NGA MAKENSEN BUNGO*/

Para  një  shekulli, me 10 Shkurt 1917.   në  familjen e  juristit   shqiptar  Reshat  Kokalari,  që  banonte  atëherë  në  qytetin  Adana  të  Turqisë, lindi  mbas  tre  djemve,mes  një  gëzimi  të  madh, një  vajzë ,  që  ia  vunë  emrin  Musine .

Katër  vite  më  vonë  atdhetari  Reshat  Kokalari u shpërngul  nga Turqia  dhe  familjarisht  u  drejtua  për    në  Atdhe  ,  në  qytetin e  Gjirokastrës. Në  qytetin  e  gurtë  kjo  vajzë  e  vogël    kaloi  fëmijërinë  dhe  përfundoi shkollën  fillore .  Më  vonë   kjo  familje  u  shpërngul për  në  kryeqytet, ku vajza Musine  filloi  dhe  mbaroi  shkollën  e  mesme “Nana Mbretneshë  “.

Kur  ishte  nxënëse    emri  i  kësaj    vajze  me  emrin  Musine u  përmend     si  shkrimtare, pastaj si politikane, si atdhetare, si themeluese e Partisë  Socialdemokrate, më vonë si antikomuniste,si e burgosur dhe, së fundi, si e  internuar.Gjatë diktaturës veprimtaria e saj u dënua dhe emrit të saj  iu hodh baltë. Mbas  shkërrmoqjes së  komunizmit veprimtaria e  saj u  hymnizua dhe  emri i  saj u  përmend me nderim dhe respekt.

 

P O R T R E T I

Musine  Kokalari  ka  një jetë  të shkurtër ,  por  me  një  veprimtari  të  madhe  atdhetare  ,  të  larmishme  dhe  të  guximshëme  .Ajo  është një  lule  në  fushën  e   letrave  shqipe ,  një  flamur  i  përgjakur në  luftën  kundër  komunizmit  ,  një  lapidar  madhështor  i  demokracisë . Tek  kjo  vajzë  u  bashkua  talenti  dhe  guximi  .  Talentin  e  përdori  për  të  shkruar  veprat ,   që  na la, guximi i saj u duk në përleshjen  e egër  me  diktaturën.

Ajo  kishte  një etje të  madhe  për dije  dhe kulturë . U  rrit  me  libra të  ndryshëm ndër  duar  dhe  vdiq  me  ato  në  gjoks    Ato   qenë  shokët  e  saj    të   pandarë.Shkroi  libra  për  popullin, se  e  deshi  ate  të  mësuar  dhe  pjesë  për   fëmijë ,  që  ata  të rriteshin  të   kulturuar  .Ajo  mblodhi  shumë  këngë  të  popullit ,  por  vetë  nuk  këndoi  asnjë  herë   .Mblodhi  zakonet  e dasmës  , por  vetë  nuk  u  bë  kurrë     nuse  . Në  mendjet  dhe  zemrat  e  popullit  ajo  mbeti  nuse  e pa  nuseruar .Hyri  në  botën  kulturore  të  vendit  me  dinjitet  ,  duke  u  respektuar  nga  personalitetet  e  kulturës  shqiptare  si   Koliqi  ,  Xhuvani  ,  Kolea  ,  Pogradeci  etj .

E  urrreu  fashizmin  e  nazizmin    dhe  komunizmin. Formoi   tok  me  shokët  e  saj Partinë  Socialdemokrate të  Shqipërisë  si alternativë    për  clirimin   e  Shqipërisë  .  Bëri    pjesë  në  grupimin  e  parë  opozitar    antikomunist  , që  u  themelua  për  t’i  prerë  rrugën  diktaturës  sllavokomuniste  ,  që  kishte  lëshuar  kthetrat  e  saj  gjakatare  drejt  truallit  arberor. Diktatura  e  luftoi  egërsisht  ,  i  pushkatoi  dy  vllezërit  e  saj  pa  gjyq ,  e  arrestoi  dy  herë   ,  e  torturoi  llahtarshëm   ,   e  mbajti   nëpër  burgje  për  afër  dy  dekada  ,  e  internoi  gjithë  jetën  ,  por  ajo  qëndroi  me stoicizëm  kundrejt  asaj  dhe  mbeti  lapidar  .Musine  Kokalari  ishte  një femër  e  madhe  në  Shqipërinë  tonë  ,  Lëshoi  dritë   në  një  vend  pa  dije  .Punoi  për  bashkimin  e  popullit  ,  kur  ai  ishte i  përcarë  . Sakrifikoi  jetën  e  saj  në  luftë  kundër  komunizmit  për  lirinë  dhe  demkracinë  e  popullit  .

Diktatura  e   vdiq  dhe   u   mundua  ta    zhduki .  Populli  e  fuajti    në  zemrën    e  tij  dhe  sot   ajo  na   msëson    nga  piedestali , ku  e  vendosi   kombi  shqiptar  ,  si  të     luftojmë  për  bashkimin  e  popullit  ,  për  mbarësinë  e   truallit  arbëror    dhe  për  demokracinë  tonë  .

***

KRONIKË   NGA   JETA   E  SAJ

———————————————

10  shkurt  1917 : lindi në  qytetin  Adana  të  Turqisë  .

1921 :  Familja  e  saj  kthehet  në  Shqipëri  dhe  vendoset  në   Gjirokastër  ,  ku  kreu  shkollën  fillore  .

1930  :  Familja  e  saj  vendoset  në  Tiranë  .

1937  :  Mbarion shkollën  e  mesme  “:  Nana  Mbretneshë “  në  Tiranë  .

1939  :Boton  librin e  saj   të  parë “Sic  më  thotë  nënua  plakë  “ .

1941  :  Përfundoi  shkëlqyeshëm  studimet  universitare  në  Romë  ,  në  Fakultetin  e  Letërsisë  dhe  të  Arteve  të  Bukura  dhe  u  laurua  “Doktoreshë  në  letërsi    me temën  “ Litteratura  albanese  ,  Naim  Frashëri  “

1943  :  Së  bashku  me  Skënder  Mucon  , Isuf  Luzajn  dhe  Abaz  Omarin    themeloi  Partinë

Socialdemokrate  të  Shqipërisë.

1944  :  Boton    gazetën  “  Zëri  i Lirisë  “ ,  organ i  Partisë  Socialdemokrate  .

1944 :  Boton  librtin  e  saj  të  dytë  “ Rreth  vatrës  “  .

12  / 1 / 1944  : U  puhkatuan  pa  gjyq  dy  vëllezërit  e  saj  ,  Mumtaz  e  Vesim  Kokalari  .

16 / 11 / :  Arrestohet  dhe  mbahet  në  burg  17  ditë   dhe  lirohet .

Janar  1945  : Boton   llbrin  e  saj  të  tretë  “  Sa  u  tund  jeta  “

23  janar  1946 : Arrestohet  për  së dyti  nga  forcat  e  Mbrojtjes  së  Popullit  .

2  kotrtrik  1946  : U  dënua  me  20  vjet  burg  ,  me punë  të  detyrueshme   dhe  me  konfiskimin  e  pasurisë  ..

1961 :  U  internua  në  Rrëshen  .

1973  :  Del  në  pension  me  gjysëm  page  .

1981  :  Sëmuret  nga  kanseri  ,  por  mjeku   komunist  ,  anëtar  i  një familje e  diktatrurës ,      që  e  kuronte  ,e  svarriti  qëëllimisht , mjekimin  e saj  .

1913  gusht  :  vdes  në  Rrëshen  .

28  \  4 \  1993 :  Presedenti  i  Republikës  së  Shqipërisë ( pas  vdekjes  )  e  dekoron   me  medaljen  “ Martir  i  Demokracisë  “

11 /.2 / 1997  u  mbajt  në  Tiranë   një  përkujtimore   nga  Shoqata   e  ish  të  Përndjekurve  Politikë  Demokratë  ,  ku  u   fol  mbi  veprimtarinë   poiliike dhe  ate  letrare   të  asaj   ,  u  botua    një  album    titulluar “ Mesazh “ dhe  shkolla   9vjecare  në  Kombinat   u  emërtua me emrin  e  saj  .

11 /  2 /  2017    100vjetori  i  lindjes  së  saj u  përkujtua  në  Shqipëri  ,  në  Kosovë  dhe  në  SH.B.A.

S H K R I M T A R J A

——————————-

Musine  Kokalari   së  pari  është     përmendur  si  shkrimtare ,

Ajo   ka  filluar  të  shkruaj  që  në  rininë  e  saj  . Ishin    vitet   1935  —  1937 ,  kur   në  shtypin  e saj kohe  filluan  të  duken  skicat  e  asaj  të nënshkruara   me  pseudonimin  Muza  ,  disa  nga të  cilat  janë të  vendosur  me  titullin  “Këngë  varfërije  “ me  nëntitujt  :” Rrugëve  “ , “Zjarri  “ ,  “Vallja  e  jetës “ , “Këpucët “ , dhe me titullin “ Vatra  e  shkatërruar ” me  nëntitujt  : “Largesa “,  “ Me  jetën  “  dhe  “Nënë  e bir  “

Përvec   skicave të   botuara  ,  na  ka   lënë  edhe  disa  të  pa  botuara  .

Ajo  vajzë  e  edukuar  në  një  familje   përparimtare    ,  me  baba  atdhetar  dhe  me  vëllezër  demokratë  , duke  u  rritur  ,  i  bëri  përshtypje  të  madhe  gjendja  e  mjeruar  e  popullit  tonë  atëherë    dhe     në  skicat  e  saj     e  përshkroi  atë  gjendje  me    përshkrime  tronditës    dhe  me  mendmin     që  duhej   ndryshuar  ajo  gjendje  e  popullit  tonë  .

Duhet  të  përmendim  se  në  atë  kohë  te  kjo  vajzë po  formoheshin  idetë  përparimtare  .

Atëherë    në  shtypin  shqiptar  po  shiheshin  edhe  firma  të  tjera vajzash   letrare ,  por  këto  dalë  nga  dalë më  vonë  u  shuan  dhe  në  fushën  e  letërsisë  shqiptare  mbeti  e  vazhdoi të  ndricojë    gjatë    gjithë  jetës    vetëm  emri i  kësaj  vajze .

Sikurse  jemi  shprehur  shkrimtarja  Musine  Kokalari  na  ka  lënë  të  botuara  tri  vepra  të  plota  ,  të  cilat  i  kemi  përmendur  më  lart  . Këto   vepra  bënë  bujë    jo  vetëm  se  ishin  shkruar  nga  një  vajzë  e  re  ,  por  për  vlerën  e tyre  letrare  .  Ato    janë  shkruar  me  një  stil  të  rrjedhshëm  ,  me  përshkrime  me  ndjenjë  ,  me  një  gjuhë  të  pastër  të  të  folmes  së  Gjirokastrës ,   me  figura  letrare  të  bukura   ,  duke  pasë  për  bazë  përshkrimin  e  zakoneve   të  qytetit  të  asaj   dhe  folklorin  e  atyre  anëve      .    Në  ato     përshkruhet  ajo   botë  shqiptare  që  kishte  filluar të  venitej    dhe    malli  i  autores  për  atë  botë  .  Vlen të   përmendim  se me  një  mall  të  madh  shkrimtarja  ka  përshkruar  edhe   qytetin  e   Gjirokastrës    , mbas  një  largimi  të  gjatë  .

Për  konkretizim  ,  për  të  vërtetuar  cfarë  shprehëm  më  lart , po  shënojmë  një  fragment  nga  vepra  :”  Sa  u  tund  jeta  “

“ Vendi  ku  ke  lerë    e  je  rritur  është  dashuria  e   parë  që  hedh   rrënjë  në

zemrat  tona  .  E  shkuara  ,  ëndërr   e  bukur  .  Qyteti  i  vogël  ,  botë  e  nadhe  që  s’ka  shoqe  për  të miturin  që  hedh  këmbët   e    para   në  jetë . Kujtime   të  paharruara  të  moshës  së  parë  që  kalojnë  përpara  syve  si  ujët   e  kulluar  të  lumit  që  rrjedh  gjithnjë  ,  rrjedh  e   s’kthehet  më  ” .

Ndërsa  për  Gjrtokastrën  e  saj  ,  ajo  është  shprehur  me një  mall   të    madh  : “Gjirokastra  ,  bota  e  madhe  ,  pa  fund  që  s’kish  shoqe  për  moshën  time  të  parë  . Gjirokastra  trime  ,  anë  e  mbanë  me  shëmbinj  e  udhët  plot  gurë  . Gjirokastra  e  të  përpjetëlave  dhe   e   tatëpjetëlave  .  Gjirokastra  plakë  e  regjur  në  mjerime  dhe  varfëri  . Gjirokastra   e  kujave  dhe  e  këngëve  .”

A  nuk  e  kemi  kujtuar  edhe  ne ,  mbas  një  kohe  që    jemi  larguar ,  vendin  ku  kemi  lerë  dhe  qytetin  ku  kemi  kaluar  rininë  ,  atë   pjesë    të  artë  të    jetës     ?

Shkrimtarja   Musine  Kokalari   në  artikullin  e   saj    “Letërsia  dhe  shkrimtari “  është  shprehur  se  “ Letërsia  është  mjeshtëria  e  të  shkruarit  në  mënyrë  artistike   ,  duke  pasqyruar  jetën  shoqërore  në  mënyrë  objektive  . Shkrimtari  është  ai  mjeshtër  ,  që  ushtron  letërsinë  në  dobi  të  njerëzimit  ,  në  shkallkë  kombëtare  dhe  ndërkombëtare  ,  me  anën  e  pendës  . Ai  bën    përgjithësime mbi  botën  , mbi  njerëzit  dhe  mbi  gjithshka  , që  është  lidhur  me  njerëzit dhe  gjithë  popujt  ,  për  zgjimin  e  tyre  ,  për  lumturinë  e  tyre  .Shkrimtari  riprodhon  jetën më  anën  e  përgjithësimeve  artistike  ,  që  quhen  figura  artistike  .“

Ato  që  thotë  shkrimtarja  Musine  Kokalari  në  këtë    artikull  ,  i  lexojmë  në  veprat  e  saj  .

Nga   këto  vepra     kjo  shkrimtare  është  quajtur  edhe  themeluese  e  letërsisë  për  fëmijë  , është  vendosur  denjësisht  në  sofrën  e  lavdishme  të   shkrimtarëve   tanë   ,   emri  i  saj  është  përmendur  edhe  në  një  enciklopedi  italiane  dhe  është  vlerësuar   nga  personalitete  të  kulturës  shqiptare  .

Po  rendisim  disa  nga  ato  vkerësime  :

Dr Sabile Kecmezi  :

________________

“ Kritikët  letrarë  vlerësojnë  se  ajo  ,  pa  dyshim  ,  është  shkrimtarja  femër  më e talentuar  shqiptare  “

Sotir   Kolea  :

_____________

“ Nuk  kam  parë  më  mirë  nga  c’pashë  në   “ Rreth  vatrës  “ , prandaj  dhe e  kam  dhënë  si  shembull   për  të  rinj  që  rreken  të  mësojnë  si  duhet  mbajtur   pena  . “

Sotir  Kolea :

________________________________________

“  Pjesa  që  më  cuat   nga  “ Sa  u  tund  jeta “  m’u  rrëmbye  duarsh  që  ditën  që  erdhi  dhe  mbeti  arrakate  nëpër  duar  të  botës   për  më  se  një  muaj  . M ‘ u  kthye tashti    vonë  ,  të  gjthë  e   prisnin  si    ujët  e  ftohtë  ; kush  e  këndoi  dy  herë  ,  kush  tri  a  katër  herë , duke  shtënë  shkak  se  ua    këndonte  miqve  e mikeshave  . “

Lasgush  Pogradeci  :

_____________________

Musine  Kokalari  hyn  në  thellësi  drejtpërdrejt  në  thelbin  psikologjik  .  Menjëherë  ajo  bashkëjeton  me  ato  që  na  rrëfen  . “

Ali  Dërvalla  :

___________________

“ Libri  i  parë  “  Sic  më  thotë  nënua  plakë  “  dhe  libri  i  ri “   Rreth  vatrës  “   janë  prova  të  një  talenti  të  shëndoshë  .  “

Ndërvalla  :

__________________

“  Musine  Kokalari  ka  një  talent  që  meriton  të  vihet  në  dukje  . Libri  “  Sic  më  thotë  nënua  plakë  “ është  dëshmia  e  prodhimit    letrar  ,  që  ka  me  të vërtetë  një  vlerë  folkloristike  .  Në  këtë  vepër  Musine   Kokalari  ka  edhe  nje  vlerë  artistike  të  një  shkrimtareje  që  fillon   të  prodhiojë  me  dashuri  e  pasion  dicka  të  mirë  ,  të  vleftëshme  për  letrat  tona  . “

Ziaudin   Kodra  :

___________________

Autorja   e    jonë  me  këtë  vepër   hap  e  para ,  në  mynyrë  origjinale  ,  rrugën  e  asaj  pjese  të  letërsisë    që  do  ta  quejshim  “  Letërsi  për  fëmijë  “ .”

Petraq  Risto  :

__________________

“  Shkrimtarja  e parë  shqiptare  ,  jargavan  i  freskët  uji  ,  nuse  me  vello  qelqi . Gjuha  jote  kullon mjaltë  e  flori  ,  ndenjat e  tua  burojnë  e  ne  pimë  e  s’ngopemi  . “

 

Angelo  Leotti  ( italian  )  :

________________________

“  Kam  lexuar  dhe  rilexuar  dhe  vazhdoj  të  lexoj dhe  të  rilexoj  librin  tuaj  të  mrekullueshëm  “  Sic  më  thotë  nënua  plakë  “.  Është   shkruar  me  të  vërtetë   mirë  dhe  ju  paraqes  përgëzimet  e  mija  të  gjalla  . “

Carlo  Taliavini  ( italian  ) :

____________________________

“ Mund  t ‘ju  them  , se  jeni    bërë  e  njohur prej   kohësh  si  një  zë   krejt  i  vecantë  në  letërsinë   shqipe  . “

Duhet  shtuar  se  Musineja  ,    si  na  del   nga  shënimet  e  disa  fragmenteve  ,  që  kemi  lexuar   ,  nga   bisedat    që   janë   realizuar    me  Musinenë  dhe  nga  disa  artikuj  të  botuar  në  shtypin  e  përditshëm  ,  se  peërvec  veprave    që  përnendëm  më  lart  ,  ka   shkruar  edhe  vepra  të  tjera  e    disa  artikuj  dhe  ka  mbledhur  një      material  folklorik  të  madh  gjatë  koihës  në  burg  dhe  sidomos  në  internim   ,  si  është  shprehur  zonja  Ildishane  Kalo  :  “Kryetari  i  këshillit  kishte  urdhëruar  që  të  mbyllej  dera  e   dhomës  së   të  vdekurës  me  celës  deri  sa  të  vinin  të  nesërmen  njerëzit  e  Degës  ,  të  kontrollonin  dhe  të  merrnin   c’kishte  mbetur  . Musineja  kishte  mbi  1000  faqe  pune  të  të  gjithë  atyre  viteve  nga  folklori  i  Mirditës  dhe  nga  ajo  c’kishte  mbledhur  burgjeve  . Kur  e  hapën  derën  të  nesërmen  që  erdhëm  ne  ,nuk u  gjend  asnjë  dorëshkrim  . Edhe  të  vdekur  e  kishin  grabitur    hienat  .”

Ku  përfundoi  ,  vallë  ,  gjithë  ai  material  shkencor  që  e  mblodhi  ajo  grua  e  madhe    në  kohën  e  errët  të  burgjeve  ,  ose  gjatë  kohës  të  lodhëshme  të  internimit   kur  ajo  punonte  si  punëtore  ndërtimi    ? U  gris  ?  U  doq  ? U  kthye  në  letër  ? U  vendos   në  ndonjë  arshivë  ? Ndodhet  në  dosjen  e  asaj  gruaje  ?  Apo  u  vodh  ? U  botua  në   ndonjë  revistë  ?  Apo  e  paraqiti  ndonje  njeri  dhe  mori  ndonjë  titull  shkencor  ?

Do të  ishte  mirë  që   me  nxitjen e  Ministres  së  Kulturës  ,  “ Instituti  i ish  të  Përndjekurve  Politikë “  dhe “ Shoqata  Musine Kokalari “ të    mblidhte  i  gjithë  materiali  i  kësaj  gruaje  të   madhde  ,  dorëshkrimet  ,      veprat  e  pa  botuara  ,  artikujt   e  botuar  prej  asaj    ,  materialin  folklorik  prej  1000  faqesh   ,  dorëshktrimet   e  ndryshëm  letrar  e folklorik  që  u  dorëzoi   të  afërmëve  të  saj    ,    shkrimet  e  botuara  nga  persona të ndryshëm mbi  këtë   heroinë  dhe tok  me  veprat  e  botuara  nga  ajo  vetë    dhe   të  botohen    në  një  vepër  të  plotë  .  Kjo  punë  do  të  ndihmonte  për  ta  paraqitur  sa  më mirë  e  sa  më  të  plotë   personalitetin  e  kësaj  heroine  .

UNIVERSITARJA

————————

Mbas  pëerfundfimit   të  shkollës  së  mesme  , ajo  ,  si  mbas  traditës  së  familjes  Kokalari  ,  si  mbas   shembulli   të    gjyshit  ,  të  babait  dhe  të vllezërve ,    shkoi  në  Itali  për  të  vazhduar  studimet  universitare  dhe  u  vends  në  Romë  .

U  regjistrua  në  Fakultetin  e  Letërsisë  dhe  të Arteve  të  Bukura  dhe  studjoi     vreprat  e   shkrimtarëve  të  botës  perëndihmorë  e  mësoi   jetën  e tyre dhe  përfundoi  stdimet  universitare  shkëlqyeshem .    Në  vitin    1941  u   laurua    “Doktorreshë  në   letërsi “  me  temën    “  Litterartura   albanese  _  Naim  Frashëri  “ . Me që  arriti  përfundime   të shkëiqyera  gjatë  gjiuthë  kohës  ,  mbas  mbarimit   të  studimeve  Universitare  , Musinesë  i  propozuan  ,  që  të  qëndronte  në  universitet  .  Por  ajo  nuk   pranoi  . Ajo  ishte  nga një  familje  shqiptare , vetë  ishte  edukuar  me  dashuri  për  Atdheun  dhe  mendoi  që  të  punonte  për  Shqipërinë  e t’i  shërbente  popullit  të    vendit  të  saj  .

Kështu  menduan  dhe  vepruan  të rinjtë  e  asaj  kohe  :  studjuan  gjatë  gjithë  kohës  me  kujdes  ,  përfunduan  shkëlqyeshëm  , u  propozuan  të  qëndronin  në  universitett   ku studjuan   ,  por  nuk  pranuan .  U   kthyen  në  Atdheun  e  tyre  për  t’i shërbyer  Shqëpërisë së  saporilindur .        Dhe  punuan  për  Shqipërinë  pa  ndonjë    pretendim .

POLITIKANIA

——————–

Kur   u   kthye  në  Atdhe    qëndroi  në  librarinë  “  Venus “ .  që  kishin  hapur  vëllezërit  e saj   dhe  për  pak  kohë  punoi  si  mësuese  në  shkollën  e  mesme  ,  ku  kishte  qenë  dikur  studente  .

Duke  parë  gjendjen  e  Shqipërisë  në  atë  kohë   lufte  ,    ajo  analizoi  dy  forcat  politike , që  vepronin  në  Shqipëri dhe  për  të  forcuar  luftën  kundër  pushtuesit  ,  vendosi    që , bashkë  me  shokët  e  saj  Skënder  Muco  ,  Abaz  Omari  dhe  Isuf  Luzaj   në   nëntor   të vitit  1943   ,  të  formonin  një    parti  ,     të  cilën  e  emërtuan  Partia  Socialdemokrate  e  Shqipërisë  .

Musine  Kokalari  është   e  vetmja  vajzë   shqiptare  që  themelon   bashkë  me  shokët  e  saj  një   parti  politike  dhe  të  punojë  me  vetmohim  në  krye  të  saj  për  të  mirën  e  Shqiupërisë  si  atdhetare  e  vendosur  .

Ja    programi  i kësaj  partije  :

1 ) Partija  Socialdemokrate  ka  për  qëllim  kryesor  të  sigurojë” drejtësi  shqërore “  dhe  “liri  politike” .

2) Partija  Socialdemokrate  është  evolucioniste   për  sa  i  përket  kolektivizmës  ekonimike  dhe  siguron  të  drejtat  e  njeriut  .

3) Partija  ka  pëer  qëllim  kryesor  t’i  sigurojë  bujkut tokën  e  mjaftueshme  për  të punuar  , të  zhduki  shfrytëzimin  ,  spekullimin  dhe  paratizmin  .  Gjith’   ashtu  do  t’i  sigurojë  proletarit   bukën  ,  besimin dhe  të  gjitha  ndihmat  e  tjera  për  t’ja  bërë  jetën  të  këndëshme  .Reforma  agrare   do  të  jetë  etapa  e  parë   e   ndarjes  së  tokës  . Partija  do  të  përpiqet  të vejë  në sbatim   një   sistem  sigurimi  shoqëror    për  mbrojtjen  e  të  gjitha  klasave  shoqërore  .

4) Lirija politike  konsiton  në sigurimin  e  të  drejtës  që  jep   cdo  shtetasi  të  ketë  lirinë  e  fjalës  , të  mendimit,  të shtypit  , të  inisiativës  private dhe të  votës ( opozita   parlamentare ).   Partija  do  të  mundohet  ,  që  të  krijoijë  premisa  të tilla  që  të  kontribujojë  në  edukimin e të  gjitha  klasave  të  poopullit  shqiptar  demokratisht  dhe  paragatitjen  e  tij   për  regjimin  e  ardhëshëm  ku  do  të  mbretërojë  drejtësija  shoqërore  dhe   lirija   politike  .

Lirija  politike  në  drejtësin  shoqërore    gjen  shkakun  e  parë  të  kufizimit  të  saj .

5)Për  sa  i  përket  maradhënjevet  me  kombet  e  huaja   , partija  do  të  frymëzohert

jo  prej    një  nacionalizme  të  ngushtë  egoistike ,  po  prej  një  patriotizme  të  thjeshtë ,  që  pajtohet  me  ndjenjat  e  respektit  e  të  simpatisë  për    atdhetarët  e  kombeve  të  huaj  dhe  do  të  përkrahë     zhvillimin    e  idesë   për  realizimin sa  më   parë  të  një   konfederate  ballkanike  .

6) Partija  ka  për  qëllim  të  luftojë  kundër  cdo  okupatori  për  indipendencën  e  një  Shqipërije  të  unjisuar brenda  kufinjëve  të  saj      etnikë  ,

Sikurse  kuptohet  programi i Partisë  social-demokrate  ishte  për  një  Shqipëri  demokratike  ,  ku  të  kishte      cdo  nënshtetas     drejtësi  shoqërore , liri  politike ,   barazi  shoqërore  dhe  jetë  pa  vuajtje ,  në  qendër  duke  qenë  bujku  dhe  proletari  .

Programi  i  kësaj   partije  i  hartuar  në  vitin  1943,  tre  cerek  shekulli  më  parë  , le mbrapa  programet  e shumë partive  politike  të  vendit  tonë  të  formuara    tani  ,  në  këtë tranzicion  të  tejzgjatur .

Në  një  letër  që  më   ka   dërguar  Isuf  Luzaj  në  vitin  1997 , Musineja  ishte catuar të  drejtonte  punën  e  partisë  në  Tiranë  ,  Vlorë  ,  Korcë  ,  Berat  dhe  Shkodër  .

Politikanja   Musine  Kokalari  pas  formimit    të  Partisë  ,  së  bashku  me  Skënder  Mucon  dhe  me  nacionalistin Osman  Kazazi  , i  cili       gjatë  gjithë  kohës     së  diktaturës ka  qenë  burgosur dhe  internuar  ,  nxorri  organin    e  Partisë  Demokrate   që    titullohej   “Zëri  i  Lirisë “. Numri  i  parë  doli  diën  e  shtunë  në  1  kallnuer  1944. Ghjithësej  kjo  gazetë  doli  gjashtë  numra  .  Në  bibliotekën  kombëtare  ruhet  vetëm  numri  i  parë  .

Mbas  themelimit  të  partisë    Musineja  mendoi  që  për   të  forcuar  luftën  kundër  pushtuesit  ,  të  hynte  në  Frontin  Nacional _ Clirimtar  ,  por   mbas  një  takimi  të  pa  dobishëm     me  ata   ,   ajo  u tërhoq  . .

Ja  se  si  shprehet  shkrimtari   Eden  Babani për  këtë  njoftim  : “  Njëherazi  u  përpoq  të  integronte   socialdemokracinë  e  porsaformuar  në  Frontin  Nacionalclirimtar  ,  por  pa  sukses  ,  për  shkak  të  qëndrimeve  të  udhëheqësve  komunistë  ,  të  cilët  pretendonin  drejtimin  e  kësaj   organizate  të  shpallur  pluraliste  , por  të  katandisur  në  vegël  të  P.K.Sh. tashmë  të  njohur  mirë  . Propozimit  për  të  marrë  pjesë  individualisht   në  Front  ,  iu  përgigj  negadivisht  ,  duke  mos    pranuar  të  jetë  në  udhëheqje  të  tij  . “

Më  vonë   ,  si   deklaroi  në  gjyq  ,  ajo  bëri  pjesë  ,   po  për  këtë  qëllim  me  Ballin  Kombëtar  :  “  Mbas  mbledhjes  së  Mukjes  kam  marrë  pjesë  në  Ballin  Kombëtar  si   socialdemokrate  . “,  _  është  shprehur  ajo.

Nga  fundi  i luftës  Musineja  mbeti    e  vetëme  në  udhëheqjen  e   Partisë Socialdemokrate   ,  sepse  Skënder  Mucon re  vranë  gjermanët    e    Abaz  Omarin  u  vranë   partizanët  dhe  Isuf  Luzaj  u  largua  nga  Shqipëria  ,  se  e  ndiqnin  forcat  partizane  për  ta eleminuar  fizikisht  si  antikomunist  .

Me  gjithë  ate  ajo  e   vazhdoi   punën  në  emër  të  Partisë   Socialdemokrate  edhe  pse  ishte  e  vetëme  në  drejtimin  e  asaj     partije .

FAMILJA  KOKALARI

———————————-

Familja  Kokalari ishte  një  familje  atdhetare  ,  e  kulturuar  dhe  bamirëse  .

Qysh nga    mbarimi  i  luftës  ajo  u  vu  në  shënjeshtër  të  udhëhekjes  së  Partisë  Komuniste   dhe  vecanërisht  të  udhëheqësit  të  saj  Enver  Hoxha  .

Kur  familja  Kokalari      shkoi  nga  Gjirokastra  në  Tiranë  ,  vëllezërit e  Musinesë  u   muarrën  me  tregti ,     hapën  një  librari  në  kryeqytet  ,  ku    qëndronte  Musineja  dhe    në  vitin  1942    krijuan  të  parën  shtëpi  botuese  ,  ku  shërbenin vëllezërit  e  saj  .

Librarija  quhej  “  Venus  “  dhe  shpejt  u  bë  vendi ,   ku  intelkektualë  të  ndryshëm  ,jo vetëm  që  njifeshin  me  botimet  e reja  në  gjuhën  shqipe    edhe  në  gjuhë  rë  huaja  dhe  blinin   nga  ato   vepra   , por  edhe  diskutonin  mes  tyre mbi  ato  botime  dhe  për  probleme  të  ndryshme  të  kohës  .

Në  vitin  1942  vellezërit   Kokalari    krijuan  të  parën    shteëpi  botuese   në  vendin  tonë       dhe   botuan  në  gjuhën  shqipe  kryeveprat  e  letërsisë  botërore . .

Duhet  përmendur  ,  se  në   atë  kohë  zoti  Hamit  Kokalari  ,  vëllai  i  Musinesë  , botoi      veprën  madhore  “  Kosova  ,  djepi  i  shqiptarizmit  “ , një  vepër  historike  më  e  mira  midis  veprave  të  tjera  të  asaj  natyre   ,  që u   botuan  në   atë  kohë  ,si  “ Raca  shqiptare  “  me  autor Dr  Jakov  Milaj  , “  Shqipnia  e  vërtetë  “  me    autor  Dr Besim  Qorri  dhe    “  Lidhja  e  Prizrenit  “  me  autor  Xhaferr   Belegun  . Kjo  vepër    nuk u  pëlqeu   sllavokomunistëve    që  donin  ta  mbanin    edhe  mbas    lufte    nën   robërinë    e  tyre  Kosovën  tonë  martire .

Rrjedhimisht    nga  kultura  dhe  talenti  i  Musinesë  dhe  si  njëra  nga  themeluesit  e  Partisë  Socialdemokrate    e  Shqipërisë ,  nga smira  dhe  urrejtja  ndaj  asaj  ,se  ajo  ishte mbi  ata    ,nga  botimi   i  librit  “  Kosova  , djepi  i  shqiptarizmit  “ i  vëllait  të  saj    , nga   veprimtaria  kulturore     e  librarisë  “  Venus  “dhe   nga  botimet  e  veprave  letrare  që   botonin    vllezërit  Kokalari    në   shtëpinë  e  tyre  botuese “ Mezaxheritë   Shqiptare “  ,  familja  Kokalari  u  bë  e  njohur  në  Tiranë  dhe  fitoi  respekt  .  Por   nga  ana    tjetër   njëkohësisht     edhe    udhëheqja   e  Partisë  Komuniste  e  Shqipërisë  e  shtoi  qëndrimin  e  saj  armiqësor   ndaj  asaj  familje .

Si    rrjedhim  i   këtij  qëndrimi  armiqësor      ,   gjatë    luftës  në  Tiranë  , natën  e  datës  12  nëntor    1944  ,  kur   forcat  partizane  bënë  disa  arrestime në  Kryeqytet  ,  shkuan  edhe në  shtëpinë  e  Kokalarëve  me  urdhër  ,  që  të  arrestonin    të  tre  vllezërit  e  Musinesë  :  Vesimin  ,  Mumtazin  dhe  Hamitin  . Por  njërin nga  ata  ,  Hamitin  ,  nuk  e  arrestuan    se ,   ishte  i  sëmurë  ,  rënë  në  shtrat  me  një  temperaturë të  lartë  .  Ishte  një  urdhër  i  llahtarshëm   ky  që  të      arrestonin    të  tre  vëllezërit  e    një  familje  . Po  atë  natë ata   i  cuan  në  bodrumin  e  hotelit  “  Bristol “  ,  dhe   tok  me  disa  të  tjerë   i  pushkatuan  pa  i  gjykuar  .

Mbas    katër  ditësh   arrestuan  edhe  motrën e atyre  ,  Musinenë  .

Në  familjen  e  Kokalarëve  ra  hija  e  vdekjes  .

Për  të  mbyllur  gojën  e  popullit  , Musinenë    mbas  16  ditëve  në  arrest  e  liruan  nga  burg.

PROCESI   GJYQËSOR

—————————————

Dalë  nga  dalë  diktatura  e  proletaritit  po  vendosej  në  të  gjithë Shqipërinë  e  varfër  me  një  terror  të  madh  . Qeverria  komuniste  po  largohej  gjithënjë  e  më  shumë  nga  bota  perëndimore  dhe  Shqipëria  po  afroihej    cdo  ditë  e  më  shumë  në   ate      sllavo _komuniste  .  Mareshalli  Tito  kishte  hedhur  kanxhat  për  ta  bërë  Shqiërinë  republikë  të  shtatë  të  Jugosllavisë   dhe    Enver  Hoxha  shprehej  se  “ Pa  Jugosllavinë  e  mareshsallit  Tito    Shqipëria   nuk  rron  dot  asnjë  ditë . “

Enver  Hoxha     filloi  të    përgatiste  sgjedhjet  për  të  legalizuar  fronin  e  tij   .

Njerzitt  habiteshin  ,  atdhetarët  mendoheshin  ,  ndërsa    idealistët  vendosën   për  të  luftuar   ,  –  si  është  shprehur  Musineja  në  gjyq   ,  _jo  për  qëllimin  e  përfitimit  të  disa  klasave  ,  por  për  demokratizimin  e  vendit  .”  Dhe  u  formua  një  koalicion  për  të  shpëtuar  Shqipërinë  nga  vendosja  e  një    diktature  .

Ishin  tri  forca   që  e   përbënin   këtë  koalicion  :  Partija  socialdemokrate   e  përaqësuar  nga  Musine  Kokalari  ,   “   Fronti  i  Rezistencës  “  i  përfaqësuar  nga Sami  Qeribashi   dhe “ Grupi  monarkist  “”   i  përfaqësuar  nga  Qenan  Dibra  . Ishte  një    veprim    demokratik dhe    ideal      ky  koalicion   ,  si  u  mësua   veprimtarija  e atij    grupimi  ,      edhe  pse  veproi  për  një  kohë  të  shkurtër  .

Ky    koalicion  nuk  kishte  për  qëllim  për  të  përmbys  me  forcë  pushtetin  . Ata  i   drejtuan  një  memrandum  aleatëve  ,  që  të  anulloheshin  sgjedhjet  e 2  dhjetorit  të  vitit  1945   si  antidemokratike  .  Për   këtë  problem  Musine  Kokalari  takoi   edhe  kolonelin  angles  Palmer  për  të   ndihmuar  koalicionin  .  Por  as  koloneli  Palmer  dhe  as  një   anëtar   tjetër   i   misionit  angles   ,  që  ishte  në  Tiranë  ,   nuk  bëri   ndonjë    ndërhyrje  ,  vetëm se  cdo    ditë  mbas  mbarimit  të  seancave  gjyqësore  ,   njoftonin  Londrën  mbi  zhvillimin  e  gjyqit  .Në  hartimin  dhe  dorëzimin  e  këtij  memorandumi  ka  punuar    shumë  Musineja  .

Diktatura  e  mësoi  formimin  e  këtij  koalicioni  dhe  qëndrimin    e  misionit  angles dhe  e    quajti  këtë  vëprim  si  tentativë  për  përmbsjen  e  pushtetit  me  forcë  dhe  filloi  arrestimet  .   Të   parët    u  arrestuan   kryetarët   e  kalicionit  dhe   pastaj   simpatizuesit  .

U  arrestua  edhe  Musineja  .  Ajo    u  arrestua  në  23  ianar  1946  .

U   përdorën  torturat  më të  llahtarëshme  që  mund  të  krijojë  mendja  e  një  krimneli  ,  jo  vetëm  ndaj  asaj  ,  por  ndaj të  gjithë  të  arrestuarëve .

Po  shënojmë    një  nga  torturat  që   i   përdorën  Musinesë  ,  për  të  kuptuar   tmerrin  e  atyre   torturave  .  Musinesë  i    veshën    një  palë  citjane  ,  i  fytën  mbrenda  një   mace    dhe  e  qëllonin  me  një  shkop  .Duke  u përpjekur    për  të  dalë    ,  macja  e   gërvishte   dhe  Musineja  ndjente     dhi mbje  të  tmerrëshme  .Që  torturuesit  i  kanë  bërë  Musinesë  këtë  torturë  të  tmerrshëme  ,  është  më se  sigurtë  ,  se  ia  ka  thënë  vetë  Musineja  një  kushurirës  së  saj     .

Mbas  afër  pesë  muajësh  torturash  në  2  qershor  të  vitit 1946  filloi  procesi  gjyqësor  kundër  atyre “ armqëve të   popullit “,  që  kishin  dashur  të  përmbysnin  Pushtetin  Popullor  me  forcë  .

Gjyqi  u  bë  në  kinema  .  Ajo    u  mbush  me    njerëz  të  sgjedhur  :  anëtarë   e   kandidatë  partije  ,  të  rinj  komunistë   ,  nëpunës  besnikë të  diktaturës   dhe  familjarë  të   këtyre    .  Trupi  gjykues    përbëhej    nga  persona  të  njohur  për  dënime  drastike   . Salla  e  gjyqit  plot     me   parulla  të  ndryshme  , ushtonte  nga  thirrjet  e  asistuesve    për  gjak  e  varje  në  litar  .  Jasht  kinemasë  kishin  vendsur  dy  altoparlantë  të  fuqishëm  që  të  mësonte  populli  jasht  “  krimet  e  armiqëve  të  pop[ullit  ,   që  kishin  tentuar  të  rrëzonin  me gjak  qeverrinë  .  “

Do  të  gjykoheshin  mbi  30  vetë  .  Të  gjithë  akuzoheshin  kush  më rëndë  se  tjetri  .

Musineja  akuzohej , midis  të  tjerave  ,  se : kishte  bashkëpunuar  me  krerët  e    Ballit  Kombëtar  e  të  Legalitetit  ,  kishte  sabotuar   Pushtetin  Popullor ,

kishte  marrë  pjesë  në  të  gjitha  mbledhjet  e  fshehta  ,  që  kishte  bërë  Grupi               Socialdemokrat  , Grupi  i Rezistencës  dhe  ai  Monarkist  , kishte  pasë  lidhje me  të  arratisurit  politikë  për  të  përmbysur  Pushtetin  Popullor   dhe  se  kishte  hartuar  nota  drejtuar  aleatëve  për  të  kërkuar  ndërhyrjen  e  tyre .

Musineja  në  gjyq  mbajti   një qëndrim  dinjitoz  .  Ajo  e  dinte   se do  të dënohej  ,  madje  edhe  shumë  rëndë    , por  me gjithë  ate  nuk  e uli kokën  ,  nuk  cfaqi  asnjë  shenjë  dëshpërimi  e  shqetësimi  .  Ajo  u  përplas  me  kryetarin  e  gjyqit   ,  e  kundërshtoi  ate  ,  tregoi  me  mburrje veprimtarinë  e  saj   si shkrimtare   dhe  si  politikane . Me  gjithëse  gjatë   debateve   me   kryetarin   e     gjyqit   ,  njerzit  që  ishin  në  sallë  ,  ulurinin  me  të  madhe    kundër  asaj  ,  ajo  nuk  u  shqetësua  fare  ,  por  i  përgjigjej   atij    me kurajo  .

Ajo  nuk  pranoi  asnjë  nga  akuzat   .  Por  edhe  nuk mohoi  asngjë  nga veprimtaria  e  saj  politike ,    për  të  ulur  dënimin   .  Kështu  ajo  deklaroi  se  kishte     bashkëpunuar  me  Ballin  Kombëtar  dhe  se  kishte    drejtuar  gazetën  “ Zëri  i  lirisë  “ që  ishte  organ  i  Partisë  sociualdemokrate  :  “ Mbas  mbedhjes  së  Mukjes ,  _  dekklaroi  ajo  ,  _ kam  marrë  pjesë  në   Ballin  Kombëtar  si  socialdemokrate   dhe     kam  qeë përgjegjëse  e  gazetës  “Zëri  i  Lirisë  “  ,  në  të  cilën  kam  botuar  artikuj  , ku  flitet  për  cështjen  e   Kosovës  në  bazë  të  Kartës  së Atllantikut  .” Të  flitej  atëherë  se  kishje  bashëpunuar  me  Ballin  Kombëtar  ose  të  përmendje  se  kishje  shkruar  artikuj  për  Kosovën   martire  ishte  një  vetvrasje .  Por  Musineja  i  tha  aio  pa  pikën  e  frikës  .

Vetëm nga  kjo  shprehje  ,  kuptohet  guximi  dhe  trimëria  e   asaj   vajze  në  atë  gjyq  të

të  llahtarshëm .

Kur   kryetari  i  gjyqit  e  akuzoi  se  ishte  fajtore , ajo    iu  përgjigj  : “ Unë  s’jam  fajtore . S’jam  komuniste dhe  kjo  s’mund   të  quhet  faj  . Unë  jam  nxënëse  e  Sami  Frashërit    Me  mua  ju  doni   të  dënoni  Rilindjen  . “

Me  një   mbrojtje  të  tillë  ajo  hodhi  poshtë  akuzat   , që  i bënin  asaj  .

Ajo  gjatë  procesit  gjyqësor   shprehu  edhe  atdhedashurinë  e  saj  : “Unë  e  dua    vendin   tim  edhe  pse  nuk  jam komuniste  .  Unë  e  dua përparimin    ,  edhe  pse  nuk  jam komuniste   . Unë  e  dua  përparimin  e  tij  . Ju  mburreni  ,  se  e keni  fituar  luftën  dhe  tani  ju    jeni  fituesi  , që  doni  të  shuani  ata  ,  që  ju  i  quani  kundërshtarë  politikë  .  Unë  mendoj  ndryshe  nga  ju  ,  por  unë  e dua   vendin  tim  . Ju  jeni  duke  më  ndëshkuar  mua  për  idealet  e  mia  .”

Me këto  fjalë  ajo  nga  e  akuzyar  kthehet  në  akuzuese    dhe  akuzon  sistemin  e atrëhershëm  që  e  kishte  arrestuar  dhe  nxjerrë  në  gjyq  për  ta  dënuar  .

Në  vazhdim  të  gjykimit  Musineja  kundërshton  : “…Unë  në  burg  s’duhet  të  jem .  Unë  s’jam  fashiste .  Unë  kam  kulturë  demokrate  .” Dhe  me  këtë  qëndrim    para  trupit   gjykues    ajo  me  krenari  i  tregoi  gjykatësve  të  kuq  formimin  e  saj kulturor  ,  për  të  cilën  formim  ata  edhe   po  e  gjykonin    e  do    ta  dënonin  .

Por  pika  më  kulminante  e  guximit  të  kasaj  vajze    gjatë  procesit  gjyqësor  ,  është  kur   ajo    me  kurajo  të  pa  imagjinueshme     i  tregoi  kryetarit  të  gjyqit   fundin  e   karrierës  së  tyre  si  shërbetor  i  diktaturës  ,  që  ai  po  mbronte me    aqë  zell :

Kur    një  jë  grua  , uluriti  me  urrejtje  nga  përgjigjet  e  Musinesë     “   Me  vdekje  !   Në  litar  !  “, kryetari  i  gjyëqit       iu  drejtua  Musinesë  me  mburrje  “  E  akuzuar  ,  e  dëgjon  ,  se  c’thotë  populli  ? “ .  Ajo  iu  përgjigj  qetë  ,   qetë  : “Nesër   këtë  do   ta   thonë   edhe  për  ju  .”

Ishte  një  parashikim  ,  që  më  vonë  do  të  bëhej  realitet ,  kur    do  të  pushkatoheshin    shokët  e   gjykatësit     po   nga  ajo  diktaturë  që  ai     po  dënonte   të  pandehurën  Musine  Kokalari  .

Kështu  iu  përgjigj   “ armikja  a  popullit  “  njeriut  që  po  e  gjykonte  për  të  vendosur  vdekjen  e   saj  .

Kush   i  akuzuar    i  është     përgjigjur    kështu   atëherë    një  gjykatësi  ?  ? Cili  i  akuzuar    pati  guximin  të  vepronte  kështu  ,si  veproi  Musineja   peërpara   gjykatësit  ,  që  do  të  vendoste  për  jetën  e  tij     ?

Musineja  nuk  pranoi  avokat  . ajo  e  mbrojti  vetë  veten  e  saj   si  një   politikane  e  aftë  ,  si  një     demokrate  e  sprovuar  e  si  antiko\muniste  e  vendosur  . Dhe  duhet  të  kujtojmë  ,  se    ajo  atëherë  ishte    29  vjecare  .

Kur  kryetari   i  gjykatës  ushtarake  deklaroi  dënimin  e  Musinesë  ,  u  shpreh  edhe  se  ,   “Kjo  grua    ka   zhvilluar    një  aktivitet  të  gjërë  kriminal  e  terrorist “

Kush  është  aktiviteti  i  gjërë  kriminel  dhe  terrorist   i  asaj  gruaje  ?  Se  kishte  shkruar  libra  ?  Se  kishte  studjuar  në  një  universitet  të  Italisë dhe  ishte  një  grua  e  kulturuar   ?  Se  kishte  formuar  Partinë  Socialdemokrate  ? Se  kishgte  botuar  një  gazetë  politike  ? Se  kishte  bërë  pjesë në   grupimin  e  parë  opozitar  antikomunist  “Bashmkimi  Demokrat  Shqiptar ?  Se   kishte  formuluar  memrandumin  kundër  sgjedhjeve  antidemokratike    ? Se  kishte  biseduar  me  kolonelin  engles  për  të  ndërhyrë  që  të   anulloheshin  sgjedhjet  ?  Se  kishte  zhvilluar  një  veprimtari  antikomuniste  për  ta  shpëtuar  popullin  shqiptar  nga  vendosja  e  një  diktature  të  egër  ?

Këto  i  quante  kryetari  i  gjykatës  ushtarake  aktivitet  të  gjërë  kriminel  e    terrortist  ?                                     Në  fund  të  procesit  gjyqësor   kryetari  i  Gjykatës  Ushtarake   njoftoi  dënimet

për  të  akuzuarit  :  tre  përfaqësuesit  politik  që  kishin  formuar  grupimin  opozitar  u  dënuan  me  vdekje   dhe  më vonë  u  pushkatuan  ,  ndërsa  Musineja  ,  përfaqësuese  e  socialdemokratres ,  u  dënua   me  20  vjet  burg  .

Pse  ky  ndryshim  ?

U  erdhi  keq  për  këtë  vajzë   që  ta  pushkatonin   ?!    Apo  që ajo   të  vuante  gjithë  ato  vite  duke  punuar  si punëtore  në  ndërtim  dhe  në  bujqësi  deri  sa  t’i  dilte  shpirti  ?               Diktaturat  nuk  e  njohin   mëshirën  .  Ato  e  skuqin  vendin  me  gjakun  e  kundërshtarëve   të  saj    për  të  sgjatur  jetën  e   diktatorëve   .

N Ë     B U R G

—————————

Për  Musinenë  filloi  jeta  e  burgut  , në  burgun  e  grave  .

Nga  një  jëtë  e lirë  ,  në  një  jetë   pa  liri  mes  grave  të   burgosura  ,  sepse  kishin  dashur  liri  .

Se  lirinë  ia  vodhën  njerzit  ,  që nuk  e  njifnin  lirinë  ,  ia   grabitën  ata  njerëz ,  që  nuk   e  dinin    c’ishte   lirija  ,    Ia   rrëmbyen  njerzit  ,  që  nuk  e  dinin  ,  se  c’ mund   të  bënte    lirija  .

Ata  lirinë    e  kishin  zëvendësuar    me  robërinë   .  Dhe  mburreshin  që  e  kishin  bërë  këtë  zëvendësim     . Se  ata   nuk  ishin  edukuar  me   dashurinë  .  Ata  ishin  edukuar  me  urrejtjen ,  vetëm  me  urrejtjen     .  Ata  nuk e   njifnin  fare  dashurinë  , këtë  ndjenjë  të  bukur  ,  që  e   sbukuron njeriun  .  Ata  njfnin  vetëm  urrejtjen ,  këtë  ndjenjë  të  egër  ,    dhe  ,  pse   ishin   trasnsformuar  në  njerëz   të  tillë  ata  njerëz   i  torturonin  ato  të  burgosura ,    i  mërzitnin  , i dëshpëronin    ,  i  bënin  që  të  vuanin  ,  i   ofendonin  ,  i  provokonin    dhe  mburreshin  me  urrejtjen  e  tyre  dhe  krenoheshin  me  torturat  e  tyrë  shtazarake  ,që  u  bënin  atyre  grave .

Në  atrë  vend  ku  ndodhnin  gjthë  ato  krime   me  emrin     burg  ,  e  futën  Musinenë  .

Ajo  pa   ndërtesën  e  madhe  të  burgut  me  roje   të  armatosura  lart  në  kabinat  , por     nuk  u  drodh  ,  se  e  dinte që  në  atë    ndërtesë    diktatura   masakronte    lirinë  .

E    futën  në   një     kaushë  të  qelbur ,  të  errët  e  të  frikshëm  ,  ku   iu   zu     fryma  ,  pa  atë  ambjent  të    tmerrshëm ,   që  të  llahtariste  ,  por     nuk  u  trondit      ,  se  e  dinte  se  cfarë  do  ta priste  .

Pa   gratë    e     burgosura  , të  venitura  , të  dobësuara  , të  heshtura  dhe  iu  dukën  si  fantaznma   e    i  erdhi   keq   për  vuajtjet  e   atyre   grave    ,  se  e   kishte   mësuar  nga  veprat  që  kishte  kexuar  ,  se  sa  e  egër  është  diktatura  .

Qëndroi  e  heshtur  në  mes   të  atij  kaushi   për  disa  caste  në  një  heshtje  të hidhur  .

Kur   ndëgjoi  që  roja  mbylli  derën  e  hekurt  të  kaushit  ,  Musineja  ktheu  kokën  me  neveri  nga  njeriu  i  diktaturës , që iu  mbylli     atyre  grave  derën  e  kaushit  të  atij  burgu  .

Ato  gra  të  burgosura  në atë  burg  pa  dritë  ,  pa  ajër  të  pastër  ,  pa  liri  .

Po  ,  përse  ,  vallë  i  kishin burgosur  ato  gra  ?

C’ kishin  bërë    ato   të shkreta    ,  që  i  kishin futur  në  atë  vend ,  ku     përleshej  jeta  me  vdekjen  mes  psherëtinemave   e  mallkimeve  të  heshtur  ?

Mbas    pak  Musinesë  i  buzëqeshi  njëra  nga  ato   gra  dhe e ftoi   me    dorë    t’i  afrohej  .      Musineja   e  shikoi  me  kujdes  dhe  e  njohu .   Kishin   qenë  tëe  dyja  në  një  klasë  në  shkollën  “ Nana  Mbretneshë  .”   Shkoi  te ajo   e  u ul  pranë asaj   .  Nuk  u  përqafuan  .  As   nuk  u    puthën  .  As  nuk  i folën  njëra  tjetrës .  Por  shikuan   njëra  tjetrën  në  heshtje  . Ishte  një  beshtje  që  bënte  shumë  pyetje .  Pastaj     filluan  të bisedojnë    tok , ngadalë  ,     por   lirshëm  .  Ajo  i  tregoi    se e  kishin  dënuar  si  agjente ,  sepse  kishte  biseduar  anglisht   një  ditë  në  Tiranë  me  një   punonjës  të  misionit  angles .   Edhe    Musineja i  foli  mbi  jetën  e  saj  .

Pastaj  heshtën  .  Folën  pak  ,  por  shprehën    shumë  .  Ishte  një    heshtje  që  zëvendësonte  fjalët  .  Një  heshtje  tmerresh  ,  vuajtjesh ,  mjerimesh  .Një  heshtje  e  frikëshme  .

Mbas  asaj  dite  Musineja  kaloi  plot  vite  njëri  mbas  tjetrit  nëpër  burgje  të  ndryshëm ,njëri  më  i   vështirë  se  tjetri  ,  i  dyti   më  i  llahtarshëm  se  i  pari   me  trajtim  antinjerzor dhe  me   vyuajtje  të  tmerrëshme  .

Por   Musineja    I  luftoi  vuajtjet  e  burgut  me  idealin  e saj  , I  përbuzi  rojet  e  diktaturës me  qëndrimin    heroik   , i  mëkoi   gratë  e  burgosura  me  krenarinë  e   vet  .   Duke    i  mëshiruar    në  heshtje    ato  gratë  e  burgosura  ,  të    rriturat  i  quajti  nëna  dhe  të  rejat ,   motra  . Dhe  u  shërbeu  të  githave  ,   kur  patën  nevojë  me  kujdesin  e  një  nëne dhe  me   dashurinë  e  një  motre  .

Ja  cfarë  thonë   dy   nga  shoqet  e  saj  për  jetën  e  Musinesë    nëpër    ato  burgje    varr :

DRITA  KOSTURRI  :

______________________

“  Xhelatët  tërboheshin  ,  nuk  e  duronin  qëndrimin  shpirtror  të  Musinesë  ;  e  thërrisnin  ,  e    merrnin  në  pyetje   ,  e  provokonin  ,  por  ajo   e   qetë   e  papërfillshëme  ,  krenare  e  me  kulturë  nuk  u jepte  shkas  për  asgjë  .”

NURCE   K0CULI  :

__________________

“  Musineja  kishte   një    shpirt  human .Kush  ishte sëmurë  ,  ajo  i  vinte  me  një  herë  në  ndihëm  .  Kush   ishte  e   dëshpëruar  ,   ajo  ia  hiqte  vuajtjet  dhe  i    ndihmonte  qëndresën .

Ajo  ishte  shembëlltyrë  e  virtytit  . “

Qëndroi  16  vjet  nëpër  burgje  dhe   bëri    jetën   e  egër  të  atyre  të  burgjeve  të  diktaturës   .  Por  hyri  Musine  e  doli  prej  andej  prap  Musine  ,  Musine  Kokalari   .

I N T E R N I M I

———————–

Nga  burgu u  lirua  në  8  tetor  1961.

Por vuajtjet nuk  iu  mbaruan  .   Sa   doli     nga  burgu  ,  te  dera  e  tij   e  priste  një  xhips  i Degës. E  futën  në   makinë  dhe  e  internuan  në  Rrëshen  .

Rrësheni  , qyteti  mes  maleve ,  me  shmë  dimër  e  me  pranverë  të  vonë  ,  me  borë  dhe     me  shi    ,  me  pak   gjelbërim  e   me  më  pak lule  .  Vend  burrash  me  kuvëende  pleqsh  . Me  shumë  pushkë  ,  se  sa  libra  . Cerdhe  bese  e  sofër  bujarije  .

Në  atë  qytet  e  dërguan    Musinenë ,  në  atë  qytet  malor   .  të  largët .

Ndër  këto  male   të  lartë   e  ndër     ato   fusha    mocalishte  i dërgonte   diktatura     kundërshtarët  e   saj      për  të  vuajtur  mbas  dënimeve  nëpër  burgje  . Dënime  pa burg,  dënime   pa pranga  .  Por  me  vuajtje    të  gjata  , më  të  lodhëshme  ,  më  therrëse  ,  më     cfilitëse   .

Urrejtja  e  diktaturës është  e  tmerrëshmë  ,  e egër  ,  vdekjeprurëse

Ky  ishte  dënimi  i  dytë   peër  kundërshtarët  e  dikaturëes  ,  që  mbaronte   me    një  vdekje   të  ngadalëshëme  ,  të  heshtur  .

Prandaj   Musinenë   nuk  e  dënuan  me pushkatim  ,  por  e   dënuan  me   njëzet  vjet  burg  ,  që  të  vuante  tmerrësisht   gjithë  ato  vite   deri  në  vdekje  .

E   strehuan   në  një  dhomë  haur  të  një  shtëpije    gjysëm  e  rrënuar  . Përballë  dhomës  së  saj  banonte një   psikopat   ,  që    vështronte    se   kush  hynte  e  kush dilte  nga  dhoma  e  Musinesë  dhe  shpejt    shkonte  e  raportonte  . Dhe  vec  këtij  njeriu  ,  i   vurë  edhe    dhjetë    të  tjerë   ,  që  të  kontrollonin  jetën  e  saj  në  cdo  vend  e  në  cdo  kohë  .

Jetoi  vetëm  ,  në  një  vetmi  të   madhe   në  atë  dhomë  ,   ku   në  murin    në  ballë    të   saj   më  vonë   ,  si  ka  shkruar  ,   vendosi   disa  fotografi  :

“ Në  odën  time  të  vogël  përballë  kam  vënë  fotografinë  e  iluministit  të  njohur    Samiut  ,  të  poetit  Naim  ,  të  patriotit  Sotir  Kolea  , të  punëtorit  të  gjuhës  shqipe  e  të  Lëvizjes  Kombëtare    Jani  Vreto  , të  arësimtarit  Koto  Hoxhi  ,  të   mendimtarit  Naum  Veqilharxhi  ,  të  të  nderuarit  De  Rada  dhe  të   të  urtit  Aleksandër  Xhuvani …

Në  vetminë  time   nuk  jam  vetëm  ,  jetoj  me  njerëz  të  nderuar  ,  të  ditur  e demokratë  ,  që  kanë  punuar  për  vendin  ,  për  mëmëdhenë  gjer  sa   mbyllën  sytë  …

Unë  jam nxsnësja  e  tyre  . …”

Nga   këto  fjalë  që  ka  shkruar  Musineja  ,  tregon  respektin  dhe  dashurinë  për  njerzit  që  kanë  punuar  për  mëmëdheun  dhe  duke  vështruar  fooigrafitë  e  tyre  ,  krenohej  për   veprimtarinë  e  tyre  ,  harronte    vetminë  e  përherëshëme  në  atë  odë  haur  dhe  mburrej  që  ajo  ishte  nxënësja  e  atyre  burrave  që  punuan  për   Shqipërinë    deri  sa  mbyllë

sytë .

Një  ish  i  përndjekur  politik  më ka  treguar  se  si  e  ka  njohur  Musinenë ditët  e para     në  internim  .

G J E R GJ    M A R K U    :

_________________________

“ Musine  Kokalarin  e  kam   njohur  kur  isha  nxënës  në gjimnazin  e  Rrëshenit  ,

Me  njeri  tetrin  pyesnim se  c’kishte  bërë  që  e  kishin  sjellë  në  Rrëshen  ,  nga  ishte  ,  ku  i  kishte  njerzit  .Kur  mësuam  se  cila  ishte ,   filluam të ndjenim  dashuri  e vespekt  për  ate .

Banonte  në  shtëpinë  më  të  keqe  të  Rrëshenit  . Jetonte  fare  vetëm  .Nuk  i  afohej  njeri  ,  por  edhe  ajo  nuk  u  afrohej  të  tjerëve  ,  që  të   mos  i  dëmtonte  .

Ishte  grua  me kulturë  .  Ishte  frekuentuese  e  rregullt  e  librarisë  dhe e  bibliotekës   .

Vishej  thjeshtë  ,  por  pastër  e  bukur  . Mbante  një  pelice  të  zezë  lëkure  dhe  një  cantë  në  sup  .

Cdo  ditë  mbas  punës    dilte  nga  shtëpia  e  shkonte  deri  te  Ura  e  Fanit  dhe  në  klubin  e  atjeshëm  pinte  një  kafe  .   .

Asnjëherë  nuk  e    shikuam  të  dëshpëruar  .  Ecte  ngadalë  ,  e  qetë  dhe  kurrë  nuk  e uli  koën  .  Që  në  paraqitje  dukej  fisnike  . Populli  fliste  mirë   për   ate  .”

Ndërsa  zonja    mirditore   Prena   Gjeci  ,  shoqe  e  saj  ,  më  ka  folur  shumë   për  ate  .

P R E N A     G J E C I

_________________________

Unë  jam  shoqja  e  saj më  e  vjetër   U  njofta  me  ate  që  ditën  e  paë  që  filloi  punën  në  Rrëshen    dhe  u  ndava  nga  ajo  dy  ditë  para  se  ajo  të   vdiste  .

Punuam  tok  në  llac , në  transportimin  e  tullave  e  të  gurëve  ,  në  ngritjen  e  mureve  .  Ishte  e  pa  mësuar  në  punë  .  Ditët  e para  duarët  dhe  këmbët  e  saj  u  përgjakën  . Me  gjithë  ate   ajo  kurrë   nuk  u  ankua .  Në  punë  ishte  shumë  korrekte   .  Ishte  guximtare  dhe  kurrë  nuk  përulej  . Kishte  shumë  vullnet  . Punonte  si  një  punëtore  e  mësuar  . Padrejtësitë  që  i bëheshin  në  punë  nuk i duronte  . Kundër   atyre  ankohej me  guxim  .

Kishte  një  dashuri  të  madhe  për  njerëzit . Edhe  ata  që qëllonte  ta  ngacmonin

duke  i  hedhur  ndonjë fjalë  ,  ajo  nuk  i  urrente . “  Nuk  janë   fajtorë  këta  ,  fajtorë

janë  ata  që  i  kanë  mësuar  , thoshte dhe  qeshte   .

Ndiente  një  dashuri  të  madhe  për  të  varfërit  . Me  aq  sa  kishte  mundësi ,  i  ndihmonte  . Vecanërisht  fëmijët  i  donte   shumë   U   fliste  ,  i  ledhatonte  ,  i  përqafonte dhe  shpesh  u  jepte  edhe  këshilla  . Vajzën  time   e    donte  shumë  .  Cdo  të  djelë  e  ftonte  për  drekë . Në  dhomën  e  saj  pranë  krevatit  mbante  një  kukëll  të  madhe . Rrobat  ia  ndërronte  herë  pas  here ,  E  donte  si  fëmijë  .

E  kisha  shoqe  shkuar  shoqes   U  bëmë  motra  nga  puna  plot  vuajtje ,  nga  jeta  plot  tmerre  ,  nga   fatkeqësitë  që  na  ranë   mbi  kokë    .  Flisnim  me  njëra    tjetrën  për  cdo gjë   ,  qanim  hallet  .  Ajo  na  jepte  zemër    për  cdo  gjë  .  Dhe  më  është  gjendur  pranë  gjthëmonë   ,  si   fisnike  që  ishte  , Më  erdhi  shumë  jeq  që  nuk  mora  pjesë  në  varrimin  e  saj . “

Këto   dy  biseda  për  Musinenë  na  tregojnë  shumë  mirë   qëndrimin  e  saj  gjatë  kohës  së  internimit   në  Rrëshsen  .

Kaloi    shumë    vite      Musineja  në  Rrëshen ,  shumë  vite  me  shumë    halle  dhe  plot  derte   ,  halle  dhe derte    mes  vuajtjeve  të  vazhdueshme .

Këto   halle  dhe  derte i  krijojnë  diktaturat   ndaj  kundërshtarëve  të  tyre    ,  që  të   gëzojnë  diktatorët  dhe  të  sgjhasin  jetën  e  tyre  të    përgjakur    .

Por   popujt  nuk  falin  .  Ata  janë  gjykatës  të   pa  anëshëm  dhe  të  pa  kundërshtueshëm  .  Ata    me  guxim   u  vërsulen  pastaj  diktatorëve ,  i  tërhekin  svarrë  ,  i  gjykojnë  e  i  zhysin  thellë  në   llumin  e  ndyrë  të  krimeve  të   tyre  të   përgjakur ,  ndërsa  heronjtë    i  ngrejnë  lart  madhërishëm  në  qiellin  e  pastër  të  pavdekësisë  .

Kështu  ndodhi  me  Musinenë  . Ajo  me  qëëndrimin  e  saj   mposhti  egërsinë  e  diktaturës dhe  nderoi  veten  si  antikomuniste  e  vendosur shqiptare  .

SË M U N D J A

————————

Mosndërhyrja   e  aleatëve    për  të  shpëtuar  Shqiërinë  nga  sgjedha  sllavokomuniste  , arrestimi  i  saj  nga  diktatura  ,  torturat  në  hetuesi  ,  streset  gjatë  kohës  së  procesit  gjyqësor  ,  mohimi  i liririsë  për  një  kohë  të  gjatë     nëpër  burgjet  e  diktaturës    ,  internimi   i  gjatë  në Rrëshen  ,  jeta  e  vetmuar   dhe    puna e  rëndë  gjatë  burgimit  dhe  internimit  ,  ndikuan  në  gjendjen  shëndetësore  të  saj   .

Filloi  të dobësohet  ,  të  ndjejë  dhimbje  ,  të  shqetësohet  dhe  një  ditë  mbas  analizave   iu  komunikua  se  ishte  prekur  nga  sëmundja  e  pashërueshme   e  kancerit  .

E  shtruar  në  spitalin  onkologjik  të  Tiranës  priti  të  operohej  që  të  luftonte  sëmundjen  e   saj  .  Por  nuk  po  interesohej  njeri  .  Mbas  kësaj heshtje  të  qëllimshëme       që  duhej  të  ndërhynin    ,  ajo  e  kuptoi  qëllimin  antinjerzor  të  mjekut  komunist  me  banim  në  Bllokun  e  Udhsëheqjes  Qeverritare     dhe  shkruan  “ Unë  kuptova  një  gjë  .  Për  mua  jo  vetëm  që   nuk  interesohen ,  por  kanë  qejf  të më  svarritin   .  Dhe  vetë  kontrollet  e  këtyre  muajve  s’janë  gjë  tjetër  vecse  fjalë  të  kota  .  Sipas  rregullave  unë   duhet  të  isha   operatuar  këtu  e  gjashtë  muaj  më  parë  .   Cfarë  do  të  ngjasë …”

Fjalët  e  kësaj  gruaje   demokrate  tregojnë  më  së  mirë  luftën  e  klasës  që  përdori mjeku   komunist  i  Bllokut  për  të  varrosur  këtë “ armike  të  popullit “  . Pse  kjo  ishte  detyra  humane  e  një  mjeku  ?  Të  shëronte  një të sëmurë ,  apo  ta vdiste ate  sa  më  shpejt ?!

U  kthue  në  Rrëshen  e  sëmurë  dhe  e  pa  mjekuar ,  e  dëshpëruar  dhe  shkroi  në  ditarin  e  saj  : “ C’fat  tragjik !  Më  doli  edhe  sëmundja  kundër  .Të  paktën  të  kisha  pasur  pak  qetësi  në  vitet  e  fundit  të  jetës  sime  .  “

Në   ato  caste  të  vështira  të  jetës  së  saj   ajo  pastaj  bëri  analizën e jetës  së  saj  :

“Nga  një  herë  them   me  vete  se  nuk  fitova  gjë   që  mbeta  gjallë . Ndoshta    do  të  ishte  më  mirë  të  kisha  mbyllur  sytë  një  herë  e  për  gjithëmonë  .  Kështu  merrnin  fund   edhe  vuajtjet  me  gjithë  gjendjen  tragjike  .  Kjo  do  të  ishte  një  sgjidhje  shumë  e  mirë  . “

Këto  mendoi     Musineja  e jonë   në  ato  caste  të  jetës  së  saj         tërë  vuajtje  ,  me  hidhërime  ,  me   tmerre  ,  me  tortura ,   me  persekutime  nga  një  diktaturë  e  tmerrëshme  ,  e  llahtarëshme  ,  vetëm  sepse  deshi  liri  pa  gjak  ,  paqë    për  të  gjithë    dhe   dashuri  midis  të  gjithëve  .

Dhe  e  lodhur  ,  e  mërzitur  ,  e  sëmurë  ,  ajo   pa  nd0një  shpresë  shpëtimi  na  la  të  shkruar  sintezën  e  jetës  së  saj  :

“  Njoha  kulturën  demokratike .Njoha  tragjedinë  e  përmbysjerve  të  mëdha  revolucionare  .  Njoha  një  gjyq  special  , njoha  16  vjet  burg  e përplasje  sa  andej  këndej  .  Njoha  punën  e  punëtorit  me  normë  individuale  , njoha  punën  e  krahut  me  normë  kolektive  si  bujqësinë  e   ndërtimin  .  Njoha  vetminë  e  vetëkërkuar  ,  shoqërinë  e  rastit  në  burg  dhe  gjithë  ndryshimet  që  pasojnë  nga  ky  tërmet  i  pandërprerë  për  të  konsoliduar  diktaturën  e  proletariatit  . “

A  ka  analizë  më  plotë  të  jetës  ,  se analiza   që  i  bën  kjo  grua  e  madhe  jetës  së  saj  !?

Pastaj    Musinejha     filloi  të  jetojë   me  vdekjen  .

La  punën  , doli    në    pension  me  gjysem  page,  jetoi  në  varfëri   me  200  lekë  të  vjetra  në  muaj ,  e  vetmuar  ,  pa  i  shkuar  njeri  që  ta shikonte  për  të  fundit  herë  ,   me   një   qetësi  që  të  vret    ,pa  njeri  pranë  qëë  t’i  japë  një  gotë  me  uj ,  duke  parafytyruar   jetën  e  saj  heroike       dhe  vuajtjet   e   tmerrëshme  që  kishte  kaluar  nga  diktatura  .Dhe  së  fundi  një  ditë   në  pragun  e  vdekjes  shkroi  në ditarin  e saj  : “ … në  valixhen  e  vogël  kam  disa  sende  me  vlerë  etnografike  për  Muzeun e  Gjirokastrës.  Ato  pak  kursime  dhe  gjithshka  tjetër  le  të  hyjnë  në  fondin  e  shtypit , që  duhet  të  krijohet  për  punëtorin  e  krahut  ,  i  cili  është  i  domosdoshëm  që  të  demokratizohet  puna  e krahut     dhe  të  kuiturohet  punëtori  i  thjeshtë   .  “

S’kishte  gjë  tjetër   kjo  Musine  e  Shqipërisë  . Vetëm  këto   kishte  në  atë  valixhen  e  vogël   .  Dhe  këto   i  la   për   vendin  e  saj ,  për  shtypin  ,  për   bujkun  e  për  punëtorin  ,  për  të  cilët  kishte  punuar  gjithë  jetën  dhe  ishte    persekutuar   nga  diktatura  e  proletariatit  .

Ajo    edhe  në  castet  e  fundit  të  jetës  mendoi    për  vendin  e  saj  ,  për  bujkun  dhe  punëtorin  ,  për  ato ,    që  kishte  menduar  dhe  punuar  gjatë  gjithë  jetën  e  saj  dhe  për  të    cilët  kishte  pësuar  gjithë  ato  vuyajtje  të  llahtarëshme   nga  diktatura  e  proletariatit  .

V D E KJ J A

——————–

Jetoi  sa  jetoi    dhe  një  ditë  vdiq .

Ishte  data     13  gusht  1983  .

S’pati  njeri  pranë  që  t’i  mbyllte  sytë  .  S’u  gjind  njeri  që  të  lutej  për  shpirtin  e  saj  .     Pranë   saj  ,  në  ato  caste  pati   pranë    vetëm  libra ,   shokët  e  saj   .

Libri  që  po   lexonte ato  caste   të  fundit  të  jetës  së  saj   i  ra   në  gjoks   l  hapur   dhe   ajo  mbaroi    .Vdiq  duke  lexuar  .

U  rrit  me  libra  ndër  duar  ,  jetoi  duke  shkruar  libra dhe  vdiq  në  shoqëri    me  librat .

E  varrosën të  nesërmen  në  mbrëmje  ,  se  nuk  pranonte     ndonjë  shofer    që  të  transportonte   arkivolin   me    kufomën  e  saj .

Diktatura  lufton  edhe  të  vdekurit  .

Zoti  Agim  Haruni  ,  një  ish  i  burgosur    politik ,  më  ka  treguar  :

____________________

“ Vdiq  në  vetmi  . Ne  jetonim  në  një  shtëpi  me   ate  . I  vajta  në  dhomë  dhe  e  gjeta   të  vdekur .Ishte  shtrirë  në  krevatin  e  saj  . Mbi  gjoks  i  gjeta  një  libër  të  hapur  .Kishte  vdekur  duke  lexuar  .

Për  varrimin  e  saj  nuk  u  interesua  njeri  .

E varrosëm  të  nesërmen  .”

Zonja    Ildishane    Kalo  ,  një  shoqe  e  saj  , ka  treguar  :

_____________________

_“ Musineja  ishte  e  pa  fat  edhe   ditën  e  vdekjes  . Ne  që  i  ndejtëm  pranë  gjithë  jetën  ,  nuk  i  ndodhëm  aty  .

Musineja  vdiq  në  13  gusht  1983  .

Më  mbeti  peng  që  nuk  e  arrita  të  gjallë  unë  e  Muzua  . Një  fqinjë   hyri  në  dhomë  pasi  e  lajmëroi  i  biri  dhe  i  mbylli  sytë  .Ata  shkuan  nënë  e  birë  dhe  lajmëruan  kryetarin  e  Këshillit  ,  pastaj  na  telefonuan   ne  .  Edhe  ne  i  bëmë  një  telegram  kushëririt    të  saj  në  Kavajë  ,  por  ai   nuk  erdhi  . Erdhi  vetëm  pas  dy  ,  tre  ditësh  .

Kurrë  nuk  do  ta  harroj   që  ajo  u  gdhi  vetëm  ,  krejt  vetëm  ,  natën  e   saj  të  fundit  mbi  tokë  e  mbyllur  në  kyc  .  Për  Musinenë  nuk  u  gjend  as   makinë  për  ta  shpënë  në  varreza  . Vetëm  një shofer  me  një  makinë  riportabël  që  kishte  ngarkuar  zhavor  gjithë  ditën  ,  pranoi  të  vijë  me  një  qind  të  lutura  .

Vumë  arkivolin  mbi  zhavor    E  shoqëruam  unë  ,  Muzua  , im  shoq  dhe  djali  i  fqinjës  ,  që  e  gjeti  të  vdekur  . Kjo  qe  ceremonlja  e  varrimit  ,  që  u  bë  në  Rrëshen  në  muzgun  e 14  gushtit  të  vitit  1983  . “

Marrë  nga  libri  “SONATA   E   HËNËS “  e  shkrimtares  Eglantina    Mandija   .

R I V A R R I M I

———————–

Gatë  diktaturës  emrin  e  saj  nuk  e   përmendi      njeri .

Mbas  13  vjetëve  ,  në  17  janar  1990  eshtrat  e  saj  u  zhvarrosën  dhe  u  vendosën    në  Tiranë  . Ajo  sot  prehet  në  kryeqëytet    pranë  prindërve   dhe  vëllëzërve  të  saj  .

Unë  rivarrimin  e  saj   e   kam  përshruar  në  tregimin   “ Martirja “ .

Ja    varrimi  i  saj   si  pas     atij  tregimi   :

“ Duke  ecur  me  arkivolin  ndër  duar  , iu  afrua  vendit  ku  ishte  varri  i  babës  dhe  i  nënës  së  saj  dhe  e  vendosi  arkivolin  pranë  atyre  ,  në  krye  të  varrit  të  porsahapur  . Midis  njerëzve  ,  që  kishin  ardhur  për  të   marrë  pjesë  në  atë  rivarrim  ,  u  ndie  një  mërmëritje  e     lehtë  . Shumë  nga  ata    psherëtinë  të  brengosur  . Ndonjë  nuk  e  mbajti  veten  dhe  i   rrëshqiti  nëpër  mollzat  e  faqeve  ndonjë  lot  pikëllimi  ngadalë  .

Njerëz të  ndryshëm  që  qëlluan  aty    pranë   atë     Natë  Kadri  ,  kur  panë  atë  arkivol  të  vogël  ,  pyetën  se  i  kujt  ishte  .  Kur  mësuan  emrin  e  saj  ,  disa  u  habitën   që  ajo  kishte  vdekur ,  të  tjerë  që e  dinin  të  vdekur  u  erdhi  mirë  që  ia kishin  sjellur  eshtrat  në  qytetin  e  saj  .Një  burr,  kur ndëgjoi emrin  e  saj  ,  u  tha  njerëzve aty  pranë  :

_ Kjo   grua  ka  shkruar  libra  të  bukur  .

Një  plak  me  sy  nga  arkivoli  u  tha  shokëve  me  krenari  :

_ Kjo  grua  luftoi  kundër  diktaturës  si  burr   e shkuar  burrave  ,

Shumë  vetë  vajtën  e  vunë  dorën  mbi  arkivolin  e  vogël  me  një  dhimbje   të  thellë  .

Një  grua  iu  afra  arkivolit  ,  u  ul  , vuri  duarëet  mbi  ate  dhe  e  puthi  .

_  Kemi   qenë  fqinj  ,  _ tha  dhe  tundi  kokën

Pastaj  shikoi  njerzit  për   rreth  dhe  shtoi  :

_ E  shkreta   vajzë  !  Vuajti  të  zitë  e  ullirit  .Toka  do  të   dridhet  dhe  do  të    helmohet

kur   të   fusë   në gjirin  e   saj  eshtrat  e  kësaj    martirje  .

U  ngrit  ngadalë  ,  si  plakë  që  ishte  dhe  u  largua  me  lot  ndër  sy  .

Në  të  gjithë    varret   kandilat  dhe  qrinjtë  vazhdonin  të  ndriconin  vendin  anë  e  kënd .  Sikur  kishin  sbritur   yjet  poshtë    atë  mbasdite  të  vonë  .

Ai  hodhi  sytë  nga  njerzit  dhe  ndjeu  një  gëzim  të  thelllë  .  Pastaj   mori  arkivolin  e  vogël   dhe  ngadalë  e  vendosi  mbrenda  në  varr .

Sapo  kishin  mbuluar  varrin  me  dhe,  një  grua  cau  me vështirësi  përmes  njerëzve  dhe  iu  afrua  varrit .  ishte  shumë    plakë  dhe  eci  duke  marrë  frymë  me  vështirësi  .  Në   dorë  mbante  një zambak  të bardhë  . Si iu  afrua  varrit  ,  qëndroi  pak  dhe  tha :

_ Unë  jam  njeri  pa  njeri  .  Burri  më  vdiq  në  Burgun  e  Burrelit   ,  djalin   e  vetëm  ma   vraë   në  kufi  .As  varret   nuk  ua  gjeta  .Erdha   këtu  për  të  vurë  këtë  zambak  të  bardhë  mbi  varrin  e  kësaj    martirje  . Është  vajza e  jonë   .

U  ul  ngadalë  dhe e vendosi  zambakun  e bardhë   mbi  varr . Pastaj  filloi  të  përkëdheli  varrin  me  duarët  që  i  dridheshin   .  Dhe  duke  përkëdhelur  varrin  e  asaj  martirje  ,  tha  :

_ Më  duket   se përkëdhel  varrin  e  tim  biri  .

Dhe  me lot  ndër  sy  e  puthi  varrin  e  asaj  martirje  disa  herë  .

R I N G J A L L J A

——————————

Që  nga  viti  1990  emri  i  kësaj  vajze  përmendet  me  nderim  dhe  respekt.Veprimtaria  artistike  dhe  sidomos  ajo  politike  vlerësohet    në   Shqipëri  dhe  në  vende  te  tjera  . Emri  i  saj  përmendet  në  një  enciklopedi  italiane  . Për  nderin  e   saj  janë  bërë  simpoziume  e    përkujtimore     Me  emrin  e  saj  janë  emërtuar  rrugë  ,   qendra kulturore  ,  blblioteka   e    shkolla    .  Janë  botuar  edhe    vepra   mbi  veprimtarinë  e  saj     .  Figurën  e  Musine  Kokalarit    e  kanë  vlerësuar  maksimalisht  personalitete  të  shtetit  dhe  të  kulturës  shqiptare .  Po   përmendim  :

S A LI      B E R I  S H A   , Presdent  i  Republikës  së Shqipërisë  :

______________________________________________________

“ E   dalluar  për  bindje  të  thella  patriotike  e  demokratike  dhe  e  pa   përkulur   deri në  fund  të   jetës   së    saj  .”

DR    S A B I L E    K E C M E Z I  _ B A S H A   :

_____________________________

“ Musineja  ishte  vërtet  një  martire  e  kauzës   së  demokracisë  dhe  e  pluralizmit  politik “

U R A  N     B U T K A    ,  historian  dhe  shkrimtar :

__________________________________

“ …:  në  radhë  të  parë   Njeri  .     Ajo  ishte  e  ciltër  ,  e  dashur  ,  e  ditur ,  jashtzakonisht  e  zgjuar  ,  e  talentuar   ,  por  edhe  krenare  ,  dinjitoze  e  me  karakter  të fortë  ,  të   pa   thyeshëm ,  mishërim  i  aftësisë  dhe   ndershmërisë njerëzore  . “

EG L A N T I N A     M A N D I J A  ,  shkrimtare  , autore  e  veprës  së  parë  mbi  Musinenë  :

_____________________________

“Nnjeriu  mund   të  jetë  i  lirë  ,  edhe  pse  i  burgosur .  Njeriu  mund  të  jetë i  burgosur  ,  edhe  pse  është  i  lirë  .  Ky  është  mësimi  që  kam  nxjerrë  nga  jeta  e  jote  ,  fli  e  shenjtë  e  qiellit  shqiptar ! “

E U G J E N     M E R L I K A  ,   analist  :

______________________

“  Musine  Kokalari  ,  një  nga  femrat  më të  sgjuara  në  elitën  intelektuale  të  Shqipërsë  të  asaj  kohe  ,  që  simbolizonte  më  së  miri  të    ardhëmen  evropiane  të  Adheut   të

saj .”

R A M A D A N     S O K O L I :

__________________________

“ Sa   hije  i  kishte  asaj  aurola   e   martires .”

K Ë Z E    K O Z E T A      Z Y L O , gazetare  ,  shkrimtare:

____________________________

“  Kjo  grua  e  hekurt  shqiptare   nuk  u  mposht  ,   dhimbja  e   saj  është  dëshmi  ,  sprovë  .qëndrimi  i  saj  cliron  energji  diellore  ,  ripërtëritëse  dhe  njëkohësisht   kuron   njerzit

që   vuajtën  nga  sistemet  totalitare  .”

M E R IT A     S H K U P I  :

__________________________

“ . . . një  nga  luftëtaret  më të   shquara   për  liri  ,  demokraci  dhe  emancipim  shoëqëror  ,  publicistja  ,  shkrimtarja  ,studjuesja  ,  politikanja  dhe  veprimtarja  e  radhëve   të  para  kundër  tiranisë  së  cdo  lloji  e  ngjyre  .  “

“ R I L I N D JA  “  :______________

“ Musine   Kokalari  ,  femra  më  e  persekutuar  dhe  më e   ndjekur  .  “

I L I R   L E V O N J A  :___________________

“ Në  fakt  Musineja  është  jo  cështje  shtetërore  ,  por  kombëtare  . “

A  M A N E T I    I      M U S I N E S Ë

————————————————

Diktatura   Musinenë  e  burgosi  ,  e  internoi  . e  masakroi   egërsisht  dhe  së   fundi  e  vdiq  .

Por   nuk  e  shoi  dot  .

Ajo   nga  heroizmi  i  saj    ,  me  talentin  e  vet  ,  me  dashurinë   për  atdheun  ,  nga   sakrificat  që  bëri  për  popullin  gjatë  gjthë  jetës  së  saj ,  mbeti   si  një  flakadan  i  përjetshëm  i  demkracisë    dhe  nga  piedestali  ku  e  vendosi  kombi  shqiptar    na   mëson :

“  Besa  ,  shpresa  ,   dashuria

Ato   pra   na  lartësojnë

Përcarja   dhe   marrëzija

Na   poshtërojnë   e   na    mjerojnë  . “

Musineja   na  mëson    forcën  e  atdhedashurisë  dhe  na  tregon    shembullin  e  heroizmit   ,  por  na la  edhe    një   porosi ,  porosinë    e  saj   , amanetin   e   vet   .     Në  këtë  amanet   ajo  na  mëson   se  si   duhet  punuar    për  Shqipërinë   .      Dhe   politikanë  e  qeverritarë   të  cdo  ngjyre     e    të  gjithë   ne  ,   shqiptarët  . ku  do  që  jemi  ,  në  Shqipëri  dhe  në  mbarë  rruzullin   ku  jemi  shpërndarë  ,  duhet   të   punojmë  si  pas  porosisë  të heroines      Musine  Kokakari  . Atëherë  Shqipëria do  të  bëhet     lule  ,  ashtu  si  e  deshi  Musineja     Shqipërinë   ,  lule  përmbi   lule  .

P A V D E K Ë S I

————————————

Bashkija  e  Gjrokastrës  ,  qyteti   ku Musine  Kokalari  kaloi  fëmijërinë  e  saj  ,  po  e  riparon    shtëpinë  e  Kokalarëve  dhe  do  ta  ktehjë  në   “ Shtëpi  muze  ,  Musine  Kokalari  “

Është  një  vendim  i  drejtë  ,  qyteti  nderon   të  bijën.

Po Këshilli  Bashkijak  i  Tiranës   a  duhet  ta  sbukurojë    kryeqytetin  tonë  me  një  shtatore  të  heroinës   Musine  Kokalari  ?

Rinija  e  jonë  ,  kur  të  shikojë  shtatoren  e  kësaj  heroine ,  do  të  krenohet  nga  heroizmi  i  saj    dhe  do  të  frymëzohet  për  veprimtari    të  lavdishme    për  Atdheun     ,   ndërsa  turistët     do  të  tmerrohen  nga   egërsia    e    diktaturës  së  proletariatit      në  vendin  tonë  .

Le  të  shresojmë  .

*M A K E N S E N     B U N G O

Marrë  nga  vëllimi  i  pa  botuar “ Y J E    T Ë     P Ë R G J  A K U R “/

Materiale  :

Musine  Kokalari  : …sa  u  tunt  jeta  “

Eglantina  Mandua  , “  Sonata  e  Hëës  “

Uran  Butka :  “ Ringjallje  “

Eugjen  Merlika  : “  Përsiaitje “

Dhe  artikuj   për   Musine  Kokalarin të  botuara  në    gazetat  “  Balli  i  Kombit  “ , ” Rilindja  “  ,    “ Liria A “ ,  “  Dielli  “ . “  Panorama “.  e  tj  .

* DIELLI-Arkiv- Makensen Bungo ndërroi jetë, më 15 shtator 2018 në New York në moshën 92 vjec.