Nga Rafael Floqi/

Thanksgiving, një nga festat më të vjetra dhe më të dashura të kulturës amerikane, i tejkalon kufijtë e një darke tradicionale me gjel deti dhe ëmbëlsira sezonale. Ajo është një ditë e rrënjosur në historinë e vendit, një moment i përbashkët reflektimi shoqëror dhe një ritual i mirënjohjes që u ka rezistuar shekujve. Çdo nëntor, Shtetet e Bashkuara ndalen për të falënderuar: për familjen, shëndetin, mundësitë, mësimet e vitit dhe shpresën që ushqen të ardhmen.

Rrënjët historike të mirënjohjes

Festa e parë e Thanksgiving daton në vitin 1621, kur kolonët e Plymouth-it dhe popullsia vendase Wampanoag, pas një viti të mbushur me vështirësi dhe humbje, festuan korrjen e parë të bollshme. Në thelb, nuk ishte thjesht një banket, por një akt i fuqishëm falënderimi dhe bashkëpunimi, një shembull se si ndarja, mbështetja dhe solidariteti mund të jenë themelet e mbijetesës. Pikërisht ky moment historik e ka bërë Thanksgiving një festë që ndryshon në formë, por jo në përmbajtje: ajo vazhdimisht na kujton vlerën e njerëzores dhe të ndihmës reciproke.

Nga kolonia te kombi: Transformimi i traditës

Festa mori formë moderne gjatë shekullit XIX falë shkrimtares Sarah Josepha Hale, e cila loboi për krijimin e një dite kombëtare të mirënjohjes. Në kulmin e Luftës Civile, Presidenti Abraham Lincoln e shpalli zyrtarisht Thanksgiving-un festë federale (1863), duke e parë si mjet pajtimi dhe uniteti kombëtar.

Në një periudhë të copëzimit shoqëror, Lincoln kërkoi që vendi të përqendrohej te ajo që e bashkon — një mesazh që ruan vlefshmërinë edhe sot.

Tryeza moderne: Vendtakimi i shpirtit familjar

Në botën e sotme, Thanksgiving është një nga ngjarjet më të rëndësishme të vitit për familjet amerikane. Tryeza është bërë rituali qendror i festës: një hapësirë ku gjeneratat ribashkohen, ku ritmi i jetës ngadalësohet dhe ku fjalët “jam mirënjohës” marrin kuptim konkret. Menuja tradicionale — gjel deti, stuffing, salca e boronicës, misri, patatet, kungulli — është pjesë e identitetit kulturor amerikan. Por janë bisedat, kujtimet, buzëqeshjet dhe pajtimet ato që e mbajnë të gjallë këtë traditë shekullore.

Mirënjohja: një filozofi jetësore

Në një realitet ku nxitimi, pasiguria dhe sfidat ekonomike mbizotërojnë, Thanksgiving i rikujton shoqërisë rëndësinë e ndalesës. Psikologët theksojnë se mirënjohja ul stresin, përmirëson gjumin, rrit humorin dhe forcon lidhjet emocionale. Duke u kthyer nga vetvetja, kjo ditë i fton njerëzit të vlerësojnë jo vetëm arritjet, por edhe mësimet e vështira. Mirënjohja shndërrohet në akt të ndërgjegjes: një mënyrë për të parë të mirën edhe kur vitet nuk janë të lehta.

Solidariteti: Dimensioni shoqëror i festës

Një prej tipareve më fisnike të Thanksgiving është angazhimi i gjerë shoqëror në ndihmë të komuniteteve në nevojë. Strehimoret organizojnë vakte për të pastrehët, vullnetarë nga çdo moshë shpërndajnë ushqime dhe organizatat lokale mobilizohen për t’i dhënë secilit mundësinë e një feste të ngrohtë.

Ky solidaritet mishëron thelbin e Thanksgiving: mirënjohja nuk është e plotë po nuk u nda me të tjerët.

Emigrantët dhe festa: Ndërthurja e kulturave

Për diasporën shqiptare dhe shumë komunitete të tjera emigrante, Thanksgiving ka marrë formën e një feste ndërmjetësuese midis dy identiteteve: atij kombëtar dhe atij amerikan.

Në shumë tryeza shqiptaro-amerikane, gjeli i pjekur gjen vend përkrah byrekut, ndërsa bakllavaja ngrihet krah salcës së boronicës. Ky mozaik kulturor simbolizon harmoninë, adaptimin dhe ndërtimin e një identiteti të ri të përbashkët. Festa u krijon emigrantëve një mundësi unike për të reflektuar mbi rrugëtimin e tyre, për të falënderuar për mundësitë dhe për të mbrojtur lidhjen me traditat e tyre.

Thanksgiving përtej kohës

Ndërsa bota përballet me tensione politike, polarizim, sfida ekonomike dhe ritme të shpejta, Thanksgiving qëndron si një thirrje e përjetshme: të ndalojmë, të mendojmë dhe të falënderojmë. Ajo është festë e përbashkët, e thjeshtë në formë por e thellë në përmbajtje — një kujtesë se pavarësisht vështirësive, gjithmonë ekzistojnë arsye për mirënjohje.

Përfundim

Thanksgiving është shumë më tepër se një traditë amerikane. Ajo është një filozofi humane, një udhëzim moral dhe një moment reflektimi mbi vlerat më të rëndësishme të jetës: familjen, miqësinë, dashurinë, shëndetin dhe paqen. Në një botë që shpesh harron të ndalet, kjo festë na rikujton se mirënjohja është një akt i domosdoshëm — një rit i vogël me zemër të madhe, që ka fuqinë të transformojë marrëdhëniet dhe vetë përditshmërinë tonë.

Gëzuar Thanksgiving!

Artan Nati/

Nëse Shqipëria do të kishte një moto jozyrtare, një slogan të stampuar mbi çdo zyrë shtetërore, çdo lokal lagjeje dhe çdo mendje të lodhur nga pritjet e gjata, ai do të ishte: “Të gjithë kështu bëjnë.” Një fjali e shkurtër, motorri i shoqërisë sonë: mbyll dyert për çdo faj, shemb çdo përgjegjësi, dhe shndërrohet në “certifikatë morali” për t’i shpëtuar çdo situate të pakëndshme.

Kjo fjali është, në fakt, kodi i heshtur gjenetik i shoqërisë shqiptare: e kemi trashëguar në shekuj dhe e mbajmë si vlerë. Sot e përdorim me krenari të çuditshme, si shirit ngjitës social që mban bashkë gjithë përgjegjshmërinë e munguar.

“Të gjithë kështu bëjnë” është bërë manuali shqiptar i justifikimit kombëtar. Në Shqipëri, nëse kërkon të kuptosh pse dikush parkon mbi trotuar, ndërton në mes të detit, jep tender për kushëririn ose shkel rregullin e radhës, përgjigjja është e thjeshtë, e shpejtë dhe e shenjtë: “Të gjithë kështu bëjnë.” Kjo frazë është aspiratori moral me të cilin marrim frymë çdo ditë, një lloj deodoranti etik që e përdorim kur realiteti fillon të marrë erë keqe.

Në Shqipëri, edukata fillon herët. Prindi, me një buzëqeshje të butë dhe një ton të stërngarkuar motivimi, i pëshpërit fëmijës: “Bëj si gjithë të tjerët, bëhu i gjallë dhe i zoti.” Në pamje të parë tingëllon si këshilla klasike për të arritur sukses. Por nën zë, mes rreshtave, dëgjohet formula e lashtë shqiptare: “Nëse sistemi është cirk, bëhu kloun më i mirë se të tjerët.”

I njëjti slogan përdoret edhe në politikë, vetëm se aty merr jehonë më burokratike. Partia i troket politikanit të ri në shpatull dhe i thotë: “Bëj si gjithë të tjerët.” Përkthimi: futu në lojë, mos pyet shumë, mëso rregullat e pashkruara. Kandidatët për deputet, përveç CV-së, duhet të kenë të zhvilluara aftësitë e akrobacisë morale: të hedhin ndonjë premtim në ajër, të flasin me siguri për premtimin fallco, dhe të dalin krenar për mashtrimin.

Biznesi? E njëjta muzikë, vetëm me ritëm më komercial. “Menaxho si gjithë të tjerët.” Kjo lexohet: “Bëj marifete, jep bakshish, fut ndonjë para nën dorë, mbyll njërin sy kur duhet. S’ka nevojë të bësh gjë mirë, vetëm bëje që të duket mirë. Në Shqipëri, koha e humbur për cilësi është luks, ndërsa koha e investuar për t’i rënë shkurt është vlerë e shtuar.

Ndërsa arti sidomos letërsia ka një sekret që të thuash s’e di kush: nuk lidhet me letërsinë, por me qokat. Manuali i padukshëm i industrisë është i thjeshtë: “Kështu bëjnë të gjithë.” Autori medioker nuk nis me shkrimin, por me pelegrinazhin e kafeve dhe përkuljeve diplomatike tek shkrimtarët qokatare. Pastaj vjen stacioni i dytë: qeveria. Nëse libri është i dobët, aq më mirë, financohet më shpejt. Dorëshkrimet pa vlerë shpallen “projekte kombëtare”, madje përkthehen edhe në gjuhë të huaja, se subvencioni s’ka kufij gjuhësor. Rrethi mbyllet me çmime të ndara mes miqsh, jurish të buta dhe ceremonish plot foto në Facebook. Kur dikush ankohet, përgjigjja vjen si psalm kulturor:”Pse ç’ke ti? Kështu bëjnë të gjithë.” Në fund, nuk ka rëndësi çfarë shkruan, rëndësi ka kujt ia çon kafen.

Morali i fabulës? Suksesi nuk matet më me punë, meritë apo etikë, por me aftësinë për të nuhatur sistemin. Sistemi është si një kafshë e çuditshme: nuk kërkon talent, kërkon përshtatje. Kush e kupton, ecën. Kush përpiqet ta ndryshojë, ngec.

Në fund, “bëj si gjithë të tjerët” nuk është thjesht një këshillë. Është një manual jete. Një kurs mbijetese. Një filozofi kombëtare e paketuar bukur si motivim, por që praktikisht të fton të adhurosh rrugën e shkurtër. Në një vend ku rregullat janë fakultative dhe rezultatet detyruese, mbetet vetëm një parim i shenjtë: “Mos u lodh duke bërë gjërat drejt, bëji ashtu si bëhen.”

Historikisht, kjo frazë ka qenë oksigjeni i klasave sunduese shqiptare. Në kohën e Perandorisë Osmane, shërbente si qetësues për çdo taksë të re dhe çdo shpikje administrative: “Mos u mërzit, bir, të gjithë kështu bëjnë, edhe Stambolli vetë.” Më pas, gjatë monizmit, u kthye në një lloj dogme leniniste–popullore: Nëse e vjedh shtetin, nuk je hajdut, je pjesë e kolektivit të përparuar që ‘të gjithë kështu bëjnë’.

Në tranzicion, fraza mori trajtën e saj perëndimore, moderne, europiane: Nuk jam unë problemi, sistemi është. Dhe sistemi? Epo, sistemi i di punët e veta… sepse të gjithë kështu bëjnë. Pra historikisht, kjo nuk është thjesht një frazë, por një mekanizëm mbijetese, një teknologji autoktone e shmangies së përgjegjësisë.

Nga ana psikologjike është vaksinë kundër fajit dhe ankthit kolektiv. Psikologjikisht, “Të gjithë kështu bëjnë” është një lloj lehtësimi moral, që përdoret për të mpirë ndërgjegjen. Kur ke bërë diçka që e di shumë mirë se nuk është në rregull, kjo fjali të shërben si një “tabletë pa recetë” që zhduk fajin dhe ngroh egon: “Nuk jam unë i keqi, të gjithë janë si unë.” Sipas psikologjisë sociale, kjo është forma më primitive e normalizimit të devijimit: sjellja jonë bëhet e pranueshme vetëm sepse e bën edhe dikush tjetër. Në thelb, është një mekanizëm për të shmangur reflektimin, përgjegjësinë dhe ndonjëherë edhe ndëshkimin. Me fjalë të tjera: Kjo frazë është psikologjia e turmës, vendosur në buzët e individit që do të shpëtojë vetveten.

“Të gjithë kështu bëjnë” kundër Perëndimit individualist: dy botë, dy psikologji

Në Shqipëri, fjalia magjike *“të gjithë kështu bëjnë”* është më shumë se zakon: është një filozofi kolektive që shndërron sjelljen e turmës në normë morale. Ajo zhduk fajin personal dhe e kthen individin në pjesë të një kori ku zëri i vet nuk ka peshë – mjafton të këndojë si shumica. Ndërsa në Perëndim, së paku në ide, njeriu është qendër e përgjegjësisë: zgjedhjet janë personale, faji personal, merita personale. Aty shoqëria ndërtohet nga individët që pranojnë të rregullohen nga ligji, jo nga zakonshmëria e turmës.

Dallimi është thelbësor: në Shqipëri, rregulli buron nga ajo që bën shumica, në Perëndim, shumica bashkohet rreth një rregulli. Ne ndiejmë siguri kur humbim në turmë, ata kërkojnë vlerë duke dalë prej saj. Dy botë, dy psikologji. Njëra kërkon mbrojtjen e kolektivit, tjetra kërkon lirinë e individit. Dhe prej kësaj ndarje lind mënyra jonë e të menduarit, e të vepruarit dhe, mbi të gjitha, e të justifikuarit.

Në Shqipëri, problemi nuk është slogani kombëtar “të gjithë kështu bëjnë”, por fakti i hidhur se ne hyjmë me qejf në këtë klub universal, pa pyetur as për rregullat, as për pasojat. Thua se është një festë e madhe ku ftesa vlen vetëm nëse dorëzon parimin tënd të parë moral te dera. Ne nuk habitemi pse dikush shkel radhën; habitemi pse ne vetë nuk e kapëm më shpejt rastin. Nuk revoltohemi që sistemi është i shtrembër; revoltohemi që s’na funksionoi edhe neve shtrembërimi. Në vend që të pyesim “pse ndodh kjo?”, shkëlqejmë me një pyetje tjetër, shumë më intime: “po unë pse të mbetem jashtë?”

E pra, drama shqiptare nuk është korrupsioni i madh, por solidariteti ynë i vogël me korrupsionin. Drama nuk është padrejtësia, por entuziazmi ynë për të qenë pjesë e turmës që e konsideron padrejtësinë një lloj aboneje shoqërore. Sepse në fund të fundit, siç e kemi bërë moto kombëtare: turp është të mos përfitosh, jo të mos ndreqësh. Dhe kështu, “të gjithë kështu bëjnë” nuk është justifikim, është ftesë. Dhe ne, me një buzëqeshje të lezetshme faji, futemi brenda dhe themi: “Hajt, edhe unë si të gjithë.” Në fund, pyetja e vërtetë nuk është pse “të gjithë kështu bëjnë”, por pse jemi aq të gatshëm të bëhemi pjesë e këtij “të gjithëve”.

Arben Iliazi/

Pas aneksimit të Çamërisë nga Greqia (1912-1913), lindi fenomeni i emigracionit. Ndër drejtimet kryesore të këtij emigracioni ishin edhe SHBA-të. Çamët e emigruar në Amerikë gjetën një terren të përshtatshëm dhe një pritje të ngrohtë që u mundësoi të organizoheshin në mbrojtje të fateve të Çamërisë. Në radhët e çamëve të emigruar ishin dhe shumë figura të shquara, si: Murat Haxhi Çami, Beqo Izeti, Lejla Dino, Mesut Çami, etj., që ishin dalluar në periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare për veprimtari të dendur patriotike. Poeti Murat Haxhi Çami mërgoi në SHBA më 1916. Atje bashkëpunoi me “Vatrën” dhe shtypin patriotik të mërgimtarëve shqiptarë dhe u bë nismëtar i shumë memorandumeve, letrave dhe telegrameve të protestave në mbrojtje të lirisë, pavarësisë dhe tërësisë tokësore të atdheut.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës u bënë vendi i parë për përfaqësuesit e shqiptarëve të Çamërisë për të shpalosur një veprimtari të dendur patriotike e politike, për të sensibilizuar diplomacinë e Fuqive të Mëdha dhe veçanërisht atë amerikane, për dramën e rëndë që përjetonte Çamëria nën pushtimin grek. Aspak indiferentë ndaj çështjes kombëtare, shqiptarët e kësaj krahine filluan të organizoheshin. Më 22 nëntor 1918, në Worcester, Massachusetts të SHBA-ve, u themelua Shoqëria “Preveza” nga 75 shqiptarë të Çamërisë. Këta individë vinin nga prefekturat e Gumenicës, Janinës e Prevezës dhe përfshinin shqiptarë edhe nga krahina të tjera. Që ditën e krijimit u mblodhën nga donacione rreth 426$ për mbarëvajtet e saj.

Disa muaj më herët, po gjatë vitit 1918, në SHBA ishte formuar Partia Politike ose siç u quajt ndryshe, Partia Kombëtare Shqiptare, si dhe Shoqëria Çamëria, me një shtrirje të gjerë në shumë qendra të rëndësishme në SHBA. Një nga degët më të fuqishme tw Shoqërisë “Çamëria” ishte dega e krijuar në Çikago, në shtetin e Ilinoisit.

Si në Partinë Politike ashtu dhe në Shoqërinë Çamëria, aderonin figura të shquara nga të gjitha trevat shqiptare dhe zhvillonin një veprimtari të dendur patriotike, duke i shpalosur platformën politike në organe të rëndësishme, në gazetën “Dielli”, “Albania” dhe më pas në “Immigrandi” që dilnin në SHBA. Disa nga drejtuesit e Shoqërisë “Çamëria” ishin: Beqo Kushi (Izeti), Isuf Hyseni, Omer Bako, Refo Çapari, Gazali Dino etj.

Në fund të vitit 1918, pikërisht në prag të hapjes së Konferencës së Paqes në Paris, Shoqëria Çamëria dhe Partia Politike Shqiptare nisën të zhvillonin një veprimtari intensive për të mbrojtur çështjen shqiptare në atë forum të lartë ndërkombëtar, që do të analizonte edhe vënien në vend të padrejtësive që u ishin bërë vendeve të vogla. Patriotët shqiptarë në SHBA, nëpërmjet artikujve që botoheshin në editorialet e gazetës “Dielli”, “Albania”, etj., i tregonin botës argumentet politike dhe gjeografike se cili ishte kombi shqiptar, cilat ishin të drejtat dhe dëshirat e këtij kombi.

Në zemrat shqiptare dhe të elitës së saj politike, shpresat dhe besimi ishin varur tek Presidenti Uillson dhe kishin plotësisht arsye ta shihnin si mbrojtës të tyre. Noli i madh në takimin që pati me Presidentin amerikan në Kongresin e popujve të shtypur në përvjetorin e festës kombëtare të SHBA më 4 korrik 1918, gjeti rastin t’i bëjë një apel Presidentit në emër të kombit shqiptar, që me përpjekjet e tij të ndikonte në Konferencën e Paqes në Paris për vendosjen e Pavarësisë së Shqipërisë, e cila ishte shkelur nga Fuqitë e Huaja gjatë Luftës së Parë Botërore. Presidenti amerikan iu përgjigj me fjalët: “Unë kam një votë në Konferencën e Paqes? Dhe unë do ta përdor atë në favor të Shqipërisë”.

Në kohën kur kishte filluar Konferenca e Paqes në Paris, në emër të popullsisë çame, më 24 janar 1919, drejtuesit e Shoqërisë Çamëria, nëpërmjet kryetarit të saj, Beqo Kushi (Izeti), i drejtuan një letër presidentit Uillson, ku ndër të tjera, në emër të çamëve të emigruar në SHBA, i luteshin që të përdorte tërë autoritetin e Shkëlqesisë së Tij, mbi bazën e parimeve të shenjta të kombësisë dhe të vetëvendosjes, që të korrigjoheshin vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës. Në vijim, Beqo Kushi i bënte të njohur Presidentit amerikan se krahina e Çamërisë banohej prej një popullsie që ishte me autoktoni shqiptare dhe së fundi, i lutej z. Uillson që kjo popullsi të çlirohej nga zgjedha greke dhe të bashkohej me shtetin amë. Beqo Kushi e përfundonte letrën, duke i vënë në dukje presidentit amerikan domosdoshmërinë e zgjidhjes së problemit të Çamërisë, se “nëse për një arsye apo një tjetër kërkesat e drejta të përfaqësuesve të Çamërisë nuk do të merren parasysh dhe Çamëria do të mbetej nën zgjedhën greke, nuk do të kishte kurrë paqe në Ballkan derisa të rrojë edhe shqiptari i fundit”, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42)…

Gjithashtu, në të njëjtën kohë iu dërgua edhe një telegram tjetër nga shqiptarët e Amerikës përfaqësuesve të Treshes më të madhe në Paris, kryetarit të delegacionit japonez, Aojan, Kryetarit të Konferencës së Paqes, Klemanson, si dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh, me anën e të cilës shprehnin dëshirën e popullsisë çame që “Çamëria të bashkohej me Shqipërinë”, (ASH, gazeta “Albania”, Uorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Të njëjtën përmbajtje kishte edhe një parashtresë tjetër, që u hartua nga një përfaqësi çame: Asaf Ajdonati, Ahmet Çamëria dhe Qamil Preveza, drejtuar Kryetarit të Konferencës së Paqes, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42. Një kopje e kësaj letre iu dërgua presidentit Uillson dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh).

Në emër të komunitetit të gruas shqiptare, bija e Çamërisë Lejla Rasih Dino, iu drejtua Konferencës së Paqes në Paris, për problemet madhore të kombit tonë. Ishte pra gruaja e parë shqiptare që me kurajë i drejtohet në kohën e duhur, Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris, për çështjen shqiptare. Nuk ishte rastësi ky guxim i një gruaje çame, por një vazhdimësi e pjesëmarrjes së familjes Dino në të gjitha ngjarjet e mëdha, të luftës për Liri e Pavarësi. Ajo si Kryetare e Grave Shqiptare jashtë vendit, shfrytëzoi ardhjen e familjes Presidenciale, Ëilson, në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte hera e parë që një President Amerikan vinte në Europë. Ajo trokiti tek simboli i Paqes, Woodrow Wilson, i cili u vlerësua me çmimin Nobel për Paqen. Ajo i drejtohet kësaj figure më në zë të politikës botërore, për mbrojtjen e çështjes shqiptare në përgjithësi, e të Kosovës e Çamërisë në veçanti. Lejla, në këtë rast, shfrytëzoi njohjen e saj me Edith (Galt) Ëillson, gruan e presidentit, Ëoodroë Ëillson, ku nëpërmjet një letre, i shtron kërkesat legjitime të popullit shqiptar të mohuara prej grabitqareve.

Edhe Partia Politike Shqiptare, e drejtuar nga Kristo Dako, tërë shpresat për të realizuar synimet që i kishte vënë vetës, i kishte varur kryesisht në administratën e lartë amerikane, prandaj hartoi një deklaratë, që u nënshkrua nga përfaqësuesit e vendeve të robëruara, dhe iu dorëzua Presidentit të SHBA. Nëpërmjet mikut të tij amerikan, Charles Crane, Dako ka pasur mundësinë t’ibëjë me dije Presidentit të 3Shteteve të Bashkuara Ëoodroë Ëilson, interesat kombëtare të Shqipërisë. Ekipi i zyrtarëve të lartë amerikanë që përgatitej për të shoqëruar Presidentin Uillson në Paris, në fund të tetorit 1918 i bëri një ftesë edhe Dakos. Përfaqësuesi i Partisë Politike Shqiptare e shfrytëzoi atë rast për të parashtruar para specialistëve të njohur amerikanë për Ballkanin, argumente lidhur me historinë e Shqipërisë dhe padrejtësitë që i ishin bërë dhe i kërkoi diplomacisë amerikane që të zbatoheshin me ndershmëri dhe pa paragjykime parimet e shpallura nga Presidenti Uillson, në themel të së cilës ishin parimi i kombeve për vetëvendosje.

Një mbështetje të fuqishme në këtë kohë, rrethet patriotike shqiptare në SHBA, gjetën edhe në një organizatë ndërkombëtare, “Bashkimi Demokratik i Evropës Qendrore”, e cila qendrën e veprimtarisë e kishte në SHBA. Ajo ishte një organizatë politike “irredentiste” e vendeve të robëruara ose pjesërisht të robëruara të Evropës. Komiteti Drejtues i kësaj organizate, kërkoi me ngulm që Kosova dhe Çamëria, treva të padiskutueshme shqiptare, të pushtuara padrejtësisht nga Serbia dhe Greqia, t’i bashkoheshin Shqipërisë.

Përpjekjet për sensibilizim të Fuqive të Mëdha dhe administratës amerikane nga veprimtarët patriotë të Çamërisë vijuan edhe më pas. Nё 1974 Bilal Xhaferi (1936-1986) themeloi në Çikago “Lidhjen Çame”, dhe themeloi evistën “Krahu i shqiponjës”, si organ të saj, duke ecur në traditën e Konicës, të Nolit. Çështja e Kosovës dhe Çamërisë ishte në rendin e ditës në krejt veprimtarinë e shkrimtarit Bilal Xhaferi.

Falë Shoqërive çame dhe organizatave politike të shqiptarëve, çështja kombëtare u ndërkombëtarizua në forume të ndryshme ndërkombëtare. Përfaqësuesit e tye u kërkuan atyre që të zbatonin me ndershmeri dhe pa paragjykime parimet e kombësive, për të mbrojtur dhe mos lejuar që të shkeleshin të drejtat e kombit më të vjetër të Ballkanit, independenca e tij. Midis te tjerash kërkuan që brenda territorit shqiptar të përfshiheshin edhe krahinat e Kosovës dhe Çamërisë. Nga ana tjetër ata bënë ç’ishte e mundur dhe shfrytëzuan të gjitha njohjet për të sensibilizuar miqtë e tyre amerikanë me problemet dhe kërkesat shqiptare.

Aleksandër Çipa/

Demokriti kishte për pasuri të madhe njohjen e botës. Udhëtimet e tij prekën vise të Indisë, Persisë, Egjiptit, ndërkohë që në epilog të jetës, sikundër elefanti që zgjedh kthimin në vendin ku lind, ai u kthye në vendlindje. Jetoi një shekull të plotë. Demokriti konsiderohet filozof fatlum i lashtësisë. Ka zënë vend të patundshëm në kanunin e filozofisë perëndimore. Udhëtimet e tij të shumta i konsoliduan aftësinë për të shquar tiparin e përbashkët të lakmisë njerëzore. Ndër të cilat, pra lakmitë, ai stigmatizoi lakminë që e quajti: “lakmia për të folur gjithçka dhe për të mos dëgjuar asgjë.”

Prej kohës së frymtë të Demokritit e gjer më sot, kjo lloj lakmie ka marrë përmasa të një diktature apo regjimi imponues. Lakmia e shtimit të gjendjes ku mbizotëron budallallëku dhe nënmediokriteti është fatkeqësia ndaj së cilës shoqëria e sotme njerëzore ka humbur aftësinë për ta refuzuar dhe për t’i treguar vendin. Demokriti zgjodhi ironinë dhe qeshjen kundër kësaj lakmie. Shoqëria e sotme po e humbet dramatikisht aftësinë demokritiane të qeshjes…

Por zymtësinë, përballë kësaj epidemie, na i shton edhe më tepër mungesa e traditës platonike për edukimin racional. Sistemi aq i pasistemuar i edukimit tonë është iracional. Kjo është një arsye madhore që budallallëku ynë njerëzor të shtohet dhe po shumohet, si “shumicë” e frikshme ndër ne.

Lakmia për të thënë gjithçka dhe për të mos dëgjuar asgjë është motori punëzi i kaosit dhe ecjes sonë retrograde…Platonizmit që po bëhet gati plotësisht i munguar, po i shuhet edhe ironia edhe qeshja e fundme me ndikim publik. Kjo kohë e pa emër, nuk e dimë se si do ia mbërrijë, fundit apo mbarimit të vetvetes…..

P.S: I bashkangjita tekstit tim, një poster të komediografëve më të shquar të dy shekujve të fundit, të qytetit emërnjohur: Parodistëve të Vlorës. Ata janë hise e përhershme estetike e qeshjes demokritiane, në ndërgjegjen time përballë shoqërisë në të cilën gjendemi…

Shyqyri Fejzo/

Me  Veselin, shokun tim të fëmijërisë dhe shkollës, kishim vite pa  u parë. Më në fund, një ditë përplasëm pallat dhe këmbët na cuan drejt e tek kafene “Skifteri”.

-Po ku je more Zarif?  Nga je zuzarisur kaq kohë?

– Unë në Greqi. Po ti o shejtan, nga ke buditur?

-Në Italinë fqinjë. Po si e ke kaluar në Greqi? Kam dëgjuar se kanë qënë të rreptë me ne shqiptarët…

-Ashtu është, sidomos fillimi. Faleminderoj gjyshin unë që më vuri emrin Zarif. Me shkronjën e parë të emrit, jam prezantuar Zyfer, Zylyf, Zike, Zeqo…

-Hë! Tëpkë si unë në Itali, Vesel,  Vasil, Vangjel, Vezir…

-Po ty me gjithë këto Z. nuk të kapi ndonjëherë ajo astonomia?

-A,a,a! Ishim njëherë mbi 50 shqiptarë dhe po kalonim me traget në Rio për në Patra. Na kapi policia. Po regjistronin emrat. Një thoshte se quhej Kristo, tjetri Vangjel, një Maqo e tjetri Thimaq.  -Po ti?-mu drejtuan mua. –Unë quhem Zarif.- thashë. -Si, si? Pa përsërite dhe njëherë.- Zarif e kam emrin që ma kanë vënë kur linda. -u them me zë të lartë.

-Dil andej.- bëri me dorë njëri nga policët.

Erdhi një polic  që dukej se ishte shefi.

– Ju të gjithë do të ktheheni mbrapsht. Pse, sot e gjetët ju të ndërroni emrat, Kristo e Vangjel? Zarifi që nuk na gënjeu, të shkojë të punojë ku të dojë…

I futëm një të qeshur gurgulluese që bëjnë emigrantët e sapo takuar dhe porositëm kafetë. Ai ekspres të shkurtër, siç e pinte në Itali dhe unë të famshmen Frape. Fshat e zanat i thonë asaj fjalës. I krisëm një bisdë, në fillim degë më degë e më pas Veseli puliti sytë, rrufiti gllënjkën e fundit të kafesë e m’u drejtua:

-Mbetëm duke rrahur vithet me themrat o Zarif. Si do bëjmë ne të gjorët? Këtu ka plasur pare e madhe e ne na mbeti kuleta klloçkë. Jemi që jemi, a bisedojmë më shtruar?

-Nuk ta prish Zarifi ty. Po hë! Me çfarë të merremi? Shumë kyçe ka kohë që janë zënë.  Me bujqësi e blegtori, ti e shikon, është e kotë… Fjala po sillte fjalën dhe kur zumë fillesh shkollën, Institutet, Akademinë, Veselit  i shkëlqyen sytë si maçokut të zi në errësirë. Ai u mendua pak dhe m’u drejtua, duke më rënë e cekur me pëllëmbë tek bryli.

-Unë mendoj të ngremë një Akademi…-Në kohën që po qitakste se si e prita unë këtë propozim, mori frymë thellë, perëndoi sytë nga kulla më e lartë që ishte ndërtuar kohët e fundit dhe vazhdoi:-ti me siguri je kurioz të dish për këtë nismë…

-Po. Nuk të marr vesh fare për çfarë e ke fjalën.    

–Jam menduar  shumë për të. Të ngremë një akademi të Hajdutërisë.-tha psherëtiu, dhe ngjante si ai që kishte pasur një barrë të rëndë mbi shpinë dhe tani e kishte vendosur mbi një mur guri dhe po shlodhej.

– Akademi sikur dëgjova që the, apo jo?-pyeta me  zë pak të ulët  afër të mekurit, pa ia ndarë sytë.

-Po, po. Akademi. Asaj i ka ardhur rradha. Më dëgjo me vemendje. Kam ditë që e mendoj dhe kam punuar për të. Po të prisja të bisedojmë, të vendosim dhe mos e zgjatim më tej.  Do të jap kopjet e programit, rregulloren e brendëshme të funksionimit të saj, kursantët, kushtet, mësimdhënia, vlerësimi, financimi i ngritjes, etj. Studjoi, diskutojmë dhe të hidhemi në veprim. Mjaft kemi humbur kohë. -Kaq tha Veseli dhe që poshtë tavolinës mori një çantë të zezë mbushur dingëz me dosje e shkresa e ma ngjiti tek dora.

-Nesër, mendoj nga ora 10.00 vimë këtu e zemë atë tavolinën atje në qoshe ku nuk na bezdis njeri dhe diskutojmë e vendosim…

Duke ikur për në shtëpi me goxha çantë me vete, mendoja se Veseli e blojti për sot karroqen e tij pa menduar për dumen time. Me një frymë ngava këmbët dhe sosa në shtëpi. Shoku i vjetër më porositi që këtë problem të mos e marrë vesh askush, se pastaj do bëhemi kali i belarave. Unë e mbajta fjalën. Asnjë njeri nuk e pa ç’kishin brenda ato letra, po unë nuk kisha porosi mos shkruaj për to në lap-top. Atë natë pothuajse nuk bëra gjumë. Lexoja, rilexoja, i kthehesha atyre kapitujve që kisha merak. Mbaja shënime, lexim, pak gjumë, përsëri edhe njëherë nga fillimi. 

Veseli vura re se i kishte zënë shtigjet aq mirë sa nuk kishe nga të kaloje. Veç tabellës së madhe të projektuar të ngritur lart mbi dy hekura të gjatë cilindrike, propozonte në hyrje të Akademisë siluetën e një portofoli shumë të madh prej bronxi, i vendosur kokë poshtë pa asnjë kokërr leku brenda.

Në librarinë e shkollës propozonte librat që kanë kapakë, por faqet mungojnë.

Salla e provimeve quhej “Dhoma e Dyshimeve”.

Regjistri i notave ruhej në kasafortë — dhe të hapet vetëm nga drejtori me gishtin tregues.

---

Kisha dëgjuar nga gjyshi që ishte ushtarak, se ai i pari i  Rusëve të dikurshëm që mbante mustaqe e kapellë ushtarake e që pinte duhan me çibuk, kishte thënë:”Kuadri mbi gjithëçka” Ksisoj u përgatita ti bëj shokut pyetjen me spec: ”Si mendon për kuadrin dhe kursantët që do vazhdojnë Akademinë?” Po, kur e rilexova programin në herën e tretë, pashë që edhe këtë punë qerratai e kishte kopsitur.Lexoj:

• Shqipëri: ~4,600 të burgosur (shifër e raportuar rreth Prill 2024 — World Prison Brief / Prison-Insider). Prison Insider+1
• Kosovë: ~1,830 të burgosur (të dhëna authoritative raportuar rreth Prill 2023 nga administrata kombëtare / Prison Studies). prisonstudies.org
• Maqedoni e Veriut: ~2,605 të burgosur (raportuar 31 Janar 2024 — burime si SPACE/Prison-Insider/Ëorld Prison Brief). Prison Insider+1

---

E imagjinoja shokun përpara meje, kur do i bëja pyetjen për kuadrin e kursantët, të më kthehej: “Ama të lexuar e paske bërë! A të duhen më shumë se kaq kandidatë për Akademinë?” Dhe, vërtet më doli tëpkë të nesërmen ajo që mendoja e ca më tutje. Në fillim isha shumë skeptic për këtë Akademinë. Kur lexova e rilexova materialet që më dha Veseli, m’u mbush mendja top se kjo pa tjetër mund të bëhej. Tani ai  krekosej përpara meje.

 –Pse, ku do marrim kontigjentin ne? Ata do të jenë kandidatët e parë që do të mbushin auditorët e Akademisë.?

-Po kjo prurje ka një rrezik të bjerë në të ardhmen-desha ti vë një stërkëmbës mendimit të Veselit.

-O të ngrëntë trurin maçoku i Zengjinesë. A e ke lexuar të gjithë materialin o Zarif? Pa shiko këtu.! Dhe gishtin e kishte vënë në rrjeshtin ku lexohej:”

Shkolla të mbyllura (përmbledhje rajonale)

Shqipëri: Raporte mediatike dhe analizat referojnë se gjatë dekadës së fundit janë mbyllur qindra shkolla 9-vjeçare — një burim vlerëson 295 shkolla të mbyllura në periudhën 2012–2022, ndërsa publikime më të fundit raportojnë 104 shkolla 9-vjeçare më pak në vitet 2020–2024 (të dhëna të përdorura nga mediat kur referojnë INSTAT dhe burime lokale). Citizens.al+1

Kosovë: Artikuj e raporte lokale flasin për rreth ~40 shkolla të mbyllura brenda një dekade (faktorë: emigracioni dhe rënia e lindshmërisë). Për numërzime të sakta sipas viteve, përdor raportet e Ministrisë/Statistikës së Kosovës. gazetaexpress.com+1

Maqedoni e Veriut: Zyra Statistike (State Statistical Office) publikon të dhëna vjetore për numrin e shkollave dhe nxënësve; raportet tregojnë një trend të tkurrjes së shifrave të nxënësve dhe shkollave midis viteve shkollore 2022/2023–2024/2025 (përmbledhje dhe tabelat zyrtare në faqen e tyre). Për numër konkret mbylljesh shiko publikimin e tyre të fundit. stat.mk+1

-Po ku na hynë në punë këto shkollat e mbyllura o Vesel? -Më hodhi një shikim hithër, pastaj buzëqeshi dhe vazhdoi:- Kjo gjendje e shkollave është prurja jonë në të ardhmen i dashur mik. Si mësuesit dhe nxënësit që nuk do të shkojnë në shkollë, a do afrohen nga Akademija?-hodhi pyetjen e epërsisë Veseli. 

• Mbasi na erdhën kafetë, ekspresi i shkurtër për shokun tim dhe frapeja për mua, bëmë një pushim të shkurtër dhe pastaj të lehtëe të qartë, ja filluam.

Menjëherë kaluam shkaraz disa slogane që do të përdornim në çeljen e Akademisë.

“Dituria është fuqi – por vjedhja është art.”

“Nuk jemi keqbërës, jemi mjeshtra të qarkullimit të sendeve.”

 “Ne nuk vjedhim — thjesht i japim sendeve një adresë të re.”

“Shkolla jonë nuk ka laborator kimie — por ka laborator çelësash!”

 “Hajduti i mirë nuk kapet — kap veten në pasqyrë dhe i buzëqesh.”

-Këto- tha Veseli-është mirë ti afishojmë në vendet më të dukëshme, ose disa prej tyre t’i vendosim në gojën e folsave ditën e promovimit. 

-Slogane interesante. Po të gjitha do i vëmë këto?-lëshova pyetjen unë.

-Pse, çfarë të shqetëson?-M’u kthye Veseli dhe vura re se më kishte ngulur shikimin, si për të zbuluar se ku më rrihte çekani.

-Po, ja. Ky slogani “Nuk jemi keqbërës, jemi mjeshtra të qarkullimit të sendeve.”dhe ky tjetri-“Ne nuk vjedhim – thjesht i japim sendeve një adresë të re.” kam merak se do na duhet kur të argumentojmë në gjykatë nevojën e krijimit të Akademisë.-fola unë.-Veseli mori gjallëri. Sytë i shkëlqyen. Më rrahu supet dhe më shtërngoi fort dorën.

-Tani e kuptova se i ke hyrë me themel krijimit të kësaj vepre që do mbahet mend nga njerëzit, i dashur Zarif.- Si shfletuam gazetat e ditës, shikuam se çfarë ndeshje futbolli ka në darkë, e biseda për kohën që këto vite është bërë “një xanxare e pa parashikueshme”, vazhduam më tej.

Kur shfletuam faqet që flisnin për këto programe kaq analitike, nuk mu ndejt dhe e lëshova një pyetje.

-Aman më qafsh ore Vesel. Mos ke qënë vetë në ndonjë Akademi të tillë në Itali? Vura re se u mblodh pak, pastaj m’u lëshua.

-Ty nuk të falet kur flet kështu. Kjo është Akademija e parë në botë e këtij lloji. Ministria “Diella” dhe kjo Akademi janë të rejat më të  fundit në këtë shekull të trazuar.  Ai që kërkon, gjen. Po ai që këmbëngul, gjen dhe merr, thotë ajo fjala e mençme. Ne po këmbëngulim  i dashur shok i çmuar. Vazhdo, hap faqet e tjera…Ja.ti e ke lexuar “Ligjin Themelor të Akademisë”

– Po. E lexova dhe rilexova.

– Po të lutem cili është neni që të pëlqeu më shumë dhe cili nen duhet hequr?- U kapërdiva dhe po çoja në mendje ato që kërkonte Veseli

.-Neni më i mirë mendoj se është ai me numurin 3 kur thotë për antarsinë …pranohet çdo qytetar që di të hapë një portë pa çelës e një portofol pa zhurmë…ndërsa mbase heqim nga neni 5 pjesën..”kush kthehet duar bosh, përsërit vitin…”dhe pjesën e nenit 7; “Kush kapet duke vjedhur shokun, dërgohet për specializim jashtë shtetit.” Kur dëgjoi mendimin tim Veseli, heshti disa minuta, pastaj m’u lëshua të më përqafojë. Ja ktheva dhe unë.

-Edhe një pyetje kam i dashur.-m’u drejtua duke ma shkuar lehtë dorën në qafë.

-Fol e qesh- e nxita.

-Hë! Përgjigje e kësaj pyetje nuk duron të qeshur se e ka mbytur serioziteti dhe vështirësia. Dua nga ti një emër për rektor të Akademisë që ti ketë të gjitha cilësitë…

-Ah! Vesel, Vesel. E pata njohur një të tillë. Hyje në zyrë me mendjen tënde dhe pasi bisedoje me të, dilje nga zyra me mendjen e tij. U ngjit lart, shumë lart. Ishte jurist po e bënë dhe ministër të financave pa qënë ekonomist. U ngjit akoma më lart, por …ja mbathi…

-E kuptova për kë e ke fjalën. Ti pyet, si ma ke me shëndet gomarin që cofi vjet. Na thuaj ndonjë emër tjetër pa..

-Kjo detyrë kërkon afat, se kur rrëzohen këta lloj, bëhet rrëmujë e zhurmë e madhe. Qoftë larg, po të rrëzohej mbi Akademi dhe të na zinte brenda?  Me sa duket, në këtë rast Veseli ishte dakord me mua dhe nuk e çpoi më kacekun e sekreteve për një emrim me përgjegjësi.

-Kur ishim gati të thoshim “hopa” se e kaluam kanalin na ndodhi ajo që nuk e prisnim. Dhe më rëndon në shpirt se më duket e shkaktova  vetë me një të flamosur pyetje të shkurtër që bëra.

-O i dashur mik, po për financimet, investimet që janë problemet më të rëndësishme, nuk kemi folur fare.-

-E dija që do ma bëje këtë pyetje. Mos u merakos fare. Aty i kishe të shkruara, po ato ishin me kode dhe nuk i lexoje dot. Kujdesu për ato që biseduam se të tjerat ka kush i bën. Ne trungun e ca degë kemi këtu, po rrënjët i kemi të shpërndara nëpër botë, në të pes kontinentet. Ti do i mësosh kur të vijë koha…

E vura re se Veseli po më dukej si ai që e pret ujët e hollë dhe nuk di ku të shlirohet. Një këmbë e ulte dhe tjetrën e ngrinte. Me sa duket duhet të iknim. I mblodhëm letrat, i palosëm sipas dosjeve dhe i futëm në çantë. Por tamam, kur donim të delnim, dy persona na ndaluan.

-Jemi prokurorë të SPAK-ut. Na e dorëzoni ne atë çantën dhe telefonat. Aty poshtë tek rruga është makina dhe shoëruesit për ju. 

Pa e kuptuar po hidhnim hapat me ritmin e tyre. Na krisi belaja në mes të ahirit. Kujtova me njëherë fjalët e gjyshit tim të ndjerë; “Kur ngrihet të kërcejë fukarai, çahet daullja.”

Shyqyri Fejzo-Hamburg-Gjermani     Nentor 2025.

---