ESSE – Page 595 – Dielli

KOSOVA – NJË SHTËPI MIKPRITËSE PËR AMERIKANËT

February 12, 2014 by dgreca

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

E takova në Boston mikeshen time, mjeken amerikane Xhenifer Keller, në nëntor 2001, disa javë pasi ekipi i saj ishte kthyer nga Kosova. Ajo më fali një kopje të revistës mjekësore “Dartmouth Medicine” në faqet e së cilës përshkruheshin përshtypjet dhe kujtimet e saj gjatë qëndrimit në Prishtinë. Revista kishte në ballinë fotografinë e zmadhuar të një nëne kosovare që ushqente për herë të parë fëmijën e saj me gji. Universiteti Mjekësor i Dartmouth-it në shtetin Nju Hampshire, USA, bashkëpunoi me Universitetin e Prishtinës,për të rindërtuar sistemin mjekësor universitar, pitalor dhe atë kërkues mjekësor në Kosovë. Ndër të parët që shkoi në Kosovë për hetimin e gjendjes, ishte John Balëin. M.D, dekani i Universitetit të Dartmouth-it, në verën e vitit 1999. Pasuan më tej profesorë e doktorë të specialiteteve të ndryshme mjekësore gjatë viteve 2000 e 2001. Duhen përmendur edhe të drejtat e studimit për të rinjtë kosovarë që studiuan së bashku me ata amerikanë në Universitetin Mjekësor të Dartmouth-it. Personeli mjekësor amerikan në Prishtinë u përball me shumë të papritura, probleme dhe situata të vështira në mjekimin e pacientëve. Paslufta e gjeti vendin me një system spitalor të mjeruar, i gjeti pacientët të sëmurë si shpirtërisht ashtu edhe fizikisht, pa ilaçe e mjete të tjera shërimi. Për shqiptarët nuk ekzistonte sistemi i kujdesit primar shëndetësor në dhjetëvjeçarin e fundit, kur ishin në fuqi serbët. Shume të sëmurë kronikë kishin mbetur pa mjekimet e nevojshme për vite e vite të tëra. Mjekët amerikanë u befasuan nga sëmundjesurpriza si tuberkulozi, ekinokokoza, parazitë të ndryshëm, infeksione të avancuara, kancere etj. Në bibliotekën e Universitetit të Prishtinës librat ishin vetëm në gjuhën serbe, ndërsa librat në gjuhën shqip e anglisht ishin shkatërruar. Pra, çdo gjë u nis nga e para duke u mobilizuar së bashku, miqtë amerikanë dhe mikpritësit kosovarë. Personeli mjekësor I Universitetit të Prishtinës dhe i spitalit, krijuan një atmosferë të ngrohtë bashkëpunimi e përfitimi me kolegët e tyre amerikanë.

NË KOSOVË AJO E NDJEU VETEN DY HERË NËNË

Ndodhet një kishë e vjetër në ishullin e Nahantit, Mass, diku në një shkëmb pranë bregut, e zhytur gjithmonë në mjegullën blu të oqeanit, ku, dikur, Presidenti amerikan Rusvelt mori pjesë në ceremoninë e martesës së djalit të vet. Në këtë kishë – muze shkoj çdo të diel jo vetëm për t’u falur, por edhe për të takuar miqtë e mirë nahantas, që ruajnë me nderim traditat e paraardhësve të tyre anglezë, në këtë ishull.

Në një nga të dielat e prillit 2001, pas shërbesës fetare, po pinim kafen në kafeterinë e kishës. Vura re se çifti Keller, burrë e grua, të moshuar, po afroheshin te tryeza jonë. Gruaja flokëbardhë, Martha Keller më foli me një zë të butë, tërë

mirësjellje : – “Dikush na tha se ju jeni nga Shqipëria. Ju lutemi, mund t’ju pyesim diçka rreth Kosovës?”

“Sigurisht,” – thashë unë, u ngrita në këmbë dhe tokëm duart të tre.

“Është një surprisë…, vajza jonë Xhenifer, që është doktoreshë, na njoftoi se së shpejti do të niset për në spitalin e Prishtinës,”- foli ajo me një zë që mundohej t’ia ulte dridhjen.

Në sytë e saj unë pikasa merakun e nënës. “Mos u shqetësoni,” – buzëqesha unë. “Kosova tani është vend i lirë.”

Në një copë letër vizatova shpejt e shpejt hartën e Ballkanit dhe shkrova emrat e shteteve. “Ja ku është Prishtina,”- u thashë. Patëm një bisedë të gjatë, të cilën e dëgjuan edhe nahantas të tjerë kuriozë. Çifti Keller donte më shumë informacion rreth këtij rajoni. Së fundi, Martha dukej pak më e qetë, ndërsa burrit të saj, mjekut Keller, gjatë gjithë kohës I ndehej në fytyrë një buzëqeshje miratimi.

Por Martha Kelleri u befasua për herë të dytë, ditën që vajza e saj Xheni mori aeroplanin për në Evropë.

Xhenifer Kelleri është një vajzë e mirë amerikane, me një fytyrë të fisme e të zgjuar. Ajo është një grua e mrekullueshme amerikane, e cila, disa orë para se të niste fluturimin për në Kosovë me bashkëshortin, u lajmërua me telefon nga mjeku I saj se ajo ishte shtatzënë. Ai e këshilloi rreptë që të mos e merrte këtë udhëtim të gjatë, mbasi ekzistonte mundësia e dështimit të fëmijës.

Mbas pesë vitesh martese, të gjitha çiftet janë disi të shtangura e të lumtura kur mësojnë se së shpejti do të presin fëmijën e tyre të parë. Ata dëshirojnë ta ndajnë këtë gëzim me familjaret e miqtë e ngushtë…Por Xheni dhe burri i saj vendosën

të mos i ndryshojnë planet e tyre. Ata e ndien dhe e ndanë së bashku gëzimin dhe të papriturën e këtij lajmi vetëm kur u ndodhën në aeroplan, ulur pranë njëri-tjetrit si dhe gjatë ditëve që qëndruan në Kosovë.

E pyeta Xheniferin për përshtypjet e saj nga Prishtina.” E para, dhe e paharrueshmja, ishte mikpritja e njerëzve të këtij qyteti”, – tha ajo. “Kosova është një vend i lirë e paqësor që po përballet me vështirësitë për të normalizuar gjendjen e pasluftes. Populli i Kosoves është i gëzuar dhe krenar, i ndërgjegjshëm për lirinë që fitoi vendi i tij. Atë natë që mbërrita në Prishtinë, – vazhdoi ajo, – isha mike e mjekes Natyra Karahoda, profesoreshë e fiziologjisë në Universitetin e Prishtinës. Vajzat e saj, Era dhe Jehona, më shëtitën e më treguan qytetin. Unë ndala hapat para një shtëpie ku ishte shkruar me shkronja të mëdha e të kuqe “Shtëpia e dëshmorit.”

Vajzat më sqaruan se kishte shumë shtëpi të tjera e apartamente të shkruara kështu, në shenjë nderimi për të rënët në luftë.”

Duke e parë Kosovën me “sytë e mjekësisë” mjekja Keller kishte mendime pozitive rreth shumë ndryshimeve pas luftës.

Personeli mjekësor ushtarak tani ishte kthyer në personel civil profesionist. Përsa i përket edukimit në shkolla mjekësore, ajo pohoi se serbët gjithmonë pengonin studentët shqiptarë të vazhdonin fakultetin e mjekësise. “Një nga studentët e mi”, –

tha Kelleri, kishte shumë kocka të trupit të thyera nga policët serbë, për të vetmin shkak sepse ai donte të studionte në fakultetin e mjekësisë.”

Jo vetëm si mjeke, por edhe si profesoreshë, Kelleri dha mësim në fakultetin e mjekësise, në Prishtinë. Ajo më tregoi se midis studentëve kosovarë vazhdonte studimet edhe Iliri, një i ri nga Maqedonia. Gjate prillit Iliri qëndroi në shtëpinë e tij në Tetovë duke studiuar për provimin e tij në lëndën e patologjisë pulmonare. Por ai e humbi provimin mbasi nuk erdhi në Prishtinë për shkak të luftës që zhvillohej në vendin e tij.

Kelleri u përball me shumë probleme e situata mjekësore në Kosovë, në një vend ku tensioni i “pastrimit etnik” kishte shkaktuar trauma të fuqishme e tmerre në banorët vendës.”Të sëmurët me tuberkuloz, – vazhdoi ajo,” – ishin të shumtë e shtoheshin gjithnjë, sidomos ndër radhët e ish- të burgosurve, për arsye të kushteve të këqia të jetesës në burgjet serbe.” Kelleri takoi shumë raste sëmundjesh në Kosovë që ishin të ndryshme nga ato që kishte studiuar ajo në Universitetin e Dartmouth-it.

Megjithëse shtatzënë, ajo punoi disa muaj me të sëmurët tuberkulozë dhe me të sëmurët me infeksione të zgjatura. Në një e-mail që Xhenifer Kelleri u dërgoi kolegëve të saj në Amerikë, shkruante:

“Ne duhet t’i pyesim kosovarët për çfarë kanë nevojë…e të na tregojnë se si mund t’i ndihmojmë…Ata nuk dëshirojnë pajisje e makineri mjekësore luksoze…Ata kanë nevojë për pajisje mjekësore të forta, që të mos prishen lehtë…dhe të mos kushtojnë shumë…”

Mjekët amerikanë, duke punuar edhe jashtë orarit, kanë dhënë një kontribut të madh për riorganizimin e spitaleve, për kompletimin e tyre me aparaturat e nevojshme, si dhe për mjekimin e shërimin e një numri të madh të sëmurësh. Në një e-mail tjetër Kelleri shkruante: “Nuk ka ditë që ndonjë pacient shqiptar, pa të parë në sy, të mos të të shtrëngojë dorën dhe të mos të të falenderojë me entuziazëm dhe dashuri për atë ç’ka bëre ti për atë. Sepse një pacient kosovar, i shëruar nga një mjek amerikan, e quan veten dy herë të shpëtuar nga Amerika e largët.”

Xheniferi më tregoi disa fotografi të marra gjatë aktivitetit të saj në spitalin e Prishtinës, në mësimdhënien në Universitet, si dhe gjatë vizitës nëpër fshatra.

“Më të shumtat e fotografive,”- i thashë, i keni midis fëmijëve e studentëve. Mos ka ndonjë lidhje kjo me gëzimin për bebin që ju ende mbani në trupin tuaj?”

Ajo qeshi e më tha se në Kosovë tashmë kishte një lindshmëri të madhe fëmijësh.Kolegët amerikane që punonin në repartin e obstetrikegjinekologjisë të spitalit, u ndodhën para të papriturash për shkak të numrit të madh të lindjeve brenda njëzet e katër orëve.

Kelleri pohoi se foshnjat lindnin pa arritur t’i pritnin mamitë, ndërsa krevatet e nënave vendoseshin edhe nëpër korridore.

Duke krahasuar nënat e reja kosovare me ato amerikane, mjekja amerikane arrin në përfundimin se nënat kosovare dine të kujdesen më mirë dhe janë më të afta e më me përvojë, për të rritur bebet e tyre të vogla.

“Natën e parë, si mjekë roje në repartin e lindjeve,”- tha Kelleri, -” m’u desh të përballoj 64 lindje.” Ajo përshkroi emocionet dhe ndjenjat e saj gjatë kohës që vizitonte grate shtatzëna.” Në Kosovë unë e ndjeva veten dy herë nënë,”- tha

ajo e mori frymë thellë,- “së pari, për fëmijen tim dhe, së dyti, për bebet e tjera. Unë ndiqja rrahjet e zemrës së fëmijës Brenda barkut të pacientes dhe më dukej sikur ato rrahje sinkronizoheshin me pulsin e zemrës së bebit tim.”

Unë vështrova fytyrën e saj. Shkëlqimi i syve gri të thellë rrezatonte mëmësinë.

“Unë e pëlqej punën time si mjeke, – tha ajo, – por edhe si nënë, të rris e të edukoj fëmijën tim. Kam menduar për një kohë të gjatë dhe i di vështirësitë dhe punën e lodhshme që kërkon rritja e një fëmije.”

Në Prishtinë Xheni ndiente vazhdimisht nevojën e të qenit pranë prindërve e shoqeve, për shkak të shtatzënisë. Ajo komunikonte përditë me e-mail me të shoqin, i cili, megjithëse ishte në Kosovë, nuk ndodhej në Prishtinë. Në mëngjes ajo ndiente vështirësitë e zakonshme të barrës, në spital punonte me të sëmurët tuberkulozë dhe maska që vinte në fytyrë për t’u mbrojtur, i shkaktonte të vjella e dhembje në stomak. Por ajo i kalonte në heshtje të gjitha këto, pa harruar qëndrimin për një kohë të gjatë në sallën e mjekut ku tymosnin duhan pa pushim. Ajo duronte e nuk largohej nga dhoma e mjekut, për të mos u dukur e pasjellshme, megjithëse e dinte se duhani dëmtonte fëmijën e saj. Prandaj asaj i pëlqente të rrinte disa orë të ditës jashtë, në ajrin e pastër. Por edhe këto orë ajo nuk i kalonte pa punë. Në krye të një grupi fëmijësh, të cilët ajo I pajiste me dorashka plastike, kryenin së toku pastrimin e territoreve të caktuara të qytetit dhe ky aktivitet quhej “Dita e pastrimit të Dardanisë.” Në shoqërinë me fëmijët ajo shkrihej njësh me gëzimin dhe sinqeritetin e tyre.

Xhenifer Kelleri dhe mjekët e tjerë amerikanë të ekipit të saj që vizituan Kosovën, përjetuan kënaqësi të veçantë jo vetëm se dhanë ndihmesën e tyre të specializuar, por sepse, në të njëjtën kohë, u miqësuan me kolegë dhe njerëz të thjeshtë dhe e ndien mikpritjen kosovare si një të papritur interesante e të paharrueshme në jetën e tyre. Ata ftoheshin e merrnin pjese e në festa të ndryshme kombëtare e familjare, duke mësuar shumë nga kultura, përvoja e jetës dhe traditat e mikpritjes. Ishte mjaft prekëse për mjeken Keller dhe mjekun Sahr pjesëmarrja në një ecje përkujtimore në këmbë, për nder të një studenti kosovar të mjekësisë, vrarë nga snaiperet serbë në vitin 1996.

Xhenifer Kelleri u bë “shoqe e pandarë” me mjeken kosovare Natyra Karahoda, duke e vizituar disa herë në shtëpi e duke kaluar çaste të bukura me dy vajzat e saj. Dhe miqësia shkon…e vjen. Fiziologjistja Karahoda, si dhe shumë mjekë të tjerë, u ftuan nga Universiteti i Dartmouth-it në pranverën e vitit 2001 në Amerikë për specializim.

U ndava me mjeken Keller duke u interesuar edhe një here për bebin e saj që do t’i lindte së shpejti. “Unë jam e lumturuar që po bëhem nënë. Një ditë, do t’i tregoj vajzës sime se ajo i kaloi muajt e parë të zanafillës së jetës së saj në Kosovë,”- tha ajo.

Unë nuk i bëra më pyetje; e kuptova dhe e ndjeva se bota e kësaj gruaje të re ishte e ngarkuar me kujtime miqsh, surpriza të bukura, gëzime, gjallëri, punë krijuese dhe bekime për të gjithë fëmijët.

Mustafë Elezi, nga Dragobia në ShBA, një jetë mes dy botëve

February 12, 2014 by dgreca

Mosha nuk e ndanë Mustafë Elezin nga VATRA. Në mbledhjen e së dielës të 2 shkurtit 2014, Zef Përndocaj më dorëzoi një zarf nga Mustafë Elezaj, ku vatrani kishte vendosë një Chek me $1000.00! Kështu veproi dhe vitin e shkuar, edhe para dy vitesh, edhe para…! Faleminderit vatran i dimrit dhe beharit, sic thoshin vatranët e kohës së Nolit e Konicës. Po kush është vatrani veteran, Mustafë Elezi?/

Nga Dalip Greca/

Mustafë Elezi është një ndër shqiptarët që erdhi në SHBA në fundvitet ’60 të shekullit të shkuar. Ai jeton në shtëpinë e tij dy katëshe në Yonkers, NY. Ftesa qe i bera për një intervistë për sfidat dhe sukseset e jetës së tij, e gëzoi pa masë. Na priti në krye të shkallëve të shtëpisë dykatëshe. Atë ditë kishte mysafirë nga Shqipëria, të nipin me të shoqen, që të dy juristë. Mustafa ka siguruar një mirëqenie të kënaqshme falë punës dhe përkushtimit të vetë atij dhe të fëmijëve, që i ka të mbarë e të suksesshëm. Suksesin e tij e pasqyron dhe shtepia private ku jeton, komode dhe tradicionale ne mobilim.Ndjehet i gëzuar nga mirënjohja dhe përkujdesja që tregojnë fëmijët për të, për të cilët ai thotë se janë krenaria dhe gëzimi i jetës së tij. Ka investuar por dhe ata ia kanë shpërblyer. I ka shkolluar të gjithë dhe mundimi nuk i ka shkuar kot. Edhe pse vitet ia kanë shtuar pleqërinë, Mustafë Elezi nuk ndahet nga veprimtaritë e komunitetit. As nga Shqipëria që e do aq shumë, paçka se ia patën mohuar. Udheton shpesh drejt Shqiperise. Kur shkova për ta intervistuar ishte në prag të një udhëtimi drejt vendlindjes. Vizitat në vendlindje, ia mbajnë shpirtin ngrohtë, siç shprehet vetë ai. Mustafa e ka mbajtë shpirtin gjallë edhe me poezitë e bukura që ka shkruar për lirinë, Flamurin kuq e zi, gjuhën shqipe, Atdheun dhe kombin tonë ilir.Në prag të 28 Nëntorit 2010 ai botoi librin e tij të dytë me titull”Nuk e harrova Malësinë e Gjakovës”, një libër që i kalon kufijtë e një autobiografie. Në 465 faqet e librit ai përcjell shpirtin mëmëdhetar. Mustafë Elezi është bujar, gjithë jetën ka dhuruar për cështjen Kombëtare. Në mbyllje të vitit ai dhuroi njëmijë dollarë për gazetën më të vjetër të Shqiptarëve, gazetën Dielli, zërin e Federatës Panshqiptare”Vatra”.

***

Mustafë Elezi ndjehet vatran në shpirt dhe që prej vitit 1968, ku është bërë pjesë e saj, nuk mund t’i largohet.Ishte edhe në veprimtarinë e fundprillit te vitit 2009 organizuar nga Vatra në promovimin e librit “Zonja e zezë, Nexhmije Hoxha”, të Fahri Balliut, ndërsa në festimin e 98 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, nuk mundi të vinte, por dërgoi mesazhin e tij, një poezi të bukur për 28 Nëntorin dhe Flamurin Kombëtar dhe kontributin e tij financiar. Është antikomunist me shpirt nga që komunizmi ia pat nxirë jetën, jo vetëm atij, por të gjithë fisit. Lufta më absurd e komunizmit shqiptar është ajo kundër familjeve nacionaliste. Familja e Jah Elezit të Dragobisë, pjesë e së cilës është Mustafa, në shekullin e shkuar ishte me emër në të gjithë Malësinë e Gjakovës e më tej. Ajo përmendej për tradita e trimëri në Kosovë , Plavë-Guci e Shqipëri. Para Luftës së Dytë Botërore, kjo familje e madhe prej më shumë se 50 anëtarësh i nënshtrohej rregullave të traditës patriarkale, ku punët përballeshin bashkë e miku pritej me bujari e besë. Familja e Jah Elezit ka jetuar në Dragobi dhe Çerem. Sa herë mësynin sllavët nga Gryka e Dragobisë, Eleztë ishin në ballin e luftës. Komunizmi këtë familje të madhe nacionaliste, e shpalli armike të popullit! Për pesëdhjetë vjet kalvari që përshkoi familja e Jah Elezit, qe i përgjakur; me të pushkatuar, të burgosur e të internuar deri në vitin 1990.

Luftëtarët e lirisë shpallen armiq

Lufta e Dytë Botërore i gjeti Eleztë në ballin e Luftës për liri. Tre djemtë e Sali Jah Metalisë; Jah Sali Metalia, Abaz Sali Metalia dhe Mustafë Sali Metalia ishin rreshtuar në radhët e luftëtarëve të lirisë kundër pushtuesve. Njëri vëlla, Jah Sali Metalia i ishte përgjigjur menjëherë kushtrimit për të shkuar në Kosovë. Ai kishte përfunduar gjimnazin e Shkodrës dhe ishte ndër ata djem që me thirrjen e parë të Mit’hat Frashërit shkoi në Kosovë. Gjatë kohës së pushtimit ai ishte kryetar i komunës së Junikut. Ishte koha kur një pjesë e inetelektualëve të Shqipërisë dhe të Kosovës menduan se ishte realizuar bashkimi kombëtar dhe rrezikuan veten për të shërbyer sipas aftësive intelektuale, kudo ku kishte nevojë Kosova. Ishte koha kur Ago Agaj, Kudret Kokoshi, e intelektualë të tjerë të Shqipërisë i shkonin në ndihmë Kosovës. Jah Metalia mbeti ushtar dhe idhtar i Mit’hat Frashërit dhe iu përgjigj thirrjes së tij. Në betejën e Junikut Jah Sali Elezi ishte në ballë të luftës. Tri ditë zgjati beteja, por heronjët u ndëshkuan duke u shpallë armiq të popullit. Komunistët shqiptar dhe ata jugosllavë e akuzuan Jahon për bashkëpunim me pushtuesin, ndërkohë që Juniku i tij dhe e tërë Kosova ranë sërish në pushtimin sllav. Ai u masakrua së bashku me 100 kosovarë. U pushkatuan pa gjyq ata që deshën të mbronin Junikun dhe Kosovën.Familja Elezi trashëgonte patriotizmin e Jah Elezit, që kishte prirë në betejën e Valbonës. Ai kishte marrë pjesë së bashku me Bajram Currin në mbrojtje të Prizrenit, pat luftuar për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë dhe kudo ku kriste pushka e shqiptarit për liri.

Ish partizani shpallet armik i popullit!

Mustafë Elezi ishte vetëm 17 vjeç kur iu përgjigj thirrjes së Atdhut për të luftuar për liri. Ishte një ndër partizanët e vegjël në moshë të Brigadës 25 partizane. Kur partizanët çliruan Tropojën, i kërkuan atit të tij që të niste me ta djalin. Ishte djalë i ri plot ideale dhe mendonte se populli shqiptar pas lufte do të vendoste pushtet demokratik dhe do të gëzonte një jetë më të mirë.Sakrifikoi rininë e vet nëpër male në të ftohtë e shpesh i pangrënë. Luftoi që nga Tropoja në Gjakovë, Ferizaj, Prishtinë, Mitrovicë etj. Por u zhgënjye shpejt; në vend të demokracisë komunistët vendosën diktaturën më të egër në të gjitha vendet ish komuniste.Jo vetëm kaq, por komunistët shqiptarë bënë pakt vëllazërimi dhe u bashkuan me Titon duke zhgënjyer vëllezërit kosovarë. Ata dorëzuan Kosovën dhe shumë nga djemtë shqiptarë që kishin ushqyer iluzionin e bashkimit të Kosovës me Shqipërinë ose kishin luftuar me parullën “Kosova është Shqipëri” , u ndëshkuan. Tronditjen më të madhe Mustafë Elezi e pësoi kur u kthye nga lufta, shtëpia e tij në Dragobi ishte djegë nga bashkëluftëtarët e tij partizanë. Ishte një zhgënjim tronditës. Familja e madhe qëndronte në qiell të hapur, pa patur një strehë ku të fusnin kokat. Shpërblim i bukur për kontributin e dhënë në luftë!-psherëtinë gjatë rrëfimit Mustafë Elezi.Ai i kishte kërkuar pushtusit nëpër male, por ata paskishin qenë aq pranë!

Era e së keqes po frynte me tersëllimë edhe në grykën e Dragobisë. Tani sllavët nuk vinin më me taborre sulmi përmes luginës së Valbonës për ta ndalë turin tek shpella e Bajram Begut! Ata ishin ulur këmbëkryq në Tiranë dhe u dorëzonin komunistëve shqiptarë listat e atyre që kishin luftuar për një Kosovë bashkë me Shqipërinë, pra ishin kundër vëllazërimit me serbët. Pas djegies së shtëpisë erdhën të tjera fatkeqësi për familjen Elezi; në vitin 1945 komunistët kishin pushkatuar pa gjyq xhaxhanë e Mustafës; Asim Jah Elezin, duke lënë në katër rrugë të shoqen dhe tre fëmijët e tij.Mustafës ende nuk i kishte ardhë radha. Ai kishte ende meritat e luftës. Po sa do ta mbronin ato? Vazhdonte të shërbente si nënoficer në ushtri duke qenë shef i prapavijës në batalionin e artilerisë bregdetare. Dukej se ishte larg rrëbeshit që po i rrëzonte një nga një burrat e familjes Elezi, por ky ishte vetëm iluzion i përkohshëm.Tragjedia vazhdon të godasë familjen e madhe të Elezëve me një fuqi goditëse si një tërmet nëntë ballësh; në vitin 1946 arrestohet tek po kryente shërbimin ushtarak në brigadat shqiptare në Maqedoni, vëllai tjetër i Mustafës. Tragjedia në familjen e Jah Elezit nuk ka të ndalur. Rrethi po i afrohej edhe vetë Mustafës. Arrestohet dhe vëllai tjetër i tij, Adem Sali Elezi, ish myfti në Kukës, vetëm pse predikonte Kosova dhe Shqipëria janë një. Pas pak kohësh në pranga përfundon edhe xhaxhai Azem Jahja, ish imam në Tropojë.Të dy ata u përballën përmes një kalvari të tmerrshëm nëpër burgjet e diktaturës komuniste. I vetmi “faj” i tyre ishte nacionalizmi, patriotizmi ndaj Kosovës, e cila i ishte dorëzuar Jugosllavisë.

Arrestimi i Mustafë Elezit

Mustafa po e parandjente se po i afrohej arrestimi edhe pse tregohej i kujdesshëm, që të mos i shpëtonte asnjë fjalë e pamatur apo ndonjë gabim teknik në detyrën që kryente, ai nuk mundi ta shmangte të keqen. Hafijet kishin filluar t’ia përgjonin hijen. Iu vunë prangat në vitin 1949.Ishte duke kryer shërbimin ushtarak në Shëngjin të Lezhës në artileri bregdetare, kur dëgjoi akuzën e tmerrshëm: “Në emër të popullit je i arrestuar!”. Filluan edhe për atë vuajtejt dhe torturat e tmerrshme. Hetuesia vazhdoi për më shumë se dy muaj. Një hetuesi e ashpër me tortura spartane të huazuara nga rusët ra mbi të. Pas hetimit, ku ai nuk pranoi asgjë, erdhi gjyqi ushtarak.U gjykua për faje që nuk i kishte kryer. Cilësohej armik ai që kishte luftuar për liri. Nuk kishte as avokat që të mbrohej; prokuror, gjykatës, avokat ishte Partia Komuniste. Prokurori kërkoi dhjetë vjet burg, ndërsa trupi gjykus e la me tetë vjet. Nga burgu i Tiranës e çuan në Korçë. Atje u përball me vdekjen. Këneta e vdekjes mori shumë trupa të sfilitur të burgosurëve politikë. Mustafa thotë se ishte me fat që i shpëtojë vdekjes. Në kujtesë ka ende ënjtjen e trupit nga sëmundja e skorbutit, që ra mes të burgosurve dhe mori shumë jetë. Edhe Mustafa s’mund të bënte përjashtim. Dr. Isuf Hysenbegasi, që ishte i burgosur, arriti t’i shpëtojë duke kërkuar me këmbëngulje domate në mungesë të vitaminave për të burgosurit. Nuk i harrohet as Ram Halili, një i burgosur , që e ka lënë policët tërë ditën në diell e tërë natën jashtë, të lidhur këmbë e duar dhe më pas çonin tek ai të gjithë të vargun e të burgosurve, që ta pështynin. I shkreti, mezi e përballoi Maliqin, por nuk përballoi Peqinin. Vendosi që të ikte nga skëterra, por e tradhëtoi shoku me të cilin pat vendosë të arrastisej. Ai ishte spiun dhe në momentin e arratisjes e kapën dhe e vranë Ramën. Nga viti 1949 deri në vitin 1957 jeta e Mustafës kaloi sprovat e qëndresës në burg dhe kampet e internimit. Ka punuar edhe në kanalin Peqin-Kavajë. Aty ka gjetë vëllanë e vet Ademin. Vuajtjet nuk kishin të mbaruar. Më pas e kanë çuar në ndërtimin e fushës së aviacionit në Kuçovë. Nuk mbaruan me kaq vujatjet. Pasi të burgosurit përfunduan ndërtimin e fushës së aviacionit i dërguan në ndërtimin e kanalit Vjosë-Levan-Fier.Vuajtën shumë në Shtyllas.Një vit e gjysëm ka qëndruar në ndërtimin e kanalit.Më pas i kanë çuar për ndërtimin e fushës së aviacionit në Tiranë.Edhe pse kampi ruhej në mënyrë të rreptë, pesë nga të burgosurit hartojnë një plan arratsije. Të prirur nga Abaz Korçari ata hapën një kanal të nëndheshëm në fshehtësi dhe hartuan planin e arratisjes. Pasi kanë bërë gati kanalin, kanë dalë, por në dalje e sipër i ka dikutuar roja dhe ka qëlluar me breshëri automatiku. Njëri prej të arratisurëvë është vra. Pas kësaj ngjarjeje në kamp ka shkuar vetë Mehmet Sheu dhe u ka mbajtë një fjalim të ashpër, duke i cilësuar armiq, të poshtër e fundrina të shoqërisë. Pas kësaj ngjarjeje kanë shtuar masat e sigurisë.Vuajtjet ishin të pafundme.Kur është liruar nga burgu, Mustafa e ndjeu veten të shkatërruar e tepër të lodhur.

Mbushet kupa e vuajtjeve, vendosë të arratiset

Në vitin 1957 kishin filluar sërish dënimet dhe internimet masive. Familja Elezi kishte ndërtuar një shtëpi të re me 12 dhoma pas asaj që ia dogjën gjatë luftës. Edhe këtë shtëpi ia kishin marrë komunistët dhe po përgatitej internimi masiv pasi ishin shpallë kulakë, duke u hequr edhe kartat e Frontit.I erdhi në mbrëmje një mik nga Kolgecaj. Mustafa kish qenë në luftë me mikun e tij. Ai e lajmëron se kishin sjellë nga lartë listat e internimeve të reja. Në këto lista ishin të parët emrat e atyre që ishin liruar nga burgjet, ku ishte dhe emri i Mustafës. Falenderoi mikun dhe vendosi që të arratisej. S’kishte rrugë tjetër, ndryshej do t’i duhej të mbyllej në kampin e internimit, ku dera e burgut mbetej përherë e hapur. Ka qenë një ditë e ftohtë dimri. Binte dëborë.Kaloi mesnatë në Morinë, ku u strehua në një familje myftinjësh, që aty në postë të policisë. Të nesërmen e dërguan në Junik, ku dha intervistën. I dhanë strehim politik dhe e transferuan në Prishtinë, ku gjeti shumë nga anët e veta.Më pas e vendosën në Ferizaj. Një jetë e re nisi në Ferizaj. Për dhjetë vjet jetoi mes shqiptarëve të Kosovës. Ndërkohë pjesa e familjes së mbetur në Shqipëri vazhdoi të përballej me dhunën komuniste. Pas ikjes së tij u arrestua vëllai, Jakup Elezi, që ishte në moshën 60 vjeçare.Arrestimi i vëllait erdhi në vitin 1957. Një vit më pas u arrestua Abazi, i cili në moshën e arrestimit nuk ishte më shumë se 30 vjeç. Gati të gjithë meshkujt e familjes së madhe Elezi provuan ferrin e burgjeve komuniste. Arsyeja ishte se diktatura kishte vendosur që t’ia ulte kryet nacionalizmit shqiptar. Në vitin 1960 dy vëllezërit e Mustafës, Jakupi, që kishte dalë nga burgu, së bashku me bashkëshorten, Zizën e djalin si dhe Xhemajli me djalin, arratisen duke dalë në Gusi. Ata dolën pas një beteje të ashpër me forcat e kufirit. Kjo ikje në grup e me luftë ishte si reagim dëshprues ndaj burgosjeve dhe internimeve masive të fisit Elezi. Përveç burgosjeve qeveria komuniste mbajti në internim 85 pjestarë të familjes Elezi derisa u shemb sistemi dhe erdhi demokracia. Ndërsa nipi i Mustafës, Riza, u vra dhe mbeti pa varr.

Kur e pyes Mustafën, pse komunizmi e kishte stërmunduar aq shumë familjen Jah Elezi, ai përgjigjet me një rrëfimin e një ngjarjeje, që ka ndodhë në Dragobi në vitet e luftës: Ka shkuar atje Fadil Hoxha i shoqëruar me disa serbë dhe ka mbledh popullin dhe u ka folë për vëllazërimin dhe miqësinë pas lufte.Është ngritë i ati Mustafës, Sali Jah Elezi dhe i ka thënë:Fadil Hoxha: Ti je shqiptar dhe je i mirëpritur mes shqiptarësh, por jo me ata që ke me vete. A mund ta harrojmë ne përgjakjen me sllavët në Plave e Guci, në Prizren, Dragobi etj? Mos na i fut sllavët në shtëpi se nuk kanë besë. Ndoshta që atëherë familja e Jah Elezit u fut në rreth të kuq.

Rrugëtimi drejt lirisë

Në Ferizaj Mustafa e rregulloi në një farë mënyre jetën e tij. Aty u martua me një vajzë nga dera e Nezajve nga Malësia e Gjakovës. I lindën tre fëmijë atje, dy djem dhe një vajzë. Mërgimi, Bashkimi dhe Shpresa. Ata ia mbushën jetëm me gëzim, por dhe ia rritën detyrimin për të gjetur një shteg drejt perëndimit. Kjo ishte ëndërra e Mustafës. Jeta në Ferizaj po bëhej përherë e më e vështirë. Shërbimi i fshehtë Jugosllav po shtonte provokimet dhe presionin mbi nacionalistët. Disa nga shqiptarët kishin pranuar që të bëheshin bashkëpunëtorë të UDB, një pjesë rezistonin derisa të gjenin një shteg për të dalë në Evropë.Mustafa thotë se u qëndroi larg ofertave për bashkëpunim. Të bëhej spiun i Beogradit do të ishte një tradhëti për idealet e njerëzve të tij të përgjakur me serbët. Kështu që ai u përpoq që të gjente një mënyrë shpëtimi për t’iu larguar së keqes.

Qëllimi i Mustafë Elezit ishte emigrimi në SHBA. Mes shqiptarësh kishte filluar qarkullimi i pasaportave, me të cilat mund të kaloje deri në Trieste e më pas nuk hynin në punë. I siguruan pasaportat me anë të Nderim Kupit dhe Abedin Mulosmanit. U larguan nga ish Jugosllavia në gusht të vitit 1967. Kaluan nga Ferizaj në Beograd, që andej në Triestë. Familja përbëhej prej pesë vetëve; Mustafa me bashkëshorten dhe tre fëmijët si dhe familja e Muharrem Elezit prej tre vetash. Askënd nuk njihnin në Beograd. Dikush u kishte rekomanduar Dom Preng Ndërvashaj.Telefonin e tij ua kishte dhënë Abedin Mulosmanaj.I telefonoi Preng Ndervashës dhe i kërkoi ndihmë. I tha se ishin tetë vetë në Beograd dhe donin të kalonin në Itali, por nuk dinin se si dhe ku të shkonin.Askush nuk i priste.

Ai udhëzon që sapo të arrinin në Trieste t’i hidhnin pasaportat dhe të merrnin taksi e të paraqiteshin në kampin e emigrantëve në Trieste. Atje, u kishte thënë dom Ndërvasahj, do t’i priste nipi i tij. Ashtu vepruan. Morën trenin dhe u nisën. Sapo kanë mbërritur në Triestë kanë marrë taksinë dhe janë paraqitur në kampin e emigrantëve. I priti i nipi i Preng Ndërvashës. Interpoli i mori në intervistë. Që aty i dërguan në Latina, ku qëndruan gjashtë muaj. Më pas i mori ambasada amerikane dhe i intervistoi. Edhe sot në kujtesën e Mustafë Elezit ka mbetur sjellja shumë e ngrohtë e personelit amerikan.Mirëpo dikush e bllokoi familjen Elezi në çastet e fundit. Ishte një urdhër i Ministrisë së Brendshme që s’dihet se në ç’rrethana u gatua. Më pas i vendosën në San Piage. Atje jeta ishte e vështirë. Mustafa së bashku me Hasan Isufin dhe Halil Hamzën, shkuan në Vatikan për të kërkuar ndihmë. Atje takuan Preng Ndërvashaj.Shkon dhe Gjon Markaj dhe pasi bisedon me ta bën një raport për në Ministrinë e Brendshme Italiane.Pas gjashtë muajësh Italia ua hapi dritën jeshile drejt Amerikës. Nuk e harron atë ditë Mustafë Elezi. Ka qenë 24 shkurt 1968. Edhe pse qe ditë e ftohtë dimri, Mustafa thotë se ai dhe e gjithë familja, fëmijët më shumë, ndjenin ngazëllimin e një pranvere në shpirt.

Fillimi i vështirë në SHBA

Me ndihmën e mikut Uk Qerimi, u vendos në Bronx të Nju Jork-ut, në një apartament, që u kish zënë ai me rentë. Ëndërra për të ardhë në Amerikë e kishte munduar tërë jetën Mustafë Elezin, por kur u vendos aty e pa se në jetë nuk ishte si ëndërr. Mosditja e gjuhës angleze i shumëfishonte vështirësitë. Italishtja dhe ajo pak frëngjishte që dinte nuk i hynin në punë. E kujton fillimin e vështirë, ku në një bllok të vogël shënonte emrat e rrugëve që të mos humbte dhe kërkimet e pasuksesshme për të gjetur një punë për të mbajtë familjen e për të paguar rentën. Kaluan shtatë muaj pa punë dhe vetja po i rëndohej çdo ditë e më tepër. Në ndihmë i ka ardhë miqësia dhe shoqëria, që i kanë dhuruar ndihma për të jetuar e për të paguar rentën.Pas shtatë muajësh ka qenë Imam Isa Hoxha, që Mustafën dhe shumë të tjerë nga Malësia e Gjakovës i ka sistemuar në pastrime në Manhattan në 14 rrugë, në avenunë e parë. Mustafa u ndje mirë aty nga që i hyri në punë italishtja. Pronari ishte Italian dhe kuptoheshin shumë mirë me njëri-tjetrin.Ai kujton se ndihmoi edhe shqiptarë të tjerë si Xhaferr Elezin, Sali Nezën e shumë të sapoardhur, që më vonë krijuan bizneset e tyre e u bënë me emër në Amerikë. Më pas, Mustafa, nisi një punë tjetër, duke larë dritaret. Iu desh kohë derisa të stabilizohej si portier në Muzeun Metropolitan në Avenunë e Pestë në Manhatan. Aty punoi derisa doli në pension.

Nga çështja kombëtare s’hoqi dorë. Mustafa u anëtarësua që në fillim në Federatën Panshqiptare Vatra. Ia kishte dëgjuar emrin e madh Vatrës dhe mori një grup shokësh dhe trokiti në derën e saj në qershor 1968.Që atëherë nuk u nda nga Vatra duke qenë pjesmarrës i rregullt në veprimtaritë që organizonte federata. Ka qenë edhe aktivist i Xhamisë. Ishte ndër mbështetësit e ndërtimit të Xhamisë në Brooklyn. Ashtu siç çdo popull këtu në Amerikë ka faltoret e veta edhe muslimanët shqiptarë duhej të kishin faltoret e tyre, thotë ai.

Për tetë vjet ka qenë nënkryetar i Këshillit të xhamisë, në kohën kur kryetar ishte Rexhep Kumbarçe, apo më vonë me Abdulla Kaloshin. Në kujtesë ka shumë aksione për mbledhjen e të hollave në ndihmë të xhamisë. Kështu në kohën e Rexhep Kumbarçes ai udhëhoqi një aksion të sukseshëm, ku u mblodhën rreth 90 mijë dollarë, një shumë e madhe për atë kohë. Ka qenë dhe sekretar i xhamisë. Përpara se të ndërtohej xhamija, Mustafë Elezi ishte pjesë e komisionit ndërfetar të shqiptarëve, në kohën kur Imam Isa Hoxha bashkëpunonte ngushtësisht me Monsinjor Zef Oroshin dhe Kishën Orthodokse të Bostonit.

Në kujtesë ka ditën e inaugurimit të Qendërs Islame Shqiptare në Bruklin, kur kishin ardhë për t’u gëzuar me ta shumë shqiptarë nga shtetet e Amerikës, madje edhe nga Kanadaja. Në gëzimin e tyre ishte bërë pjesë edhe “Zëri i Amerikës”. Mustafa ka mbajtë fjalimin atë ditë dhe është duartrokitë e përgëzur për fjalët atdhetare, që tha aty.

Së bashku me Abdulla Kaloshin ai ishte përkrahës dhe pjesmarrës në të gjitha demonstratat e komunitetit shqiptar për të drejtat e shqiptarëve të Kosovës dhe atyre kundër komunizmit në Shqipëri. Në demonstrata, kujton ai, nuk mungonte asnjëherë Imam Isa Hoxha.Ai kujton se 3 mijë shqiptarë kanë demonstruar në Washington.Mustafa ka qenë përherë i dashuruar pas fjalës shqipes. Ai ka shkruar në vazhdimësi poezi për ngjarje historike dhe ato ngjarje që ka përjetuar vetë dhe që i kanë lënë gjurmë në shpirt. Për shumë kohë ka qenë dhe një nga drejtuesit e revistës ”Pëprjekja jonë”, duke qenë nënkryetar i Këshillit Botues. Ishte jo vetëm fetare revista, por edhe letrare. Mustafë Elezi, nuk është kursyer për çështjen kombëtare.Ka kontribuar qoftë për Vatrën, qoftë për xhaminë dhe në të gjitha veprimtaritë, ku ka marrë pjesë. Mustafa së bashku me Ahmet Rexhepin dhe Hasan Gashin ka hapur shkollën shqipe, të cilën e mbajtën për dy vjet në Nju Jork. Ka qenë edhe anëtar i këshillit të Vatrës deri në vitin 2002.

Krenaria për sukseset e fëmijëve

Familja Elezi, siç respektonte kodin tradicional të besës e të traditës, po ashtu shkollonte gjeneratën e re. Vetë Mustafa kishte marrë arsim të rregullt të kohës, kishte studiuar për finance në Ferizaj. Vëllai, Jaho, që u pushkatua në Pejë, ka pasë mbaruar gjimnazin në Shkodër, një vëlla tjetër ka pasë studiuar në Medrese në Tiranë; edhe një kushëri i tij, Hysni Hoxha ka qenë një ndër nxënësit e shkëlqyer të Medreses në Tiranë dhe është përzgjedhur si ndër më të mirë për të vazhduar studimet e larta të Kajro. U diplomua shkëlqyshëm për Teologji dhe filozofi. U bë një ndër profesorët e Universitetit qendror të Arabisë Saudite, ku dha mësim deri në vitin 1972. Kur erdhi në SHBA dhe u bë pjesë e demonstratave dhe u thoshte shqiptarëve; në vend të përshëndetjes ”tungajtjeta”, përshëndetuni me njëri-tjetrin me fjalën ”Kosova”. Mustafë Elezi ndjehet i gëzuar sepse investimi më i madh i tij ka qenë në shkollimin fëmijëve. Të tre fëmijët e lindur në Ferizaj dhe dy të lindur në SHBA; Sanija dhe Nderimi, i janë përkushtuar arsimimit të plotë dhe kanë arritur suksese në jetë. Mërgimi, djali i madh, pasi përfundoi shkëlqyshëm shkollën e mesme, studio në Peas University, Bashkimi i ka kryer studimet universitare në Iona College në New Roshell.Të dy djemtë kanë arritur rezultate të shkëlqyera në studimet universitare. Mërgimi punoi shumë kohë si anlalist në Golden Sections, tani është Chif Ekzecutiv for Information në City Group. Ndërsa Bashkimi ka punuar menaxher në një kompani ndërtesash në Manhattan, ndërsa tani vazhdon që të merret me Realy State.Ai ka kompaninë e vet. Vajza e madhe, Shpresa, e lindur në Ferizaj, edhe pse kishte përfunduar shkollën e mesme shkëlqyshëm, sipas traditës u martua për t’iu përkushtuar familjes, por nuk iu nda shkollës së lartë derisa përfundoi studimet në Adelphi University.

IDEALI*

February 11, 2014 by dgreca

Nga Branko Merxhani/

“Kultura është krijesa e lëvizjes së lirë të ideve. Fitimi që u realizua me pallën është shumë i paktë. Lufta e vërtetë është lufta për iderat”./H. St. Çhamberlain/

Fillosofia më e mirë është ajo që lindi nga Shkenca Sociologjike, ajo që mbështetet mbi njohje positive dhe arrin gjer në majën e Idealeve më të larta dhe më të bukura. Ja një aksiomë tjetër e Neo-Shqiptarismës. Mirë, po ç’është ideali? Ideali është një gjë mystreioze, që gjëndet kurdoherë jashtë lëndës dhe interesit. Fillosofët Metafyzikë, ideologët, e interpretojnë në mënyrë të ndryshme. Po as nonjë prej tyre nuk goditi një interpretim të drejtë. Disa Idealin e pranuan si një realitet të botës metafyzike, si për shëmbëllë Platoni, Muhedin-i-Arabi-u, Kant-i. Disa të tjerë mohuan krejt se Ideali mbështetet mbi një Realitet. Për ‘ta Ideali nuk është gjë tjetër veç se një ëndërr përfeksioni, një fabrikim i nxituar i fantazisë së individit.

Të gjitha këto difinisione sot u treguan të pabazuara. Dhe kjo për hir të Sociollogjisë, e cila i hodhi poshtë dhe i thërmoi interpretimet fillosoifike dhe provoi se Ideali qështë një realitet, i cili i përket botës positive.

Pas definisionit positivist, pra, të kësaj shkence, Ideali është ajo jetë që rojnë Shoqëritë në epokat e krizës së tyre, domethënë kur marëdhëniet midis individëvet, aksionet dhe reaksionet gjënden në të zier e sipër. Jetërat që rojmë në epokat e tjera janë jetëra individuale. Po jeta individuale është e zonja të sigurojë vetëm mirërojtjen materiale. Lumturia shpirtërore mbetet e pa-realizuar. Individët që janë prej natyre partikularistë dhe egoistë, vetëm kur hidhen brënda në trazirën dhe në të zierit e jetës shoqërore, pa që t’a kuptojnë mirë-mirë vërtiten jashtë qarkut të ngushtë dhe barbar të natyrës së tyre, fitojnë Ideale. Bëhen altruistë…

Individët vetëm në çaste të jashtëzakonshme të jetës kombëtare e kuptojnë ekzistencën e padukshme të jetës shoqërore. Për këtë Ideali nuk është veçse shoqëria vetë. Ideali është pjellë e Shoqërisë.

Të Rinj, që brithni si hiera të heshtura brënda në nostalgjirat e shpresave të humbura! Njerëz, që shpirtrat t’uaja bredhin si vurkolleq brënda në errësirën e dëshpërimit! Hidhuni me guxim e sakrificë brënda në valën e trubulluar të jetës shoqërore!…

* * *

Një shoqëri nuk është një entitet që përbëhet sëmplerisht nga totaliteti i njerësve që e formojnë. Një shoqëri është një entitet, që krijohet nga ndjenjat shoqërore, nga ndërgjegjia e përbashkëtë. Nuk është një përzierje elementash të ndryshmë, po një synthezë e brëndëshme, siç është për shëmbëllë edhe lënda kimike. Pra tërësia shoqërore, që formohet në këtë mënyrë si cilësi umanitare, si përmbajtje egocentrike, si shpirt dhe si formë, është krejt e ndryshme nga forma individualistike e individëve të veçantë që e përbëjnë.

Këtë entitet shpirtëror dhe moral, që është krejt i pa-dukshmë, krejt mysterioz dhe ndofta i pa-qenëshmë për ndjesinë individualistike, njerëzit e kohërave të vjetra e pandehën dikur si një perëndi, dikur si një fuqi magjike dhe dikur si një gjë sipërnatyrale. Çdo entitet brënda në natyrë dhe pikë-së-pari formasionet shoqërore të njerësve kanë, që të përdor një shprehje mythollogjike, “Epokën e Dashurisë” së tyre. Në këtë epokë shpirtërat e njerësve rojnë në të zier të thellë, që përhapet si vetëtimë nga njeri tek tjetri, dhe ahere enthusiasma arin pikën e lavdis së saj. Këto janë çastet kur Ideali shkakëton triumf…

Triumfi i Idealit është prova më e mirë e vitalitetit shpirtëror të një populli. Ideali njerinë që është prej natyre partikularist dhe egoist e ndron në një Vetëmohonjës guximtar, në një Altruist. Ideali krijon nga “krijesa” e fuqive natyrale, sipas fjalës së Schiller-it, “njerin e esthetikës, njerin – artist”.

Ideali i fal njeriut bashkë me mirërojtje materiale edhe lumtërinë shpirtërore. Atje ku ka Ideal, atje buzëqesh bukuria e jetës dhe agimi i shpresës. Hieja e së ligës ikën për vënde të larga dhe mendimi i vetëvrasjes shuhet fare.

Ideali ndrit shpirtin, shpërndan shpresë dhe ngushëllim në zëmrat, të dëshpëruarin e mban të lidhur në jetë, në iden e shpëtimit, në lindjen e ringjalljes. Ushtari trim trupin e tij e sakrifikon për Flamurin e Atdheut të vet dhe mbron kufijt e tij vetëm ahere kur çfaqet si Mprojtës i Idealit të një populli të tërë, symboli i të cilit është skalitur mbi një copë pëlhurë të reckosur. Edhe i egëri që derth gjakun e tij për Përendin e vetë, Shkencëtari që humbet vetëhen për përparimin e shkencës dhe për çpikjet, s’janë gjë tjetër veç se njerës që sakrifikohen për Idealin!

Si mjerë ata popuj që nuk kanë Ideal. Në çfaqjen e parë të krizës, në fryjtjen e parë të rebeshit, që janë kaq të bollta, kaq të kokllavitura dhe kaq të pa-pritura në jetën e sotme të popujve, do të shkrijnë, pa patur kohë të psherëtijnë, si një Pallat prej karte. Si mjerë ai grusht njerëzish, që adhuron tre Perëndira nënë një qiell!…

Fragment nga një artikull i botuar në “Demokratia”, më 9 mars 1929.

NA LA SKENDER SALLAKU, U NDA NGA NE!

February 11, 2014 by dgreca

Nga Pellumb KULLA/

As unë nuk e dij se si këtu në një cep të ShBA, sot u ngrita më herët se zakonisht dhe, më e pabesueshme akoma, hapa kompiuterin pa ndonje shtysë të vecantë. Pashë për emailet. Më goditi një ngushëllim Ma dërgonte ime mbesë, Ejona. Lajm i dhimbshëm: Sallaku i ndarë nga jeta! E prisja. Gjithë këto ditë kam qenë i lidhur me të shoqen, Vitoren dhe me të bijën Denisën. Ato nuk kishin fare besim se ai do t’ia dilte në përpjekjen e madhe. Dhe ja, e pritura e dhimbshme, ndodhi.

Nuk kishin kaluar vecse dyzetetë ore nga urimet që i shprehëm për ditlindjen e tij të shtatëdhjetenëntë. Nuk kishin kaluar vecse një muaj nga dreka që hëngrëm bashkë në ditën që në Fier u zbulua memoriali i Kujtim Spahivoglit, njërit nga miqtë e tij më të mirë. Shtrimi papritur në spital, dy ndërhyrjet kirurgjikale, njëra pas tjetrës…

Në ditën e lindjes unë dhe ime shoqe Xhuli, folëm gjatë me ciifin Sallaku ne telefon. Folëm bile edhe për organizimin pas një viti të 80 vjetorit. Unë i premtova se përgatitjet do t’i fillonim që këto ditë. I premtova se “do t’i piqnim hutat” me Bujar Kapexhiun dhe do ta bënim atë një festë të madhe… Po, ja, nuk qe e thënë që t’ia arrinim asaj dite!

Dhe tani, këtu, në një cep të Floridës, kur mëngjesi nuk ka feksur ende, unë përgatitem t’i telefonoj Vitores. Jam si i mpakur, si në një dhimbje të pa provuar edhepse shumë vdekje njerëzish të afërt më kanë goditur gjatë gjithë jetës. Në këto ditë të para të këtij shkurti të zi, na vdiqën shumë artistë të vyer, me të cilët kam patur nderin të punoja tok. Kemi festuar tok, kemi qeshur e kemi harxhuar ditë e netë duke u kujdesur për repertoret, dekoret, dritat….

Të qoftë dheu i lehtë Skënder Sallaku! Të prehesh në paqe!

Aty nje muaj me pare, një trokitje e cuditshme në kujtesë, më përmendi ta publikoj në facebook ca nga ca, kapitull pas kapitulli, librin per te. Si të më kishin përmendur hyjnitë! Kanë kaluar 12 vjet nga botimi… Por shumë vetë dukej se e lexonin për herë të parë. Bëra mirë që iu binda asaj parandjenje të fshehur.

Dhe sot vendosa të risjell pikërisht një fragment nga libri. Me dëshirën, me lutjen ndaj Zotit, që këtë artist të rrallë ta marrë nën kujdesin e tij të madherishem. Artisti ynë e meriton!…

DINOSAURËT

Në vitin 1994 në Moskë vdiq në një moshë të madhe komiku i njohur Jurij Nikulin dhe Nju Jork Tajmsi i pat kushtuar kësaj ngjarje dy faqe të tëra gazete me shënime biografike dhe fotografi.

Mediat ruse, kuptohet me vdekjen e tij u morën ditë me radhë.

Në reportazhin e të dërguarit të posaçëm të Tajmsit, thuhej se Nikulini ishte një komik mjaft popullor, humorin e të cilit popujt e Bashkimit Sovjetik ishin mësuar ta kishin si bukë të përditëshme gjatë gjithë periudhës së rëndë komuniste dhe për këtë aktori gëzonte një famë të jashtzakonëshme. Ai tregonte anekdota të hidhura që Brezhnjevi me shokë nuk i gëlltisnin dot dhe Tajmsi rikujtonte një tufë nga ato, ndër të cilat unë zgjodha një frazë të tij, thënë pikërisht gjatë ndrydhjes brezhnjeviane:

“ Ne kemi komunistë të ndershëm që i paguajnë kuotizacionet partisë, jo vetëm nga përqindjet e rrogës, por edhe nga përqindjet e rushfeteve që marrin! Të tillë i do komunistët partia jonë!”

Shikoja arkivolin e komikut që, pas erës së re në Rusi, mbante postin e drejtorit të Cirkut të Moskës. Trupin ia kishin vendosur mbi një shtrat topi dhe ai shoqërohej nga ushtarakë me uniformat e paradës. Prapa topit, në krye të kortezhit çapitej Presidenti rus Boris Jelcin dhe pas tij një turmë e madhe pafund, dyqind, treqindmijë a ndofta më shumë njerëz që qanin me dhimbje ndarjen nga komiku i dashur. Një bllok me tri foto paraqiste grupe vajtuesish me fytyra të përlotura që shpinin drejt varrezave atë më të cilin lidheshin gëzimet e një epoke të tërë. Rusë të thjeshtë i patën treguar gazetarit amerikan, se artisti ishte e vetmja pikë takimi e vazhdueshme që miliona banorë të kontinentit sovjetik mbanin me misionin shoqëror të artit në një vend ku mediat ishin të superkontrolluara dhe kur gjinitë e tjera të artit në mos kufizoheshin duke shfaqur thjesht art të pastër, si muzika, apo baleti, vuanin pezullime të bujshme siç ndodhte tepër rrallë me poezinë, narrativën dhe filmin.

Rusë të ndryshëm që pyeta më pas në Nju Jork, më bindën më shumë për paralelin që mund të hiqet midis artistit tonë dhe Nikulinit. Këta lloj artistë të gjithanshëm ishin bij të një periudhe historike të trazuar, të cilën ata e jetuan si qytetarë të thjeshtë të vendeve me jetë të vështirë, si artistë të klasit të parë që punuan e rrezikuan shumë, si antarë të asaj partie që ishte ironikisht vetë farkëtarja e dhunës e shtypjes dhe e gjithë pasojave që vinin pas.

Të udhëhequr nga ideale demokratike e të vetëdijshëm për rolin e bukur që u takonte edhe jashtë dritave të skenës, këta artistë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur nga sa e nxjerrin llogaritë e të gjithë treguesave të kohës.

Theksoj afërsinë e të dyve, pasi shumë të ngjashme ishin kushtet, miqtë dhe armiqtë e tyre. Edhe valët artistike që u dhanë jetë dhe i mbajtën mbi kreshtat e veta, ishin të njëjta. Ata ishin artistë të një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtarë, kllounë, aktorë të komedisë së shkurtër dinamike që është më afër popullit të shtresuar poshtë. Lloji i veçantë i këtyre komikëve ngjan me një specie që tani jep shënja se po shuhet, ashtu siç janë shuar dinosaurët. Tani kolegët e tyre 40- 50 vjet më të rinj as që kanë ndërmend t’u kacavirren litarëve të arenave dhe bile as që duan të vënë fijen më të vogël të pudrës në fytyrën e tyre. Shumica e këtyre tani ngrihen nga salla marrin një mikrofon në dorë dhe jo pa hir dhe elegancë, marrin e trajtojnë lajmet e kronikave duke ngacmuar modën, personat më publikë të kohës, presidentët, kryeministrat e shefat e policive sekrete duke mos e vënë fare në dyshim se pas mbarimit të shfaqjes, do të arrijnë shëndoshë e mirë në shtratin e tyre të përnatshëm. Shumë prej këtyre nënëqeshin me ironi kur i hedhin një sy repertorit zyrtar të dinosaurëve tanë, duke mos e vrarë mendjen se si jetuan edhe sidomos se qysh mbijetuan.

Përse vallë diktatura, në vend që këta lloj artistësh t’i godiste, i ruajti i afroi dhe u përpoq t’ua shuante shkëndijat kryengritëse, duke i bërë anëtarë të partisë e duke i graduar në strukturat e gjinisë?

Rritja e popullaritetit u solli atyre vetvetiu më shumë imunitet, paçka se imuniteti nën diktaturë nuk ka patur kurrë vlera plotësisht të qëndrueshme. Kështu që digën e parë mbrojtëse, artistë të tillë e ngrinin me përsosjen e vlerave të tyre të jashtëzakonëshme. Nga ana tjetër, imazhi i një partie të mbyllur e jo gjithpopullore, fitonte mjaft kredi, në rast se në radhët e saj ajo regjistronte dhe figura të dashura popullore, njerëz me vlera të fushave të ndryshme të shkencës, letërsisë dhe artit. Këta, natyrisht, në jetën politike ishin më të papërshtatshëm se militantët fshatarë e puntorë që ofronin cilësinë më të lartë që i lypsej një partie komuniste staliniane: bindjen. Por sidoqoftë ofronin përfitime të tjera, jo pa rëndësi. Edhe sot emrat e artistëve i bëjnë nder partive, prandaj ende ata lajkatohen, mbahen afër, futen në lista kandidatësh parlamentarë, pa vrarë shumë mendjen nëse ia thonë apo nuk ia thonë dot artistët në atë mejdan. Ata mobilizohen në koncerte elektorale të fryrë duke llogaritur se zgjedhësit do të tërhiqen më shumë nga bukuria e këngëve dhe eleganca e humorit se sa nga programi i partisë, kështu që partia arrin të budallallepsë votuesit dhe artistët bashkë me ta. Edhe kjo nuk është një shpikje vëndase. Kjo edhe në Perëndim nuk është e përbuzur.

Vetë afrimi i Skënder Sallakut në rreshtat e Partisë së Punës pra, ishte një plus i madh propagandistik, i cili fliste pa qënë nevoja të komentohej.

Sallakun nuk e adhuronte më pak edhe pala që cilësohej reaksionare. Në radhët e goditjeve të panumërta që pësonte kjo shtresë e gjerë, dukej sikur merrte edhe një më tepër kur të shihte që beniamini i tyre u kthente krahët dhe radhitej në një formacion politik të cilin ata e urrenin. Veçse këta lloj reaksionarësh kishin kohë që nuk i shikonin më në mënyrë aq kritike miqtë, kushurinjtë apo idhujt e tyre që hynin në parti për njëmijë e një nevoja të vogla e të mëdha dhe që ishin të shpjegueshme. Shqetësimi i tyre i vetëm ishte ndryshimi cilësor i marrëdhënies së komunistëve të rinj me ta, që në të shumtat e rasteve përkeqësohej.

Por nuk ndryshoi aspak marrëdhënia e Skënder Sallakut me simpatizantët e tij të të gjitha shtresave. Ai vazhdonte të ishte artist po aq i dashur, po aq i këndshëm, po aq i befasishëm në prurjet e reja.

E mbi të gjitha, edhe pas muajit të parë edhe pas vitit të parë edhe në vitet në vazhdim, kurrë nuk ndryshoi ajo parathënia pëshpëritëse “e dini të fundit që ka nxjerrë Sallaku?”, në prag të dëgjimit të një anekdote kundër parties, të asja partie, ku ai kishte futur këmbët dhe sidomos kokën.

Nga Ministria e Brendshme doli një komision nëpër rrethe për të parë ngritjen arsimore të forcave të policisë. U ndalën në një qytet dhe filluan nga testimet. Thirrën policin e parë.

– Sa bëjnë dy edhe dy? – e pyetën.

– Tri! – u përgjegj polici.

– Pa mendohu mirë… – i thanë ata të komisionit.

– Pesë! – ia ktheu polici.

– Mendohu përsëri!

– Katër!

– Je i sigurtë tani?

– Shtatë! – tha polici.

– Mirë, mund të largohesh, – i dhanë lejë të dalë nga salla e provimit.

Pasi doli polici, antarët e komisionit vendosën ta mbajnë në shërbim dhe shkruan në procesverbal: “ Pa shkollë, por përpiqet dhe e kërkon zgjidhjen me këmbëngulje. Të mbahet”

Futën brënda policin e dytë.

– Sa bëjnë dy edhe dy?

– Pesë! – ia bëri polici pa i u dridhur qerpiku.

– Pa mendohu edhe një herë!

– Pesë! – nuk tundej nga e tija polici.

– Sikur të mendohesh edhe një herë…

– Pesë! – i a bëri polici i dytë më i sigurt se kurrë.

– Mund të dalësh! – i thanë.

Me të dalë polici, komisioni dha përshtypjet dhe në procesverbal u shkrua: “Nuk i duken shënja shkolle gjëkundi, por ngjan si shkëmb i patundur. Të mbahet”

Thirrën të tretin.

– Sa bëjnë dy edhe dy?

– Katër, – u përgjegj qetë polici.

– Mendohu edhe një herë!

– Katër! – tha polici i sigurtë.

– Mos e ke gabim?

– Aspak! – tha polici. – Katër!

Antarët e komisionit e nxorën kandidatin dhe në procesverbal shkruan: “I mprehtë. T’i kontrollohet biografia. Me të tilla përgjigje të sakta, po na krijohet bindja se në forcat e policisë ka depertime nga bij reaksionarësh!”

Pas kësaj barzelete askush nga pinjollët e familjeve të përmbysura nuk do të derdhte lot për regjistrimin e komikut të dashur në listat e komunistëve.

Sallaku për gjithkënd ishte gozhda më e kollajtë ku mund të varej origjina dhe përhapja e këtyre gazmoreve të hidhura. Citimi i çdo burimi tjetër ishte më i rrezikshëm pasi e asgjësonte vetë burimin. Nuk mund të pranohej përshembull, që njerëzit të ndërronin pyetjen parathënëse “e dini këtë të fundit që ka thënë Sallaku” me një të re, si fjala vjen, “ e dini këtë të fundit që ka thënë i biri i aksh antikomunisti të pushkatuar”. Këta bij të fundit edhe pa nxjerrë nga kallami flluska të këtij lloji, kishin mbushur burgjet. Në burgje ndodheshin njerëz që kishin bërë një pyetje pa të keq. Një kooperativist nga Devolli ra në burg edhe i kërkohej llogari se përse ai vështronte aq shpesh nga ana e kufirit(!). Të tillë kandidatë burgjesh nuk kishin aq shumë nevojë për të bërë ndonjë faj, pasi në vëndin tonë lavdimadh, ata ishin fajtorë ende pa lindur akoma.

Kështu që tek e fundit të gjithë kishin përfitim nga forcimi i pozitave të Skënder Sallakut. Përse nuk u burgos ai? Përse nuk u prangos edhe kur vetë Kadri Hazbiu e pa tek me ashk e vullnet të plotë, në një tryezë me të, nxirte nga goja të vërteta aq të hidhura që të merrnin brinjë më brinjë? Kaq kavaljer dhe burrë i besës ishte ministri i Sigurimit me Skënder Sallakun, kur më parë e më pas kish marrë vetë në pyetje dhe kish çuar në pushkatim shokë të luftës partizane, që dikur i patën shpëtuar jetën! (Vetë Hazbiu e dinte i pari se këta shokë lufte ishin të pafajshëm). Përse pra nuk i hodhi hekurat Sallakut e t’i jepte një shtrëngim nofullash atyre që pëshpëritnin humorin e zi?

Arsyeja ishte e thjeshtë: humori i zi ishte një fenomen i gjerë e i përhapur i gjithë Evropës Lindore e i gjithë diktaturave në histori dhe ky fenomen nuk do të asgjësohej aspak me asgjësimin e Sallakut. Epidemia e tregimit të anekdotave ishte aq e përhapur dhe ishte më tepër pasojë se shkak, siç është hija pasojë e diellit. Të deshe të mbyllje gojërat e popullit ishte njësoj si të luftoje me mullinjtë e erës. Për hir të kësaj fushate duhej të burgosje tre të katërtat e popullsisë shkodrane. Skënderi ish një individ i shquar, por ai kurrë nuk mund të krahasohej me një komunitet të tërë si Shkodra, e cila ngjante si një kolegjum i zi repertori, që u dërgonte drithë në mokra artistëve të saj të zinj.

Në se lemë mënjanë hesapet “ta puthim a ta kafshojmë” që bënte partia për Sallakun, duhet të kemi parasysh që talenti i vërtetë sa më shumë rritet aq më shumë gjeneron njerëz që urojnë theqafjen e tij. Këtu ne mund të përfshijmë ndonjë koleg ziliqar të llojit të tij, si edhe gjithata që nuk kishin të bënin me artin e Skënderit, por që bezdiseshin nga lehtësia dhe guximi me të cilin ai vinte gishtin mbi plagët e shumta. Zakonisht guximtarët e rallë janë të urrejtshëm, pasi ata të pacipë e venë më në dukje frikën e të tjerëve të cilët sikur urojnë që guximtari ta pësojë sa më shpejt, që vetë të duken të mënçur e praktikë dhe jo vetëm frikacakë.

Dashuria e përgjithëshme popullore që e rrethonte Sallakun bënte që denoncimet ndaj tij të ishin gati në nivelin e zeros. Një dashuri kaq e përgjithëshme ishte e përpjetë e madhe për ata që mund të deshin t’i bënin keq. Por mos harrojmë se nga ana tjetër e barrikadës, dashuri ndaj tij kishte edhe në njerëzit që mbanin në këmbë mekanizmat represive, si sigurimsa, hetues dhe policë, të cilët sa nuk kishin marrë ende një urdhër në dëm të idhullit të tyre, u vinte më për mbarë plogështia. Në jetën e tyre të zymtë ai lëshonte rrjedha drite dhe gëzimi si për ata vetë ashtu edhe për fëmijët e pleqtë e tyre.

Shkeputur nga libri “Skender Sallaku, ose, si qeshnim nen diktature”

AJO SHKOI NE QIELL

February 11, 2014 by dgreca

Me Vaçe Zelën 34 vjet më parë në Prishtinë-” Njerëzit qanin dhe puthnin autobusin e pluhrosur, sepse brenda ishte Vaçe Zela..”/

Kujtime nga Hys Shkreli, moderator i koncertit të vetem te Vaçe Zelës në Prishtinë para tri dekadash/

Vaçe Zela! Kur degjova se ke shkuar, se ke ndërruar jetë, mu ngjall një Vaçe , të cilën e takova 34 më parë në kufirin qe ndante Kosovën më Shqipërinë… Ajo Vaçe, e kujtimeve te mia, po hynte në Kosovë për turnenë e sajë të parë e të fundit në këtë vend. Ajo Vaçe, atë ditë Maji , zbriti qetë si një flutur nga një kombi-bus i vjetër. Më përqafoi mua dhe të tjerët qe ishin tubuar për ta pritur… Në atë moment, mu bë sikur po takohëshin dy shekuj, dalë nga një popull. Sepse, aq e gjatë na ishte bërë ajo ndarje. Ne po prisnim në atë kufi afro dyzetë vjet Vaçe…

Kishim dalë në kufirin që atëherë quhej jugosllavo-shqiptar, për të takuar grupin më të madhe e më të njohur të artistëve nga Shqipëria, të cilët po vizitonin për herë të parë Kosovën. As qe kam mund të ëndërroj në atë moment që, një ditë do të lavdërohem pse isha unë ai që e pagëzova kufiri shqitaro- shqiptar, e të tjerët e shpërndanë këtë emër. Atë ditë, më ty Vaçe filloi shëmbja simbolike e kufirit shqiptaro-shqiptar. E vërteta, kënga jote e kishte kaluar e rrënuar atë kufi shumë vite më parë.

Ai kufi, at ditë pranvere të vitit 1980, dukej si “toke e vdekur”, tokë e askuj, pa jetë e gjallëri. Aty s’ kishte arrijtë pranvera kurr, shekujt ishin ndalur. Dhe kjo pamje dëshmonte se sa e thellë ishte kjo ndarje e imponuar midis Kosovës e Shqipërisë. Por, atë ditë, u ngjallë ai vend si asnjëherë më parë, më ty e të tjerët qe po e thyenit at mur duke na sjellur kengëtarët e ndaluar – në Kosovën e izoluar. Vendkalimin kufitar e kishin vërshuar banorë të fshatrave për rreth , të cilët kishin dëgjuar për arrijtjen tënde e të artistëve tjerë të këngës. U dorëzuam para emicioneve. Lulet qe sollem në kufi për ju , u përzien më lote dhe… sikur u rriten për disa minuta. Ti po shkelje për herë të parë në Kosovë. Mbase nuk e dije, se ti kishe jetuar në Kosovë shumë vite – si këngë.Në atë karavan yjesh te kohës , pos teje, ishte edhe Limos Dizdari, Gaqo Çako, Luan Zhegu, Liliana Kondakçi, Zina Zdrava, Hysni Zela, e shumë të tjerë, më të cilët ne jetonim në Kosovë, por kurr nuk i kishim takuar.

Ato vite, pas disa dekadave te izolimit, muri i ndarjes – po plasaritej. Në këtë klimë të re politike, artistët më të njohur të kengës nga Shqiperia, po fillonin turnenë e tyre të parë në Kosovë e Maqedoni. Disa prej tyre, nuk kishin udhëtuar kurr më parë jashtë Shqipërisë. Për herë te parë po shkelnin në një tokë të dytë – shqiptare.Ishin këto, yje të Shqipërisë të cilët ndriçonin edhe në Kosove, mirëpo kurr nuk e kishin parë këtë vend…

Isha gazetar , por bëja edhe moderime spektaklesh publike të asaje kohe. Më zgjodhen të shoqeroja këtë grup dhe të drejtoi koncertet e tyre. Udhëtimi më artistët nga Shqipëria ishte udhëtim nepër kohe, dhëmbje e ngjarje. Mbushur më momente gëzimi e gazmendi, por gjithnjë të përshkuara më situata prekëse e emocionuese. Ishte ndjenjë e çuditshme të celebrojsh takimin e shqiptarëve – më shqiptarët, rilidhjën e rrenjëve të shpërndara, ngjalljen e urave të rrënuara, bashkimin e gjakut të shprishur.

Udhetonim më autobusa nga një qytet në tjeterin. Kudo që ndalëshim, rruga bëhej lum njerëzish, lagja ngjallej, qyteti zgjohej . Zejtarët para dyqaneve, plakat në dritare, të rinjte më lule – sikur takonin ëngjujt e ëndrruar. Mirëpo, në çdo turmë, kishte ndonjë nga “ata”, për të kontrolluar shprehjen e asajë, që politika e quante “manifestim i nacionalizmit”. Ndaj verehej së kishte edhe dashuri të kontrolluar, posacërisht kur njerëzit flisnin më fytyra e jo më goje. Kur goja heshte e sytë, mimika, e shpirti flisnin. E dinim se çdo eufori e tepruar, do te rezultonte më limite të reja nga pushteti jugosllav. Ndaj, edhe në këto emocione kishte vetëpermbajtje.

Në vendet e palestra ku kendonit ju Vaçe, njerëzit prisnin më lule, mall dhe zjarr. Të ekzaltuar, ata xhvishnin këmishat e xhaketat dhe u venin flakën. Digjëshin këmishat e zemrat nga malli. Digjëshin ndarjet e kufijt. Ato koncerte, ishin kremte dhe protestë. Simbolikisht, ata po digjnin kohën e politiken qe ndau kombin. Ndaj, ato tubime nuk ishin vetem muzikore. Ishte ai vit i çmalljes së madhe shqiptaro-shqiptare… Shoqëronte Orkestra e Madhe e Radiotelevizionit te Prishtinës. Me vjen keq qe s’mbaj mend drejtuesit e Orkestrës, por di se Severin Kajtazi, Isak Muqolli, Krist lekaj…ishin nder më të angazhuarit . Kjo Orkestër, për herë të parë po shoqëronte solistë nga Shqipëria, ndaj të gjitha orkestrimet duhej pregaditur, dhe luajtur drejtëpërdrejtë para publikut apo “live” siç do te thonim sot.

Vaçe Zela. Sot, kur dvgjova se je bërë luleborv e Alpeve të Zvicrës, pranë Aleksandër Moisiut, mu ngjall ajo Vaçja e buzëqeshur e para 34 vjetëve, ulur në një autobus të bardhe, (të “Turist Kosovës”) duke pushtuar më sy luginat e Dukagjinit e Majat e Bjeshkëve të Nemura. .

E shoh edhe sot atë fytyrë kureshtare duke shikuar nga dritarja e duke i thithur ato peisazhe të vendin të cilit i kishte kënduar e kurr nuk e kishe parë. E kur autobusi më këtë karavan të këngës ndalej, atëherë krijoheshin imazhet që preknin në shpirt. Njerëz të emocionuar rrethonin autobusin dhe preknin atë metal te ftohte duke kërkuar dorën tënde Vaçe. Policia i shpërndante dhe nuk lejonte hapjen e dyerëve. Të rinjë të emocinuar puthnin autobusin, pse ti ishe brenda Vaçe. Gishtërinjtë e lotët e tyre, linin gjurmët mbi autobusin e pluhrosur qe na e zinte frymën në ato momente. Ata shkruanin vargun e tyre për ju…Ti, Luani, Limosi, Hysniu e të tjerët, përpiqeshit t’i fshihni lotet e ta ruani buzëqeshjen. Shqiptarët qanin për shqiptarët. Per nje çast, harrohëshin të gjitha kengët. Ata ishin aty, jo vetem për të takuar ty, dhe jo vetem për hirë të këngës. Ata donin ta takojnë Shqipërinë e ndaluar. E Shqipëria ishe ti, ne ato momente. Ata po takonin vendin e shkëputur prej tyre, po takonin të kaluarën e humbur, e ndonjëri edhe rininë e shënuar më këngët tua. Nga ata qe prisnin, kishte edhe njerëz të cilët kishin bërë burg për një këngë tënden ose të këngëtarëve të brezit tend. Për gjeneratat e sotme, kjo pamje, veshtirë shihet si e tillë…Shqipëria, në atë kohë ishte shumë, shumë larg. Ti udhëtove gadi dyzet vjet për të arrijtur në Kosovë.

Vaçe Zela. Kur dëgjova se paske shkuar, për disa çaste kalova Atlantikun dhe u këtheva në qytezën e vogël të Therandës (Suaharekës). Mu ngjalle Vaçja, në atë drekën e parë që patem svbashku në restoranin “Ballkan”. Aty ishim pakëz më të izoluar nga publiku, ndaj biseduam gjatë pvr shumë gjëra, por jo edhe për ato që na interesonin më se tepërmi. Për ato, nuk të pyeta e as nuk më pyete. Sepse e dinim se rreth nesh ishin “ata”. Saherë që biseda jonë bëhet më e afertë , ndonjeri nga “ata” afrohej e ndërhynte më ndonjë pyetje të pakuptimt. “Ata” ishin edhe nga ana juaj, edhe nga ana jonë, Nga Sigurimi i Shqipërisë dhe Sigurimi Jugosllav. Pak a shumë, ne e dinim cilët janë, ndonëse ishin të kamufluar si “asistent regjisor”, “ndihmës teknik”, “shofer” etj. Ishte ndjenjë ngulëfatëse të flasish pa fjalë. Të ndjesh dikend aq të afërt, por të mos mund te bisedojsh lirëshem. Fytyra plot shprehje e goja memece. Aty dëgjova më tepër për jetën tende. Mësova që ishe nuse e Kosovës, sic do të thonin vëndasit e mi, pasi bashkëshorti yt kishte rrenjët nga Janjeva. Ti kuptove më mirë se sa e njohur dhe e respektuar ishe në këtë vend të cilin po e zbuloje. U befasove kur të thash se, në këtë anë të Alpeve, të quajnë Mirej Matje shqiptare. Modestia jote, të bënte edhe më të madhe se që të dinim.

Lexoja fytyren tënde dhe shihja përplasjen e ëndrrave tona mbi Shqipërinë e panjohur. Lexoja veshjen tënde të thjeshtë por elegante dhe bëhesha skenë e jotja. Dëgjoja fjalën tënde dhe tërë ato këngë të njohura bëheshin dialog i asajë dite. Unë kisha njëmijë pyetje, ti padyshim shumë përgjigje, por i heshtem dhe ia lamë kohës. Pastaj, shikoja fytyrën e Agron Çobanit, i cili ju printe, asokohe drejtor i Radio Tiranes. Fytyra e tij, më ngjallte tregimet për shqiptarët të cilet burgosur nga pushteti jugosllav, vetem pse kishin dëgjuar haptas Radio Tiranën e ndaluar. Jeta eshte plot ironi. Ai rrinte i heshtur dhe askush nuk e njihte, sepse ishte ti Vaçe ajo qe të njihnin dhe donin të t’ takojnë.

Po bisedonim sikur njiheshim prej vitesh edhepse kurr nuk ishim parë. Gjenerata ime ishte rritur më këngët tua. Ne qe kishim vizituar Shqipërinë në atv kohë, e dinim se “Valsi yt i lumturisë” nuk ishte për lumturinë e atyre viteve, por, vals i një lumturie të imagjinuar – që mungonte . Kënga jote për “Diellin e ri”, kishte një porosi univerzale e optimizim njerzorë. Do të mund të këndohej në çdo kënd e cdo gjuhë të botës.

Ditet tona sëbashku, pasuroheshin me ngjarje, biseda, e humor. Limoz Dizdari, Gaqo Çako, Luan Zhegu e të tjerët, kishin sjellë me vete jo vetem këngët, por tërë sharmin e fshehur të Shqipërisë. Duke e njohur pak a shumë gjendjen në Shqipëri, unë gabimisht kisha fituar përshtypejn se atje, njerëzit nuk kan kohë për të qeshur. Mirëpo ju, me barsoletat e tregimet tuaja , e rrenuat at mal dyshimi, dhe na bëtë të ndjehemi si një familje që po jetonte në bashkvsi me vite. Ato ditë, e bëmë një Shqipëri të Bashkuar, një Shqipëri të Madhe sa kënga jote.

Në çdo qytet qe vizitonim shpërthenin vullkane admirimi e dashurie për ju. Por, ndeshnim edhe ndonjë befasi të pakëndshme. Gadi në do sallë , na priste Titoja i varur në mur , si nje mumi . Zyrtarët nga Shqipëria kishin kerkuar që të largohet fotografija e këtij diktatori. Ky ishte qendrim më të cilin nuk bëheshin kompromise. E njejta rregull vlente për artistët nga Kosova në Shqipëri: Fotografija e Enveri nuk guxonte të ishte në sallë. Ndaj, pyetja më delikate ishte se, kush do ta largojë Titon nga koncerti. Disa herë, kjo çështje gadi solli nderprerjën e turneut. Udhëheqësit lokal, kishin frikë ta largojnë. Mirëpo në momentet e fundit gjendej dikush i “gjithëfuqishem” që Titone nxjerrëte jashtë. Njëri prej atyre që merreshin më këtë punë ishte udhëheqësi i atëherëshem i Radio Prishtinës Shaban Hyseni, të cilit ia kishte besuar kujdesin për ceshtjet e nxehta politike. Ndonëse atë e akuzonin si titoist, ishte ky ai që zakonisht e nxierrte Titon nga salla. Shumë vite më vonë, Titoja nga varri, ju hakmuarr Hysenit; E shkarkuan nga puna dhe të gjitha funksionet, pse kishte larguar fotografinë e Titos ne sallat ku këndonin artistët nga Shqipëria.

Në mbrëmje fillonin koncertët ku shpërthenin të gjitha ndjenjat shqiptare. Ishin ato koncerte të këngës dhe lotëve, të haresë e tensionit. Publikun e vërshonin emocionet. Fytyra e sy te etshëm te njerëzëve, sikur mbulonin skenën tënde Vaçe. Në ajr verehej ekzaltimi, e zbrazja e ndjenjave të mbytura më vite, dhe nostalgjija e malli për të ndaluaren, të largëtën, të ëndërruaren…Njëkohësisht, si një korb mbi kokë, na rrinte presioni i imponuar nga cenzura e autocenzura. Njera vinte nga pushteti, e tjetra nga droja që të mos t’ i thyejmë rregullat e imponuara. Duhej matur çdo fjale qe flitej, posacerisht para publikut. Çdo këngë, tekst e konferansë, kalonte nepër llupën e cenzorëve nga të dy palët. Tani, kishim cenzorët nga të dy anët, dy diktaturat.

Eprorët tu , më këshilluan që moderimin ta bëj sa më zyrtar . Ata kritikuan pse moderimi im, sipas tyre, dukej pakëz perendimor. Më këshilluan që të mos e ngrisë zërin, kur shqiptoj emrat e artistëve, sepse kjo ua kujtonte moderatorët italian, stil ky i vleresuar si modernist e borgjez në Shqipëri. Pastaj, unë mora kritika edhe nga ana tjetër, kosovare. Pasi që në atë kohë, dygjuhësia në Kosovë ishte e obliguar në tubime publike, më thanë së do te duhej pershendetur publikun më një fjali edhe në gjuhen serbokrate, ose do te angazhonin një serb Ishte ky nje provokim. Nëse publiku serb, vjen në koncerte të Vaçe Zelës, atvherë bisedojmë për çeshtje, sygjerova unë.

Vaçe Zela. A të kujtohet koncerti në Prishtinë? Na the, së as në Shqipëri nuk kishe përjetuar momente te tilla. Ishte ngjarja më e madhe skenike që kishte parë Prishtina në ato vite. Në Palestrën e Sportit, ku mbahej koncerti, po takohëshin të gjithë lumejtë shqiptarë. Njerëzit nga rajonet, kishin ardhur për të i lidhur dekadat e shkëputura nepërmjet zërit tënd. Ti e ndeze Prishtinvn dhe ua shkunde rrudhat atyre që kishin filluar të vjeshtohën e nuk shpresonin që një ditë do të t’kenë në skenën e qytetit të tyre. Këngët tua i dhanë një shpirt të ri atij qyteti. Sot, sikur i shoh imazhët e nënave që sjellnin edhe foshnjët e tyre për t’ u fotografuar më ty, të bindura së ato momente nuk vijnë më, por bëhen histori.. A to kujtohet gazetarja që nderpreu intervistën më ty, sepse nuk i permbante dot lotët…Njerëz që kurr nuk të kishin takuar, hynin më fëmijë, nëna, gjyshe… në dhomën tënde prapa skenës, dhe shtangoheshin kur të shihnin: Ata qanin – ti qaje. Kishte diçka te çuditshme, gadi hyjnore në ato përqafime. Herë herë, u ngjanin takimit më dikend që sapo da dal nga burgu. Disa, si të hipnotizuar qëndronin para teje e ti puthnin duart. Nuk flisnin shumë. Lotët u zenin vendin fjalëve. Dhe, këto skena persëritëshin pa ndërpre.

Ata natë, ajo sallë u be lulishte që këndonte më ty. Njerëzit prej ngado sjellnin lule për ty dhe kengëtarët tjere… Pastaj kuptova se tufat me lule, kishin një sekret brenda. Njëri nga “ata” (që supozoja së ishte i Sigurimit të Shqipërisë), mu afrua dhe me dha një si gjysëm-urdhër: “Lulet do ti pranojsh vetem ti, jo artistët, dhe do ti sjellish në zyrën tonë…” Ai donte të le përshtypjën se kjo ishte çeshtje e sigurisë, mirëpo shpejt zbulova të vertetën. Në një moment, gabimisht hyra në dhomën e “atyre” dhe verejta lule të shpërndara nëpër dysheme. Ata kerkonin diçka midis luleve. I diferencojne lulet, bera sarkazmë në vetvete. Vetem atëherë kuptova së femra e mëshkuj nga publiku, heqnin stolitë e arit nga trupi, dhe i fshihnin midis luleve për të ua dhuruar artistëve në skenë. Çiftet, po dhuronin kujtimin e shenjtë të kurorës së tyre – unazën e martesës. Ishte ajo gjëja më e vogël e mirënjohjes admiruese që mund të shprehnin ne ato momente per ju.. Urdhërin për lulet, kryesisht e injorova duke aktruar ngathtësinë. Sepse, nuk mund të grabisja lulet qe ishin sjellë per ju, as unazat e martesës qe kishin dalë nga duart e adhurueseve tuaj, per ty e të tjerët…Ata lidhnin kurorë të re – më kengët tuaja.

Vetem një vit më vonë Vaçe, mu ne ate vend e lagjë ku ti këndoje, u derdh gjaku i rinisë shqiptare në demostratat e 81-it. Vitët filluan të bëjnë hapa dekadash në Kosovë…

Vaçe Zela. A të kujtohet mbrëmja e fundit para se të ndahemi në Ohër? Nata e fundit në Hotelin “Metrpopol”, ku kënduam, festuam e qeshem deri në mengjes. E ne agim, si një këmbonë, na ngriti në këmbë Gaqo Çako me thirrjet e tij nga teraca e hotelit, më tërë zërin që kishte…”Ooo Selimoooo”…Kush është Selimi, pyetem ne? E dinim se Gaqo kishte pirë pakëz raki, por nuk ishte i dehur. Thërriste më tërë zërin. Pastaj sqaroi se, matanë liqenit, në Poradec, paska një kolegë ushtrije qe quhej Selim …” Dua ti them atij , ja ku jam unë e ku je ti”, shtoi ai.Për ne, kjo tinglloi si humor ,pasi s’dinim nëse nga Selimi kishte kujtime të mira apo të keçija.

Një orë më vonë, Gaqo Çako, dhe të tjerët, ishin pertej liqenit, në anën e Selimit… Ne që mbetem në këtë anë të liqenit, e veshem pikllimin. Të dy palët po kthëheshim në botërat e tyre të ndara. Shqipëria e Madhe e Këngës, të cilën e ndertuam gjatë atyre ditëve, përfundoi. Serish u nda në dysh…

Vaçe Zela. Pas tri dekadash,u këtheve për herë të dytë në Prishtinë. Herën e kaluar na solle këngën, kësaje radhe – pikllimin. Hyre për herë të fundit në Teatrin e Operas dhe Baletit në Tiranë dhe nga aty shkove lartë në qiell. Yjet si ti – i takojnë qiellit. U bashkove më yjët tjera shqiptare, Elena Gjikën, Aleksander Moisiun, Gjon Bellushin, Elena Ciriqin, Ibrahim Kodrën, Bekim Fehmiun.Ti mbetesh Teuta jonë e këngës tonë . Të fala yjeve Vaçe. Pusho atje lartë të Dielli yt i Ri , dhe vazhdo te ndiçojsh…

Ne Foto: Nga perfundimi i koncertit ne Prishtine. Nga e majta: Limos Dizdari e Shpresa Berisha,Luan Zhegu e Luan Hajra, Liliana Kondakci e Shahindere Berlajolli, Hys Shkreli moderator, dhe nje person i paidentifikuar, Isak Mucolli (violine), Vace Zela (shenuar me shixhete),Burbuqe Rushiti (gazetare), Nazmije Hoxha, dhe Shpresa Gashi (ne thellesi) Prapa: Nje pjese e Orkestres se Madhe te Radiotelevizionit te Prishtines