Aleksandër Çipa/

Demokriti kishte për pasuri të madhe njohjen e botës. Udhëtimet e tij prekën vise të Indisë, Persisë, Egjiptit, ndërkohë që në epilog të jetës, sikundër elefanti që zgjedh kthimin në vendin ku lind, ai u kthye në vendlindje. Jetoi një shekull të plotë. Demokriti konsiderohet filozof fatlum i lashtësisë. Ka zënë vend të patundshëm në kanunin e filozofisë perëndimore. Udhëtimet e tij të shumta i konsoliduan aftësinë për të shquar tiparin e përbashkët të lakmisë njerëzore. Ndër të cilat, pra lakmitë, ai stigmatizoi lakminë që e quajti: “lakmia për të folur gjithçka dhe për të mos dëgjuar asgjë.”

Prej kohës së frymtë të Demokritit e gjer më sot, kjo lloj lakmie ka marrë përmasa të një diktature apo regjimi imponues. Lakmia e shtimit të gjendjes ku mbizotëron budallallëku dhe nënmediokriteti është fatkeqësia ndaj së cilës shoqëria e sotme njerëzore ka humbur aftësinë për ta refuzuar dhe për t’i treguar vendin. Demokriti zgjodhi ironinë dhe qeshjen kundër kësaj lakmie. Shoqëria e sotme po e humbet dramatikisht aftësinë demokritiane të qeshjes…

Por zymtësinë, përballë kësaj epidemie, na i shton edhe më tepër mungesa e traditës platonike për edukimin racional. Sistemi aq i pasistemuar i edukimit tonë është iracional. Kjo është një arsye madhore që budallallëku ynë njerëzor të shtohet dhe po shumohet, si “shumicë” e frikshme ndër ne.

Lakmia për të thënë gjithçka dhe për të mos dëgjuar asgjë është motori punëzi i kaosit dhe ecjes sonë retrograde…Platonizmit që po bëhet gati plotësisht i munguar, po i shuhet edhe ironia edhe qeshja e fundme me ndikim publik. Kjo kohë e pa emër, nuk e dimë se si do ia mbërrijë, fundit apo mbarimit të vetvetes…..

P.S: I bashkangjita tekstit tim, një poster të komediografëve më të shquar të dy shekujve të fundit, të qytetit emërnjohur: Parodistëve të Vlorës. Ata janë hise e përhershme estetike e qeshjes demokritiane, në ndërgjegjen time përballë shoqërisë në të cilën gjendemi…

Shyqyri Fejzo/

Me  Veselin, shokun tim të fëmijërisë dhe shkollës, kishim vite pa  u parë. Më në fund, një ditë përplasëm pallat dhe këmbët na cuan drejt e tek kafene “Skifteri”.

-Po ku je more Zarif?  Nga je zuzarisur kaq kohë?

– Unë në Greqi. Po ti o shejtan, nga ke buditur?

-Në Italinë fqinjë. Po si e ke kaluar në Greqi? Kam dëgjuar se kanë qënë të rreptë me ne shqiptarët…

-Ashtu është, sidomos fillimi. Faleminderoj gjyshin unë që më vuri emrin Zarif. Me shkronjën e parë të emrit, jam prezantuar Zyfer, Zylyf, Zike, Zeqo…

-Hë! Tëpkë si unë në Itali, Vesel,  Vasil, Vangjel, Vezir…

-Po ty me gjithë këto Z. nuk të kapi ndonjëherë ajo astonomia?

-A,a,a! Ishim njëherë mbi 50 shqiptarë dhe po kalonim me traget në Rio për në Patra. Na kapi policia. Po regjistronin emrat. Një thoshte se quhej Kristo, tjetri Vangjel, një Maqo e tjetri Thimaq.  -Po ti?-mu drejtuan mua. –Unë quhem Zarif.- thashë. -Si, si? Pa përsërite dhe njëherë.- Zarif e kam emrin që ma kanë vënë kur linda. -u them me zë të lartë.

-Dil andej.- bëri me dorë njëri nga policët.

Erdhi një polic  që dukej se ishte shefi.

– Ju të gjithë do të ktheheni mbrapsht. Pse, sot e gjetët ju të ndërroni emrat, Kristo e Vangjel? Zarifi që nuk na gënjeu, të shkojë të punojë ku të dojë…

I futëm një të qeshur gurgulluese që bëjnë emigrantët e sapo takuar dhe porositëm kafetë. Ai ekspres të shkurtër, siç e pinte në Itali dhe unë të famshmen Frape. Fshat e zanat i thonë asaj fjalës. I krisëm një bisdë, në fillim degë më degë e më pas Veseli puliti sytë, rrufiti gllënjkën e fundit të kafesë e m’u drejtua:

-Mbetëm duke rrahur vithet me themrat o Zarif. Si do bëjmë ne të gjorët? Këtu ka plasur pare e madhe e ne na mbeti kuleta klloçkë. Jemi që jemi, a bisedojmë më shtruar?

-Nuk ta prish Zarifi ty. Po hë! Me çfarë të merremi? Shumë kyçe ka kohë që janë zënë.  Me bujqësi e blegtori, ti e shikon, është e kotë… Fjala po sillte fjalën dhe kur zumë fillesh shkollën, Institutet, Akademinë, Veselit  i shkëlqyen sytë si maçokut të zi në errësirë. Ai u mendua pak dhe m’u drejtua, duke më rënë e cekur me pëllëmbë tek bryli.

-Unë mendoj të ngremë një Akademi…-Në kohën që po qitakste se si e prita unë këtë propozim, mori frymë thellë, perëndoi sytë nga kulla më e lartë që ishte ndërtuar kohët e fundit dhe vazhdoi:-ti me siguri je kurioz të dish për këtë nismë…

-Po. Nuk të marr vesh fare për çfarë e ke fjalën.    

–Jam menduar  shumë për të. Të ngremë një akademi të Hajdutërisë.-tha psherëtiu, dhe ngjante si ai që kishte pasur një barrë të rëndë mbi shpinë dhe tani e kishte vendosur mbi një mur guri dhe po shlodhej.

– Akademi sikur dëgjova që the, apo jo?-pyeta me  zë pak të ulët  afër të mekurit, pa ia ndarë sytë.

-Po, po. Akademi. Asaj i ka ardhur rradha. Më dëgjo me vemendje. Kam ditë që e mendoj dhe kam punuar për të. Po të prisja të bisedojmë, të vendosim dhe mos e zgjatim më tej.  Do të jap kopjet e programit, rregulloren e brendëshme të funksionimit të saj, kursantët, kushtet, mësimdhënia, vlerësimi, financimi i ngritjes, etj. Studjoi, diskutojmë dhe të hidhemi në veprim. Mjaft kemi humbur kohë. -Kaq tha Veseli dhe që poshtë tavolinës mori një çantë të zezë mbushur dingëz me dosje e shkresa e ma ngjiti tek dora.

-Nesër, mendoj nga ora 10.00 vimë këtu e zemë atë tavolinën atje në qoshe ku nuk na bezdis njeri dhe diskutojmë e vendosim…

Duke ikur për në shtëpi me goxha çantë me vete, mendoja se Veseli e blojti për sot karroqen e tij pa menduar për dumen time. Me një frymë ngava këmbët dhe sosa në shtëpi. Shoku i vjetër më porositi që këtë problem të mos e marrë vesh askush, se pastaj do bëhemi kali i belarave. Unë e mbajta fjalën. Asnjë njeri nuk e pa ç’kishin brenda ato letra, po unë nuk kisha porosi mos shkruaj për to në lap-top. Atë natë pothuajse nuk bëra gjumë. Lexoja, rilexoja, i kthehesha atyre kapitujve që kisha merak. Mbaja shënime, lexim, pak gjumë, përsëri edhe njëherë nga fillimi. 

Veseli vura re se i kishte zënë shtigjet aq mirë sa nuk kishe nga të kaloje. Veç tabellës së madhe të projektuar të ngritur lart mbi dy hekura të gjatë cilindrike, propozonte në hyrje të Akademisë siluetën e një portofoli shumë të madh prej bronxi, i vendosur kokë poshtë pa asnjë kokërr leku brenda.

Në librarinë e shkollës propozonte librat që kanë kapakë, por faqet mungojnë.

Salla e provimeve quhej “Dhoma e Dyshimeve”.

Regjistri i notave ruhej në kasafortë — dhe të hapet vetëm nga drejtori me gishtin tregues.

---

Kisha dëgjuar nga gjyshi që ishte ushtarak, se ai i pari i  Rusëve të dikurshëm që mbante mustaqe e kapellë ushtarake e që pinte duhan me çibuk, kishte thënë:”Kuadri mbi gjithëçka” Ksisoj u përgatita ti bëj shokut pyetjen me spec: ”Si mendon për kuadrin dhe kursantët që do vazhdojnë Akademinë?” Po, kur e rilexova programin në herën e tretë, pashë që edhe këtë punë qerratai e kishte kopsitur.Lexoj:

• Shqipëri: ~4,600 të burgosur (shifër e raportuar rreth Prill 2024 — World Prison Brief / Prison-Insider). Prison Insider+1
• Kosovë: ~1,830 të burgosur (të dhëna authoritative raportuar rreth Prill 2023 nga administrata kombëtare / Prison Studies). prisonstudies.org
• Maqedoni e Veriut: ~2,605 të burgosur (raportuar 31 Janar 2024 — burime si SPACE/Prison-Insider/Ëorld Prison Brief). Prison Insider+1

---

E imagjinoja shokun përpara meje, kur do i bëja pyetjen për kuadrin e kursantët, të më kthehej: “Ama të lexuar e paske bërë! A të duhen më shumë se kaq kandidatë për Akademinë?” Dhe, vërtet më doli tëpkë të nesërmen ajo që mendoja e ca më tutje. Në fillim isha shumë skeptic për këtë Akademinë. Kur lexova e rilexova materialet që më dha Veseli, m’u mbush mendja top se kjo pa tjetër mund të bëhej. Tani ai  krekosej përpara meje.

 –Pse, ku do marrim kontigjentin ne? Ata do të jenë kandidatët e parë që do të mbushin auditorët e Akademisë.?

-Po kjo prurje ka një rrezik të bjerë në të ardhmen-desha ti vë një stërkëmbës mendimit të Veselit.

-O të ngrëntë trurin maçoku i Zengjinesë. A e ke lexuar të gjithë materialin o Zarif? Pa shiko këtu.! Dhe gishtin e kishte vënë në rrjeshtin ku lexohej:”

Shkolla të mbyllura (përmbledhje rajonale)

Shqipëri: Raporte mediatike dhe analizat referojnë se gjatë dekadës së fundit janë mbyllur qindra shkolla 9-vjeçare — një burim vlerëson 295 shkolla të mbyllura në periudhën 2012–2022, ndërsa publikime më të fundit raportojnë 104 shkolla 9-vjeçare më pak në vitet 2020–2024 (të dhëna të përdorura nga mediat kur referojnë INSTAT dhe burime lokale). Citizens.al+1

Kosovë: Artikuj e raporte lokale flasin për rreth ~40 shkolla të mbyllura brenda një dekade (faktorë: emigracioni dhe rënia e lindshmërisë). Për numërzime të sakta sipas viteve, përdor raportet e Ministrisë/Statistikës së Kosovës. gazetaexpress.com+1

Maqedoni e Veriut: Zyra Statistike (State Statistical Office) publikon të dhëna vjetore për numrin e shkollave dhe nxënësve; raportet tregojnë një trend të tkurrjes së shifrave të nxënësve dhe shkollave midis viteve shkollore 2022/2023–2024/2025 (përmbledhje dhe tabelat zyrtare në faqen e tyre). Për numër konkret mbylljesh shiko publikimin e tyre të fundit. stat.mk+1

-Po ku na hynë në punë këto shkollat e mbyllura o Vesel? -Më hodhi një shikim hithër, pastaj buzëqeshi dhe vazhdoi:- Kjo gjendje e shkollave është prurja jonë në të ardhmen i dashur mik. Si mësuesit dhe nxënësit që nuk do të shkojnë në shkollë, a do afrohen nga Akademija?-hodhi pyetjen e epërsisë Veseli. 

• Mbasi na erdhën kafetë, ekspresi i shkurtër për shokun tim dhe frapeja për mua, bëmë një pushim të shkurtër dhe pastaj të lehtëe të qartë, ja filluam.

Menjëherë kaluam shkaraz disa slogane që do të përdornim në çeljen e Akademisë.

“Dituria është fuqi – por vjedhja është art.”

“Nuk jemi keqbërës, jemi mjeshtra të qarkullimit të sendeve.”

 “Ne nuk vjedhim — thjesht i japim sendeve një adresë të re.”

“Shkolla jonë nuk ka laborator kimie — por ka laborator çelësash!”

 “Hajduti i mirë nuk kapet — kap veten në pasqyrë dhe i buzëqesh.”

-Këto- tha Veseli-është mirë ti afishojmë në vendet më të dukëshme, ose disa prej tyre t’i vendosim në gojën e folsave ditën e promovimit. 

-Slogane interesante. Po të gjitha do i vëmë këto?-lëshova pyetjen unë.

-Pse, çfarë të shqetëson?-M’u kthye Veseli dhe vura re se më kishte ngulur shikimin, si për të zbuluar se ku më rrihte çekani.

-Po, ja. Ky slogani “Nuk jemi keqbërës, jemi mjeshtra të qarkullimit të sendeve.”dhe ky tjetri-“Ne nuk vjedhim – thjesht i japim sendeve një adresë të re.” kam merak se do na duhet kur të argumentojmë në gjykatë nevojën e krijimit të Akademisë.-fola unë.-Veseli mori gjallëri. Sytë i shkëlqyen. Më rrahu supet dhe më shtërngoi fort dorën.

-Tani e kuptova se i ke hyrë me themel krijimit të kësaj vepre që do mbahet mend nga njerëzit, i dashur Zarif.- Si shfletuam gazetat e ditës, shikuam se çfarë ndeshje futbolli ka në darkë, e biseda për kohën që këto vite është bërë “një xanxare e pa parashikueshme”, vazhduam më tej.

Kur shfletuam faqet që flisnin për këto programe kaq analitike, nuk mu ndejt dhe e lëshova një pyetje.

-Aman më qafsh ore Vesel. Mos ke qënë vetë në ndonjë Akademi të tillë në Itali? Vura re se u mblodh pak, pastaj m’u lëshua.

-Ty nuk të falet kur flet kështu. Kjo është Akademija e parë në botë e këtij lloji. Ministria “Diella” dhe kjo Akademi janë të rejat më të  fundit në këtë shekull të trazuar.  Ai që kërkon, gjen. Po ai që këmbëngul, gjen dhe merr, thotë ajo fjala e mençme. Ne po këmbëngulim  i dashur shok i çmuar. Vazhdo, hap faqet e tjera…Ja.ti e ke lexuar “Ligjin Themelor të Akademisë”

– Po. E lexova dhe rilexova.

– Po të lutem cili është neni që të pëlqeu më shumë dhe cili nen duhet hequr?- U kapërdiva dhe po çoja në mendje ato që kërkonte Veseli

.-Neni më i mirë mendoj se është ai me numurin 3 kur thotë për antarsinë …pranohet çdo qytetar që di të hapë një portë pa çelës e një portofol pa zhurmë…ndërsa mbase heqim nga neni 5 pjesën..”kush kthehet duar bosh, përsërit vitin…”dhe pjesën e nenit 7; “Kush kapet duke vjedhur shokun, dërgohet për specializim jashtë shtetit.” Kur dëgjoi mendimin tim Veseli, heshti disa minuta, pastaj m’u lëshua të më përqafojë. Ja ktheva dhe unë.

-Edhe një pyetje kam i dashur.-m’u drejtua duke ma shkuar lehtë dorën në qafë.

-Fol e qesh- e nxita.

-Hë! Përgjigje e kësaj pyetje nuk duron të qeshur se e ka mbytur serioziteti dhe vështirësia. Dua nga ti një emër për rektor të Akademisë që ti ketë të gjitha cilësitë…

-Ah! Vesel, Vesel. E pata njohur një të tillë. Hyje në zyrë me mendjen tënde dhe pasi bisedoje me të, dilje nga zyra me mendjen e tij. U ngjit lart, shumë lart. Ishte jurist po e bënë dhe ministër të financave pa qënë ekonomist. U ngjit akoma më lart, por …ja mbathi…

-E kuptova për kë e ke fjalën. Ti pyet, si ma ke me shëndet gomarin që cofi vjet. Na thuaj ndonjë emër tjetër pa..

-Kjo detyrë kërkon afat, se kur rrëzohen këta lloj, bëhet rrëmujë e zhurmë e madhe. Qoftë larg, po të rrëzohej mbi Akademi dhe të na zinte brenda?  Me sa duket, në këtë rast Veseli ishte dakord me mua dhe nuk e çpoi më kacekun e sekreteve për një emrim me përgjegjësi.

-Kur ishim gati të thoshim “hopa” se e kaluam kanalin na ndodhi ajo që nuk e prisnim. Dhe më rëndon në shpirt se më duket e shkaktova  vetë me një të flamosur pyetje të shkurtër që bëra.

-O i dashur mik, po për financimet, investimet që janë problemet më të rëndësishme, nuk kemi folur fare.-

-E dija që do ma bëje këtë pyetje. Mos u merakos fare. Aty i kishe të shkruara, po ato ishin me kode dhe nuk i lexoje dot. Kujdesu për ato që biseduam se të tjerat ka kush i bën. Ne trungun e ca degë kemi këtu, po rrënjët i kemi të shpërndara nëpër botë, në të pes kontinentet. Ti do i mësosh kur të vijë koha…

E vura re se Veseli po më dukej si ai që e pret ujët e hollë dhe nuk di ku të shlirohet. Një këmbë e ulte dhe tjetrën e ngrinte. Me sa duket duhet të iknim. I mblodhëm letrat, i palosëm sipas dosjeve dhe i futëm në çantë. Por tamam, kur donim të delnim, dy persona na ndaluan.

-Jemi prokurorë të SPAK-ut. Na e dorëzoni ne atë çantën dhe telefonat. Aty poshtë tek rruga është makina dhe shoëruesit për ju. 

Pa e kuptuar po hidhnim hapat me ritmin e tyre. Na krisi belaja në mes të ahirit. Kujtova me njëherë fjalët e gjyshit tim të ndjerë; “Kur ngrihet të kërcejë fukarai, çahet daullja.”

Shyqyri Fejzo-Hamburg-Gjermani     Nentor 2025.

---

Pas dy botimëve të mëparshme “Shqiptarët në Malë të Zi nga Kongresi i Berlinit e deri në vitin 1941”(2016) dhe “Ulqini në dokumentat malazeze nga viti 1880 e deri më 1915”(2018), ditë më parë Hajro Hajdari opinionit i prezantohet më botimin më të ri me titull “PRONAT DYPALËSHE të shqiptarëve në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Botuar nga Art Club-i, Ulqin, 2019.

Nail Draga

Nga vet titulli del se kemi të bëjmë me një temë interesante e cila deri më tash ka qenë pothuaj e panjohur për opinion e gjerë, andaj si e tillë është intriguese për lexuesit. Fjala është për pronat dypalëshe të qytetarëve të cilët jetojnë dhe punojnë në zonën kufitare në mes Shqipërisë dhe Malit të Zi. Fillimisht autori trajton semantikën e terminologjisë juridike të pronave dypalëshe e cila është trajtuar pak në literaturën juridike, andaj ka mbetur në margjina të çështjeve të tilla duke dhënë informacione të mjaftueshme në aspektin terminologjik dhe ate juridik. Me themelimin e shtetëve të pavaruara në shek.XIX, në Europën Juglindore në opinion u paraqit edhe koncepti i zonave kufitare, ku përveç të ndonjë rasti të veçantë nuk ka qenë objekt i hulumtimeve dhe studimeve të ndryshme shkencore.

Në këtë botim fillimisht autori trajton përcaktimin kufitar në mes Malit të Zi dhe Shqipërisë, duke filluar me Kongresin e Berlinit(1878) dhe më pas me Konferencën e Ambasadorëve në Londër(1913), më ç’rast vise e vendbanime shqiptare iu dhuruan Malit të Zi. Vendimet e tilla absurde të Fuqive të Mëdha ndikuan që një numër i konsideruar i popullsisë e viseve shqiptare të mbesin jashtë shtetit amë-Shqipërisë. Një veprim i tillë ishte në kundërshtim flagrant me të drejtën etnike e historike të popullit shqiptar ku padrejtësisht u vendos kundër vullnetit tyre. Dhe një veprim i tillë, ndikoj që Shqipëria të kufizohet më popullin e vet, si asnjë shtet tjetër në Europë.

Në lidhje me këtë çështje autori ofron të dhëna me interes, në diakroni e sinkroni para Luftës së Parë Botërore, pas saj deri në Luftën e Dytë Botërore dhe më pas që përmbyllet me vitin 1948. Në periudhat në fjalë janë arritur marrëveshje në mes dy vendëve ku si model pozitiv mund të shërbejë koha në mes dy luftërave botërore në mes Mbretërisë Jugosllave e asaj të Shqipërisë, ku janë miratuar marrëveshje të ndryshme të cilat ishin në favor të qarkullimit ndërkufitar të popullsisë në zonën kufitare e cila ishte kryesisht shqiptare. Fjala është për distancën 10km nga kufiri ku popullsia përkatëse në vendkalimet kufitare kalonte për të shkuar në treg, punimin e tokave, bartjen e prodhimeve bujqësore, përdorimin e kullosave etj. Përveç vendkalimeve zyrtare kufitare kanë ekzistuar edhe vendkalime kufitare jozyrtare, që ka të bëjë me perdorimin sezonal, kryesisht të prodhimeve bujqësore.

Kështu nëse analizojmë vendkalimet e tilla të zonës kufitare nga liqeni i Shkodrës e deri në Grykë të Bunës, del se kanë ekzistuar 8 vendkalime të tilla, ku nga to 4 ishin tokësore e 4 ujore. Një e dhënë e tillë dëshmon për demokracinë e ekzistuar praktike për qarkullimin ndërkufitar e dhënë kjo e cila nuk ka ekzistuar nga viti 1948 e më pas, kur kjo zonë humbi përmbajtjën e saj sepse kanë dominuar interesat ideologjike e jo ato kombëtare nga ana e shtetit amë-Shqipërisë, që ka pasur pasoja të mëdha për atë kohë, ku autori më të drejtë e quan “gjenocid social”.

Për përgatitjen e këtij botimi autori përveç literaturës profesionale të cilën e ka konsultuar, në veçanti ka përdorur materialet arkivore nga Arkivi Qendror i Shqipërisë dhe Arkivi Shetëror i Malit të Zi, të cilat pas hulumtimit dhe përpunimit të tyre ka ofruar të dhëna me interes, të cilat deri më tash kanë qenë të panjohura për opinionin e gjerë. Me interes janë prezantimi i materialeve të Komisioneve mikste shqiptaro-jugosllave për çështjet pronësore të cilat kanë qenë aktive deri në vitin 1948, duke përfunduar me vitin 1953. Po ashtu me vlerë të veçantë janë paraqitja e regjistrave të familjeve të shtetasve shqiptarë që kanë pronat në Jugosllavi, dhe e kundërta e shtetasve jugosllavë, më përkatësi të kombësisë shqiptare në Shqipëri. Regjistri i tillë ka vlerë të veçantë jo vetëm sa i përkët pronësisë së tokave përkatëse, por edhe shpërndarjën territoriale të tyre nga Shtoji i Ulqinit në jug e deri në Guci e Plavë në veri për gjatë zonës kufitare në gjatësi prej 172 km. Nga të dhënat e prezantuara del se më së shumti prona dypalëshe kanë shqiptarët nga Mali i Zi në Shqipëri rreth 4000 ha, ndërsa më pak kanë shqiptarët nga Shqipëria në Mal të Zi rreth 600 ha.

Pasi nga viti 1948, u prishën marrëdhëniet në mes ish-Jugosllavisë e Shqipërisë për shkaqe ideologjike dhe politike, pasojat e para u hetuan në zonën kufitare, sepse u pengua qarkullimi i lirë përmes lejës së kufinit dhe shfrytëzimit të pronave dypalëshe, duke mbetur zona të izoluara, të rrezikshme dhe të papërspektivë. Madje pronat e tilla humben përmbajtjën e mëparshme sepse shumë prej tyre u shtetëzuan, apo iu janë dhënë të tjerëve për shfrytëzim si kompensim për pronat e tyre në anën tjetër të kufirit. Kështu p.sh.në Anë të Malit, Krajë e gjetiu, pronat e tilla që ishin në shfrytëzim, njiheshin si “toka të Shqipnisë”, ku këtë tretman e vazhduan një periudhë të caktuar kohore, ndërsa më vonë u regjistruan në katastër si pronarë “legjitim” të tyre që ishte në kundërshtim flagrant ligjor, shtetëror dhe ndërkombëtar.

Ndërsa pas vitit 1990, me miratimin e pluralizmit dhe qarkullimit të lirë të personave në mes dy vendëve, filloi interesimi për pronat legjitime në të dy anët e kufirit. Në këtë aspekt ndonëse me një vonesë të konsideruar ekziston baza ligjore për të zhvilluar proceset e tilla gjyqësore, për të iu rikthyer pronat pronarëve legjitim, por mungon marrëveshja shtetërore në mes Shqipërisë dhe Malit të Zi, që nuk mund të arsyetohet më asgjë, përveç me pakujdësi dhe joseriozitet profesional. Sepse pavarësisht rrethanave shoqërore prona mbetët e shenjtë dhe si e tillë duhet të iu kthehet pronarëve legjitim. Vetëm ne këtë formë të veprimit përmes gjykatave vendore, shtetëtore e madje deri të ajo ndërkombëtare në Strasburg, do të eliminohej një padrejtësi e imponuar dekada më parë, që është në kundërshtim flagrant ndaj të drejtave legale e legjitime të qytetarëve të zonës kufitare.

Andaj, duke uruar autorin këtë botim e vlerësojmë në mënyrë të veçantë sepse është i pari me një përmbajtje të tillë, ku besoj së do të jetë një impuls pozitiv për hulumtues të tjerë që duan të merren me një çështje të tillë në zonën kufitare. Nuk ka dilemë së një çështje e tillë sa është profesionale është edhe kombëtare, sepse ka të bëjë me popullsinë shqiptare në zonën kufitare në të kaluarën e deri në ditët tona.

Pikërisht duke marrë parasysh këtë çështje duhet mbeshtetur të gjithë ata që do të angazhohen në studime e hulumtime të tilla në të ardhmën duke mbetur si mision profesional dhe kombëtar sepse punët tona nuk na i kryejnë të tjerët.

In memoriam

Hajrullah Hajdari (1949-2025)

Në Ulqin me 12 tetor 2025, në moshën 76 vjeçare vdiq Hajrullah Hajdari, jurist e studiues, autor i disa botimeve kryesisht nga fusha e historisë. Ka lindur në Bobosht-Krajë(1949), ku ka kryer shkollën fillore, të mesmen në Gjakovë ndërsa Shkollën e Lartë Administrative dhe Fakultetin juridik në Prishtinë. Eshtë marrë me hulumtimin dhe studimin e dokumentëve arkivore dhe ka marrë pjesë në konferenca të ndryshme shkencore.

Është autor i 6 librave: “Shqiptarët në Mal të Zi nga Kongresi i Berlinit deri në vitin 1941”, Ulqin, 2016; “Ulqini në dokumentët malazeze nga viti 1880 deri në vitin 1915”, Ulqin, 2018; “Pronat dypalëshe të shqiptarëve në Mal të Zi në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Ulqin, 2019; “Pozita kushtetuese-juridike dhe politike e shqiptarëve në Mal të Zi 1945-1990”, Ulqin,2021; “Shqiptarët në Mal të Zi nga Kongresi i Berlinit deri në vitin 1941”(Botim i dytë i plotësuar), Ulqin, 2021 dhe “Balshajt dhe objektët kishtare në goricat e liqenit të Shkodrës”, Shkodër, 2025.

Recensioni për librin “Pronat dypalëshe të shqiptarëve në Mal të Zi në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Ulqin, 2019, është shkruar në vitin 2019, ndërsa ribotohet në nderim të autorit.

Nga Rafael Floqi

Në çdo epokë të turbullt, lind një figurë që premton shpëtim. Në vitet e pasluftës, shqiptarët dëgjuan Enver Hoxhën të premtonte se do të hanin “me lugë floriri” — dhe përfunduan në një realitet të varfërisë, frikës dhe izolimit. Sot, në zemër të New York-ut, një version më modern i këtij premtimi po vjen nga krahët e majtë të politikës amerikane: Zohran Mamdani.

Në shekullin e mashtrimeve të sofistikuara, duket se qyteti ynë ka rënë sërish në grackën e “reformatorit me shpirt të pastër” që premton të çlirojë popullin nga zinxhirët e korrupsionit… ndërsa mpreh zinxhirët e vet. I paraqitur si simbol i ndershmërisë dhe si “zëri i njerëzve të thjeshtë”, Mamdani e ka kthyer fjalën “reformë” në mall të shtrenjtë elektoral. Por pas çdo slogani për “transport falas”, “banesa për të gjithë” dhe “shpresë për punëtorët”, qëndron e njëjta logjikë e rrezikshme e utopisë ideologjike: premtime të mëdha pa mekanizma reale për t’u mbajtur.

Nga protestat në politikë

Nga pankartat në rrugë tek fjalimet në podium, Mamdani ka ndërtuar figurën e “aktivistit që guxon”. Por në realitet, ai përfaqëson një brez të ri politikanësh që e ngatërrojnë idealizmin me aftësinë për të qeverisur. Çdo qytet mund të frymëzohet nga idealet, por asnjë qytet nuk mund të mbahet gjallë vetëm me to. Ai flet për “shpresë” dhe “drejtësi” me një pasion që ngjall simpati, por kur zbret në tokë, premtimet e tij duken të shkëputura nga realiteti ekonomik i qytetarëve. Nju Jorku nuk ka nevojë për poetë të sistemit, por për drejtues që kuptojnë se çdo ide ka një kosto, dhe çdo kosto bie mbi taksapaguesin.

Affordability – fjala që të gjithë e përdorin, por pak e kuptojnë

Në qendër të debatit politik amerikan qëndron një fjalë e vogël por e rëndë: affordability – përballueshmëria e jetesës. Në thelb, ajo nënkupton aftësinë e qytetarëve për të mbajtur një standard jetese të denjë, pa e kthyer çdo muaj në një betejë për mbijetesë. Republikanët dështuan në këtë drejtim sepse e reduktuan problemin në matematikë fiskale: ulja e taksave u paraqit si zgjidhje universale. Por tregu i lirë pa kontroll social nuk e bën jetën më të lirë – e bën më të ashpër. Ata harruan se affordability nuk është çështje ideologjie, por dinjiteti.

Në anën tjetër, progresistët si Mamdani bien në kurthin e kundërt: besojnë se çdo problem mund të zgjidhet me rritje shpenzimesh publike, pa analizuar pasojat ekonomike afatgjata. Nga një ekstrem në tjetrin, qytetari mbetet mes dy zjarreve — njëri që i ul taksat por i ngre çmimet, tjetri që i jep subvencione por i shtrëngon mundësitë.

Nga utopia tek realiteti

Historia ka treguar se ideologjitë që premtojnë barazi absolute përfundojnë duke krijuar një klasë të re privilegjuar. Premtimet për “transport falas” dhe “banesa për të gjithë” tingëllojnë bukur në slogane, por shpesh shndërrohen në varësi nga shteti dhe burokracia. Në Shqipërinë e Hoxhës, slogani i “lugës së floririt” solli dekada errësire dhe mungese. Në Nju Jorkun e sotëm, rreziku është ndryshe, por paralelizmi mbetet i njëjtë: premtime të ndritshme që fshehin pasoja të errëta.

Ideologjia si pasqyrë mashtruese

Politikanët si Mamdani nuk janë të korruptuar në mënyrën tradicionale. Ata janë të rrezikshëm sepse besojnë sinqerisht në iluzionin e tyre. Por sinqeriteti nuk është zëvendësim për kompetencën. Integriteti pa përvojë është si një fener pa dritë – frymëzon, por nuk ndriçon rrugën. Nëse republikanët humbën terren për shkak të arrogancës ekonomike, progresistët rrezikojnë ta humbasin për shkak të romantizmit ideologjik. Në të dy rastet, qytetari është ai që paguan çmimin – në taksa, në qira, dhe në shpresë të humbur.

Demokratët  dhe kanioni  Mamdani

Rasti Mamdani ka kthyer Partinë Demokrate në një arenë debati publik, ku kohezioni duket si një kujtim i largët. Disa e mbrojnë Mamdanin si një hero të drejtësisë, të tjerë kërkojnë shpejt masa disiplinore, duke e kthyer çështjen në një spektakël të hapur të mosmarrëveshjeve interne. Çarja midis fraksioneve progresiste dhe të moderuara nuk është thjesht një debat ideologjik; ajo tregon një mungesë të qartë udhëheqjeje dhe strategjie, duke lënë votuesit të hutuar dhe skeptikë për aftësinë e demokratëve për të menaxhuar çështje të ndjeshme. Në vend që të bashkohen rreth parimeve, partia duket e angazhuar më shumë në një lojë pushteti të brendshëm, duke i dhënë publikut imazhin e një organizate të shpërndarë dhe pa busull. Rasti Mamdani është reflektim i një dileme më të madhe: a mund demokratët të jenë një forcë e besueshme kur ndarjet e brendshme mbizotërojnë rendin publik?

Mësimi që nuk mësohet kurrë

Qytetet që harrojnë historinë janë të dënuara ta përsërisin atë në formë karikature.
Nju Jorku, me gjithë madhështinë dhe energjinë e tij, po rrezikon të bjerë në grackën e një idealizmi të vjetër me një fytyrë të re. Shpëtimtarët me slogane kanë kaluar shumë herë nga këtu. Disa kanë premtuar rend, të tjerë drejtësi, e të tjerë “revolucion”. Të gjithë, në fund, kanë lënë pas zhgënjim. Në fund të ditës, qytetarët nuk duan të hanë me lugë floriri. Ata duan të hanë me dinjitet, në një qytet ku premtimet maten me rezultate dhe jo me retorikë.

Nga Albert Vataj/

Kur fitoi Çmimin Nobel në moshën 43-vjeçare, filozofi që kishte shkruar për absurditetin e jetës nuk mendoi për famën apo lavdinë, mendoi për mësuesin e shkollës fillore që kishte besuar te një djalosh i varfër nga Algjeria, kur askush tjetër nuk e kishte bërë.

Më 17 tetor 1957, lajmi erdhi nga Stokholmi, Albert Camus ishte shpallur fitues i Çmimit Nobel për Letërsinë. Në moshën 43-vjeçare, ai u bë një nga laureatët më të rinj në historinë e këtij çmimi, i njohur si zëri moral i brezit të tij, autori që kishte shqyrtuar ekzistencën njerëzore në “I Huaji”, kishte medituar mbi solidaritetin gjatë epidemisë në “Murtaja”, dhe kishte përballuar absurditetin e jetës në “Miti i Sizifit”.

Bota letrare festoi. Telegramet vërshuan. Gazetarët kërkonin intervista.

Por mendimet e para të Camus-it nuk shkuan te fama, as te njohja ndërkombëtare, por te dy njerëz, te nëna e tij dhe te mësuesi i shkollës fillore që i kishte ndryshuar jetën. Më 19 nëntor 1957, rreth një muaj pas njoftimit, Camus u ul dhe i shkroi një letër Louis Germain-it, njeriut që kishte parë potencialin te një fëmijë i varfër katër dekada më parë. Albert Camus lindi në vitin 1913 në Mondovi, Algjeri, në rrethana që, sipas çdo gjase, do t’i kishin përcaktuar jetën. I ati, Lucien Camus, u vra në Betejën e Marnës në vitin 1914, gjatë Luftës së Parë Botërore, kur Albert ishte vetëm një vjeç. Nëna e tij, Catherine, ishte pjesërisht e shurdhët, pothuajse analfabete, dhe punonte si pastruese për të mbajtur gjallë dy djemtë e saj.

Ata jetonin në një lagje punëtore të Algjerit, Belcourt, në një apartament pa drita elektrike dhe pa ujë të rrjedhshëm. Në shtëpi nuk kishte libra. Arsimi përtej shkollës fillore ishte një luks i paarritshëm për fëmijët e varfër, shumica e linin shkollën herët për të punuar e ndihmuar familjen.

Sipas çdo gjase, edhe Albert Camus do ta kishte ndjekur të njëjtin fat, pak arsim fillor, punë krahu, një jetë e varfër dhe pa horizonte. Por Louis Germain pa diçka tjetër. Ai ishte mësuesi i Camus-it në école communale, shkolla publike fillore e Algjerit. Germain vuri re inteligjencën e qetë të djalit, kureshtjen, mendjen e mprehtë që fshihej pas kushteve që zakonisht varrosnin çdo mundësi. Ai nuk e mësoi vetëm, ai besoi tek ai.

Kur erdhi koha e provimit të bursës që përcaktonte pranimin në lycée (shkollën e mesme), Germain e përgatiti vetë pas mësimit, duke e ndihmuar çdo ditë dhe duke refuzuar të pranonte që varfëria duhej të ishte fati i tij. Madje shkoi të bisedonte me Catherine Camus, për ta bindur që, pavarësisht nevojës ekonomike, ta linte Albertin të vazhdonte shkollën.

Camus kaloi provimin. U pranua në lycée, më vonë në universitet, dhe u bë një nga shkrimtarët e filozofët më të rëndësishëm të shekullit XX.

Dekada më vonë, kur mori vesh për Çmimin Nobel, Camus kujtoi. Mes urimeve nga intelektualë, politikanë dhe figura letrare, ai siguroi të shkruante një letër për mësuesin që e kishte bërë gjithçka të mundur.

Letra drejtuar Louis Germain është ruajtur dhe mbetet një nga dokumentet më prekëse të historisë së letërsisë. Camus shkroi:

“I dashur zoti Germain,

Lashë që zhurma e këtyre ditëve të qetësohet pak përpara se t’ju flas nga thellësia e zemrës.

Sapo më është dhënë një nder shumë i madh, që as nuk e kam kërkuar e as e kam merituar. Por kur dëgjova lajmin, mendimi im i parë, pas nënës sime, ishte për ju. Pa ju, pa dorën tuaj të dashur që u shtri drejt djalit të vogël të varfër që isha, pa mësimet dhe shembullin tuaj, asgjë nga kjo nuk do të kishte ndodhur.” Dhe mbylli me fjalë të thjeshta, por të thella:

“Ju përqafoj me gjithë zemër.”

Nuk ishte një gjest protokollar apo për publicitet. Germain ishte një mësues i dalë në pension në Algjeri, pa ndikim apo pozitë. Letra ishte personale, e përulur dhe e mbushur me mirënjohje të sinqertë. Germain iu përgjigj me ngrohtësi e përulësi, duke i shkruar se ndihej krenar, por se suksesi i Camus-it i përkiste karakterit dhe përpjekjes së tij. Korrespondenca e tyre vazhdoi deri në vdekjen e Germain-it.

Ajo që e bën këtë histori kaq prekëse nuk është vetëm mirënjohja, por ajo që zbulon për vetë Camus-in. Ja një njeri që kishte shkruar për absurditetin e jetës, për mungesën e kuptimit të lindur të botës, për domosdoshmërinë e krijimit të një qëllimi në një univers të ftohtë. E megjithatë, në momentin e lavdisë më të madhe, reagimi i tij nuk ishte filozofik , ishte thellësisht njerëzor. Camus nuk harroi kurrë apartamentin pa libra, nënën që s’mund t’i lexonte, varfërinë që duhej ta kishte mbytur. Dhe as mësuesin që pa përtej gjithë kësaj, që njohu diçka për t’u ushqyer.

Në një botë ku suksesi shpesh sjell amnezi për origjinën, ku njerëzit e arritur largohen nga rrënjët e tyre, Camus bëri të kundërtën. Ai e pranoi hapur prejardhjen e tij punëtore, nderoi nënën analfabete, dhe siguroi që një mësues i vjetër të dinte se nuk ishte harruar kurrë. Letra drejtuar Louis Germain zbulon diçka thelbësore për karakterin e tij, se madhështia e vërtetë përfshin kujtimin e atyre që të ndihmuan të ngjitesh; se ndriçimi intelektual nuk kërkon harrimin e rrënjëve; dhe se ndonjëherë, gjesti më fisnik i një njeriu të suksesshëm është thjesht të thotë “faleminderit” dikujt që kurrë nuk do të bëhet i famshëm. Albert Camus vdiq në një aksident automobilistik në janar 1960, vetëm tre vjet pas Çmimit Nobel. Ishte 46 vjeç.

Por në ato vite të fundit, ai bëri diçka që vlen më shumë se çdo arritje letrare: nderoi lidhjet njerëzore që e bënë të mundur veprën e tij.

Filozofi që shkroi për krijimin e kuptimit në një botë absurde, na tregoi saktësisht se si bëhet kjo, përmes mirënjohjes, kujtesës dhe mos-harrimit të duarve që na ngritën kur ishim ende shumë të vegjël për t’u ngritur vetë.