajçit është mision në shërbim të kombit, të atdheut. Ai është kundër relativizimit të moralit, për të e keqja është e keqe dhe e mira, e mirë, tek ai ato janë të ndara qartazi dhe jo sic thonë pseudomodernistët, se ato janë njëlloj dhe mund të alternohen.
Këto ditë, në Tiranë, në prani të Kryeministrit Rama, iu dha çmimi autores Rita Petro, për librin e saj “Vrima”. U tha se ky çmim është dhënë për kopertinën, pra për bibliofili. Mbase, kështu është, po kur hap kopertinën, veç “vrimës”, nuk gjen asnjë vlerë tjetër. Në këtë kontekst, më shumë se çmim për bibliofili, në gjykimin tim, ai është një cmim për përversofili.
Libri i Çun Lajçit është dicka krejt tjetër. Ai është një libër me vlerë, që himnizon vlerat tona, pa të cilat, nuk do të ishim këta që jemi.
Unë u jam mirënjohës mikut tim Çun Lajçit dhe shtëpisë botuese “Buzuku” që, në prag të vitit të ri 2016, na kanë bërë një dhuratë kaq të bukur, si libri “Fjalës nesër i bëhet vonë”.

Prishtinë, 27 dhjetor 2015