Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

GJIMNAZI “PARTIZANI” DHE VITI I KRISUR 1967

by

SHKRUAN:EGLANTINA MANDIA/

KRYQËZIMI/
Po troket çekani/
Po kërcet mejdani,/
Dor’ e këmb’ i çpon,/
Krishtin kryqëzon./

Me tërbim goditin/
Me gjëmim e ngjitin/
Turma ulërin,/
Nëna blegërin./

Çdo peronë plagë /
Përvëlon si flagë /
Çurka gjak` buron /
Fryhet dhe pikon. /

Kryqet ngulen, shtisen,/
Tallen, qesëndisen; /
Sipër kryqe tre,/
Tri Mari përdhe./
FAN S. NOLI/
GJIMNAZI “PARTIZANI” DHE VITI I KRISUR 1967
Dita e parë
Mbledhja Nr. 1
Shkolla “Partizani” ndodhet në Tiranë, në trekëndëshin që krijohet nga prerja mes tri rrugëve. Pika qendrore orientuese për të dalë tek kjo godinë, është Selvia e famshme, nga e cila duhet të largohesh jo më shumë se 100 metra, për t’u gjendur tek godina e shkollës, e cila ka përfunduar së ndërtuari në vitin 1964 dhe po atë vit, filloi të funksionojë shkolla 8-vjeçare që mori emrin “Partizani”.
Ndërsa Gjimnazi u krijua në vitin 1966, pra në shtator të atij viti, u bashkua shkolla “Çajupi” me “Partizanin”.
Gjimnazi “Partizani” është gjimnazi më i ri i kryeqytetit, në rrugën e Pishës, përballë shtëpisë së Tafajve, një bllok më poshtë se rruga e Xhamisë së Zajmit, ku ka qenë shtëpia e fëminisë sime.
Po atë vit, u transferova nga gjimnazi “Sami Frashëri”, te gjimnazi “Partizani”.Në fillim e ndjeja veten si të shkëputur, si të huaj.
Më mungonin mikeshat e mia të dashura të shkollës “Sami Frashëri”, që për çudi, u shpërndanë rreth e rrotull, si zogjtë e pulës.
Më vinte inat, që i doli fjala tim shoqi, i cili më thoshte me shaka: “Si shumë qejf po bëni ju mësueset e Samiut, do ju shpërndajnë, se nuk u pëlqejnë “intelektualizmat” tuaja.
“Aman për kokën tënde, mos na ndill tersllëqe, se jemi shumë mirë!”
“Pikërisht, pikërisht të qenit shumë mirë, është një mbeturinë borgjeze, ende nuk i ke kuptuar ca gjëra te qenësishme, moj çupë e mbarë.”
Çdo mëngjes, për t’i rënë shkurt, kaloja nga rruga “Ali Demi”, te rrugica e vilës së shokut tim të klasës, Ferik Ferra. Pastaj nga farmacia e qoshes, kapërceja me vrap, rrugën “Hoxha Tahsin” dhe rrugën “Qemal Stafa”, futesha te rrugica: “Ali Pashë Gucia”, dilja në krah të kishës së Shën Ndout.Këtë kishë e mbaja mend qysh nga fëminia, kur kalamanjtë camarrokë të rrugës së Xhamisë së Zajmit, luanim luftërash me ata të rrugës paralele të Kishës së vogël, ku përherë dilnin disa tinguj harmoniozë organoje e disa murgesha të mira, të urta, që organizonin lojërat tona e shpesh na mbanin për drekë me: “çka u kish dhanë Zoti”.
Sado që dukej e pabesueshme, shpejt u miqësova me Dritën e vogël, një zonjushë imcake, me sy jashtëzakonisht të mençur, mësuese e historisë dhe Lidën, që ishte thuajse një dekadë më e re e sapo kishte mbaruar fakultetin në Degën e Matematikës.Pastaj qe edhe mësuesja e gjuhës frënge, Milla Kajana, me një histori të trishtueshme: burrin e saj doktor kirurg ia patën vrarë në spitalin ushtarak, në ditët e para të çlirimit, disa të krisur, duke e lënë Millën me dy foshnja të vogla jetime, që i pat rritur vetë.
Më 17 Janar të vitit 1967, Nekie Demi, mësuesja tjetër e historisë dhe fqinja ime e shtëpisë, pranë maternitetit, organizoi vajtjen në Krujë të maturantëve të parë të kësaj shkolle.Koloneli ushtarak strategjist D. D. na shpjegoi taktikën e luftës së Gjergj Kastriotit me osmanllinjtë, në terrenin e tij, pikërisht nga kalaja e pamposhtur 25-vjecare.
Dukej se jeta e gjimnazit të ri po hynte në hullinë e zakonshme të punës, por erërat e stepave aziatike arritën menjëherë pas fjalës së 6 shkurtit të udhëheqësit të Partisë.
Me ardhjen e baletit “Detashmenti kuq i grave”, me balerina gjysmë ushtarake, (të stërvitura nga Chiang Ching, gruaja e Kryetarit Mao), që të raportonin, po të guxoje të bëje ndonjë pyetje mbi “jetën personale”.
“Ç’janë këto pyetje me tendenca borgjeze!”, hakërroheshin balerinkat.
“Si mund të ketë një jetë personale, Detashmenti i kuq i grave?”
Në Shqipëri të moshuarit e quanin atë periudhë kohe: “koha e Cini ma Cinit”.
Pra, ne u gjendëm në atë shkollë të mesme të përgjithshme, me një emër, që siç duket, u piketua që në fillim, për të filluar revolucionin kulturor me ndihmën e disa fjalimeve dhe fletë-rrufeve, që u shfaqën nëpër mure, dyer, stenda në qendër dhe në periferi të kryeqytetit, apo qyteteve të vogla, ku shkruhej me germa të mëdha: “Secili të thotë pa frikë atë që mendon për vete dhe për të tjerët!”
Të flisje pa frikë, kur frika u kishte hyrë në palcë të vegjëlve dhe të mëdhenjve!? Megjithatë, gjimnazi “Partizani” hyri pikërisht në ato ditë shkurti në histori, kur filloi gjyqi i nxënësve, apo thjesht, i Organizatës së Rinisë, me fletë –rrufenë kundër drejtorit të shkollës, Marko Vito.
Te dera e zyrës së tij qe vendosur një FLETË- RRUFE, që zinte gjithë derën me germa të mëdha dhe shkruar pa frikë, ashtu siç porosiste UDHËHEQËSI në Fjalimin e 6 Shkurtit.
Sekretari i Rinisë, një djalosh shulak, me ca sy të hirtë e idhnakë, me mbiemrin Bajraktari, u hodh në betejë me tërbim.
Të gjithë e dinin se skenarin e asaj zallamahije e drejtonte, Komiteti i Partisë së kryeqytetit, me përfaqësuesin e vet, një trashaluq, thuthuq, me vetulla të trasha alla Brezhnjev, me veturën e tij ngjyrë qumështi, i shoqëruar nga kryeredaktorët e gazetave të Partisë dhe Rinisë.
E kështu u ndodhëm dashur pa dashur, në vorbullën e gjeratores.
Mësueset u stepën, se sulmi ishte tepër personal dhe i papritur.
Fletë – rrufeja e maturantëve kundër drejtorit të shkollës, lidhej direkt me fenë. Nxënësit bënin pyetjen retorike se si ishte e mundur që ai që jepte lëndën e marksizëm-leninizmit, të mbante në shtëpi ikona të shenjtorëve dhe të besonte te Zoti?!
I shkreti njeri, që s’e kishte as shtëpinë e tij, dhe jetonte te vjehrri, dhëndër brenda! Si mund të ndalte besimin një plaku, në ditët e fundit të jetës?
Dikur i vjehrri pat qenë një mësues letërsie, nëpër gjimnazet më me zë të Tiranës. Profesor Eftimiu e quanin. Ai pat jetuar me nder dhe me respekt, gjithë jetën e tij, e tani po e shpallnin “armik të klasës”, këta picirukë?
Dëgjoja dhe s’dëgjoja, më dukej krejt pa kuptim i gjithë ai mllef kundër Markoziut.
Po ky qe vetëm fillimi, më të thella e më të rënda do të vinin!
Fjalimi kërcitës i thuthuqit ishte vërtet patetik.
E gjithë republika i paskësh sytë nga kryeqyteti. Se pas kësaj, do fillonin marshimet e mëdha në prishjen e objekteve të kultit, që s’na paskeshin qenë gjë tjetër, veç fole gjarpërinjsh.
Në të gjithë teritorin, fshat më fshat, qytet më qytet, me një aksion me goditje të përqendruar. Rinia, që ka qenë në ballë si në luftën për çlirim nga nazifashistët edhe tani do të digjte me hekur dhe zjarrin e saj si flakadan çdo mbeturinë fetare. Shkolla Partizani na qenkësh pika e vlimit revolucionar, një shembull, që do kishte me vete LAVDINË E FILLESAVE TË PAHARRUESHME.
Kur u ktheva në shtëpi ishte në të ngrysur dhe po binte një shi i imët nga ata që të futeshin në palcë bashkë me të dredhurat e një parandjenje, që populli e quan: “MOS O ZOT, MË KEQ!”
Gjithashtu, dihet se edhe e keqja vetë, s’ ka fund.
FUSNOTE,AT Z.PËLLUMBI/
“Shka kishte me thanë bota kur të shofin se gjithë jeta e këtij populli paskësh kalue tue u shkrrye barkas rrshanë, pa mujtë kurrë me u çue në kambë?”, klith në një çast dëshpërimi, Z.Pëllumbi, kur sheh se objektet e kultit, vendet ku populli i tij ishte falë në qindvjetorë të gjatë, që i kishin qëndrue stuhinave të kohëve, tani shëmbeshin nga turma të pandërgjegjëshme, të infektuara nga frika e padija. E sheh këtë cast, si humnerën më të thellë, në të cilën janë zhytur bashkatdhetarët e tij. E din mirë se ringjallja do të jetë tepër e vështirë e duhet të kalojë nëpërmjet një prove të madhe dashurije. Ai mundohet ta kalojë këtë prove, çdo ditë të ferrit të tij të dhimshëm, në marrëdhëniet me bashkëvuajtësit, sidomos me ata, që deri pak kohë më parë, bënin pjesë në turmën e xhelatëve të tij.”
DITA E DYTË/
Mbledhja Nr. 2/
Mëngjesi i asaj dite u gdhi i mbarsur me një tis mjegulle dhe pas pak, filloi një shi i imët, si i ngrirë që u kthye në floke të rralla bore. Im bir ende i përgjumur, bëri pyetjen e zakonshme të mëngjesit:
“Mami, sa është ora?
“7 pa pesë, çohu zemër të bëhemi gati për shkollë!”
Gjatë kohës që përgatisja mëngjesin me një shije shumë të hidhur në shpirt, im shoq përpiqej ta kthente disi me shaka këtë valë të re, që po ngrihej.
“Kjo është një tymnajë dashakeqe në kalim, një imitacion, apo mutacion gjenetik i Revolucionit Kinez Antikonfucian, me djegjie librash e partiturash kompozitorësh gjenialë.
Po ne jemi në Europë dhe nuk e djegim dot Bethovenin, ndaj dhe i jemi vërsulur profesorit 90-vjeçar .
“Bravo biri im, sa shpejt u bëre gati sot!”
“Ba, po bie borë borë, do të lozim me topa bore?
“Sigurisht!”
Djali rrëmbeu çantën me vrap e u nisën të dy babë e bir, shumë të gëzuar si çdo mëngjes e bënin atë rrugë dhe flisnin “si burri me burrin”.Vraponin nëpër urën e vjetër prej dërrasash, që ishte e hershme, vizavi me Urën e Tabakëve.Vogëlushi flokëverdhë me sy të bukur larushë, e babi me pardesynë e gjatë dhe çadrën e madhe që i mblidhte nën vete.Bora ishte kthyer në llohë, kur po i përcillja te dera fillova porositë, se djali do të kthehej i vetëm, me çelësin të varur në qafën e tij të brishtë!
“Gjellën do ta lë të ngrohtë mbi sobë. Kij kujdes, mos trazo fare plitkën me korent! Mbylle mirë derën me kyç nga përbrenda dhe mos u rrëmbe nga topat e borës dhe mos u harro rrugëve!
Kujdes kur të kalosh urën se i janë prishur parmakët!
Ec në mes, se përroi është i rrëmbyer! Në mes, vetëm në mes! Dëgjove?
Djali ngriti dorën e vogël dhe më përshëndeti: “Mos u mërzit o ma!”
Ndërsa im shoq qeshte nën hundë, me mua, që nuk i harroja asnjë herë porositë e mëngjesit, veçanërisht, kur binte shi a llohë bore, e lagështia të futej thellë në trup, kur ktheheshim në shtëpitë e ftohta, siç qenë shtëpitë tona, që të fusnin trishtim.U vesha edhe unë dhe shkova me vrap nëpër rrugicat e mia të famshme.
Nxënësit ishin dendur në palestër dhe po këndonin: “Revolucioni marshon, marrshon, marshon!” I kishte zënë amoku të gjithë!
Pas fletë-rrufesë, që ishte vendosur ditën e parë te dera e drejtorit tonë fatkeq, i cili u kthye të nesërmen me sy të buhavitura, dhe dukej që s’kish vënë gjumë në sy i gjori njeri! Po ku pyet revolucioni për njeriun?
Gazetat më në zë, qenë mbushur me artikuj bombastikë për rininë, të ardhmen e vendit, për zjarrin dhe hekurin, në të cilin si në ferr, do të digjeshin të gjitha mentalitetet e mykura dhe paragjykimet fetare, bashkë me ikonat, fenë, kishat, xhamitë e çdo vjetërsirë, për të cilën do të jepte llogari jo vetëm Marko Vitoja i molepsur, po edhe i gjithë Këshilli Pedagogjik, me heshtjen e të cilit, do të merreshin atë ditë, një e për një.
Kështu që fletë- rrufeja ndaj nesh, ishte me tone kërcënuese, si bashkëpunëtorë në krim, se ne duhet të qenkeshim të parët që të mbështesnim ata nxënësit tanë të iluminuar, në vend që t’i bëheshim krah një kundërevolucionari.
Ky ishte me të vërtetë, një shkallëzim i paparë i ngjarjeve, i cili na futi frikën në palcë, jo vetëm për veten, por edhe për familjet tona…
U ngritën me radhë mësueset ca si belbëzake, që nuk e patën kuptuar menjëherë këtë erë të re revolucionare, ca me fjalime patetike, si artikujt e gazetave të mëngjesit dhe ca që heshtën me kokëfortësi, po jo pa u vënë re dhe pa u shënuar në kartelat tona te biografive nëpër zyrat e kuadrit, apo gjetkë, nga të plotfuqishmit e syrit vigjilent të Sigurimit të Shtetit.
Unë heshta sigurisht dhe gjithë kohën e kisha mendjen ç’do të bënin me kishën e vogël apo Xhaminë e Zajmit, të foshnjërisë sime?
Po murgeshave me organon plot tingujt të trishtuar, si do u vinte halli të gjorave?
Çdo njeri ka një jetë për të jetuar, një copë udhë të shkurtër apo të gjatë, për të bërë në këmbë, me makinë, me tren apo aeroplan, një zot e di të vërtetën.Gjithë kjo rrapëllimë që u ngrit ndaj qiellit në këtë cep të humbur të botës, në një pikë aq të vogël, në oqeanin e madh të teatrit të botës.Ky rebelim kundër qiellit, një çmenduri kolektive vetëvrasëse.
Ishin këta fanatikë që rrëmbyen flamujt e u nisën me një hakërrimë hakmarrëse kundër çdo lloj kulti, pikërisht më 14 shkurt, ditën e të dashuruarve.Paradokse shqiptare që nuk i gjen në asnjë vend të botës!
FUSNOTE/
Emrin e Theofan Popës u munduan ta linin në harresë, ta denigronin dhe madje ta poshtëronin, por nuk mundën dot. Theofani dha një kontribut të jashtëzakonshëm për mbrojtjen e kishave, për mbrojtjen e kulturës së vendit tonë, si edhe për mbledhjen dhe ruajtjen e ikonave, kësaj pasurie të rrallë, e cila dëshmon për krishterimin, besimin dhe devotshmërinë e popullit tonë. Duke u përpjekur t’i ruajë ato, ai ishte i ndërgjegjshëm se po ruante një pjesë të shpirtit të popullit tonë, pa të cilin asnjë popull nuk mund të jetojë. Duke i mbledhur dhe duke ruajtur ato, ndonëse shpesh me rrezik, ai ruante atë pak dritë, që kishte mundur të shpëtonte nga stuhitë e tmerrshme që kanë fryrë vazhdimisht me tërbim mbi vendin tonë, atë dritë kaq të nevojshme për ne. Populli ynë kishte nevojë për dritë, më shumë se çdo vend tjetër, sepse këtu edhe errësira ishte më e madhe. Njerëz si Theofani, si edhe miqtë e tij të dashur, motrat Cico, Atë Kozmai, më pas Episkop Kozmai, Petro Zheji, Petraq Fundo e shumë të tjerë, secili sipas aftësive dhe mundësive që kishin, dhanë një kontribut të madh për ta ruajtur këtë dritë në shpirtrat e tyre. Duke e ruajtur në shpirtrat e tyre, ata e shpërndanin atë kudo, sepse drita nuk mund të fshihet dot. Sa më e madhe të jetë errësira aq më shumë ajo ndriçon. Në qiellin e errët ateist, këta ishin yjet e paktë që rrezatuan dritë, atë dritë aq të domosdoshme për jetën e njeriut.
Këta do të mbeten gjithmonë në mendjen dhe zemrën tonë.
Më kujtohet entuziazmi dhe shpresa e tij e madhe edhe në çastet kur çdo njeri do të kapej nga dëshpërimi i thellë. Kur u mbyllën kishat, ai e mbajti përsëri shpresën, kur i arrestuan djalin e tij Dhimitrin, ai përsëri u mbështet tek Perëndia dhe nuk u dorëzua asnjë herë, edhe në çastet e fundit të jetës.
DITA E TRETË/
Mbledhja Nr. 3/
Makina bezhë e sekretarit të partisë nuk po i ndahej shkollës sonë. Nxënësit të eksituar, si të kishin pirë hashash, u sulën nëpër kishat e xhamitë, për t’i rrafshuar e për t’i bërë pluhur e hi, paskëtaj erdhën edhe heronjtë e aksidenteve në transhetë e hekurudhave, apo dallgëve të detit, që im shoq i quante: “Heronj të sajuar, si në kohën e Hitlerit”.
Rinia nisej në marshime në shi e në furtunë në këmbë Tiranë-Durrës, etj., etj. Disa arritën deri në Laç, në kishën çudibërëse, së cilës i lanë vetëm rrënojat.Thonë se në vitin 1981, një grup ushtarësh nga Toga e Rojës në Laç shkuan për të rrëzuar pjesën e mbetur të rrethimit, në Kishën e “Shën Ndoit”, në Laç.
E para shembje kishte ndodhur në vitin 1967.Edhe pse një pjesë e godinës ishte shembur pjesërisht, besimtarët gjatë viteve shkonin ende.Ushtarët morën urdhër të asgjesonin muret, në mënyrë që askujt të mos i shkonte në mend për të bërë pelegrinazh.
Pasi rrëzuan një pjesë të rrethimit, toga prej 32 vetash mbeti e paralizuar nga mesi e poshtë në mënyrë të pashpjegueshme. Disa ushtarë u dërguan për kurim në Austri, për 6 muaj, ndërsa të tjerët në Spitalin Ushtarak, të Tiranës.Të gjithë mbetën me pasoja, duke u ngritur në këmbë vetëm pas një trajtimi intensive, shumë të gjatë. Fenomeni mbeti i pashpjegueshëm dhe u vesh me mister.Nuk dihet ne se kjo histori është një legjendë urbane, apo një fakt i vërtetë, po kjo vërteton edhe një herë sa false dhe boshe qe ajo lufte absurde me kultet dhe fenë.
Kësaj here, makina bezhë na solli një kuqalashe me Shkollë Partie, që zëvendësoi drejtorin Marko Vito, si dhe një analizë reflektuese për këshillin tonë pedagogjik, të tulatur dhe pa vrullin e duhur revolucionar.
Ndërsa kontrollet punëtore dhe qukapikset, si drejtoresha jonë e re, bënin përpjetë në karierë.
Në këtë mbledhje të re ndodhi diçka e paparë dhe e padëgjuar.”Vetullbrezhnjevi”, bëri një ballafaqim të çuditshëm me kolegun tonë të gjuhës frënge, Astrit Lekën.
Ai e pyeti nëse kishte parë Astriti një dramë për luftën, në teatër.
Astriti iu përgjigj, se s’kishte fare nevojë të shkonte në teatër për të parë luftën, se luftën e kishte bërë vetë.
– Po atje, është një spiun, që tradhëton shokët, – i tha buçkani, – Dhe ai spiuni je ti!
-Vërtet? Po përse të jem unë e nuk je ti vetë, lum miku? – iu përgjigj luftëtari i vjetër, pa ia bërë syri tër.
Ne të gjithë mbetëm pa frymë.
Milla Kajana, sa s’u fut nën bankë.
– Ç’ke? – e pyeta unë me pëshpërimë.
-U pu, pu, ç’do na shohin sytë! Sigurisht, që policia po pret në korridor, të arrestojë Astritin! – më tha ajo e tronditur.
Astritin nuk e burgosën, por i hoqën të drejtën e profesionit të mësuesit dhe e çuan të edukohej në “gjirin e klasës punëtore”.
FUSNOTE/
MË KATOLIK SE PAPA/
(Dëshmi e Mufit Mushit)/
“… Në gusht të vitit 1967, pikërisht në kulmin e Revolucionit Kulturor Kinez, qemë dëshmimtarë të një ngjarjeje të jashtëzakonshme në Pekin.
Ishim dy përkthyes shqiptarë, që u thirrëm në një takim të fshehtë me kryetarin e Partisë Komuniste të Kinës, Mao Ce Dun.
Shkuam, në një rajon të fshehtë të Kinës Jugore, pranë Shangait, ku jetonte Kryetari.
Të shumtë janë shqiptarët kanë vizituar Republikën Popullore të Kinës, por të paktë janë ata, që kanë mundur të kenë një takim sekret prej 90 minutash, me liderin e Kinës Komuniste, Mao Ce Dun.Takimi ishte aq i papritur dhe i paparashikuar, në të cilin, unë dhe kolegu im mbetem krejt të habitur për çka dëgjuam nga Mao Ce Duni se citatet e tij, të cilat kishim muaj që po i përkthenim, “nuk i hynin fare në punë popullit shqiptar”.
Në vazhdim të bisedës, ne i shpjeguam edhe një herë, se ishim dërguar në Pekin me porosi të Enver Hoxhës, për të botuar në gjuhën shqipe, librin me citatet e tij.
“Ç’ju duhen juve citatet e mia?”, – na pyeti Mao Ce Duni.
“Ato kanë vlerë të madhe për vendin tonë”, – iu përgjigja unë.
“E ç’vlerë mund të kenë për popullin shqiptar citatet e mia, të cilat bazohen mbi jetën, praktikën dhe kushtet e Kinës? Për ju, ato s’kanë asnjë vlerë”, – replikoi ai.
Mund të imagjinohet situata e vështirë që krijoi një reagim i tillë, i paparashikuar tek ne.
Për një çast, menduam se po na hidhej poshtë e po na shkonte kot, gjithë ajo punë disamujore dhe kështu që unë vendosa ta “mbroj” mendimin tim.
“Partia jonë u jep shumë rëndësi atyre, – shtova unë, – Për ato, është interesuar personalisht shoku Enver. Madje mund t’ju them se fillimisht, tirazhi i tyre qe caktuar në 20 mijë kopje, por ditët e fundit, Tirana kërkoi që ky tirazh të rritet deri në 100 mijë ekzemplarë dhe kjo, për shkak të interesit që paraqesin edhe për Shqipërinë”.
– Po ua them haptas, – vijoi Maoja pas përgjigjes time, – Unë kam dhënë porosi të prerë të mos botohen as në Kinë citatet nga fjalimet e mia, por të botohen citate të zgjedhura nga veprat e Marksit, Engelsit dhe Leninit, mirëpo këta, ja ku është shoku Jao Ven Juan, këta nuk i kanë zbatuar porositë e mia.
Ai i hodhi një vështrim qortues Jaos, i cili, i ndodhur ngushtë, nuk e hapi fare gojën.
Dëshmimtarë të historisë së revolucioneve të përgjakura!
Manekinë, në duart e prestigjiatorëve fanatikë e hipokritë botërorë, si kryetari i Kinës së Madhe, i fshehur nëpër xhungla dhe udhëheqësi Shqipërisë së vockël, të vockël, sa një pikë në oqean!
Gargantua dhe Liliputë të përjetshëm!

“Dhembin degët e shqyera” të poetit Albert Habazaj

by

Vëllim me elegji të spikatura/
Nga Laureta Petoshati/
Kur më ra në dorë libri me poezi “Dhembin degët e shqyera”, m’u krijua ndjesia se kisha një libër me urtësi popullore të sinqerta dhe të vërteta deri në qelizë. Është një libër poetik, ku autori ka në vëmendje që me anë të vargjeve të bëjë një analizë historike dhe sociale. Ai nuk kërkon të zhytet thellë në shekuj, por ai zhytet thellë në mjedisin real bashkëkohor dhe të bashkëkohësve të tij. Në këtë libër ai lëvron një mori temash që si mozaik na japin mjedisin social të cilit i përket autori Albert Habazaj. Ai librin e fillon me poezinë kushtuar Vlorës të titulluar “Prelud për detin”, si simbol i dashurisë së tij për Vlorën, të cilës i kushton vargje siç thotë dhe vetë “vargjet për ty burojnë ujëvarë, / i vemë kurorë një gjethe ulliri”. Pra Vlora shihet si një perëndeshë, që për poetin përbën thelbin dhe tharmin e muzës së tij, por dhe të poetëve të tjerë si Fatos Arapi, që ai i ka për zemër, sepse Vlora është dashuria e tyre e përbashkët. Jo më kot ai këtë poezi e mbyll me emrin e tij, në vargjet me sfond metaforik: “Krijojmë e ndezim diellin si Fatos Arapi,/ Si zogj furtune në buzë të detit,/s’është gjë takimi i mbretit me mbretin/ para takimit të poetit me poetin!”
Duhet përmendur fakti se poezitë e vëllimit poetik “Dhembin degët e shqyera” janë të karakterit shoqëror dhe me dëshirë njohëse e respekt për njerëz të veçantë që përbëjnë familjen dhe shoqërinë e poetit. Me një brishtësi dhe shumë takt, ai i thur vargje shoqes së tij të jetës, Mejos për 50 vjetorin e lindjes, ku duket sikur bëhet një Lasgush i dytë, kur shpërthen në vargje lirike tepër të ngrohta e gurgulluese: “Nektari i puthjeve nga buza në buzë/ Si lëngu i shegës së çarë në tetor./ O gëzim, o fat, o dinjitet, o shpuzë,/ Mbretëritë në dorë!”
Po ta shikosh me vëmendje vëllimin poeti i këndon me dashuri shumë njerëzve, të cilëve u vë emra konkretë si për shembull poezia “Arkeologu i Poezisë” që i kushton Moikom Zeqos
në vend të kartolinës, për 60 vjetorin e lindjes, por ai i këndon pa me kaq patos edhe mjedisit, peizazhit, deri dhe gurëve. Kjo dukuri ndjehet fuqishëm te poezia “Marshi i Tërbaçit”, ku poeti kalon në dalldi poetike për një dashuri të pamasë për fshatin e lindes kur thotë: “Në – trojet spërkatur/ me dritë dashurie,/ o Tërbaç i dashur,/ o vëlla me yje!”
Ka shumë poezi në këtë vëllim ku poeti Albert Habazaj u këndon jo vetëm vlerave demokratike dhe antifashiste, por mbi të gjitha atyre njerëzore dhe njerëzve që i bartën këto vlera si te poezitë “Malli për çlirimtarët”, “Kurora e Nderit”, etj. Ngaqë autori flet me emra të përveçëm, herë- herë i gjithë vëllimi poetik duket si një roman historik i shkruar në vargje për persona konkretë.
Krahas këtyre poeti Albert Habazaj ka thurur dhe disa poezi për përditshmërinë në vendin e tij, që në vetvete janë thelbi i një realiteti të dhembshëm, i përshkruar me tone të forta të një denoncimi social, por dhe një shpirtbutësi për të përvuajturit. Hera-herës në poezi të tilla si “Kombi dhe unë”, “Rilevim”, “Toga e lypsarëve dhe unë”, “Shqipëria sot”, etj, qëndrimi i poetit është denoncues, madje dhe ironik. Ka një ironi melankolike midis asaj që ndodh në realitet dhe asaj që ndodh në shpirtin e poetit. Kjo gjë shprehet fuqishëm te poezinë “Kombi dhe unë”, ku me anë të konotacionit thotë shprehimisht: “Ti, zotni fryhesh si bollë, / Unë – si zogu mbi cipal;/ Shihma kërcirin e hollë,/Si unë kombi është në hall!”
Ironia që karakterizon labin nuk ngelet me kaq në poezinë e Albert Habazaj. Ai ka raste që kalon në sarkazëm, ku kjo e fundit merr nota tepër të theksuara në poezinë “Unë dhe shteti” ku në mënyrë lakonike me sarkazëm dhe sinqeritet tregon marrëdhënien e shtetit me qytetarin e vet. që është vetë poeti: “Shteti im – çapaçul,/ Unë të dua, / ti ma ngul!”
Po me nota therëse me një denoncim social për ligësinë dhe njerëzit pa karakter është dhe poezia “Mostra”, e cila të sjell ndërmend poezitë e Nolit apo dhe të Ali Asllanit për nga notat e protestës dhe të sarkazmës. E kush nuk do të qeshte me përkufizimin që i bën njeriut “Mostër” Albert Habazi kur thotë se: “Të gjithë e dinin që ishte / Shok i ngushtë i Tartufit./ Të gjithë e dinin që ishte / Kushëri i parë i bufit…” Por ato që spikasin më shumë në këtë libër janë elegjitë. Duket se një vaj, një qarje e brendshme, shkruar me një delikatesë tregon bukurinë e kujtimeve personale si një rekuiem për të gjithë ata që nuk janë më në jetën tokësore. Thuhet se njeriu vdes vërtetë jo kur ai kalon në përmasën tjetër, por kur ai harrohet dhe nuk kujtohet kush për të. Ndërsa poeti Albert Habazaj i ka vendosur ata në vargje për ti sjellë si të gjallë pranë nesh, aq sa herë pas here të duket se po lexon ndonjë epos si ai i kreshnikëve. Duket sikur diellin e vargut të këtij eposi “shumë po ndrin ky diell e pak po nxeh” poeti Albert Habazaj e ka dhënë në mënyrë krejt origjinale në vargjet e poezisë “Mbi re diellon Teuta”, e cila është një elegji për zonjushën Teuta B. Shkurtaj: “Kisha kohë që kisha ikur,/prapë në parajsë u futa,/dielli m’u duk i mitur,/se diellonte Teuta.” Madje duket sikur kemi një varg dantesk, i cili bëhet më drithërues tek elegjia e dytë për po këtë vajzë nën titullin “Nëna qan vajzën e re” ku thotë se “do të të vinte nëna,/me pesë lekë të mbështjella /në fund të xhepit,/me një trike leshi të thurur/ syth më syth/me kokrrat e lotit.”
Është hera e parë në jetën time që lexoj një vëllim poetik me kaq shumë elegji që më duken si boroitje e mirëfilltë Labërie. Këtu mund të përmendim elegji të tilla si “Baladë për gjyshen”, “Baladë për Badenë”, “Elegji për një mik të mirë” kushtuar kujtimit të paharruar të intelektualit veprimtar Njazi Hamzaraj, “Përshpirtje për Kujtimin”, në nderim tëKujtim Gjondedës, “Në udhë të dritës” kushtuar mësuesit Labë Beqiraj, “ Pëshpëritje për ëndrrën” kushtuar martirit të Mathauzenit Rexhep Bani, “Elegji për medaljen e artë” kushtuar Kujtim Peçit, “Flakadan princëror” elegji për Mësuesin e Popullit- Profesor Kristaq Shtëmbari, “Homazh për vëllain tim poetik Anastas Bita”, “Loton një gjethe mali” për Lako Gjokën, “Edhe varri sot po tundet” kushtuar Ruzhdi Hitës, “Baladë e vogël për një shpirt të madh” kushtuar Sose Dardhës, “Epitaf” si lule fati për Musa Koshenën, ej.
Të gjitha këto poezi janë të ndërtuara me vargje të puthitura ose të gërshetuara, por ka dhe vargje të lira. Poeti Albert Habazaj ka përdorur shumë figura letrare të cilat theksojnë mesazhin e tij poetik dhe flasin për një ndjenjë të thellë njerëzore.

“ARMIKU TE PORTA”

by

NGA GËZIM LLOJDIA/
Pararendje/
Çdo ditë e re që feks na gjen më të trembur se kurrë. Përse vallë?Te porta nuk është më hasmi ynë,por është miku,fqinji,vëlla yt,mirëpo ne ende mosbesues për të gjithë e për gjithçka. Fqinjin ende e shikojmë vëngër,ai ‘fakir fukarai”,në shi,llohë,borë,e zheg u bë:” qen i parasë” bëri para me thasë nga tregtia. Ku i gjeti të gjithë ato,ose është marrë me drogë,me kontrabandë në mos ,ose ka vjedhur tenderë, pëshpërimë gjithë ditën fqinji i tij,që kohën e kalon duke luajtur domino.
Tundin kokat:Eh ku na gjeti neve kjo kohë…Kjo është koha e maskarenjve ,mirë e bukur e thoshte poeti dhe pushtetari Ali Asllani ..Hani pini e rrëmbeni…..
Përgojojmë vashat e bukura,përtej qelqeve :Edhe këto do të marrin udhët…..
Në kafene i kalojmë në revistë krejt zyrat dhe zyrtarët e këtij shteti.
Ai zeshkani –drejtor te A… s’di nga pjerdhë gomari. Ajo bukuroshja te drejtoria e ..e u dogj e shkreta…ne lajmëtarët e parë shkruajmë si dikur letra anonime….Ai poeti që promovoi botimin e fundit. E di kush është ai o burrë,ai…librin ja kanë bërë ,thjeshtë ai ka paguar paranë…Ai dikur ka qenë një i paaftë …..
U bë edhe ky…kështu çdo ditë, çdo njeri, që e kemi në shkallë, në punë,në kafene që e ndeshim atje,këtu e shikojmë si armiku ynë….Ç’po ndodh realisht me ne???
Ç’po ndodh realisht me shoqërinë shqiptare?
Mos vallë zgripi ekonomik është fajtori?”Armiku te porta’”aty është ende ,apo mos vallë kemi panikun në bark?

1.
Ora e zgjimit për shqiptaret ra në shekullin e 19,por ëndrrat e shqiptareve ,aspiratat e tyre morën udhë në shekullin e 20. Ky shekull quhet i shpresës së madhe,por në të nuk mungojnë edhe disfatat.
Me një mesatare aritmetike i bie,që shpresat dhe realizimi i tyre është më i madh ,se sa dështimet. Në këtë shekull shqiptaret realizuan: pavarësinë,shtetin shqiptar ,çlirimin e Kosovës. Ndër disfatat janë :kirurgjia e trojeve shqiptareve, përgjysmimi saj. Viti mbrapshte ,viti ’13.
2.Kurse mosarritja e Mukjes, që gjithsesi mbeten të vogla karshi ëndrrës së madhe. Për realizimin e saj kanë shkuar jetë të tëra shqiptaresh. Shekulli i 21, ka në dorë fatin e mbarë kombit shqiptar. Aktualiteti që sot shfaqet është të ribëjmë një pajtim, të ridimesionojmë një Mukje të re,ku të bashkohen , të majtë e të djathtë pa dallim e ndasira.
Mukjen e ’43 le t’ja lëmë atij shekulli të nxirosur. Ky shekull po e fut zgjidhjen në hulli të shqiptareve.
Vëllavrasjen,që e pollën armiqtë e kombit shqiptar t’ia “faturojmë” atij shekulli. Armiqtë e kombit tonë,na kanë nxitur e na kanë vrarë për synimet e tyre, por në leximin e sotëm, që i bëjmë situatave ne shohim një shpresë të madhe për kombin tonë.
Është kombi,që mbeti,kur u shuan kombe të tërë, u rrokanisen në humnerë nga prapësitë e tyre. Por Zoti e ruajti kombin shqiptar jo se ishte kombi i zgjedhur,por se ishte komb i vuajtur,që nuk u kishte rënë në qaf, fqinjëve,por ishin këta të fundit, që e kishin humbur drejtpeshimin dhe përmbi këto troje kishin bërë kirurgji të pamëshirshme.
Prandaj ribërja e një Mukje të re,konturet e te cilës po përvijohen është thelbësore për shqiptarët, sepse kombi ynë do të rrojë,sa të jetë jeta mbi këtë dhe .Kjo ka qënë edhe ëndrra e të gjithë shqiptareve të mirë,që të kemi një komb shqiptarë,të pandarë. Me këtë ëndërr u zgjuan nga gjumi,nisën luftën dhe ranë në zjarrin e saj,qindra shqiptarë të mirë.
Mukja e ’43,qe e rëndë për rrethanat, për situatën që polli,por ribërja e një Mukje e re është filozofia e kësaj kohe.
3.Ringritja është mençuria e një kombi. Ky shekull i ri kristalizon, ringritjen e kombit shqiptar. Përballë kësaj ringritje të furishme, por të përhershme gjenden të strukur armiqtë e kombit tone ,ata ndërtuesit e vëllavrasjes, varrebërrësit e ligj, sëbashku me mekanizmat e tyre të ndryshkura, të atij shekulli te nxirosur. Ndërkaq një frymëmarrje e re është tendenca e sotme e kombit shqiptar.
4.Të majtë dhe të dajthtë.Për ju lusim një qëndrim të përbashkët.Dhe një qeveri të përbashkët në të mirë të shqiptarëve. Në dimesione të kohës është përsëritja qindra vjeçare e shqiptarëve,që humbasin në pikëllimin vjeshtor,por që rizgjohen e ndërkaq rilindin nga ndriçimi yllësor. Në rrugëtimin tonë të përhershëm kalojmë përmbi gurë.Por ura e shekullit tonë është vjetëruar shumë.Ura,që na lidh me shpirtin e kombit është e padukshme.Por kjo urë e fshehtë është e përhershme.Ura,që na kanë nxjerë në limane,tani mezi mbahen.Por ura,që ngriti shqiptari ndër kohëra, është ura jonë shqiptare.Lutja jonë është e qartësuar:Një qever të përbashkët përë mirën e shqiptarëve.Kjo do të jetë dita e madhe e shqiptërëve

Një polemikë e Konicës(Sikur të ishte shkruar sot!)

by

FAKTE…/
-Faktet janë fakte, Çfry, ulëri, hith këlbaza, qesh, qaj, përkëdhel, gris, vrit botën, vrit veten,- faktet, të thata dhe të ftohta, s’luajnë nga vëndi dhe mbeten FAKTE./
-A është fakt, apo jo, që zanatin e tyre si vrasës, hajdutë dhe spiunë, e vazhdojnë me forcë të re që kur rrëmbyen Guvernën?/
-A është fakt, apo jo, që zanatin e tyre si vrasës, hajdutë dhe spiunë, e vazhdojnë me forcë të re që kur rrëmbyen Guvernën?/
Shkroi:Faik KONICA/
Për të ndritur Popullin dhe për të stërvitur gjykimin e tij në shesh të politikës, kam folur për aktorët e lodrës shqipëtare me liri dhe me paanësi, ashtu siç më ka prerë mendja dhe siç më ka thënë ndërgjegjja. Një mijë zëra në Shqipëri m’u përgjigjnë që kam të drejtë dhe që punët janë edhe më keq se sa i kam përshkruar, njerëzit edhe më të fëlliqur se sa më janë dukur. Po fajtorëve penda ime nuk u pëlqen shumë. A është për t’u çuditur? Cilit kusar i pëlqen t’i mbajnë dorën kur përpiqet të çpojë një arkë? Cilit leproz i k’ënda t’i heqësh maskën e hijëshme që i mbulon faqet dhe të nxjerrësh në shesh turit’ e tij të çara me plagë dhe të lyera me qelb?
Fajtorët, me shpresë që të pakësojnë rëndësin’ e krimeve që bëjnë, kanë lëshuar zagarët e tyre pas kurrizit t’im: kemi patur rastin të qeshim me lehjet dhe jargët e këtyre kafshëve. ,Ç’ duan të provojnë sodomitët dhe hajdutët e Tiranës? Që jam njeri i keq? Po s’do fjalë që në sy të tyre jam njeriu më i keq i botës. Fjala është: në sy të Petrëndisë dhe të ndërgjegjes s’ime vallë si jam? Kush mund t’i thelojë ato mistere? Ndërgjegja munt të thotë që jam një farë shenti: se jam munduar kurdoherë të bëj të mirën, se i kam shërbyer Popullit me sa kam mundur, se s’kam hezituar kurrë në mes të detyrës e t’interesës, dhe në kam lajthime, nuk i kam kurrë me të dashur po jam gënjyer nga rasti. Në sy të Perëndisë, munt të mos jem as ëngjëll as djall, po një njeri me vullnet të mirë. Sa shqipëtarë vallë hyjnë në këtë kategori?
Po dua t’i mpraps të gjitha këto fantasira të një njeriu që i pëlqen vetia dhe mburret më kot. Ejani pra të thoni se gjithë çpifjet e dësinteresuara t’armiqve të Popullit janë të drejta; le të thomi, për hirën e argumentit, që jam edhe më tepër i keq se sa më pikturojnë ata njerës: Si munt ligësia ime të pakësojë, qoftë një drehem, rëndësin’ e fakteve që peshojnë kundrë kriminalëve të Sodomës së Re?
Faktet janë fakte, Çfry, ulëri, hith këlbaza, qesh, qaj, përkëdhel, gris, vrit botën, vrit veten,- faktet, të thata dhe të ftohta, s’luajnë nga vëndi dhe mbeten FAKTE.
A është fakt, apo jo, që shumica e njerësve që kanë sot punët e Shqipërisë në dorë, kanë vrarë, kanë grabitur dhe kanë tradhëtuar?
A është fakt, apo jo, që zanatin e tyre si vrasës, hajdutë dhe spiunë, e vazhdojnë me forcë të re që kur rrëmbyen Guvernën?
A është fakt, apo jo, që çdo ministër ka lidhje të fshehtë dhe kriminale me një mbretëri fqinje?
A është fakt, apo jo, që sëmundja e fëlliqur eSodomisë u përhap dhe dolli sheshit nënnë “guvernën” e tanishme, që praktikohet nën hie të “guvernës”, dhe që të huajve kjo gjendje u bën përshtypjen më të tmeruar?
A është fakt, apo jo, që “guverna” e sotme është themeluar mi sistemin e iftirahut, të spiunllëkut, të rushfetit dhe të pusisë?
A është fakt, apo jo, që shumica e proprietarëve të dheut në Shqipëri i kanë grabitur dherat që kanë ose nga fshatarët ose nga Shteti, dhe që bujqët përdoren si bagëti e janë bërë gjysmë-njerës të verdhë e të shtrëmbër nga rojtja e keqe?
A është fakt, apo jo, që ky system skllavërie jo vetëm mprohet nga “guverna”, po njerëzit dhe miqt’ e “guvernës” e zgjerojnë për ditë duke kallur nën zgjedhë edhe fshatëra që gjer më sot nuk ishin çiflik?
A është fakt, apo jo, që Populli” s’ka bukë as punë, dhe që “guverna” jo vetëm nuk i përkrah fshatarët po u thëthin gjakun me hua mme zor, me taksë dhe me grabitje?
Në qoftë se këto janë ose s’janë fakte, Populli i Shqipërisë e di shumë mirë. Dhe gjykimin e tij s’munt ta ndalojnë as klika e Sodomës së re, as ndonjë fuqi në botë.

Ca nga të mirat që i kanë ardhur Shqipërisë nga shqiptarët e Amerikës

by

Fjala memoriale që dha Fan S. Noli në Parlamentin e Shqipërisë më 11 shkurt 1924, në kujtim të Presidentit Woodrow Wilson./
Ne Foto:Kryetari i Vatres, Imzot Noli ne takimin me Presidenti Woodrow Wilson me 4 korrik 1918 prane varrit te presidentit te pare te SHBA-se, George Washington/
Të hënën pas darke, më 11 shkurt, 1924, Imzot Fan Noli, Kryepeshkopi dhe Mitropoliti i Durrësit, Gorës dhe Shpatit, mbajti në Asamble këto fjalë memoriale për Presidentitn e Amerikës, Woodrow Wilson:
Imzot Fan Noli : – Z. Kryetar. Nga shkaku i një moskuptimi, nuk u ndodha të hënën e kaluar në mbledhje, kur u përmend vdekja e Presidentit Ëilson. Kisha pak fjalë për të thënë atë ditë e, pasi nuk munda, ju lutem, të më jepni leje t’i them sot.
Zëra : Pranohet.
Imzot Fan Noli : Amerika edhe tërë bota vajtuan këto ditë vdekjen e Woodrow Wilson-it, të njëzet e tetit President të Shteteve të Bashkuara. Pranë Amerikës merr pjesë në këtë zi edhe Shqipëria, e cila qan në fytyrën e tij amerikanin e madh, idealistin bujar dhe mbrojtësin e saj më të fortë.
Titulli “amerikan” mjafton, që ta bëjë popullin tonë të marrë pjesë në ]do vajtim të Amerikës, se, që të gjithë, e dimë sa të mira kemi parë prej saj. Që më 1900 Amerika ka qenë kurbeti më i madh i shqiptarëve. Që më 1914, kur Shqipëria u shkel prej të huajve, Amerika u bë vendi ku shqiptarët shkonin për të shpëtuar jetën e tyre e për të fituar bukën e fëmijës. Për njëzët e pesë vitet e fundit Amerika ka qenë për shqiptarët një fushë pune dhe një shkollë: Një fushë pune ku fitonin aq para, sa ishin të zotët dhe një shkollë, ku mësonin respektin e kanunit, disiplinën, vlerën e organizimit dhe detyrat kundrejt atdheut, kështu që ktheheshin në Shqipëri krejt të transformuar dhe njerëz me ide të reja. Për të kuptuar sa influencë ka patur kurbeti i Amerikës mbi Shqipëri, marrim këtë shembull të vogël: Në një fshat të fushës së Korcës prej tetëdhjetë shtëpish, kam gjetur dyzet vetë që kishin qenë në Amerikë dhe dyzet të tjerë, të cilët janë në Amerikë edhe sot. Me fjalë të tjera, ]do shtëpi ka patur nga një djalë atje. Mund të thuhet me siguri që tetëdhjetë përqind prej shtëpive të reja të Shqipërisë Jugore janë ndërtuar me para të fituara në Amerikë. Gjithashtu, mund të konstatohet lehtë që një e katërta e popullatës së Prefekturave Jugore ushqehen drejtpërdrejt me para të ardhura nga Amerika e tri të katërtat përfitojnë prej tyre para indirekt. Për qetësinë, e cila mbretëron në Shqipëri nën Shkumbin dhe ve]anërisht në Labëri, e cila ka qenë gjithnjë e turbulluar, ka një shkak dhe ky shkak është kurbeti I Amerikës, se atje toskët dhe lebërit tanë u bënë punëtorë të urtë, qytetarë dhe patriotë modernë.
Në Amerikë shqiptarët themeluan Kishën Kombëtare, një bimë e rritur me djersën e punëtorëve tanë të atjeshëm, e cila pastaj u transplantua në Shqipëri. Ky institucion, si] e dini, ka ndrruar faqen e Toskërisë Jugore. Atje u themelua “Vatra”, shërbimet e së cilës sot, për shkaqe të ndryshme, nuk ]mohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë që të ]mohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë, që të ]mohen ashtu si duhet. Edhe Kongresi i Lushnjes ka buruar indirekt prej “Vatrës”. Guvernën e Lushnjes e pro]edoi Guverna e Durrësit, së cilës koha do t’i japë një faqe të historisë sonë, se pa të dytën nuk bëhej e para. E mirë, a e ligë, guverna e Durrësit ka qenë nëna e Guvernës së Lushnjes. Që të gjithë e dini se Guverna e Durrësit u organizua nën kryesinë dhe me niciativën e një delegacioni të “Vatrës”, të dërguar për këtë qëllim me para të Amerikës. Në këtë, mund të shtojmë që, nga të paktat libra letrare që kemi, gjysmat, të paktën, janë shtypyr me paratë e shqiptarëve të Amerikës. Pas fakteve të sipërme që numërova, është e tepërt të them që rilindja kombëtare do të ishte vonuar kushedi sa vjet, sikur të mos ekzistonte kurbeti i Amerikës.
Këto janë ca nga të mirat që i kanë ardhur Shqipërisë nga shqiptarët e Amerikës. Tani do t’ju përmend disa të mira që i kanë ardhur prej Amerikës drejtpërdrejt. Më 1914, kur u shkel Toskëria dhe u derdhën me mijra refugjatë në Vlorë, ku vdisnin nga ethet, nga uria dhe nga e ftohta, vetëm një vend u kujdes t’u dërgojë ndihmë këtyre të mjerëve dhe ai vend ishte Amerika. Pas luftës, kur Shqipëria ishte e shkretuar dhe e plagosur prej invazioneve të huaja, prap Amerika dërgoi Kryqin e Kuq që t’i lehtësonte vuajtjet. Dhe një nga të vetmet, në mos e vetmja shkollë moderne që kemi, është ajo e Amerikës, Shkolla Teknike. Dhe, kur themi Amerikë, na kujtohet një emër, sa që të gjitha këto kanë ngjarë, kur nga Shtëpia e Bardhë e Ëashington-it administronte Shtetet e Bashkuara i shkëlqyeri dhe shumë i vajtuari Presidenti Ëillson.
Ve] titullit “amerikan” Ëilson ka për mirënjohjen tonë edhe një tjetër, atë të idealistit dhe të profetit të vëllazërimit kombëtar dhe të paqes së përbotëshme. Presidenti Ëilson ishte idealist, se ishte amerikan. Ata që kujtojnë se Amerika është vendi ku njerëzit kujdesen vetëm për të bërë dollarë, nuk e njohin Amerikën aspak. Fakti që një idealist si Ëilson u zgjodh dy herë president, arrin për të provuar tezën tonë. Dhe kjo tezë nuk rrëzohet aspak prej faktit që Amerika nuk i ra pas Ëillson-it, se ky u mund prej një grupi tjetër idealistësh. Ata që kanë studiuar historinë greke do ta kuptojnë më mirë këtë ngjarje. Athinasit e vjetër kishin një kanun sipas të cilit i bënin syrgjyn qytetarët e tyre më të mirë dhe më të shkëlqyer, nga frika se mos bëheshin një rrezik për lirinë e vendit. Shkaqet e tjera të rrëzimit të Ëilson-it janë sekondare.
I biri i një prifti me origjinë irlando-skoceze, lindur në Virginia, në shtetin, i cili i dha Amerikës më parë dy presidentë të shkëlqyer, Ëashington-in dhe Monroe-n, Presidenti Ëilson u rrit në kishë, në një rrethim fetar me ungjillin në dorë, i predesinuar apostull i një ideali kristian dhe njerëzor. Si profesor, si kryetar i Universitetit Princetoën, si guvernator i shtetit Neë Jersey, si President i Shteteve të Bashkuara që më 1913, deri më 1921, në ]do gjest e në ]do fjalë shfaqej njeriu mistik i illuminuar, i dërguar prej Perëndisë për një mision të shenjtë. Pranë një karakteri të ]eliktë kishte mirësinë e Shën Fran]eskut. Sikur të kishte lindur në kohë të mesme, do të ishte bërë pa fjalë një kryqtar, ose një evangjelist i racave pagane dhe barbare. Fuqinë e qeverisë e kërkoi dhe e fitoi jo si një qëllim, po si një mjet për apostullatin e tij. Më 1916 u përpoq të sjellë paqen dhe më 1917, ndonëse pacifist i bindur, u detyrua prej opinionit publik të hyjë në luftë. Pas armisticë u përpoq t’u imponojë luftëbërësve një paqe të drejtë, të bazuar mbi idealet e tij. E dini që të gjithë cili qe programi universal i Ëillson-it në Versajë. Cili prej jush s’ka dëgjuar të katërmbëdhjetë pikat e Ëillson-it, të sintetizuara në paktin e Lidhjes së Kombeve? Po në Versajë Ëillson u ndodh si Danieli në Shpellën e Luanëve. Ironia e situatës ishte që aleatët kujtonin se tërë programi idealist i Ëilson-it s’ishte ve] një propogandë hipokrite për të gënjyer opinionin e përbotshëm dhe për të fituar luftën. Se kjo është tragjedia e të gjithë idealistëve, që bota kujtojnë se idealizmi i tyre është vetëm një maskë për të fshehur qëllime egoiste dhe materialiste të përvjedhura. Në Paris, Presidenti Ëilson, midis habitjes së aleatëve dhe tërë botës, provoi që kish ndërmend ato që thosh me gojë. U përpoq me tërë forcën e tij që t’u imponojë aleatëve programin e tij, po qëllimin e tij nuk e arriti gjer në një pikë. I vajtur në Evropë si triumfator, si Moisiu i zbritur nga Mali Horeb me pllakat e ligjës, kthehet në Amerikë, oh sa i ndryshuar nga ai i pari, “quantum mututus ab illo”, me zemër të thyer, me trupin të tronditur, me fytyrë tragjike dhe madhështore, me damkën e Golgotës së shtypur në ballë prej hekuri të kuq, po me flamurin e vëllazërimit të kombeve edhe në erë përpjetë, kryelartë midis furtunës së talljeve dhe kritikave. Ai me dhe atë copë të fitores që mundi të shkëpusë nga thonjtë e luanëve të Versajës, tani vendi i tij do t’ia rrëmbente nga duart. “et jamjam perdebat quod tenebat”.

ËILSON BËRI MË TEPËR SE }DO NJERI PËR INDIPENDENCËN E
SHQIPËRISË

Senati Amerikan refuzoi të ratifikojë Paqen e Versajës, të kryesuar prej Paktit të Lidhjes së Kombeve dhe Ëilson, nga zenithi më i lartë i lavdisë, ku ka ëndërruar të hipë në histori të botës një njeri, u rrokullis dhe u rrëzua përdhe.
O, ]far rënie qe ajo, o qytetarë!
At’here ju e unë a gjithë ramë,
Dhe tradhti e gjaktë mbretëroi mbi ne.”
“O, ëhat a fall, o citizens!
Then you and I and all fell doën
And bloody treason reigned over us.”
Dhe Evropa vazhdoi luftën nën maskën e paqes. Evropa s’e deshi paqen e Wilson-it dhe Amerika e refuzoi, sapo s’e desh Evropa vetë, që interesohej vitalisht dhe drejtpërdrejt. Që atëhere Ëilson-i vdiq, sikundër e provojnë fjalët që ka thënë në shtratin e vdekjes: “Jam gati. E mbarova misionin tim. S’jam më ve] një makinë e vjetër e shkallmuar”. Dhe u shtri e fjeti si luan profeti buzar i paqes njerëzore, at’ spiritual I Lidhjes së Kombeve, titani dhe kalorësi idealist, me një serenitet dhe në qetësi olimpike, që është një sfidë supreme për talljet e skeptikëve cinikë, turishtrembër dhe zemërtharë.
I mundur? Bah! I vdekur? Kush e tha? Fara e idealit që mbolli do të rrojë e gjallë sa kohë ka zemra njerëzore në botë. Ah, prehu, o shpirt i martirizuar. Lufta jote s’ka qenë e kotë, se atje ku ka varre si i yti, atje ka jetë dhe ngjallje.
Titulli i fundit, last, but not last, për mirënjohjen tonë është se Ëilson bëri më tepër se ]do tjetër njeri për indipendencën e Shqipërisë, duke shpëtuar direk vendin tonë nga coptimi dhe duke i siguruar indirekt, me anën e Lidhjes së Kombeve, kufirin e 1913-ës. Madhështia e tij morale duket pikërisht në mbrojtjen e të drejtave të kombësive të vogla. Këto në kohën e luftës, si mbreti i vjetër i Persisë, i cili flinte i qetë me emrin e Themistokliut, mbaheshin midis dëshpërimit me një shpresë: “kemi Ëilson-in”. E kam njohur këtë kalorës të kohëve të harruara, në një kohë tragjike, më 4 korrik 1917, në jahtin Presidencial “Mayfloëer”, kur, i rrethuar prej kabinetit, prej trupit dipllomatik dhe prej përfaqësonjësve të racave të ndryshme të Shteteve të Bashkuara, shkonte në varrin e Ëashington-it për të prononcuar të parin diskurs luftëtar. Atëhere iu afrova dhe i bëra një apel në emër të kombit tonë fatzi dhe përgjigjen e tij bujare e mbaj mend, sikur po e dëgjoj sot: “Një zë do të kem në Kongresin e Paqes dhe atë zë do ta përdor për të mirën e Shqipërisë.”
Dhe e mbajti fjalën e tij. Në janar, 1920, një erë zije e dëshpërimi kish rënë në të gjithë anët e vendit tonë, i cili qe si një i vdekur në agoni. Projekti i copëtimit të Shqipërisë, i redaktuar prej aleatëve, ishte bërë i njohur dhe pritej vetëm një firmë, që të bëhej fakt definitiv. Firma që mungonte ishte ajo e Presidentit Ëilson, firma që nuk u vu në atë projekt aq të padrejtë. Presidenti Ëilson, jo vetëm nuk vuri firmën, po u përgjigj edhe me dy nota, në të cilat mbronte të drejtën e Shqipërisë së vogël për vetqeverisje, dy nota që janë dy nga xhevahiret më të ndritshëm të karierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë dhe na dhanë rast të marrim frymë e të përgatisim lirinë e Shqipërisë, që gëzojmë sot. Që prefekturat jugore nuk u invaduan para se të caktoheshin kufijtë, kanë një shkak dhe shkaku është Presidenti Ëilson. Dhe si u hoq nga fuqia Presidenti Ëilson, kush e mori mbrojtjen e Shqipërisë? Ishte Lidhja e Kombeve, krijesa e Presidentit Ëilson. Kur Shqipëria u qas në Lidhjen e Kombeve, në dhjetor 1920, kur unë si delegat i Shqipërisë ndenja në një radhë me përfaqësuesit e shteteve të tjera të qytetëruara të botës në Gjenevë, kur indipendenca jonë u njoh përsëri zyrtarisht, kur vendi ynë shpëtoi nga makthi i invazioneve të huaja, kur u vendos një mjet paqësor për të rregulluar konfliktet e kufirit tonë, kur populli ynë mori vehten dhe pa një ditë të bardhë pas aq mjerimesh dhe vuajtjesh të patreguara, ndjeva një lëmsh mallëngjimi në grykë dhe më rrotullohej në kokë një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare, emri i Presidentit Ëilson. Një herë, në Parlamentin anglez Edmund Burke ka thirrur me dëshpërim: “Alas, the age of chivalry is gone”! Ajme! Koha e kalorësisë shkoi! Presidenti Ëilson e përgënjeshtroi këtë asersion dhe provoi në shekullin e njëzet që ka një vend, i cili edhe produkon kalorës bujarë për të mbrojtur jetimët, të vejat dhe të shtypurit. Qysh ta qajmë e ta vjatojmë këtë kalorës pa frikë edhe pa njollë, chevalier sans peur et sans reproche! U eklipsua Dielli i të vegjëlve dhe i të mjerëve. U rrëzua përdhe dushku i madh me degët e të cilit kishin ndërtuar folenë e tyre ëndërrronjësit idealistë dhe nga ky rrëzim oshëtiu me rënkim pylli i errët i dheut dhe u zhduk vizioni i një bote më të mirë dhe më njerëzore. Po zemrat përpjetë! Sursum corda! Amerika, ajo nënë bujare që i ka dhënë botës Ëilson-in, ka për të lindur edhe të tjerë kalorës si ai, kalorës të cilët të kenë mbi shqytin e tyre kryefjalën e Virgjilit: “Parcere parvis et debellare superbos”, kalorës të cilët të mbrojnë të vegjëlit dhe të përunjin kryelartët, kalorës të cilët të vazhdojnë dhe të mbrojnë veprën e paqes, e vëllazërimmit, e mirëdashjes ndërkombëtare.(Dielli-arkiv)