Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Katarzë e vonuar që sfidon dashuri njerëzore

by

Mbi romanin “Përtej perdes gri” – Agron Shele/
nga Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI/
Epilogu si shtjellim/
Të bësh një përmbledhje ngjarjesh mbi romanin “Përtej perdes gri”, të Agron Sheles, duhet gjurmuar, jo vetëm në thellësitë e subjektit, por edhe në disa pika fillimmbarimi rrëfimor. Me anë elementesh narrative, mbështetur qoftë edhe vetëm te një personazh, qartë shtrihen korrelatat e ecejakeve jetësore, ku vetë personazhi shryn ngarkesa fajësie, përmes të cilave tragjikja përvidhet për të mbetur si shprehje qendrore e përmbajtjes. Personazhi si Adriana, është boshti rreth të cilit ngrihet skena përtej perdes gri, ku faji dhe pafajësia i mprehin kthetrat e dyluftimit. Ajo e kupton se jeta braktiste, por kurrsesi të harronte. Në këtë ngjarje preken ca zona të ndaluara të problematikës së shoqërisë sonë.
Nuk do ta konsideroja të zakonshëm fillin e analizës së romanit, nga Epilogu. Mirëpo, nisma e rrëfimit me anë frazash të kombinuara, si monologu e më pas dialogu, për të vijuar me rrëfimin në vetën e parë si zë autorial, pastaj në vetën e tretë, ku personazhi femëror e vijon rrëfimin, duke e mbyllur me epilogun. Një personazh si Adriana, pëson dy gjendje mendore, duke marrë parasysh faktin e involvimit të saj në ngjarje, megjithëse ajo e mban çelësin e rrëfimit, duke e hapur dhe mbyllur atë, në kohën që i duket e arsyeshme. Nuk e di, nëse kjo përkon me shprehjen e njërit nga personazhet: “Të kisha thënë, femrat janë krijesa që mbyten në egoizmin e tyre”.
Në romanin “Përtej perdes gri” trajtohen ngjarje të dhimbshme e dukuri tmerrësisht të hidhura, nëpër të cilat kalon, pa përjashtim, edhe shoqëria shqiptare. Për këtë, në vazhdimësi, vihemi përballë një dileme të madhe: si mund të shmangen prapësitë e botës? Dhe, jo lehtësisht, konstatojmë! Prapësitë, kësaj radhe, kanë një vendbanim të përcaktuar. Autori, hollësisht përshkruan peizazhe të njohura, të identifikueshme… “Kishte ditë që re të dendura ngjyrë plumbi rrethonin malin e Dajtit. Vjeshtë. Shirat ishin në prag të fillimit të stinës së tyre. Nuk e di pse qëndroja në atë lokal të vogël dhe të veçuar pranë Lanës”. Kështu fillon rrëfimi… Një përshkrim ambienti i harmonizuar tërësisht me ngjarjen, përjetimet dhe botën shpirtërore të personazheve.
Subjekti njohës është definitivisht në duart e shkrimtarit. Përshkrimi nismëtar ofron ngjyrime biografike…, megjithëse linja rrëfimore e ka të panjohurën për pikënisje, si rrëfim i një vajze që rrëfehet… Dhe, ka pse të rrëfehet.
Çdo gjë fillon me përshkrim parapërgatitës, konceptual, për një situatë refleksesh gri, gjë që gjithashtu e përsërit edhe në përmbyllje të romanit. Megjithëse, autori e mbyll ngjarjen me hapy end, në favor të personazheve kryesore, ai në fakt i risjell notat e ngjashme përshkrimore, si në fjalinë e fundit: …Bie shi! Me këtë, siguron mbylljen e një ngjarjeje, por siç duket aludon në vazhdimësinë e një procesi, vazhdimësinë e shumë ndodhive të njëjta, të keqpërdorimit e dhunimit të vajzave shqiptare. Pavarësisht që atë vit: “Pranvera erdhi me lule shumë. Mimozat lajmëruan të parat ardhjen e kësaj stine të bukur, por dhe dallëndyshet s’mbetën pas”, shkruan pak më vonë autori, por tragjedia vjen me përmasa të tmerrshme…, andaj në përmbyllje të romanit i kthehet pothuajse të njëjtit përshkrim: “Qyteti mbulohej me mantelin e errët dhe një qetësi e çuditshme, që rrallëherë përcillte angullimën e ndonjë qeni, apo zhurmën e ndonjë makine të vonuar, tregonte misterin që e rrethonte”.
Si praktikë e mendimit kritik është përshtrirja e vëmendëshme mbi rrëfimin. Denisa “u përball me errësirën e shpirtit të një demoni, provoi shkallën e marrëzisë së njeriut, ndjeu poshtërimin më të madh dhe engjëjt krahëbardhë nuk e mbrojtën, por i dërguan këtë natë madhështore, që të kuptonte shkëlqimin e ditës së re. Mbylli dritaren dhe shkoi para pasqyrës. Donte të rrëfehej, të bisedonte me të për thyerjen e kristalit të shpirtit, për trishtimin e madh që e torturonte, për atë tmerr që shkriu ëndrrat prej bore.” Këtu, vërtet që ishte rrënuar ekuilibri.
Lidhja rrëfimore, kaq e ngjeshur, kërkon më shumë përkushtim analitik. Për të siguruar një qasje më transparente nga subjekti i romanit, jo vetëm që të duhet vëmendje, logjikë dhe përqëndrim i konsiderueshëm që të përballesh me Epilogun, ku tek e fundit bartet tërë pesha e ngjarjes (që të lidh me pikën fillestare), përtej konturave të trishta të skicimit të jetës brenda familjes shqiptare. Dinamizmi i jetës brenda një shoqërie tejet aktive, bën që fati i individit nganjëherë të ngulfatet në vetë lirinë e shumëdëshiruar të të rinjëve, të cilët krijojnë ngjarje, duke e rimarë fatin në duart e veta. Po të vësh në peshore raportet e brezave…, më duhet të pranoj se, ekziston akoma një diferencë ironike në logjikën dhe qasjen tradicionale të zgjidhjes së konfliktit. Si krijues që njeh esencën e realitetit jetësor të botës ku sillet dhe jeton, dhe rrjetin e fenomeneve ku ndeshet me praninë e koncepteve, autori, përdor përvojën ndijore të jetës dhe nënvizon ligësitë dhe dehumanizimin e individit.

Viktimat e një dashurie të padestiluar

Agron Shele, synon trajtimin e një teme dashurie shumëdimensionale, me një realizim mjaft bashkëkohor. Sot, qoftë edhe përmes artit, sikur na është bërë e zakonshme, që të përballemi me të tilla ngjarje, për shkak problemesh familjare, sociale, ekonomike…, teksa ngjarja e këtij romani është kryekëput rezultat i tëhuajësimit të individit dhe mungesës së dashurisë, e cila më pas bartet si një epidemi që merr jetë!
Në këto vëzhgime kritike njohim fluiditetin verbal të një dashnori të rregjur, kundrejt pritshmërive të një vajzusheje që nuk e ka kaluar pragun e ëndrrave, nga ana tjetër, qëndron dashuria e një çifti, që vijnë më të matur dhe e ruajnë ekuilibrine një bashkëveprimi vlerash për njëri-tjetrin. Të dy çiftet janë postulate të rëndësishme për botën që sodit përtej perdes gri… Të parët: Eltoni dhe Adriana, të dytët: Landi dhe Denisa, janë ndërlidhja e ngjeshur e subjektit, që për tërë lexuesit janë mesazh i rëndësishëm moralizues. Si veprojmë përballë dashurisë, kur dashuritë vijnë të ndryshme?! Ndonjëra lind gjatë një feste ditëlindjeje në “Bar Amerika”, përballë piramidës, e ndonjë tjetër në rrugët e përbotëshme! Atëherë cila nga këto dashuri është e vërtetë? Cila kërkon flijim, vetëmohim…?
Në këtë hamendje përzgjedhjesh, na vjen në ndihmë Landi, një personazh shumë i kompletuar, i cili mes një morie mendimesh të trazuara, pohon: “jeta ka dallgë dhe stuhi shumë më të tmerrshme se deti, por vetëm dashuria e vërtetë vendos dhe rimëkëmb paqen shpirtërore”, ndërsa ky pohim Denisën e bëri të buzëqeshte, sepse iu duk si një thënie profetike e tij. Bashkërisht, Landi dhe Denisa e përfaqësojnë realitetin sipas normave të shëndosha njerëzore, andaj dashuria e tyre përshkruhet kësisoj: “Për mua ti je një det i gjerë, ku dashuria ime do të jetë përjetë në lundrim të sigurtë”, deklaron Landi, përderisa Denisës, dashuria “ia drithëronte zemrën dhe shkaktonte mijëra re”. Mirëpo, dashuritë nuk vijnë me të njëjta histori, ashtu si vetë fatet njerëzore, prandaj dilemat vazhdojnë… Pse dashuria manifestohet në mënyra të ndryshme? A thua, pse…? Kur mungesa e dashurisë na shpie deri në krim?
Katarza po ndodh…, e çuditshme kur ajo bëhet pjesë edhe e një personazhi të marrë (Adriana), megjithëse pak e pazakonshme, prania e ndërgjegjes deri në atë masë. Ishte pikërisht Marta, e cila nguron të pranojë të vërtetën, si rezultat i frikës që tani më e ka mbërthyer nën pushtetin e vet; pastaj Monda, përmes heshtjes sikur e miraton vendimin për të mos u involvuar më shumë në rrezikun e mundshëm; Adriana ngulfatet nën vellon e turpit dhe vetëmohimit të jetës. Një botë e tërë femërore e gatshme për të flakur pozitën inferiore, madje është dhe shumë e mirëpritur edhe përkrahja e Erisës…
Po vjen një ditë, kur në rrethana të pasigurta edhe ”gjumi trembej nga mendimet e trazuara. Gjumi i munduar zbriti me ëndrra të frikshme, të cilat, herë e hidhnin ngrehinave të kobshme dhe zëri i çjerrë përfliste duart mëkatare në atë errëti të pamatë, herë e nënqeshte dhe e përmbyllte përbrenda fatit të imponuar”. Pikërisht kjo ndjenjë, reflektohej krejtësisht e shpenguar në shpirtin e Denisës. Ajo më nuk ishte vetvetja, jetonte në një burg shpirtëror që iu krijua pa fajin a saj. Jetonte midis ekuilibrash të rrënuar ndjesor dhe i bëhej se “Kërcitja e bravës kumboi njëlloj si hapja e dyerve të hekurta nga gardianët”. Këshu, pa ndërprerë “brenda shpirtit të saj luhej melodrama e madhe. Ankthi i përzier me botën e trazuar të ndjenjave, e kishte në një gjendje dyzuese, ku frika dhe pasioni, drithëronin zemrën”. Kjo kërkon trajtim e hulumtime të ndryshme njohjesh. Për këtë nevojitet një hap logjik i domosdoshëm, ku nuk përjashtohet as metamorfoza e përjetimit, sipas mentalitetit. Mos vallë, ajo është inspirim, për të cilin gjithmonë më shumë flasin sytë?!
Si një ikonografi të tërë konceptesh mbi ngjarjen e këtij romani, njohim: çiltërsinë e individit (të riut) që bie në komplikime, si pre e tendencave të vetëdijshme nga përfaqësues të ligësisë, përfaqësime unifikuese në praninë ose përjashtimin e fajit, relativizimi i ngjarjeve serike, të përsëritura deri në fatalitet, finalizime të dobishme mbi projektime paraprake.
Jeta vazhdon, por nuk mund të thuhet se vijon pa thyerjet shpirtërore, pa kujtimet e hidhura…, ngjarja nuk njeh faza të ndryshme të zhvillimit, por e ruan njëtrajtshmërinë narrative. Nga ana tjetër, “Adriana përfytyronte pasazhe të ndryshme: ditën që ishte njohur, më pas xhirot e gjata nëpër bulevardin kryesor, puthjen e parë te “Kodra e liqenit”, dashurinë në kthinën e atij lokali dhe në fund, për të gjitha këto, vuante ankthin e shoqërimit me njeriun e gabuar”. Kjo gjendje: herë e shtynte drejt tij, herë e ndrydhte. Jeta e saj ishte ngatërruar më keq se një lëmsh. Nën presionin e mendimeve të tilla, e vetëdijshme për pasojat, në të cilat ishte zhytur pa menduar fare, Adriana tani më mendon kthjellët, mandje giximshëm i drejtohet dhe Martës: “Është një detyrim që ne duhet ta përmbushim. Ai njeri duhet të ndëshkohet për të mos lënduar nesër të tjerë njerëz”. Ajo më as që mendon për veten, por për të mirën e atyre dhjetëra vajzave që keqpërdoren gjithandej dhe padashje bien pre e një hipokrizie mashkullore që vepron në emër të dashurisë. Po Denisa ishte bindëse: ”…tregoi para gjykatësit ndodhinë e asaj nate të tmerrshme, …dramën e dhunimit të një adoleshenteje”. Këtu edhe shembet bota iluzore e një vajze të pafajshme.
Romani përfshin një diapazaon të tërë kërkesash e interpretimesh, të cilat në zhvillimet e sotme letrare përkojnë me normat globale, të aktualizimit të promblematikave shoqërore, dukurive të shumta negative, si aranzhim përmasash zhvillimore në suaza të shoqërive në tranzicion. Mirëpo, jo të gjithë janë të prirë për të provuar të panjohurën, si ndodhi me Adrianën, kur: “Para syve të saj shfaqej një mjegullnajë e tmerrshme, ku çdo shkreptimë drite, tretej në ngrehinat e përthyera të pasazheve, që reflektonin pasojën e veprimeve të saj. Aty nuk përflitej për imazh apo rregullsi, që duhej të vendoseshin, por për një plagë të hapur, që në çdo çast shkaktonte dhimbje dhe çorientonte gjithë mendjen. Si fije e pandashme rrëfimore mbetet edhe Marta, si ai shpendi zemërbardhë që nuk mund të ngjitej drejt kaltërsive qiellore. Kështu, ideali mbi rolin e arsyes është tipar i kuruar nga tradita e familja, mbi një korrigjim qëllimesh. Arsyeja njerëzore ndikon në veprimin e individit, megjithëse fundi i historisë nuk shënon dhe fundin e idealit.

“Kokat” e Omer Kaleshit zbarkojnë në “Kërçovën” e Amerikës

by

NGA LUAN RAMA/
Të duket disi e habitshme por “kokat” e Omer Kaleshit (madje kësaj rradhe dhe vetë koka e tij) para pak kohësh zbarkuan në Amerikë. Duket se në botë ka dy vende që quhen Kërçovë: Kërçova e shqiptarëve në Maqedoni dhe “Kërçova” (apo kërçovarët) e Amerikës në Chicago, ku në këtë qytet kaq të njohur të Amerikës dhe veçanërisht në rrethinat e tij, jetojnë qindra e qindra familje kërçovare, të cilët e kanë boshatisur Kërçovën reale dhe e kanë spostuar atë në qytezat e vogla rreth Chicago-s si në Desplaine, në Arlington Heigts, Elk Grove, Rolling Medows, Schambourg, Hofman Estates, Elmhrust, etj… Vetëm në Illinois, gjer në Madison janë pothuaj rreth 5600 kërçovarë. Sigurisht, këtu nuk është fjala për numrin e madh të kërçovarëve dhe të shqiptarëve të Prespës apo shqiptarëve të tjerë të Chigaco-s, çka krijojnë një komunitet të madh në Illinois (vitet e fundit mjaft shqiptarë kanë ardhur dhe nga jugu i Shqipërisë). Fjala është se këta shqiptarë, krah modernitetit jetojnë gjithashtu dhe me trojet e tyre, me historinë, traditat, me aktualitetin që edhe pse larg e ndjekin me një interes të jashtëzakonshëm, njëlloj si të ishin në shtëpitë e tyre, ku kthehen çdo vit.
Bashkë me Omer Kaleshin ne ishim ftuar si miq të veprimtarisë së përvitshme që organizon shoqata shqiptaro-amerikane”Uskana”, pra në “Sofra kërçovare”, Omeri si një kërçovar i vjetër dhe një personalitet i njohur artistic në botën e pikturës, origjina e të cilit lidhet me ato troje, dhe unë, meqë kisha shkruar nje libër mbi jetën e tij, i titulluar, “Omer – shtërgu nga Ballkani”, i botuar për këtë rast nga shtëpia botuese në Huston “Jalifat Publishing”, me ndihmën e zotit Ramiz Tafilaj. Dhe ishte e habitshme të ndodheshe në atë mbrëmje shqiptarësh që u hap nga himni amerikan dhe shqiptar dhe ku menjëherë vallet, këngët tradicionale apo ato të lehta, recitimet e fëmijëve në gjuhën shqipe, flamujt, etj, gjithçka të bënte të harroje se ishe në Amerikë. Profesor Ilaz Kadriu, kryetari i shoqatês “Uskana” Ilir Zenku dhe miq të shumtë e pritën Omerin me një respekt të veçantë. Sapo Omeri u fut në mesin e kërçovarëve, brezi i vjetër i emigracionit iu afrua dhe ky rreth njerëzisht, të njohur mes tyre dekada më parë, rigjetën mes tyre vitet e fëmijërisë, të rinisë dhe kujtimet për varret e të parëve, shkollën “Kastrioti” ku ishin ulur në bangat e shkollës së hershme në gjuhën shqipe. Dhe këto kujtime ishin të shumta, por Ismail Shabani, një nga emigrantët e viteve 60’ e kujtonte me nostalgji ardhjen e Omerit në Chicago në vitet 70’, në restorantin dhe hotelin e tij në një nga avenytë më të bukura të Chicago-s, në “Aveny Michingan”. Duke biseduar me Ilaz Kadriun, këtë profesor të shkëlqyer të frëngjishtes, i ardhur pas viteve 90’ në Amerikë, mëson se historia e emigracionit kërçovar në Amerikë është tepër e hershme dhe fillon që me vitin 1902 me ardhjen e emigrantit Sali Çaushi nga Kërçova. Por emigracioni i vërtetë nga Kërçova nisi në fakt nga vitet 60-70, kur në Jugosllavinë e Titos, Kërçova u la në harresë dhe në pamundësi zhvillimi. Vetëm në vitin 1974, nëAmerikë, Kërçova kishte rreth 4000 emigrantë.
Por le të kthehemi pak në ato ditë ku të bënte përshtypja mikpritja kërçovare, kudo që shkoje, pasi kërçovarët në Chicago janë një komunitet puntor, njerëz inteligjentë, ku pothuaj të gjithë të thonë se “Amerika është vend i mundësive”, “që të jep shansin të përparosh” dhe kjo shikohet konkretisht në brezin e ri që janë nëpër universitetet më të mira apo të tjerë që sot janë në vënde dhe profesione të privilegjuara si mjekë, inxhinjerë të teknologjive të reja, avokatë, biznesmenë në fusha të ndryshme, etj., ku mund të flasësh për kryetarin e këtij komuniteti, doktorin Luan Elezi të spitalit të Elmhrust, avokatin Shefik Idrizi, magjistren në fushën ekonomike Lule Elezi, profesorin Astrit Mehmeti, profesorin e muzikës Afrim Shabani në Universitetin Bloomington, doktorin e letërsisë angleze Lirim Neziri, bisenesmenët Idriz e Adi Shabani, doktor Amit Baftiri apo mjekun-poet Xhabir Alili e shumë të tjerë. Djali i Azem Begzatit, kryetarit të Qëndrës Kulturore shqiptaro-amerikane, së shpejti shkon si ambasadori i Amerikës në Poloni, e po kështu dëgjon të flitet dhe për diplomatin tjetër nga Zajazi i Kërçovës Bix Aliu, që punoi shumë gjatë kohës së konferencës në Rambouillet të Francës… Po, Amerika duket se është vend i shanseve dhe i energjive. Këtë ta thotë dhe një kërçovar simpatik që shumë vite më parë jetonte në Zvicër, por që sot, lumturohet me fëmijët e tij që shkëlqejnë në muzikë apo sportin e karatesë duke përfaqësuar ekipe me emër të Chicago-s. Ne shkuam një ditë të takojmë të atin e tij, Faik Hajroja, njeri i nderuar në gjithë komunitetin, por dhe i njohur në rrethet politike amerikane, pasi ai, si dhe të tjerë shqiptarë me influencë, bashkëpunuan me senatorët amerikanë miq të Shqipërisë e Kosovës, me politikanë si me Bob Dolle, Mark Kirk, Henry Hyde, me presidentin George Bush, (ati), me sekretaren e Shtetit Madeleine Ollbright apo gjeneralin e famshëm Westly Klarck e shumë të tjerë. Jeta e Faikut është një jetë e tërë për shqiptarinë. Midis këtyre miqve të rinj, të bënte përshtypje dhe një nga restorantet «shik» në rrethinat e Chicagos, i quajtur «Toskana» dhe që menaxhohej nga vëllezërit Murati, ku të binte në sy shija e atyre djemve që mund të barazohej me atë të restoranteve të njohura pariziane, pasi ata kishin dhe një cilësi të veçantë: ishin adhurues të verës franceze që gjëndej gjithnjë në qilarët e tyre.
Sigurisht, shumëkush nga kërçovarët, duke lexuar librin «Omer – shtërgu nga Ballkani» kërkonte të interesohej akoma më shumë për lidhjen e tij me Kërçovën, apo fshatin e lindjes Serbica, për rrugëtimin e tij drejt artit, duke u bërë një nga artistët ballkanikë më të njohur por dhe një piktor europian jo vetëm për nga arti i tij, por dhe për nga mesazhet e tolerancës që mbart në vetvete ky artist, çka është nderuar në shumë botime nga autorë, poetë e filozofë francezë, mes të cilëve Jacques Lacarrière, Gil Jouanard, Alain Bosquet, Laure Cambau dhe padyshim nga Ismail Kadare, i cili i ka kushtuar një studim më vete.

Vëndi i të parëve

Që kur është vendosur në Paris, Omeri rrallëherë është kthyer në vendlindjen e tij në Kërçovë. Askush nga familja e tij e afërt nuk banon më aty. Ky piktakim, edhe pse i rrallë, më shumë i sjell dhimbje, më shumë e trazon në shpirt, sesa e gëzon. Koha që ikën me nxitim, njerëzit e dashur që nuk janë më, varret e shpërndarë të familjes, fëmijëria e përhumbur si në mjegull, mure e shtëpi që kanë mbetur si emblema të zvenitura të një kohe të shkuar, gjithë kjo shfaqet në një horizont të errët, disi shkrumb.”Banorët e fshatit tim të lindjes ishin të gjithë shqiptarë të fesë muslimane, – të thotë ngadalë Omeri. – Shumica e fshatrave fqinje ishin më së shumti kozmopolite: gjysma shqiptarë dhe pjesa tjetër maqedonas, pra sa muslimanë aq dhe të krishterë. Një xhami në krah të një kishe… Stërgjyshi im ishte një nga njerëzit e pasur të fshatit Staroec. Gjyshen time maqedonase e gjeti fëmijë në fshatin Karbunica, jetime dhe të varfër. E mori dhe e strehoi në shtëpinë e vet dhe kur ajo u rrit dhe u bë vajzë punëtore dhe e ndershme, ai e martoi me një nga djemtë e tij, pra me gjyshin tim. Nga kjo martesë lindën dy vajza dhe tri djem.»
Kujtimet për Omerin janë të shtrenjta. Janë prehje, janë imazhe, vende malli e rikthimi që sa vijnë e rishfaqen gjithnjë e më shumë, bëhen të pranishme në mënyrë kryeneçe, me këmbënguljen për të mos u harruar, për të mos u shuar. „Në këtë periudhë Ballkani kalonte sa nën një pushtim në tjetrin, aq sa babai dhe nëna, kur flisnin për ngjarje të mëdha që kishin përjetuar nuk përmendnin data, por epokën e pushtimit nga ky apo ai komb. Për shembull, babai im, kur i fliste, thoshte: “Ati im vdiq në Manastir në “kohën e turqve”… ose “në epokën e Turqisë unë mësova në medresenë “Fatih” në Stamboll”. Nëna ime tregonte sesi prindërit e saj ishin vrarë në “kohën e bullgarëve”. Ata thonin: “shkolla e fshatit ishte ngritur në “kohën e serbëve”… “vajzën e madhe e martuam në “kohën e shqiptarëve”… “vajza e vogël na vdiq në “kohën e italianëve”. Unë gjithashtu kam jetuar vitet e fundit të “kohës së serbëve”. Më kujtohet mirë që fshati ynë kishte një shkollë si dhe një xhami. Mësimet ishin në serbisht. Profesori Milenko Milenkoviç ishte me origjinë serbe. Ishte një njeri që e donin dhe e respektonin të gjithë dhe i pari që u mësonte fshatarëve të lexonin e të shkruanin. Ishte mik i afërt i babait. Milenko e donte muzikën. Të shtunën pasdite, në shkollë, ai luante në violinë. Ishte njeri që studionte. Kopshtin e shkollës e kishte shndërruar në një kopësht parajse. Kishte mbjellë pemë frutore dhe e kishte zbukuruar me trëndafilë e lule të tjera të bukura”.
Historia e vendosjes së babait të tij nga Prapadishta në Serbicë është interesante dhe e pleksur me mitologji. Shtëpia që bleu Ahmeti ndodhej në cepin e fshatit, atje ku fillonin varrezat, në një rrafshinë të shkretë. Meqë ajo shtëpi e braktisur ishte te varrezat dhe gërmadhat e një kishe të vjetër, që vetëm ca mure i kishin mbetur, askush nuk guxonte të vendosej atje, pasi siç thonin fshatarët, ajo shtëpi ishte e nëmur, kishte xhinde që shfaqeshin natën, duke ndjellur vdekjen. Por Ahmeti, edhe pse ishte imam, nuk u tremb të vinte në portat e ish varrezave të ortodokseve. Ai e mori familjen dhe e vendosi atje te „kisha“, siç thonin banorët, atje ku ndahej bota e të gjallëve dhe e të vdekurve. Një imam në portën e vdekjes krishtere. Vallë e dinte Ahmeti se vdekja në vetvete ishte njëlloj për të gjithë dhe se Muhameti e kishte njohur Jezunë si profet, që në të gjallë të tij?… Në Kërçovë, miqtë e tij Omerit i thonë Imer; kur zbret në Shkup e thërrasin Ymer; ndërsa në Shqipëri, Turqi apo në Francë i thërrasin Omer, si në tregimet e vjetra të eposit të kreshnikëve. Në Turqi kolegët e tij e thërrasin Omer “arnauti”. Atij i pëlqen sa arti bizantin e ortodoks, aq edhe arti e kultura islame. Në librin e tij Danube, Claudio Magris, duke iu referuar këtij emri, shkruan: “Emri Omeriç, që përdorej në monarkinë jugosllave, gjatë pushtimit bullgar u bë Omerov dhe në Republikën e Maqedonisë, pas Luftës së Dytë Botërore, u bë Omerski. Por në fakt, në origjinë është emri turk: Omer!“
Në atelierin e tij, Omeri të tregon riprodhimin e një tabloje të veçantë të krijuar para 30 vjetësh: një kokë fëmije e fshehur dhe e trembur pas frëngjisë së një kulle. Kjo është ndoshta nga të vetmet tablo të kësaj teme, ku ai i referohet gjakmarrjes, botës fëminore pas mureve të një kulle fshehur nga frika e vrasjes. Ka një tragjizëm të madh në atë fytyrë të pafajshme mbi të cilën kërcënojnë kodet e vjetra kanunore… “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, gjaku, mekanizmi i gjakut, besa, shpagimi i gjakut në kufijtë e një apo dy shekujve, nga brezi në brez. – “Mbaj mend fare mirë kur sollën një qylym në oborr në të cilin ishte vendosur një i vrarë. Ishte vrarë buzë një vije uji, – tregon Omeri. – Ishte kohë e gjakmarrjes”.
Duke lexuar romanet e Kadaresë, ai gjen shumë pikëtakime me portretet e pikturuara nga dora e tij. “Është e çuditshme, por në rreshtat e romaneve të tij unë shoh portretet e mia”, – më thotë Omeri. Bisedojmë rreth traditës, kanunit, dasmave, kujtime këto që spatula e tij u jep ngjyrë mbi pëlhurë. – “Të parët e mij nga babai vinin nga krahina e Matit të Shqipërisë. Sulejman Matiani kishte ikur nga Mati për shkak të gjakmarrjes dhe ishte vendosur në lagjen “Kaleshi” të fshatit Papradishta, e cila varej nga Kërçova. Një fshat i humbur mes malesh e pyjesh, ku edhe sot nuk mund të shkosh veçse me kalë apo gomar. Megjithatë, të parët e mi, që prej katër-pesë gjeneratash, kanë studiuar në medresetë e Manastirit dhe të Stambollit. Ata u bënë kadi, mësues medreseje apo imam… Nuk më kujtohet viti, por ishte pikërisht “koha e shqiptarëve”. Në shtëpi disa herë kisha dëgjuar të flitej fshehurazi se daja im kishte vrarë një plak të quajtur Kuzman, duke i djegur dhe hambarin e kashtës. Sigurisht vëllezërit dhe motrat e mia më të rritur se unë e njihnin këtë histori si dhe motivin e saj, por unë nuk dija gjë. Më së fundi pyeta nënën: – „Përse daja im e ka vrarë atë plak?“ Ajo m’u përgjigj se me vrasjen e tij, ai kishte mundur të shpagonte gjakun që i detyrohej dhe që ishte derdhur dikur. E pastaj, si në një përrallë, ai vazhdoi tregimin: “Isha 17 vjeçe kur Lufta Ballkanike kishte shpërthyer. Nuk di nëse ishte Lufta e Parë apo Lufta e Dytë Ballkanike, por di që ishte “koha e bullgarëve”. Bullgarët sulmuan fshatin tonë, shkatërruan shtëpitë dhe vranë muslimanët. Kuzman, të cilin e vrau daja yt, ishte i të njëjtit fshat nga nëna ime dhe një i afërt i familjes. Ai erdhi në fshat me bullgarët dhe vrau jo vetëm nënën time po edhe tim atë, duke djegur madje dhe shtëpinë tonë”. Dhe në përfundim të tregimit ajo shtoi: – “Duke përfituar nga gjysmë errësira, unë u largova gjer në qytezë, ku u fsheha te njerëzit e mij. Kështu munda të shpëtoj.”
Në atë atelier të veçantë parizian, ku herë-herë ke dëshirë të ndalesh vonë në mbrëmje, Kaleshi punon gjithnjë në një qetësi qiellore. Veç një tavan e ndan atë nga qielli. Për një çast, me kokën e tij të zbardhur, aty nën çati, ai të kujton një çast figurën e një shtërgu. Shtërgu Omer… Një shtërg i çuditshëm, me kokë të bardhë, i ardhur nga mijëra kilometra larg, nga viset e ngrohta dhe të zhurmshme të Ballkanit përmes një itinerari të çuditshëm. Ai vëzhgon një çast të gjatë personazhin që krijohet mbi pëlhurë dhe përkulet, duke punuar pranë portreteve të tij që na flasin gjithnjë për dramën ballkanike. Një dialog popujsh, ku përmes tymrave dhe mjegullës së konflikteve, ata kërkojnë të rishohin njëri-tjetrin, të rigjejnë pak dritë, shtigje të reja, të ëndërrojnë një tjetër ardhmëri për ta. Në këtë nismë të një mijëvjeçari të ri, ndoshta Kaleshi do të na zbulojë botë të tjera me pikturën e vet. Portretet e tij ose “kokat” e Omer Kaleshit, siç thotë kritiku dhe romancieri Jacques Lacarriere, janë padyshim veçori e krijimtarisë së këtij artisti. “Nga cili vend vijnë këto fytyra? – pyet Lacarrière në një parathënie të botimit të parë mbi veprën e piktorit. – Cili është atdheu i tyre i vërtetë?… I përfytyroj ato jashtë kohe, të marra apo të sjella nga një marramendje, habi apo ekstazë, çka i largon ato nga e përditshmja jonë, por jo nga toka ku ne jetojmë…“ Një ditë duke vështruar disa portrete të vjetra në atelier, pashë një portret të përhumbur, gati të shuar në sfondin e errët të tablosë. Gjithçka fliste për një humbje tragjike. Menjëherë mu kujtua një tregim i tij, sesi ato kohë lufte, bashkë me fëmijët e fshatit, kur vendi po çlirohej dhe lufta po mbaronte, kishin gjetur diku në lëndinë trupin pa jetë të Lamos, budallait të fshatit. Lamo, atë ditë, shkonte kuturu drejt batareve të luftës pa ditur se çdo të thoshte luftë… Lamo me sytë e mbyllur në një tragjizëm të pafund. «Ai portret – më tha atë ditë Omeri, – më rivjen herë-herë, duke më kujtuar një tjetër epokë: çmendurinë e luftës!»
Edhe kur Omeri thotë se “atdheu i artistit është arti”, kur bie fjala për identitetin e tij, ai thotë se është ballkanas. Madje ekzistenca dhe krijimtaria e tij janë sot mesazhi më modern për Ballkanin e nesërm: i paqtë, tolerant, aspak nacionalist dhe poet i dashurisë njerëzore. Vetë jeta e ka përkundur nëpër gjuhëra, histori, mjedise e popuj që përbëjnë udhëkryqin apo zemrën e Ballkanit dhe të historisë së tij mijëvjeçare. Kjo nuk është vetëm pse ai flet shqip, maqedonisht, turqisht apo edhe serbisht, por edhe pse historia e familjes së tij është e pleksur fort me botën shqiptare, sllave, osmane dhe shpërbërjen e saj, me atë epokë kur popujt e Ballkanit ishin bashkë edhe pse nën zgjedhë, e kur mes tyre nuk kishte kufij ndarës, tela me gjemba, “zone interdit”, (“zonë e ndaluar”), apo “non man’s land”…

Bashkëbisedim

– Dhe tani le t’i kthehemi fëmijërisë tënde, familjes, origjinës, rrënjëve… cilët ishin të parët e tu?

– Nga sa dihet, ndër të parët e familjes time është Sulejman Matiani, i cili kishte emigruar nga krahina e Matit të Shqipërisë. Djali i tij, Numan Kaleshi, lindi në fshatin Kalesh, nga ku morën dhe mbiemrin Kaleshi, në komunën e Kërçovës, në Maqedoninë perëndimore. Ali Kaleshi, djali i Numanit jetoi mëse 90 vjet. Kishte kryer Medresenë e Manastirit e pastaj vazhdoi mësimet në Stamboll, ku mori «ixhazetname»-n, diplomën më të lartë që i jepte titullin «muderriz». Pasi u kthye nga studimet, ai u vendos në qytetin Kërçovës, duke shërbyer si mufti. Hasan Kaleshi, djali i Aliut, vdiq në moshën 56 vjeçare. Ai kishte kryer Medresenë e Manastirit dhe merrej dhe me çështje juridike, si avokat. Arnaut Husein Efendi, vëllai i Hasanit, (pra xhaxhai i Ahmed Kaleshit), ndoqi mësimet në Medresenë e Manastirit e më vonë u shpërngul në Stamboll ku u diplomua dhe mori titullin “muderriz”. Një kohë të gjatë qëndroi në Siri si ligjërues në xhamitë e Damaskut. U kthye në Bursa dhe u caktua “vaiz” kryesor në xhaminë e madhe “Ulu Xhamia”. Vdiq dhe u varros aty. Ahmed Kaleshi, djali i Hasanit, lindi më 1889 në Kërçovë të Maqedonisë dhe vdiq më 1964 në Stamboll. Është djali i Hasan Kaleshit. Në fillim, Ahmedi, im atë, vazhdoi Medresenë e Manastirit e më vonë kreu shkollën “Fatih” në Stamboll. Nga Stambolli, më 1915 u kthye në vëndlindjen e tij. Për katër vjet u angazhua si imam dhe vaiz në xhaminë e qytetit të Kërçovës. Më 1919 u caktua imam në xhaminë e fshatit të Serbicës (Kastriot), ku do të ushtronte veprimtarinë e tij deri në vitin 1956. Në këtë vit u shpërngul me familjen e tij në Turqi. Kështu, familja jonë emigroi përfundimisht nga Kërçova.
– Fëmijëria apo imazhet e fëmijërisë shfaqen fuqishëm në krijimtarinë e një artisti, veçanërisht kur ai është në kulmin e artit të tij, në një moshë disi të thyer.
– Fëmijëria është pothuaj gjithnjë e pranishme në krijimin dhe pikturën time. Ne ishim një familje e madhe. Çdo të shtunë, im atë shkonte në qytezë për të bërë pazarin. Për të gjithë ne fëmijët ishte një kënaqësi e madhe kur ai na sillte gështenja. Dimrit, në mbrëmje, ne i zienim ato, pastaj motra ime e madhe na i ndante në një tas metali. Ne kishim veçse një kalë. Një herë, kur po hanim gështenja të zjera, si zakonisht, babai erdhi dhe na dha lajmin e gëzuar: – “Nesër në mëngjes do shkoj në Novoselo, për të blerë një lopë“, – dhe duke u kthyer nga unë, shtoi: – „Ti do të vish me mua!“ Të nesërmen, herët në mëngjes, ndoqa i gëzuar tim atë për në fshatin fqinj. Lopën e blemë dhe njeriu që na e shiti nisi ta lëvdonte: – „Është me orë të mira. Çdo vit shton dhe jep qumësht me bollëk. Quhet Malinka.“ Kur mbërritëm në shtëpi me Malinkën, të gjithë fëmijët u gëzuan. Unë akoma më shumë. Gjatë pothuaj dy vjetësh do qëndroja me Malinkën, katër-pesë orë në ditë. E kullosja në lëndina, duke e mbajtur për litari. Kishte një shtat të mesëm, pra as e madhe, as e vogël. Ishte në ngjyrë kafe të kuqërremtë, në kurriz me ngjyrë më të mbyllët dhe në bark, me një ngjyrë që zbardhej në një të bardhë të pisët. Brirët i kishte disi të përkulura përpara, ndërsa sytë në ngjyrë gështenje. Për mos ta „marrë në sy“, nëna ime i kishte përgatitur një kordele të kuqe me një talisman, që im atë e kishte shkruar bukur, palosur në trish dhe vënë mes brirëve. Kështu ishte zbukuruar akoma dhe më shumë. Gjinjtë e saj ishin të mëdha e plot qumësht, saqë veç dymbëdhjetë anëtarëve të familjes sonë, nënës, babait, pesë vajzave dhe pesë djemve, ajo mund të ushqente madje dhe një regjiment të tërë.
– Çuditërisht, në pikturën tënde kafshët mungojnë. Chagall ishte mjaft i pasionuar, dhe në tablotë e tij kafshët janë ngado. Po kështu dhe në autorë të tjerë të mëdhenj, si te flamandët Bosch, Bruegel, etj. Kjo mangësi duket si në kundërshti me atë ndjesi të hollë që ti ke patur për kafshët, që në fëmijëri, kuajt, lopën. Përse vallë nuk kanë hyrë ato në tablotë e tua?
– Kjo nuk është e paramenduar apo e qëllimtë, dhe as vetë unë nuk e di pse ato nuk shfaqen në tablotë e mia. Ti e di që mua më intereson portreti. Mijra portrete fiksuar në kujtesë që më rishfaqen papritmas, herë të dyzuar, herë disi në mjergull, të trishtë apo me një gëzim të përmbajtur, herë me një dhimbje të thellë. Në fshat kishim një njeri trim që ishte roja i fshatit dhe njëkohësisht tellall. Ai ngjitej mbi një bregore, në krah të shtëpisë sonë, duke nisur formulën e famshme tradicionale: “Mos thoni që nuk kini dëgjuar!… Dhe pastaj njoftonte lajmet, duke i përsëritur disa herë: “Taksaxhiu ka ardhur nga qyteza. Jeni të lutur të mblidheni në sheshin e fshatit, pranë xhamisë!”…” Ju njoftoj për vdekjen e zotit apo zonjës… Varrimi do të bëhet … Jeni të lutur të merrni pjesë të gjithë!“ E kështu me rradhë… Një ditë, herët në mëngjes, tellalli u ngjit mbi bregore dhe nisi të thërrasë. Zëri i tij ishte i nxituar dhe dridhej. “Fshati duhet braktisur. Pleqtë, gratë e fëmijët, të lënë fshatin dhe të fshihen pas kodrave të Zubrino-s, pranë fshatit fqinj. Do të bëhet luftë nga partizanët!”… “Ne, pleq, gra e fëmijë, lamë fshatin dhe u fshehëm pas kodrinave, shkëmbenjve dhe në thellësi të gropave, aq sa vetëm kokat na dukeshin. Fëmijët qanin, gratë mendonin gjithë ankth për burrat e djemtë e tyre.
– Janë pikërisht ato fytyra që i shohim në tablotë e tua të ciklit “Drama ballkanike”… Portrete fëmijësh, grash, pleqsh. Fytyra të tronditura që shfaqen pas kufirit të një bregoreje.
– Po, janë po ato kujtime që u rishfaqen në tablotë e mia në vitin 1993, kur në Ballkan kishte shpërthyer përsëri lufta. Po ato gjëmime, shpërthime, zjarre, tragjedi. Po ajo dramë e popujve të Ballkanit… një tragjedi e vjetër që ka ndodhur në Kosovë, Bosnje, dhe kohët e fundit në Srebrenica, Mostar, e gjer në tragjedinë më të fundit kosovare. Në fillim punova tri tablo të mëdha, triptik, që lidhen me njëra tjetrën e që më pas u bënë rreth 20 tablo. Portrete njerëzish që qëndrojnë pezull në të bardhë e që kujtojnë bregoret ku ishim fshehur, kokat që zgjasnim për të parë luftimet që zhvilloheshin tej… Mbaj mend se në vitet e luftës dhe fëmijërisë sime, pas betejës në fshat, e cila do të zhvillohej edhe disa herë të tjera, në buzëmbrëmje ne u kthyem në fshat. Duke hyrë, pashë njerëz që mbanin të plagosur në krahët e tyre. Pranë një shtëpie në lagjen tonë, një partizan shqiptar nga Dibra, ishte shtrirë me këmbën e plagosur. Shtëpia jonë nuk ishte goditur, ose më saktë nuk vura re diçka të tillë. Menjëherë shkova nga vendi ku ushqenim kafshët. Kali ishte në këmbë, lopa ishte shtrirë, si zakonisht. Ushqeva kalin, pastaj u afrova nga Malinka për ta ushqyer. Nisa ta përkëdhel në kurriz, duke i thënë: «Hajde Malinka, ngriu!“ I fola sërrish por ajo nuk ngrihej. Nisa ta prek nëpër trup por nuk dallova asnjë plagë apo gjurmë gjaku. Thashë me vete: “Lëre rehat se do të ngrihet të hajë më vonë!“ Dhe kështu rashë të flija. Të nesërmen, kur im atë u kthye nga qyteza, fqinjët u mblodhën te ne. Flisnin se një plumb kishte goditur shpinën e Malinkës dhe i kishte mbetur në trup. Gjatë luftimeve, meqë s’kishte njeri në shtëpi, ata kishin qëlluar mbi derën e haurit. Kur unë kisha hyrë në haur, nga gjysmë errësira e natës nuk kisha pikasur as vrimën në portë dhe as plagën e Malinkës. Të gjithë u hidhëruam shumë, por unë më shumë se të tjerët. Sipas fshatarëve, më mirë ishte ta therrnim. E shkreta Malinkë, ajo nuk mund të ngrihej. E nxorrëm në oborr dhe e therrën. Një nga miqtë e tim ati, Refati, njeriu i dashur i familjes, kishte një qerre. E vumë mbi të trupin e saj dhe morrëm udhën nëpër fshat. Unë ecja para buajve të qerres, ndërsa miku i tim ati, xha Ahmeti, thërriste: ,,Mish! Hajde mish! Një kile mish për një okë grurë!” Miqtë e afërt të babait tim ishin Refat Xhukle, ish nxënës i tij, i cili shkonte shpesh në Vllahi dhe që andej i kishte sjellë ca „surate“ të bukura. Ishte i pashëm dhe kishte zë të bukur. Shpesh këndonte si muzein. Të gjithë që e dëgjonin nga larg e njihnin menjëherë. Po kështu ishte dhe xha Ahmeti, i të njëjtit brez. Babai i thoshte se kur të vinte te ne s’kishte nevojë t’i binte portës por të hynte si në shtëpinë e tij. Mik i afërt ishte dhe Rexhep Demeire, që dhe ai ishte nga Prapadishta, apo Lesko, kryeplaku i fshatit, bashkë me Mahmut Dumanin.
– Tregimet e tua të fëmijërisë janë vërtet prekëse dhe njerëzore. Madje portretet e atyre njerëzve i gjejmë gjithnjë në pikturat e tua. Megjithatë, në tablotë, ne gjejmë dhe ato ngjyra që kanë spikatur më shumë: e zeza, e kuqja… Ato dominojnë në pikturën tënde. E kuqja që të kujton zjarret apo gjakun, e zeza që të risjell imazhin e shkrumbit, djegjes, luftës… Shpesh e kuqja është e pranishme në pikturën tënde.
– Vërtet, ndoshta kjo lidhet me diçka të largët… Mbaj mend kur më 1940 apo në vitin 1941, në mesnatë, pranë shtëpisë ra një zjarr i madh. Hambaret dhe kasollet e kashtës morën flakë. Bagëtia u dogj. Pikërisht para shtëpisë sonë ishte një kumbull e madhe dhe zjarri nuk arriti dot gjer atje. Në sajë të asaj peme, shtëpia nuk arriti të digjej e të kthehej në hi. Por porta e madhe e oborrit u dogj plotësisht. Në shtëpinë ku u dogj hambari, atë kohë jetonte një plakë. Të zotët e shtëpisë e trajtonin shumë keq edhe pse kishin lidhje të largët krushqie. E përdornin madje si bareshë, pa u shqetësuar për moshën e saj të madhe. Më kujtohet gjithnjë ajo plakë e mirë. Ishte një personazh pikërisht për Goya-n. Ata që atë natë të tmerrshme i vunë zjarrin hambarit, pak kohë pas vdekjes së saj, ishin padyshim të afërt të asaj plake të gjorë, të cilët banonin në një fshat shumë të largët. Ishte një hakmarje… Ajo plakë dhe ajo natë zjarri lanë gjurmë të thella te unë dhe në pikturën time. Ishte zjarri i parë dhe më i madhi që kam parë gjatë jetës sime. Zjarri vazhdoi gjer në mëngjes. Veç hambarëve u dogjën dhe disa vathë, dele e dhi. Të nesërmen, ne, fëmijët e lagjes, nisëm të rrëmonim me shkopinj në hirin e hambarëve dhe të vathëve të djegura. Diku kishte ende thëngjij, diku tjetër gjithçka ishte shkrumb. Duke rrëmuar në hirin e zi, prushi shpërdahej ngado. Ndërkohë në hirin e kuqërremtë, copa të zeza të kokave të djegura, apo të trupit të kafshëve, u ngjiteshin shkopinjve. Zjarre të tjerë ndodhën sërish gjatë Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht, imazhet e tyre reflektohen në tablotë e mia në të kuqe dhe në të zezë.
– Vitet e fundit ti ke krijuar shumë tablo të dimensioneve të vogla, të cilat përgjithësisht preferohen nga të gjithë, pasi kanë mundësi të vendosen edhe në mjedise private, intime, familjare, pra nuk janë si tablotë e mëdha që kanë nevojë për hapësirë, mjedise hollesh, sallonesh, vende publike, galeri, muzeume, etj. Në këto tablo të formatit të vogël, shpesh herë gjejmë portrete të gëzuara apo të habitura fëmijësh, të cilët, siç thamë më sipër, padyshim që duhet të jenë kujtime të largëta, imazhe të fiksuara me fytyrat e fëmijëve të fshatit, që tashmë përjetojnë në kufijtë e një kornize, mbi telajo, në një harmoni ngjyrash, në një jetë të dytë.
– Ah, fëmijëria… Mbaj mënd gjithashtu kohën e Italisë. Atëherë ne fëmijët luanim në kishën e vjetër, ku kishte një varrezë me shumë varre dhe kryqe kristianë. Kur erdhën ushtarët italianë, i morën gurët për të ndërtuar një kazermë. Mbaj mënd kur erdhën, hipur mbi ski dhe mushka. Në shkollë filloi mësimi i italishtes dhe atëherë mësova se çdo të thoshte “porca miseria”. Pikërisht në atë kohë na mësuan dhe këngën e famshme të ushtrisë italiane “Giovinezza, giovinezza/ Primavera di bellezza, e la, e la… Pak më vonë, me nismën e ministrit të Arësimit Ernest Koliqi, edhën dhe mësues nga Shqipëria. Shkolla e Serbicës, „Kastrioti“, filloi në gjuhën shqipe. Ishte një ngjarje e jashtëzakonshme dhe mjaftë prekëse. Bashkë me Mahmut Dumanin, erdhën dhe mësuesit Antoneta Sherka, Violeta Kote, Irfan Uruçi, Ismail Bedhia, Nexhat Pustina, etj. Mbaj mend veten apo fëmijët e tjerë të fshatit ngarkuar me shporta me fruta kur vraponim të shkonim në stacionin e trenit për t’ua shitur udhëtarëve që ndalonin për pak çaste. Fëmijë ngarkuar me dardha, mollë, manaferra… Treni që vinte nga larg, duke fërshëllyer e shfryrë avull plot zhurmë, zbriste deri aty për të sjellë postën dhe për tu furnizuar me ujë. – „Erdhi posta!“ – bërtisnim ne, kur shihnim trenin me 4-5 vagona të zinj që afrohej drejt fshatit. Kur Posta shkonte “termo”, pra nga Ohri në Shkup, dielli ishte një shkop lart, thonim ne në fshat.
– Që nga ajo kohë do të kalojnë shumë vite e do të rrjedhin shumë ngjarje, gjersa ti të zbarkoje në Paris; lufta mbaroi, ti përfundove shkollën teknike në Shkup, më pas Akademinë e Arteve të Bukura në Stamboll. Përse erdhe pikërisht në Paris?
– Sepse Parisi ka qenë dhe është një ëndërr për gjithë piktorët. Atëherë mbaj mend që u nisa vetëm. Në fakt më parë kisha udhëtuar në vende të tjerë. Në Stamboll kisha një mik të vjetër që e quanin Qazim Prodani. Një ditë ai erdhi në ekspozitën time të parë publike në “Galerinë e Arteve të Stambollit”, bashkë me plakun e urtë e të mençur Rexhep Mitrovicën, ish-kryeministrin shqiptar. Kur i thashë Qazimit se do të udhëtoja në Europë, ai më dha disa adresa miqsh. Kështu që më 1963, unë nisa udhëtimet e mia. Pas Anadollit u nisa në Beograd, ku jetonte im vëlla, Hasani, dhe më pas në Itali, në Romë, për të parë Sikstinën, muzeun e Vatikanit, Michelangelo-n, Da Vinci-n, Tician-in e Boticelli-n. Në Romë më priti një mik i Qazimit, Vasil Antoni, një intelektual. Ai më shoqëroi në muzeumet e galeritë e qytetit. Pastaj shkova në Venecia, për të parë Bienalen e Venecias si dhe “mostrat” e ndryshme të artit në “San Gregorio” dhe “Giacomo Manzu”. Pra, pas Italisë, unë erdha në Paris, ku kisha dhe një mikun tim që jetonte me një greke. Shkova në “Opera Garnier” për të parë më tepër kupolën e pikturuar nga Chagall-i. Biletat e lira ishin në lozhat e fundit, lart, shumë afër kupolës.
– Vendi më ideal për një piktor, i cili do të shijojë veprën e Chagall-it… Megjithatë, një vit më pas ti do të riktheheshe në Paris?!
– Po, por më parë do të shkoja në Austri, Gjermani, Belgjikë dhe në Angli. Në Londër më priti përsëri një miku i Prodanit, Qazim Kastrati. Takova shumë shqiptarë që punonin në BBC, Viktor Çamin, etj. Me ta hanim bashkë në restorantet e BBC-së. “Ik Omer, shiko galeritë dhe muzeumet. Pastaj hajde të hamë bashkë!” – më thonin të gjithë. Pashë mjaft muzeume. Qazimi më çonte gjithnjë. Atje pashë dhe një ekspozitë të Umberto Boccioni-t, me mjaft vizatime interesante. Atëherë flija në shtëpitë e tyre, s’kisha para për hotele. Edhe pse nuk ishin të pasur, dhe jetonin në mënyrë modeste, ata ishin shumë mikpritës. Kur erdha në Paris, u takova në fillim me bashkëfshatarin tim Ismet Ballazhi, nga Serbica, i cili punonte si mekanik. Ai kishte sjellë dhe të vëllain e tij nga Turqia, Begzatin, prej të cilëve njoha miken time Elektra, një greke që kishte ikur nga Turqia në kohën e shpërnguljeve të mëdha dhe jetonte në Belleville. Një vit më pas u vendosa në Sucy-en-Brie, nja 30 kilometra larg Parisit, ku kishte mjaft emigrantë shqiptarë, mes të cilëve njoha dhe familjen Preljocaj, që ishin larguar nga Vershoshi i Shqipërisë. Ndenja rreth dy-tri muaj në shtëpinë e Marash Kolës, mik i Qazimit. Ai më gjeti punë si bojaxhi. Në mbrëmje kthehesha të flija te ai. Aty jam njohur edhe me Abaz Ermenjin. Kështu, me paratë që fitova, më 1964 vendosa të nisesha në Spanjë. Doja të shikoja veprat e mjeshtrit tim të zgjedhur, Francisco Goya. Por atëherë nuk kisha asnjë të njohur në Madrid. Megjithatë u nisa me një tren nate. Udhëtimi ishte i gjatë. Kur zbrita, në pensionin e parë që gjeta, kërkova të gjeja një vend për të fjetur. Ishim një mori njerëzish në një dhomë të madhe, imagjino se çfarë hoteli ishte. I ngjante më tepër një hani, apo vendi ku grumbullonin të pastrehët. Mbaj mend atë natë, kur dikush u ngrit në mesnatë dhe nisi të kërkonte diçka, duke bërë zhurmë e mërmëritur, aq sa të gjithëve na la pa fjetur. Sigurisht që ditën e parë që zbarkova në “Museo del Prado”, muzeun e mrekullueshëm të Madridit, ku janë edhe veprat e mjeshtërve të mëdhenj, Goya, El Greco, Velasquez etj. Gjithë ditën e kalova në muze. Shkova përsëri dhe të nesërmen. Isha i magjepsur pas veprave të mjeshtrit tim, të madhit Goya. Pas “Museo El Prado”, një ditë më vonë shkova dhe në kishën “la chapelle San Antonio de la Florida”, në lagjen madridase, buzë lumit Manzanares, ku janë afresket si dhe varri i mjeshtrit. Kundrova me orë të tëra afresket që mjeshtri i kishte punuar në rininë e vet. Nuk skicoja dhe nuk vizatoja, siç bëjnë zakonisht nëpër muzeume piktorët e rinj. Vetëm sodisja, pa folur. Më pas vendosa të shkoja në Toledo për të parë edhe El Greco-n, shtëpinë ku kishte jetuar, muzeun me pikturat, kishat me tablo të mëdha dhe një galeri portretesh të pikturuara nga ai….

KURORA E DYTË E LURËS

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Zogu, Mbreti i Shqiptarëve, në një takim të thirrun në Tiranë në vitet ’30 të shek. XX me krerë nga “Malet e Dibrës” e krejt Veriut iu drejtue atyne zyrtarisht me fjalët emblematike: “0 Male…!” E, Lura, qyshse nga Mesjeta, kryesisht në Principatën e Kastriotëve, siç theksohet edhe në veprën shkencore “Llesh Zef Doçi i Lurës…” (Nikollë Loka, ShB Emal. Tiranë, 2014) ishte një nga Nëntë Malet e Gegënisë, sikurse Dibra, Mati, Martaneshi, Kurbini, Fusha e Arbërit, Benda (Malësia e Krujës), Tomadhea (Malësia e Tiranës), Çermenika (f. 10) Lura përmendet si vend i lashtë i historisë iliro-shqiptare edhe nga autorë antik grekë e romakë si Polibi, Stefan Bizantini, Tit Livi dhe është i provuar si i tillë nga gjetje arkeologjike të derisotme. Në kit’ vend u ngritën kala të kohës ilire e bizantine, si ajo “Illuri” e ndërtuar nga perandori romak me origjinë ilire Justiniani i Madh, e përshkruar nga Prokopi i Çezaresë, etj.
Dera e Doçit, si Derë e Parë e Kreu i “malit”, “dheut” e “bajrakut” të Lurës, qyshse nga Epoka Skënderbegiane germëton e lartnon në histori, në istikame e anale të saj. Gojëdhana ligjëron e ujëvaron se kreu luras Prengë Nikollë Doçi ishte një ndër pjesëmarrësit e Kuvendit të Beslidhjes së Lezhës të 2 marsit 1444 (f. 64). Kjo edhe për faktin se Lura ishte e lidhun shumëfish me kryeheroin shqiptar, Skënderbeun, pasi nëpër trollin e saj etnik e epik rrugëtoi me ushtri të vet nga Dibra për në Bregdet. Në hulme legjendash i besohet rrëfimit e vizionit sikur kali i Skënderbeut i ka lanë ngultas në Qafë Lurë gjurmët e tij. Lura shihej si vend mjaft strategjik e fort bestar nga Skënderbeu, ndaj dimnave pa luftë e linte në Lurë një pjesë të madhe të ushtrisë së tij. E, përpos këtyne, aty, në livadhin e Xharrit, i farkëtonin armët. Lurasit ishin pjesë e historisë shumplanëshe të Skënderbeut, u rritën në vargbrezni me lavdinë e saj. Në etno-kulturën e Lurës ka ba vend Kanuni i Lekë Dukagjinit po nxenë vend edhe Kanuni i Skënderbeut.
Historiani mirditor e meritor, mrs. Nikollë Loka, në monografinë e tij historike, filozofike e kulturore “Llesh Zef Doçi i Lurës, forca e mendjes, pesha e fjalës” e skalit me penën e tij edhe një tjetër “varg/mal” të Lurës, atë të Derës të Doçit. Derë e Parë e Lurës. Përndryshe, nëpër shekuj, edhe kreu i Lurës.
Ky varg/mal lisnajë niston me Prengë Nikollë Doçin e epokës Skënderbegiane, me Llesh Nikollë Doçin, me Dodë Llesh Doçin, me Kolë Bush Doçin, me Bibë Kolë Doçin, me Doç Gjergj Doçin, me Llesh Preng Doçin, me Kolë Bibë Doçin…e dekteri tek Zef Llesh Doçi, që ndrroi jetë në fundshekullin XX, në dhjetor 1999, i përcjell me ritin e vajit: “…vet ke qënë një shqipe mali / t’pat rrit nana sokol djali / djalë i mençëm i shpisë Doçit / nip i mirë në derë t’Oroshit” (f.165). Dinastia lurase Doçi po ecë mirë, fort, shpejt edhe në shekullin e ri, XXI.

2.
Lura, si “Mal”, “Dhe” apo “Bajrak” kishte Vetëqeverisje me inde e damarë ilir. Përngjashëm me aristokracinë ilire. Në truallin e saj kryesor e lartësor ishte “Kuvendi i Dheut të Lurës”. Në periudhën e tretë osmane ishte Bajraktari, Menajt e Lurës. Institucion më vete. Nga ky trung genetik e kam njoft në vitet ’90 të sojshmin Ramiz Mena, mbretnor i devotshëm. Ishin krerët. Kreu i Parë ishte Dera e Parë e Doçit, ndërkohë e ligjëruar edhe si “Derë Zabiti” tue marrë edhe fuqi ushtarake prej nga koha e Dodë Llesh Doçit dhe “Derë Vojvode” prej nga koha e Kolë Bibë Doçit. Lura kishte Pleqtë, plot dymbëdhjetë, një numër biblik, simbolik. Këta ishin “Parlamenti i Lurës”, të cilët kishin çekiçët, mbështetës, këshilltarë. “Pleqtë me vulë” mbanin peshë të madhe. Pastaj ishin Dhetarët. Gjashtë gjithsej. Ishin “Senati i Lurës”, me vendimmarrje të parevokueshme. Zgjidheshin rast pas rasti. Thirreshin edhe “Raja”, “Shkopi i Dheut”, etj. Një institucion tejet demokratik. Rradha vinin edhe esnafët e dorëzanët, etj.
Dera e Parë e Doçit, Kreu i Parë i Lurës, lyp/te jo veç me kanë në krye të vendit, po edhe me iu dalë në krye punëve të Lurës. Lypte me e përfaqësue në rolin e vet e me forcën e vet krahinën autonome etno-historike të Lurës jo vetëm në vendet për rreth si në Dibër e në Mirditë, në Lumë e në Mat, po edhe në evente (ndër)kombëtare.
Nga Dera e Doçit morën pjesë në kuvende ndërkrahinore, rajonale e kombëtare: Preng Nikollë Doçi mori pjesë në Beslidhjen e Lezhës (1444). Kolë Bush Doçi ishte një nga krerët firmëtarë në projektin politik të përbashkët për një Principatë të Veriut (sëbashku me Ali Menën, Dedë Vladin, Hasan Ajazin–daja i Preng Bibë Dodës të Mirditës, Ali Limanin). Bibë Kolë Doçi ishte një nga krerët lokal në kuvende e luftime në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), si dhe përfaqësues i Lurës në Kuvendin e Dibrës të vitit 1899. Major Gjon Bibë Doçi mori pjesë në Kuvendin e Lurës, të organizuar nga nacionalistët më 1-3 gusht 1943.
Veçojmë edhe Llesh Zef Doçin, misionar i Misionit të Pajtimit Mbarëkombëtar “Nënë Tereza”, pjesmarrës në Kuvende të saj, i dekoruar me Urdhërin e Artë të Misionarit të Pajtimit. Ky ishte një përfaqësues dinjitar i Lurës e i Shqiptarisë. “Avokati i Lurës” e cilëson lurasi Osman Vladi (f.230). “E ndjente shumë sedrën e fisit”, do të pohonte kusherini i tij, Skënder Doçi (f.225). “Ishte luras fisnik”, e përcakton Mentor Muça, ish sekretar i Komitetit të Partisë të Dibrës (f.215). “Po e përseris se nga Llesh Doçi nuk i ka ardhë askujt ndonjë e keqe në Dibër, as sa një qime floku”- deklaron Hajri Hoxha, n’gjithato vite ish sekretar i Parë i Komitetit të Partisë të rrethit e kryetar i Komitetit Ekzekutiv të KP të rrethit, i cili, mes tjerash (f. 214) nënvizon prapë për lurasit: “Kam njohur gjatë viteve shumë kuadro nga Lura. Nuk mund të harroj Ahmet Përlekën, Llesh (Zef) Doçin, Murat dhe Halit Vladin, Lekë Rajtën dhe Nezir Bucin. Ata ishin të përkushtuar dhe gëzonin virtytet më të mira të malësorit”.

3.
Të jesh Derë e Parë, “Shtëpi e Parë” në Lurë është nder i madh, përgjegjësi e lartë, vështirësi sakrifikuese, pasi aty ka gjithato fise (degë fisesh) rrënjase e të ardhuna ndër shekuj. Hysen Dervishi i Cerenit i etnon si “konaqe të Lurës” (disa grupime fisesh). Është konaku Doçi-Ajazi, Prija (e drejta e Kreut) – Haldeda, Bushkola, Markola, Nikolli, Bibëçupi, Gjikola e Duka-i mbështetur si vlla trojesh. Konaku Tollja – Mena (Bajraktari), Përleka, Kaçorri, Buci, Cuku, Batalli. Konaku i Vladit – Peka, Marlleshi, Gjoçi, Rajta, Skana, Koçeku. Konaku i Gjurrës – Nezha, Gjegja, Murati, Deda, Kalia, Kallaba. Konaku i Burijes: Kaçi, Hoti (të ardhun, edhe njëri nga liqenet e Lurës thirret liqeni i Hotit), Loka, Bruçi, Dodgjini.
Dera zamadhe e Doçit, paraardhësit e Llesh Zef Doçit të Lurës, ishin në krye të kryengritjeve, në ballë të betejave, i dhanë Lurës lavdi dhe gjakun e vet. Disa përfaqësues historik të kësaj Dere të shquar morën përmasa legjendare. Iu qëndruan në kambë kohnave nga ma të vështirat. Edhe në luftë me otomanët, edhe me sllavët, edhe në vitet e pushtimit fashist e komunizmit, edhe në kohën e sotme të demokracisë.
Kreu i Parë i Lurës, Dodë Llesh Doçi udhëhoqi kryengritjet lurase antiosmane në vitet 1707-1708 dhe 1712-1713 e Sulltani deshti me e burgos në Nish po e mbajtën e mbrojtën malet e veta, të cilat kanë lidhnajë toke të pandame vrri e bjeshkë, me njerëz fisnik e besnik. Kreu tjetër i Lurës, Kolë Bush Doçi udhëhoqi forcat luftarake të Lurës kundër ekspeditës turke të Hajredin Pashës në vitin 1843, etj.
Nga dera lavdiplote e Doçit të Lurës ka disa martirë të krahinës e kombit. Kreut luras Llesh Nikollë Doçit në luftën e “300 duvakëve” iu vranë në përpjekje me serbët dy vëllezërit: Deda e Gjoka. Një tjetër luftëtar i Derës së Parë të Doçit ishte Doç Gjergj Doçi, që u vra në luftë me serbët e varri i tij gjendet në shtetin e sotëm të Malit të Zi. Akti i tij u përjetua edhe në kangët historike: Ndal’ kadalë o biri i shkinës / se këta janë djemtë e Shqipnisë” (f.76).Kreu i Lurës, Llesh Preng Doçi, stërgjyshi i Llesh Zef Gjetë Lleshit, u vra barbarisht nga serbët sëbashku me disa luras. Këta lisa luras i trupalidhën në lisa natyror, i torturuan, pas vrasjes i shpuan me bajoneta. Kreu vojvodë i Lurës, Kolë Bibë Doçi, luftoi si prijtar në luftën kundër serbëve në Kolesjan. Ma mbrapa, u vranë ma i pari ndër 108 malësorë të pafajshëm nga Lura, Reçi e Dardha. Kanga popullore ligjëron: Kush u vra për herë të parë / Çaj’ Kolë Biba (Doçi) me të vëllanë” (f. 78).
Një luftëtar i shquar i Derës së Parë të Doçit ishte edhe Nikollë Keq Doçi u vra në mbrotje të Plavë-Gucisë në kohën e LSHP, në Luftën e Ultinës së Epërme të Limit (dhjetor 1879-janar 1880). Zyber Doçi me 30 bashkëluftëtarë luras u internuan nga austro-hungarezët në Kotorr (Mali i Zi), ku vdiq atje nga kushtet e randa të punës e të jetesës. Dera e madhe e Doçit të Lurës kishte edhe zyrtarin ushtarak e civil, martirin, Zef Bibë Doçi, Major në rezervë i kohës së Zogut, Krahinar i Lurës (1924-1939), arrestohet me luras të tjerë si Hakik Mena, Ibrahim Gjoçi, Dalip Kaçi, si edhe matjanë e dibranë,të cilët i lirojnë pas gjashtë muajsh, kurse Zefi vdiq i helmuar në spitalin e burgut më 20 korrik 1940.
Emblemë e engjëll mbrojtës i Derës së Parë të Doçit në kohën e komunizmit ishte Heroi i Popullit, Gjok Preng Doçi, i rritur jetim në sofrën e kullën e kushërinit Zef Bibë Doçi e Patër Zef Simonit, i shkolluar në Shkodër, ku bie në kontakt me idetë komuniste, lider të saj, e sakrifikon jetën për idealet e lirisë. Dha kontribute në Shkodër e Elbasan. Doli partizan në Çetën e Dumresë (1942) e u zgjodh për meritat e tij zv/komisar i saj (1943). Me 73 partizanë të Batalionit të Çermenikës inkuadrohet në Brigadën e Parë Sulmuese e në korrik 1943 caktohet komandant i Batalionit të Katërt të saj. Më 20 nëntor 1943 vritet në ballë të luftës në Mallakastër (f. 80-81).

4.
Llesh Zef Doçi i Lurës (1927-1999) ka një emër ripërtëritës të Derës së Doçit, një emër mbajenderës të fisit të vet. Si të thuash, është “Lleshi IV”, që tanë jetën pati Paqe me Zotin, Pakt me Tokën, Besë me Njerëzit. Në gjallje të vet e pati përpara, ballas, lart emrin e vet, ndërsa në jetën e përtejme të tij na e la pas emrin e vet të mirë, të ‘dritshëm, të ndjekshëm.
Në germafjalë të kësaj monografie 300 faqëshe veneroj se kah fillshekulli XVIII, ndoshta dhe ma herët, hyn e vjen në histori Llesh Nikollë Doçi (Lleshi I) i të rrallës “Luftë të 300 duvakëve” me jehonë deri në Stamboll e Rusi. Tjetri, “Lleshi II”, Llesh Preng Doçi, stërgjyshi i tij, u vra nga serbët në vitin 1913 në Qafë të Mërkurthit, sëbashku me luras të tjerë: Isuf Ajazin, Isuf, Osman e Rrahman Bucin, Marku Ndue Markolën. “Lleshi III”, nacionalisti Llesh Bibë Doçi (1905-1946) ka dek qëndrestarë në dy javë tortura të randa në burgjet komuniste e u rivarros me nderimet e kohës së re e fisit të vet të moçëm në ma të parin vit të demokracisë.
Në faqet e kësaj monografie të historianit Nikollë Loka gjejmë gjithato vlerësime nga bashkëkohës për figurën dijetare, qëndrestare e veprimtare të Llesh Zef Doçit. Ish kryetari lokalitetit të Sllovës, Halil Robi, jep një opinion përcaktor: “Llesh Zef Doçi ishte njeri dinamik, i aftë dhe i gatshëm të përballej me detyra e vështirësi” (f. 242). “Burrë dhe kuadër me personalitet”, e portretizon Bardhok Gjikola, “Qytetar Nderi” i Rrëshenit.(f. 252). “Ishte burrë i drejtë” – thotë Halil Karahasani nga Kastrioti i Dibrës (f. 217). Bashkvendasi Bardhok Lekë Rajta, ing. elektro-energjitik, ish kuadër drejtues në Dibër, na flet (f. 259) për katër tipare të qytetarit Llesh Zef Doçi “i denjë, fisnik, burrëror e zemërgjërë”.

5.
Kreu i Derës së Doçit me dy djemë të Vladit në kryeshekullin XVIII shkoi në Stamboll për “Dekën e Sulltanit”, me marrë pjesë në ceremonitë përcjellore të tij. Aty, oborrtarët otomanë të sulltanit të vjetër e të riut në fron vnun re se Kreu i Lurës me të vetët nuk e uli flamurin në gjysmë shtizë sikur të tjerët në homazhet e atyshme. E dvetën ma mbrapa. Doçi i Lurës iu tha: Pse ka vdek Mbreti nuk ka vdek Kombi. Ne nuk e ulim flamurin” (f. 65-66). Fjala mori dhenë prej Shkupi në Shkodër, e dheu i tokës amësore arbnore tue ua pa edhe paritë e kreut e trimnitë e breznive iu dha kurorën simbolike “Sulltani i Lurës”, ndryshe: “Doç Sulltana”. Ky fakt burimon në gurra dokumentare edhe nga Nikollë Loka, Moisi Murra, Xheladin Ali Tollja, Ahmet Përleka, Ali Koçeku, Halit Doçi, etj.
Kjo simbolikë në çdo kohë ishte emblematike, reale, me domethanien e vet, me forcën, magjinë e madhështinë e vet. Jo veç kreu Llesh Nikollë Doçi i “Luftës së 300 bajrakëve” apo djali i tij pasardhës, Dodë Llesh Doçi, ishin “Sulltan i Lurës” po dekteri edhe Llesh Zef Doçi e pesë djemtë e tij: Gjeta, Prenga, Doda, Gjoni, Deda, po edhe Mark Zef Doçi me djemtë Zef e Ndue e vajzat: Pashkë, Rutë, Prenë e Mrikë janë të tillë. Edhe sot, janë një “Sulltan” apo“Sulltanat” modern, pasunar, kulturor, qytetar. Llesh Zef Doçi ishte një “Sulltan”, jo në kuptimin otoman e konceptimin komunist, po në realitete e akte të pavarësisë së tij dhe në qëndrime e veprime përballë Kohës, Antivlerave, Antinjeriut. Ai erdhi e iku nga kjo botë i tillë: “Sulltan” i kullës së vet, i trollit të vet luras, i qëndresave kundër klaneve oktapode e (ri)ngritjeve të madhërishme. Si gjithmonë. Dje. Sot. Nesër.
Kulla e kreut Llesh Zef Doçi i ka në mbajemendje për mirë Nikollë Ndue Vorfin, nipin e gjyshes së vet nanëmadhe, përkushtuese e sakrifikuese; familjet e Xhemë Dullë Vladit apo ato të Tahir Abaz Vladit e Ali Han Vladit; shtëpitë e Dodës në Tejmollë e të Çokut në Lajthizë; kusherinjtë e vet si Bibë Kolës, Can Doçit, Ahmet Doçit, etj. Me thanë të drejtën historiani i penës dimensionale e veprave kombëtare, Nikollë Loka, ka ba mirë që ia përmend shoqërinë e afërt brenda krahinës Llesh Zef Doçit, ku veçojmë: Ahmet Pekën, Çup Ali Çupin, Zenel Musën në Arrmallë; Abaz Zyber Bucin në Vlashaj, Ali Hamid Vladin e Mehmet Xhetan Ajazin në Sumaj. Shoqërinë jashtë Lurës si Ramadan Can Pogën prej Tejmolle, Zenel Dodën nga lagjja Dodaj, Gjon Çokun prej Lajthize, etj. Shoqërinë në qendrën e rrethit si Jashar Menzelxhiun, Mentor Muçën, Selim Alliun, Lekë Rajtën, etj. Ai, ndër Doçët e vet, kishte ma afri edhe shoqërore me Halitin e Gjon Doçit, me Skënder Doçin, Can Doçin, Dedë Doçin, etj.
Autobiografi e Llesh Zef Doçit janë edhe gjithato fjalë vlerësuese për kontributet e atributet e tij, që aq me vend e rend na i përcjell Nikollë Loka në kit’ monografi të vyer. Prof.dr. Bashkim Lleshi tek gazeta “Rruga e Arbërit” (Tiranë, nr. 4, 12 prill 2007) mirë gdhend portretin e tij: “Llesh Zefi (Doçi), kryetar i lokalitetit në Zallë-Dardhë, si malësor i drejtë dhe i ndershëm që ishte në sistemin e kaluar ka pasur dhe përplasje e peripeci të shumta, po malësorët e atune anëve ma kishin përshkruar portretin e tij ashtu siç ishte, një burrë i gjatë, me trup të fuqishëm, trim, tëzgjuar dhe mikpritës”. “Lleshi ruante tiparet e të parëve tanë”, thotë Dedë Doçi (f. 238).“Përballonte situata të vështira”, thotë Eshref Visha i Cerenit (f.241). “Llesh Zef Doçi ishte dalluar për zgjuarësi natyrore”thotë Ali Koçeku në monografinë e tij për Lurën. Hajri Hoxha, kuadër i lartë e i shumëkohshëm në Dibër për aktin ekstrem klanor të përjashtimit të tij nga PPSH dokumenton se “Llesh Doçi u ndëshkua padrejtësisht, një dukuri që ka ndodhur edhe me shokë të tjerë” (f. 191), kurse Mentor Muça, ish sekretar i Parë i Dibrës thekson: “Jemi takuar shpesh se na lidhte puna, kemi pirë kafe së bashku, madje e bëra mik dhe e ftova në shtëpi, duke e vlerësuar për burrërinë dhe fisnikërinë që kishte” (f. 191) dhe vijon ma tej: “Llesh Zef Doçi është ngritur në detyrë për meritat e tij. Na folën që ishte burrë i zoti dhe i zgjuar. Nuk ishte e lehtë të gjendeshin drejtues të aftë në atë periudhë. Lleshi ishte provuar në aktivitete dhe shokët e rrethit nxorën përfundimin se kishte aftësi të mira drejtuese… Për mendimin tim Lleshi u ndëshkua nga sinqeriteti i madh, vetëm për burrëri e karakter…Një nga vërejtjet tona ishte kjo: të gjitha gjërat kërkonte t’i zgjidhte me mirëkuptim. Lleshi kishte një parim: ta gjejë nga ndonjë tjetër…”f. 215-216).
Personalitetit Llesh Zef Doçi i hijeshon vepra si pleqnar e misionar, pasi është rrit në një trevë me tolerancë mes fiseve të shumta të atyshme, në mes hormonisë të feve katolike e muslimane, ku ngultojnë edhe breza shehlerësh. Shembulli ma domethanës është ajo e figurës emblematike të Shpalljes së Pavarësisë, zv/kryeministrit të parë të saj, Don Nikollë Kaçorri, i luras, që e kishte babën katolik e nanën muslimane. Kapedani i shquar i Mirditës, Bibë Dodë Pasha, i krishterë, u martue në Lurë me çikën mulimane, Hiden e Hasan Ajazit nga Arrmalla. Brezat e Doçit të Lurës, të rritun në mes muslimanëve, ky i sotmi, i kanë dy halla të martueme në shtëpi muslimane, etj. Tradita shqiptare vazhdon nga para koha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit deri tek epoka e antarësimit të Shqipërisë në NATO e në Bashkimin Europian.

6.
Pak ditë pas Pavarësisë së Shqipërisë, më 23 dhjetor 1912, u hap në mjedise të kishës shkolla e parë shqipe në Lurë e mësues i parë i saj ishte martiri i kombit, Kolë Bibë Doçi, veprimtaria patriotike arsimdashëse e të cilit kishte marrë jehonë deri në Vjenë, Bullgari, Stamboll, etj. Gazeta “Drita” në Sofje (Bullgari) shkruante se “shpërndaheshin libra shqip edhe në Lurë” (30 nëntor 1901). Ippen, Konsulli Austro-Hungarez në Shkodër e njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme në Vjenë se në mars 1902 ndër krerët e Dibrës që morën pjesë në një mbledhje për arsimin në Shehër ishte edhe Kolë Bibë Doçi nga Lura dhe aty u vendos “të ngrejnë shkolla shqipe në vatrat e tyre” (f. 77).
Bash në trungun e Llesh Zef Gjet Llesh Preng Doçit është edhe Lekë Gjet Llesh Preng Doçi, (Lekë Margjini) i shkolluar në Orosh, të cilin me kërkesë të Car Ferdinandit etj. Abati i Mirditës, Prend Doçi, e çoi në Sofje të Bullgarisë. Atje, në Pallatin Mbretëror, i mësoi Shqipen princit Boris të Bullgarisë, tevona Mbreti Boris III i Bullgarisë. Asokohe i ndoqi studimet ushtarake e mori graden kapiten dhe në kit’ cilësi ishte një nga oficerët mbrojtës të Kongresit të Lushnjës, emigroi në Itali bashkë me Bahri Omarin, u martue me çikën e atdhetarit korçar, Sotir Pecit, shërbeu si Nënprefekt i Strugës (1941), u burgos nga gjermanët në Kampin e prishtinës (1943), e jetën e mbylli si cigareshitës pranë kinema “Majestikut”.
Historia përseritet në Derën e Doçit të Lurës, pasi një nga trashëgimtarët ma të shquar të saj, Llesh Zef Doçi në vitet e pas çlirimit do të ishte ndër mësuesit e parë të Lurës. Mbasandejna në shkollën e Lajthizës, në Arrëmallë (Sheshdoçe), në Fushë Lurë, e drejtor shkolle në Brezhdan. Ai kishte marrë arsimim të mirë në shkollën e Oroshit, pasi aty kishte mësues si Prenk Jakova, viheshin në sekën drama të Molierit, etj. Vazhdoi Shkollën e Bashkuar të Oficerëve në Tiranë (1953-1955), ku nuk ia mundësuan as shkuarjen me studime në Bashkimin Sovjetik. Ndër vite ishte zyrtar i shtetit si kryetar lokaliteti në Lurë, Kastriot, Sllovë, Zallë-Dardhë, si edhe në seksionit e financës të Komitetit Ekzekutiv të Dibrës, etj. Ky intelektual shumëdimensional punoi edhe punëtor krahu e kreu edhe sipërmarrje pune për të mbajt lart emnin e begatinë e kullës së tij e të Derës së Doçit, me u mbrojt nga mbyllja e shtigjeve nga hjekësi e ligësi klanore të kohës, me iu dhanë rrugë fëmijëve të vet e të vllait, Markut, që të dy sëbashku ishin nji, si model i vllaut për vlla. Fisniku dinjitar e përballës, Llesh Zef Doçi gjithë jetën e tij u ndie krenar për zonjën e vet, Dilën e Gjokë Ndoit të Mërkurthit e të Marës të Marcerajve në Bisakë të Fanit, fis i parë i këtij bajraku të njohur. Jo rastësisht të dy kishin një datëlindje, veçse Lleshi dy vite ma i madh. Edhe Dila në moshën 89 vjeçare ndihet e privilegjuar, e rinuar, e lumturuar nga emri i Derës së Doçit, nga atributet e të shoqit, Llesh Zef Doçi, nga përkujdesjet e fëmijëve e të nipave e mbesave të saj.
Llesh Zef Doçi ishte “ndër nxënësit më të mirë të shkollës së Oroshit”, kujton shoku i tij i kësaj shkolle, Gjergj Bibë Lala (f. 212). “Mësuesi i përjetshëm”, e çertifikon avokati Nikoll Kola (f. 247), ndërsa Mal Cani, kreu i Misionit të Pajtimit Mbarëkombëtar “Nënë Tereza”, përcakton se “do të përmendet gjatë në dardhë” ( f.244). Gazetari e telekronisti i Mirditës, Xhelal Marku, jep detaje e tipare të tij: “Lleshi e ruajti me fanatizëm të madh mënyrën estetike të veshjes, me një stil të veçantë, që i shkonte shumë me atë fizik që kishte. Atëherë kur pardesytë e bardha ishin të rralla në treg, Llesh Zefi do të gjente patjetër pardesynë e tij sepse ishte i fiksuar në estetikën e veshjes… Shtatëlartë si lisat e atij vendi (Lurës), estetik në veshje, i fjalës e muhabetit, i matur, i mençur, i arsimuar, por edhe me një zgjuarësi natyrale për t’u admiruar nga të gjithë”(f. 253).

7.
Dera e Parë e Doçit, kulla e tyre historike, ka nxjerrë mendtarë të shquar, që i kapërcejnë kufijtë e Lurës e krahinave për rreth, hyjnë në visare e vlera kombëtare shqiptare.
Në Dibër të Epërme përmendet “Kanuni i Bibë Kolë Doçit”, na dijenon Nikollë Loka në veprën e tij tue na e dhanë portretin e tij si “shumë i zgjuar dhe dallohej për ndarje pleqësishë jo vetëm në Lurë, por edhe në Dibër, Mat, Lumë dhe Mirditë.Shumë krahina për për çdo konflikt të vështirë për t’u zgjidhur merrnin Bibë Kolën” (f. 75). Studiuesi Ali Koçeku në monografinë e tij për Lurën thotë se në atë kohë se “S’ka lind burrë në këto zona që të jetë i zgjuar si Bibë Kola”. Xheladin Ali Tollia në monografinë e tij për Lurën dokumenton se “T’u bëftë goja si Bibë Kolë Doçi, thuhet edhe sot në Dibër”.
Nikollë Loka i ka pjek dy (krye)fjalë në ballinën e veprës për Llesh Zef Doçin teksa e medaliaon mrekullisht e hyjnisht si “forca e mendjes, pesha e fjalës”. Në kit’ amë, përgjatë kësaj rrjedhe, ecën me penën si daltë e artë në tana ato faqe e kapituj të këtij libri kushtim meritor. Ai na e mirë paraqet si Llesh Zef Doçin si “Pleqnar” e “Misionar”. Na jep shembuj konkret. Na sjell urtësi prej tij. Ai na ka lanë mjaft fjalë të arta, apo si jemi mësue t’i quajmë “fjalë të urta”. Të gjitha këto, të mbledha nga Nikollë Loka, të rrëfyera nga Osman Vladi, Zef Mark Doçi, Bardhok Rajta, Nikoll Kola, Gjokë Beci, Ruta Legisi (Doçi), etj. kanë vendin e rolin e vet në fondin kombëtar shqiptar. Nikollë Loka e të tjerët na e dëshmojnë edhe një tipar të përhershëm të Llesh Zef Doçit: humanizmin e tij, që e manifestoi deri në ditët e fundit të jetës së tij.
Pleqnari e Misionari Llesh Zef Doçi “ishte filozof popullor”, sipas Mentor Muçës (f. 95), “burrë humanist i një dere fisnike” sipas Nikollë Lokës (f. 95), “Rilindas nga mendimet”, sipas Pjetër Markut, kryetar i degës së Lidhjes të Shkrimtarëve e Artistëve të Mirditës (f. 219), “ishte njeri shumë human”, sipas Abdulla Zenelhasanit nga dehoshishti i Dibrës (f. 240), “njohës i mirë i Kanunit dhe i Traditës”, sipas Sherif Pekës, kuadër drejtues në Lurë (f.257), etj.
Kaherë i kisha thanë historianit Nikollë Loka se kam me shkrue për librat e tu, shumë sish të nivelit kombëtar. Para disa ditësh ma dhuroi dorazi monografinë shkencore “Llesh Zef Doçi i Lurës, forca e mendjes, pesha e fjalës”, me redaktore Ruta Doçi (Legisi) e recensent Ramiz Lushaj. I thashë se sot ma ke pru prapë të gjallë para syve e përballë kohës atdhetarin Llesh Zef Doçi i Lurës, një lis i madh edhe në kohë të vështira, një pleqnar i fortë e misionar i lartë, tek i cili flinte mendja e ndritte mirësia…E pata njoft qyshse në vitet ’70 në Fierzën e dritës, kur kish ardhë me i pa njerëzit e vet e veprën. Asokohe punoja zyrtarisht me rinënë e tropojës e Fierzës e vullnetarisht me shtypin e Tiranës. I pata folë mirë për djalin e tij, Dodën, fisnik e gjallnik, i përkushtuar ndaj punës, shkollimit, veprimtarive. Zemra iu ba sa 12 liqenet e Lurës. Ai ishte njeri që mbante forcë, i vnonte bisedës skaj e majë, ishte njeri tek i cili mund të peshoje me besë e shpresë. I qëndroi kohës në kambë edhe kur ajo i ndejti jo rrallë mbi krye. Ai, Llesh Zef Doçi i Lurës, si e germagrand Nikollë Loka, ishte “burrë që i pat hije edhe vdekja” (f. 164), pasi në varrimin e tij mortor madhështor kishin ardhë malet e Malësive, lisa e lisnaja të kohënave, nga metropoli i Tiranës e shtete e treva shqiptare në Ballkan, aq sa i tërhjeki edhe disa danesë të merrnin pjesë në homazhe. Ata kujtonin se ceremonia në Kodër Kamëz ishte për ndonjë personalitet të lartë shtetëror e jo për një pensionist, për një lis dinast të Derës të Doçit të Lurës, ndaj në një gazetë daneze botuan shkrimin “Vdekja e një njeriu të pushtetshëm pa pushtet”. (Rrëfim nga Ruta Doçi-Legisi, f. 165).
Dera e Parë e Doçit të Lurës është dinasti kreu, parie, misionare e mendjes, pushkës, penës, me lisa të mëdhenj në mbi gjashtë shekuj, në kohë të vështira, me rrënjë e degë të fisme nga Prengë Nikollë Doçi deri tek Llesh Zef Doçi me pasardhësit e tij dinjitar. Janë lisnajë. Këta, sëbashku me lisat epope e epokal nga luftëtarët luras të Skënderbeut e të Lekë Dukagjinit, të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e të Pejës, të kryengritjeve e luftërave kundërosmane e kundërsllave, nga Sheh Murati i Parë i Lurës deri tek Don Nikollë Kaçorri i Pavarësisë, e dhjetra të tjerë, më përngjasojnë me lisa, me lisnajë të një “Kurore të Dytë të Lurës”, që ma të lartit mal natyror të Lurës (mbi 2.100 metra lartësi mbidetare), malit “Kurora e Lurës”, ia shton bukurinë, fisnikërinë e madhështinë.

Tiranë, 28 maj 2014

Në gjurmët e miniaturave artistike të shkrimtarit të talentuar Idajet Jahaj

by

Prof.dr. Eshref Ymeri/
Para pak ditësh më ra në dorë një vepër artistike e shkrimtarit vlonjat Idajet Jahaj që ma dërgoi me kushëririn tim Arshi Ymeri, një veprimtar i njohur ky i Shoqatës “Mesapliku”. Vepra titullohet: “Loti i diellit dhe hënëzat e limonit”. Është një përmbledhje me grimca lirizmi të artë, me 22 miniatura artistike në 67 faqe gjithë-gjithë.
Këtë shkrimtarë e kam bashkëpatriot. Të dy jemi nga Smokthina, nga fshati Mesaplik. Që në moshë të re, pas përfundimit të studimeve të larta në Institutin Pedagogjik të Shkodrës, ai filloi punë në shkollën 8-vjeçare të fshatit të tij të lindjes. Që asokohe, ai i hyri me shumë zell punës për hapjen e një muzeu të fshatit në mjediset e shkollës. Më pati lënë përshtypje të jashtëzakonshme puna e tij këmbëngulëse për pasurimin e muzeut me të dhëna interesante nga jeta e figurave historike të fshatit tonë.
Me kalimin e viteve, në personin e Idajetit erdhi e u kristalizua figura e një krijuesi të aftë në fushën e gazetarisë, të publicistikës, të memorialistikës historike dhe të letërsisë artistike. Prandaj sot, kur ai po i afrohet moshës së pensionit, në inventarin e krijimtarisë së tij në këto fusha, figurojnë 35 libra të botuar, 13 nga të cilat i përkasin artit poetik dhe prozës artistike.
Libri në fjalë është një perlë e vërtetë në botën e letrave shqipe. Ai të rrëmben me miniaturat tërheqëse që autori i ka qëndisur aq mjeshtërisht, saqë të befasojnë me larminë e figuracionit artistik.
Miniatura është një gjini mjaft interesante e letërsisë artistike. Ka mendime të ndryshme rreth vlerësimeve që i bëhen asaj në lëmin e kritikës letrare. Dikush mendon se ajo është një poezi në prozë, dikush tjetër thotë se në këtë rast kemi të bëjmë me një tregimth të shkurtër apo thjesht me një formë të gjinisë letrare të përmasave tejet të rrëgjuara. Kësisoj miniatura përfaqëson një largim nga kornizat tradicionale të gjinive letrare.
Me këto miniatura, shkrimtari Idajet Jahaj ecën në gjurmët e shkrimtarëve të shquar të traditës sonë letrare, si Migjeni dhe Nonda Bulka, duke e pasuruar edhe më tej këtë traditë me larminë e figuracionit artistik.
Miniaturat e këtij shkrimtari të talentuar dhe të heshtur deri në thjeshtësi të admirueshme, bien në sy për pasurinë e mjeteve artistike, në të cilat krahasimi i lë vendin metaforës, metonimia zëvendëson sinekdokën., pas epitetit vjen personifikimi etj.
Fjala, në miniaturat artistike të shkrimtarit Idajet jahaj, përfaqëson në vetvete një botë origjinale. Fjala artistike në këto miniatura është pasqyrë e raportit të autorit me realitetin, e perceptimit të veçantë të botës që e rrethon. Në tekstet e tij artistike, saktësia e rrëfimit përcillet përmes larmive metaforike, të vërtetat jetësore përfaqësojnë zbulime artistike. Mënyra e rrëfimtarisë së autorit në këto miniatura, më sjell në kujtesë një dyvargësh të shkëlqyer të poetit të shquar gjerman Henrik Hajne (1797-1856):

Në një fjalë të vetmve do të doja
Ta shkrija brengën dhe trishtimin.

Arti i fjalës në këto miniatura është shprehje e individualitetit të autorit. Përmes metaforave, autori na përcjell thurimën letrare, e cila krijon figura që lexuesin e ngrejnë peshë, figura këto që ndikojnë mbi të me një forcë emocionale të jashtëzakonshme. Fjalët autori i pasuron me ngarkesa kuptimore mjaft domethënëse, duke i stërpikur ato me magjinë e ngjyrimeve stilistikore.
Figuracioni në miniaturat e këtij autori, vjen e shpërfaq gjallërinë, qartësinë, natyrën bukurimore të pasqyrimit artistik, që janë tipar i përhershëm i çdolloj arti, që janë forma të njohjes së realitetit nga pozitat e një ideali estetik.
Me stilistikën e vet krijuese, shkrimtari Idajet Jahaj, figuracionin e ligjërimit e trajton si një tipar të veçantë të rrëfimtarisë artistike, tipar ky që vjen e përfton shprehjen më të plotë në gjuhën e miniaturave të tij të magjishme. Prandaj, në kontekstin artistik, fjala e autorit në këto miniatura bëhet pjesë e pandashme e sistemit të mjeteve figurative dhe kryen domosdoshmërisht një funksion estetik.
Në ditët tona, miniatura është një gjini letrare mjaft e qëlluar. Prandaj edhe shkrimtari Idajet Jahaj, duke pasur parasysh ritmet e përshpejtuara të jetës bashkëkohore, kohën e racionuar për leximin e librave, morinë e reklamave me subjekte të shkurtra, del para lexuesve me këtë buqetë miniaturash që të emocionojnë jo vetëm me rrëfimtarinë fjalëkursyer, por edhe me natyrën e tyre poetike që herë-herë shoqërohet edhe me kadencën karakteristike të vargëzimit.

Tiranë, 28 maj 2014

KOMUNITET- U NDA NGA JETA LUFTETARI I LIRISE

by

Skënder Ukë Sadiku (1927-2014): “Hirin e trupit tim shpërndajeni në zonat ku zhvilluam betejat kundër forcave sllavo-komuniste”/
Ditën e shtune, më 24 Maj 2014, u nda nga jeta në moshën 87-vjeçare, në Spitalin “Stamford” CT, luftëtari i lirisë së Shqipnisë Etnike Skënder Ukë Sadiku, i biri i komandantit të përgjigjshëm të forcave nacionaliste dhe nipi i luanit të Kosovës Sadik Ramë Gjurgjevikut/
Nga Tomë Mrijaj/
Kush është nacionalisti Skëndër Ukë Sadiku?
Për luftëtarët e Shqipërisë etnike dhe heroizmin e treguar në mbrojtje të këtij ideali, në fillim të viteve 1944 e në vijim sot historia është e mangët. I tillë është edhe Skënder Ukë Sadiku, me shumë bashkëluftarë të tjerë, që kanë mbijetuar nga netët e gjata të sundimit të egër të kolonizatorëve serb dhe komunistët trathtarë shqiptarë në Dardani dhe trojet amtare.
U lind më 2 maj 1927, në Rreth të Pashës (Nënprefektuara e Shijakut), në shtëpinë e Esat Pashë Toptanit. Shtatë vjet më vonë, familja e Sadik Ramës dhe kushërinjve të tij u shpërngulën në Shijak (Durrës). Djali i parë i Ukë Sadikut, ishte gjithnjë përkrah të atit dhe axhës së tij Shaban Sadikut, në luftrat nacionaliste kundërsllave dhe kundërkomuniste gjatë vitëve 1944-1946.
Në vitin 1942, ai është antarësuar në Frontin Kundërfashist, duke qenë kryetar i degës në Qerret të Durrësit. Në vitin 1944, ishte antarë i çetës vullnetare të Ukës dhe axhës Shabanit, në mbrotje të kufijve veriorë të Dardanisë nga serbo-çetnikët.
Skënderi dhe familja e tij, qysh në moshë të re i përjetuan thellë ngjarjet e hidhura, që në mënyrë sistematike i bëheshin padrejtësisht popullit shqiptar nga shovinistët barbarë serb.
Në këtë mënyrë, u rrit tek ai dhe shumë nacionalistë të tjerë mllefi ndaj pushtuesve. Kishte ardhur koha, që në mënyrë serioze, të mendohej për të rrokur një ditë pushkët, në mbrojte të popullit dhe tokave arbërore.
Dhe që atëhërë, Skënderi, u kyç në jetën politike e nacionale të asaj kohe, e cila përiudhë kërkonte njerëz të devotshëm, për çështjen kombëtare dhe njerëz, që do të flijoheshin për Shqipërinë etnikë, siç ishin patriotët e familjes së madhe të Sadik Ramë Gjurgjevikut, djemtë e tij: Uka e Shabani dhe deri tek Skënderi i ri, me vëllezërit dhe kushërinjtë e tij…
Ngjarjet po zhvilloheshin me shpejtësi dhe shqiptarët po kalonin ditët më të vështira të kohës së pasluftës së dytë botërore, keqtrajtime dhe përndjekje nga kaçakët e udbashëve serbë e malazias, që vepronin në katundet e ndryshme të Kosovës.
Në çetën e mirënjohur të vëllezërve Ukë e Shaban Sadikut, i riu Skënder, mori pjesë aktive në Luftën e Drenicës, në ndihmë të tribunit nacionalist Shaban Polluzhës. Ai ishte sëbashku me të atin, në mbledhjen e themelimit të Organizatës Patriotike “Besa Kombëtare” (Llapçevë, 1945), me në krye Prof. Ymër Berishën.
Nga burimet historike dhe dëshmitë e bashkëkohësve të tij, sikurse dhe vetë kujtimet, që më ka rrëfyer disa herë këtu në New York, Skënderi, theksoj se në nëntor të vitit 1945, kur grupi i bashkëluftëtarëve nacionalistë të çetës së Ukë Sadikut, kaloi në Krumë të Hasit, me sugjerimin e Ukës, Prof. Ymer Berishës dhe heroinës Marie Shllakut, u propozua, që Ali Meta dhe Skënder Ukë Sadiku të dërgohen me mision patriotik në Qerret të Durrësit, ku, ndodheshin edhe një numër i madh antarësh të fisit të tij.
Duke e pyetur se si u zhvilluan ngjarjet, mbasi mendohet pak dhe merr frymë thellë, ai vijon të tregoi se, në fillim ai (Skënderi), nuk pranoi të shkonte, sepse nuk donte ta linte të atin (Ukën), por shkoj vetëm Ali Meta i shoqëruar nga Sokol Dini dhe një tjetër. Mbas 30 ditëve, po në të njëjtën rrugë, i shoqëruar nga Sokol Dini, përmes Shkodrës shkon në Qerret të Durrësit, ku, jetoi për disa kohë atje.
Skënderi, kujton: “Pas betimit, që bënë të gjithë, nën drejtimin e Prof. Ymer Berishës (në Stanet e Golajve, më 1946, u quajt “Dita e Betimit” në Pashtrik, shënimi im T.M.), ndër të tjera thuhej: “Të lidhim besën deri në vdekje kundër çdo armiku”. Mbas kësaj ngjarje mora urdhër, për të shku në Shkodër. Postën, që ma kishte dhënë baba Ukë dhe Prof. Ymer Berisha e dergova tek Kuvendi Françeskan. Në materialet, që dërgova, flitej për 65.000 gra, fëmijë, pleq dhe plaka të pafajshëm të mbytur në torturat më çnjerëzore nga armata famkeqe jugosllave. Për ketë Prof. Berisha e kishte njoftuar më parë edhe gjeneralin anglez Hadson në Tiranë. Vazhdova rrugën deri në Bizë tek Pader Kelmendi. Më pas vijova rrugën deri në Gurëz dhe arrita tek shtëpia e Halit Ahmetit. Aty më pritën me një bujari të rrallë, ku, qëndrova 10 ditë…
Gjatë udhëtimeve të mëvonshme, për disa ditë qëndrova në shtëpi të një miku, sepse u sëmura…
Ato ditë Sigurimi komunist shqiptar kishte filluar të burgoste ajkën e shquar të klerit katolik në Shkodër, brenda në kuvendet e tyre. E prita me frikë lajmin, se gjatë burgosjes do të bijnë në dorë dokumentet, që ua kisha sjell unë, por fatmirësisht kjo nuk ngjau…”
Trathtari Fadil Hoxha me Hoxhën tjetër të Tiranës, duke e parë influencën e madhe, që nacionalistët kishin në popull asokohe, iu lut atyre, që t’a ndërprejnë luftën kundër komunizmit, se me lirimin e vendit nga “fashistët” populli i Kosovës do të vendosë vetë për fatin e vet.
Krerët e mirënjohur të nacionalizmit, si: vëllezërit Ukë e Shaban Sadiku, profesor Ymer Berisha, Marie Shllaku, Ndue Përlleshi, Gjon Serreqi, Pader Bernardin Llupi O.F.M., e shumë të tjerë, nuk e përkrahën mendimin mashtrues të Fadil Hoxhës. Ata, njëzëri kërkuan, që Kosova të jetë një zonë neutrale.
Argumentimi i pjekur i nacionalistëve, ishte që për fatin e vet le të vendosë vetë populli i Kosovës dhe jo që e ardhmja e saj të gatuhet, sipas mënysë së kuzhinës serbe, që kërkonte t’a gllabëronte dhe gradualisht me projektin e Çubrilloviqit, t’a largonte nga trojet e veta popullsinë autoktone shqiptare.
Dhe koha vërtetoj, se nacionalistët, që flijuan edhe jetën për interesa të larta kombëtare, kishin shumë të drejtë dhe qenë realist dhe më pranë interesave të shenjta të atdheut të tyre.
Komunistët, në vend që të luftonin kundër çetave çetnike serbe, që po plaçkitnin çdo ditë familjet shqiptare (ditën për diell) dhe me miratimin e Marshallit Tito, iu kundërvunë qysh në fillim me armë në dorë dhe urretje të madhe forcave të vërteta nacionaliste, të cilët, në programin e tyre kishin si bosht kryesor bashkimin e të gjithë trojeve etnike shqiptare në një shtet të vetëm rreth nënës Iliri.
Që nga ky moment, Ndue Përlleshi, Ukë Sadiku, Marie Shllaku, Prof. Ymer Berisha, Skëndër Ukë Sadiku me shumë shokë të tjerë, fillojnë jetën e vështirë të komiteve, për të sendërtuar idealet e tyre të larta nacionale drejt një Shqipërie etnike.
Çdo ditë, ata bënin dhjetra kilometra, duke shkuar katund për katund, shtëpi në shtëpi, në odat e burrave (me traditë të pastër nacionaliste), për të marrë me vete bijtë më të mirë të tokës martire në të tërë Kosovën.
Tashmë lëvizja e rezistencës po merrte një hov të ri, një rizgjim i traditës së etërve atdhetarë, që mbi gjithçka kishin vënë interesat e larta të nacionit e flamurit, në krenarinë e së cilës ata bënë betim solemn…
Shembull tipik i rezistencës së forcave komite, ishte lufta në Tersternik të Drenicës, më 21 shkurt të vitit 1945 dhe vrasjet në fushën e nderit të dy komandantëve të kryengritjes: Shaban Polluzhës dhe Mehmet Gradicës. Ata luftëtarë, që mbetën iu bashkuan çetave të Ukë Sadikut, Ndue Përlleshit, Prof. Ymër Berishës, Marie Shllakun, Qazim Bajraktarit e të tjerë.

Kuvendi i Dobërdolit shpalli betimin nacional

Më 4 dhe 5 gusht u mbajt Kuvendi i Dobërdolit, në Llugë të Dan Pjetrit, në të cilin u mblodhën 2000 luftëtarë e prijës të çetave kryengritëse, të rajoneve të ndryshme të Kosovës nga Shqipëria e Veriut, Sanxhaku dhe Rozhaja.
Aty gjindeshin krerët e lëvizjes për çlirim të trojeve etnike dhe bashkimin e tyre në një shtet, si: Ukë Sadiku, Prof. Ymer Berisha, Ndue Përlleshi, Marie Shllaku, Pashuk Biba, Skënder Ukë Sadiku, Shaban Boshnjaku, nga Pazari i Ri me 800 luftëtarë, përfaqësuesit e Muharrem Bajraktarit nga zona e Krumes dhe Lumës, Prek Shyti nga Prizreni, krerë të tjerë nga zonat me tradita nacionaliste, si: Drenica, Llapi, Gollaku, Gjilani, Ferizaj, Rugova, Podguri etj.
Pranë Dardhës së Madhë valonte i lirë flamuri Gjergj Kastriotit, me shkabën dykrenare 8 metra i gjatë, të cilin e kishte sjellë Alush Smajli i Llozicës. Kuvendin e ruanin luftëtarët e Ndue Përlleshit, Alush Smajlit dhe Qazim Bajraktarit, nën mbikqyrjen e Zef Sokolit, Smajl Hadarit të Gjurgjevikut të Madh dhe vëllaut të Ndue Përlleshit, Zef Përlleshi.
Kuvendin asokohe e hapi Ukë Sadiku, që ia dha fjalën erudistit me kulturë të gjërë perëndimore Prof. Ymer Berishës, ndërsa procesvërbalin e takimit të rëndësishëm e mbajti intelektualia shkodrane heroina Marie Shllaku.
Në fund të takimit u zhvilluan zgjedhjet, ku, me vota të përgjithshme si komandant u zgjodh njëzëri Ukë Sadiku, ndërsa udhëheqës politik shumë i respektuari dhe me autoritet Prof. Ymër Berisha. Po ashtu u zgjodhën edhe komisarët e çetave kryengritëse, sipas territoreve dhe e tërë Kosova u nda në sektorë veprimi të luftës për liri nga pushtuesit komunisto-sllavë e trathtarët shqiptarë.
Për të ndjekur me më kujdes dhe seriozitet të gjithë aktivitetin e ardhshëm luftarak, u formuan Dymbëdhjetë Këshillat.
Pas Kuvendit të Dobërdolit, në të cilën edhe një hërë u verifikua përcaktimi i rëzistëncës për luftë të pandërprërë deri në vdekje, në përmbushje të aspiratave, për çlirim dhe bashkim nacional, pasuan shumë takime me popullatën e vendit, për organizimin dhe grupimin rreth organizatës “Besa Kombëtare”.
Ukë Sadiku, prof. Ymër Berisha, Ndue Përlleshi, Qazim Bajraktari dhe Mehmet Agë Rashkoci, u nisën për një mbledhje të përbashkët me krerët e Shqipërisë së Veriut në Malin e Pashtrikut.
Çeta e Ukë Sadikut ndërkohë do të mbesë nën udhëheqjen e vëllaut të Ukës, Shaban Sadikut. Kësisoj me vendimet e marra nga Kuvendi i Dobërdolit, u përcaktua të vijohet lufta e pandërprerë, me devotshmërinë luftarake, kundër sllavo-komunsitëve dhe njësimin (bashkimin) e tokave shqiptare, përmes luftës së rezistencës e njohur si lëvizja e komitëve në Kosovë dhe më gjerë.
Fronti armiqësor kundërshqiptarë, ishte zgjeruar, që nga bandat sllavokoministë sërbo-malaziase deri te njësit shqiptare të quajtuara partizanë.
Edhe pse idealet shqiptaro-shqiptarë nga të dy anët duhet të ishin të njëta, fatkëqësisht kundër pushtuesve sllavë, komunistët shqiptarë bashkëpunonin ngushtë me komunistët serbë dhe OZN-në, (Sigurimi serkret serb, që më vonë do të marrë emrin UDB, shënimi im T.M.) dhe në dy taborret opozitare derdhej gjaku i njëtë shqiptarë.

Në Çelinë e Jellocit u mbrojt shqiptarizmi

Data e 12 shtatorit 1945, do të mbetet e paharruar për banorët e Prokorubës, Drenicës e krejt Kosovës. Në fushë betejë, në mes maleve të Çelisë së Jellocit (Ditën e tretë të festës së Bajramit) “Bokeshka”, (që quhej Brigada famkeqe e Kotorrit, shënim im T.M), kishte arritur përmes Istogut (Burimit), Gurrakovcit, Zllakuqanit e Jashanicës dhe kishte rrethuar nga çdo anë vendstrehimin në çeli.
Çeta e Shaban Sadikut e përcaktuar thellë në idealet e pastra patriotike, për një Shqipëri etnike dhe luftën e pakursyer kundër armikut shekullor, do të rrezistoj deri në luftëtarin e fundit.
Në këtë betejë mbetën të vrarë mbi 30 luftëtarë të çetës dhe nëntë të tjerë u plagosën rëndë. Ndërsa në anën e armikut numri nuk dihet, por thuhet të kënë rënë mbi 200 partizanë dhe me qindra të plagosur.
Kjo betejë, ishte njëra ndër më të ndritshmet për lëvizjën e rëzistencës, e cila heronjtë e rënë për lirinë dhe unitetin e tokave do i vendosë përjetësisht në altarin e nderit të historisë nacionale.
Thuhet nga bashkëkohësit asokohe dhe nga burimet e shkruara nga vetë shtypi i atyre ditëve, se beteja ishte e paparë ndonjëherë.
Eshtë e vështirë të përshkruaj ato ditë, që nuk i kam përjetuar, por në kujtesën e freskët të popullit dhe nga më të moshuarit, sikurse ishte miku im Skënder Ukë Sadiku (anëtari i Lidhjes së II (Prizren, 1942) dhe III të Prizrenit (me qendër në New York 1962, shënimi im T.M.), kam mësuar shumë episode, për qëndresën heroike të bijve më të mirë të Dardanisë.
Armiku pushtues, kishte përgatitur një plan të studiuar në të gjithë kënvështrimet dhe me detajet më të imta. Qëllimi i tyre, ishte eleminimi pakushte i të gjithë kryengritësve dhe luftëtarëve, që më armë në dorë kishin marrë guximin t’i kundërviheshin sllavëve antishqiptarë dhe trathtarëve shqiptarë.
Trimat e rënë në fushën e betejës të lavdishme historike, me gjakun e tyre vaditën tokën martire të Kosovës dhe me dhjetra hërë e paguan vehtën dhe idealin e shenjtë.
Skëndër Ukë Sadiku, rrëfen:
“Sot, është e lehtë të gjykosh, por asokohe çdo njeri prej nesh e kishte kryet në rrezik, por gjithnjë duhet të ruanim gjakftohsinë dhe me përpikmëri misionin e ngarkuar nga një katund në tjetrën dhe nga një bazë e çetave nacionaliste në tjetrën, në çdo stinë të vitit.
Ne ishim me lindjen dhe prarimin e diellit, agun e dritës e imagjinonim si lindje të lirisë. Bisedonim shpesh dhe lirshëm për çlirimin dhe bashkimin nacional të trevave tona, që padrejtësisht ishin ndarë nga Europa, ku, Shqipëria si kufi politik kishte trojet dhe popullin e vet. Lexonim vjersha deri sa ishim në roje dhe detyra të tjera. Vjershat me karakter patriotik, na i lexonte intelektualia e shkolluar në Itali martiria shkodrane Marie Shllaku, dhe jo rrall donim që t’i dëgjonim nga prof. Ymer Berisha, ngaqë neve asokohe na dukeshin më të afërta me fjalorin tonë.
Sigurisht, që me Mark Sokolin (i biri i Zef Sokolit, nga Jagoda Lugu i Drinit, shënimi im T.M.) më lidhin shumë kujtime. Stina e pranverës, ishte shumë e dashur për ne, që ishim më të rinjtë e çetës.
Ne ishim vetë pranvera, që lëviznim nga një mal në tjetrin. E kështu më radhë, në tërë Kosovën. Nga malet mbi Dollc, ne e shikjonim Lugun e Drinit. Sa e bukur na dukej fusha pjellore, të cilën e qante si gjarpërushë lumi Drin, me lakime të shumta, që i jepte një hijëshi të rrallë…
Bisedonim me orë të tëra, për ëndërrat tona rinore dhe të popullit tonë, për atë se kur do të shihnim ditën e madhe, që ky vend të flasë, shkruaj dhe mësojë vetëm shqip.
Shpesh, kundronim me kënaqësi dhe buzëqeshje barinjtë, që këndonin shqip dhe shqiponjën, që fluturonte mbi kreshtat e maleve të mbuluar me bore, në dimër dhe gjelbërim në verë…
Unë e arrita këtë ëndërr, por Marku dhe shokët e tjërë të lirisë… sakrifikuan jetën dhe vehtën, për të mbetur përjetësisht të shënuar me gërma të arta, në panteonin e martirëve të nderit të atdheut të vet, lirisë dhe heroizmit tonë biblik, në mbrojtjë të vijimësisë së të parëvë…”
Skënderi, mbasi pushon pak, me një qetësi dhe freski kujtese, nis të ritregojë, duke theksuar, se ata (nacionalistët), ishin me të vërtetë heronj të pamposhtur dhe të vendosur deri në pikën e fundit të gjakut të tyre.
“Dhe sot e kësaj dite, pas çlirimit përfundimtar nga prangat serbe, nuk i është dhënë asnjë emër shkolle as rruge, me emrat e nderuar të luftëtarëve dhe tribunëve të lirisë, madje nuk iu është ngritur asnjë përmendore, që të përkujtohen nga brezat e ardhshëm fushbetejat historike të vitit 1945, me të cilat duhet të mburremi si komb.”
T’ka çel sabahu e s’ka me t’zan prarimi i Diellit
“Luftëtari i Shqipërisë Etnike Skënder Ukë Sadiku, është një hero i gjallë i ditëve tona.”

Mr. Jetish Kadishani (1948-2010)

Gjatë vizitës së tij të fundit në New York, studiuesi dhe publiçisti Mr. Jetish Kadishani, ndër të tjera, kishte shprehur dëshirën për ta takuar dhe intervistuar mikun tonë të përbashkët Skënder Ukë Sadikun.
Gjatë bisedës së ngrohtë, me tema të hershme historike, për Kosovën dhe trevat shqiptare, duke e vërejtur, se Skënderi, nuk kishte dëshirë të fliste për veten e tij, studiuesi Kadishani, menjëherë iu drejtua me një pyetje, e cila gjendej në aktakuzën e dënimit të tij (dënuar me shumë vite burg, shënimi im T.M.), duke i thënë: “Në proçesverbalin e dënimit tuaj me burg, është e shkruar se ju (Skënder) i keni thënë një shkjau nga Dresniku: “T’ka çel sabahu (mengjezi) e s’ka me t’zan prarimi (perëndimi) i Diellit”.
Fjalët e Skënderit u vërtetuan, se pa perënduar Dielli shkjau ishte gjetur i vrarë. Skënderi, s’mundi të përmbahej gjatë intervistës e iu drejtua studiuesit, me fjalët: “Mos t’ka çue UDB-ja të më bash kësilloj pyetjesh, se vetëm ata m’kan ba të tilla pytje…!?”
I hodha një vështrim të shpejtë mikut tim Jetishit, i cili, ishte skuqur në fytyrë. Skënderi e kishte humbur tërësisht durimin… I jap shenjë Jetishit, që të ndërpresë bisedën. Ai më shikoj seriozisht dhe shtoi se do të vijoi t’a pyeste. Në atë moment, Skënderi ndezi një cigare dhe doli jashtë.
Jetishi, mu drejtua me keto fjalë: “Tek ky martir i gjallë lexohen shumë qartë vuajtjet e Kosovës, luftrat e rezistencës kundërkomuniste dhe kundërsllave në malet tona në borë e shi dhe koha e gjatë ndër burgjet e tmerrshme, sot na ka dhënë këtë martir, që ende është dëshmi e historisë së lavdishme. Kosova e jonë, i ka borxh këtij dëshmori të gjallë…”Ditën tjetër, takohemi sërisht me Skënderin, i cili, i drejtohet Jetishit me fjalët: “O Kadishan! M’ke lan tan natën tuj u sjell me shokët e mi në malet e Kosovës. Dhe sa herë i kam mbyll sytë m’kan zgjue hapat e çizmeve n’burgjet e atyne gjakpirsave t’pafe. Mos hup kohë lum miku me mue, se për ata që duhet me shkrue nuk u dihen as varret.
E Kosova e lire, i ka lanë prap në harres, ata që derdhen gjakun dhe e dhanë jetën me pushkë në dorë.
E sot Kosova, asht mbush me monumente të këtyne, që luftuen apo s’luftuen aspak. I kanë zanë rrugët e parqet si Enveri me bunkeret e tij. Unë kam shumë të tham, por e di se ju s’keni guxim t’i botoni, se humbni punën e ndoshta edhe jetën.
Çfarë ndergjegje ka sot udhëheqsia e re e Kosovës, kur fëmijët nuk i respektojnë prinderit nacionalist dëshmorë?!… Ato përmendore duhet t’u ishin ngrit baballarëve të tyne. E brezi i ardhshëm do t’i vlersonte këta të fundit, sipas merites së çdo njanit..”

Bilanci i kalvareve

Nacionalisti Skënder Ukë Sadiku, qysh i ri rroku pushkën dukë luftuar në malet e Kosovës dhe Shqipërisë, për bashkimin e trojeve shqipatre dhe largimin e sllavo-komunizmit, që kishte pushtuar trojet tona.Unë, disa herë kam zhvilluar biseda me orë të tëra në Stamford CT, ku, Skënderi fliste shtruar, për vitet e burgjeve, duke filluar në burgjet e qyteteve: Durrësit, Tiranës, Shkodrës dhe më pas Qeveria Komuniste Shqiptare i dorëzoi të arrestuarit nacionalist (midis të cilëve ishte edhe Skënderi), pranë organëve të UDB-së jugosllave. Ata, me makinë i morën e i nisën menjeherë drejt burgut famkeq të Prizrenit.
Gjatë asaj kohe nis kalvari i hetimeve dhe torturave çnejrëzore, në qelitë e ftohta plot lagështirë të burgjeve deri sa vjen koha e daljes në gjyq. Gjatë pretencës Prokurori i çeshtjes, i jep dënimin me 17 vjet heqje lirie, duke e dërguar menjëherë nga Prishtina në burgun e Mitrovicës së Sremit…
Mbas lirimit nga burgu, ai sëbashku me vëllain e tij Qerimin, më 10 gusht 1962, kaluan ilegalisht ne Itali. Ata, u vendosën në Kampet e Refugjatëve, ku, qëndruan deri më 13 gusht 1967. Skënderi, kishte shprehur me kohë dëshirën, që të bashkohet me vëllain e tij Ismetin, aktivistin e palodhur dhe njërin ndër themeluesit e “Lidhje së Tretë të Prizrenit” (1962), me qendër në New York, që për disa dekada, mbas vdekjes së Ing. Xhafer Devës, zgjidhet Kryetar i Lidhjes së Prizrenit, detyrë të cilën e mban edhe sot.