Sot ditëlindja e themeluesit të shkollës moderne të historiografisë shqiptare, bashkëthemeluesit dhe kryetarit historik të Akademisë së Shkencave, Aleks Buda

#Ashsh

#institutetealbanogjise

#AleksBUDA

Kryesia e Akademisë së Shkencave nderon sot, në ditën e lindjes, figurën shumëplanëshe të Aleks Budës, me emrin dhe veprën e të cilit lidhet lindja dhe shndërrimi në shkollë i albanologjisë vendëse; formulimi e argumentimi i tezave themelore të saj; ngritja e institucioneve të specializuara për kërkime të thelluara në historiografi, etnogjenezë, arkeologji dhe disiplina të tjera; prijës i studimeve shqiptare për Mesjetën, lashtësinë dhe momentet kyçe të historisë kombëtare, duke përfshirë Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe luftën antifashiste; “i martuar me historinë e i dashuruar me arkeologjinë”; personifikim i arritjeve më cilësore të dijes shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të e në vijim; mentor i disa brezave të historianëve në Shqipëri e Kosovë; figurë referenciale për albanologjinë në Botë; bashkëthemelues dhe kryetar historik i Akademisë së Shkencave prej fillimit deri sa ishte në jetë.

Josip Rela është shkrimtar shqiptar. Shkollën e mësuesisë e kreu në Zarë. Ka punuar si mësues në disa qytete të Kroacisë; drejtor i Teatrit Popullor në Zarë; njohës i mirë i jetës, i historisë dhe i gjuhës arkaike të arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Fillimet e dramës shqiptare në Jugosllavi gjenden, jo brenda Kosovës, por në bregdetin e largët dalmat. Ashtu si poeti dhe tregimtari i hershëm Shime Deshpali (1897-1981), edhe Josip Vlladoviq Rela (1895-1966) lindi dhe u rrit në fshatin Arbënesh/Arbanasi (Borgo Erizzo), më pas rrethinë e Zarës (Zadar). Fshati u themelua në vitin 1726 nga shqiptarët e ardhur prej Brisku dhe Shestani në perëndim të liqenit të Shkodrës.

Rela në vendlindje kreu arsimin fillor dhe Shkollën normale. Në fillim punoi si mësues në ishullin Rab. Më vonë u bë drejtor teatri dhe drejtor shkolle në Zarë. Gjatë Luftës së Parë Botërore u angazhua për themelimin e shkollave shqipe në Vuthaj, Triesh, Priftën dhe Arzë (Malësi e Madhe).

Ishte poet, prozator dhe dramaturg i shquar. Shkroi poezi, tregime dhe komedi e drama. Është autor i 16 dramave në gjuhën shqipe. Më e njohura prej tyre është “Nita” (1954). Kjo dramë është e pëlqyer nga shumë lexues dhe është luajtur shpesh nga grupe teatrore në Kosovë.

Rela konsiderohet themelues i dramaturgjisë shqiptare në ish-Jugosllavi. “Nita” e Josip Relës është e para dramë e shkruar dhe e botuar në shqip në Jugosllavi.

Në vitin 1952, në revistën “Jeta e re” u botua drama e tij e parë “Martesa”. Kryevepra e tij, drama “Nita”, u botua në vitin 1954. Pas kësaj u ribotua disa herë në Prishtinë dhe në Tiranë. Në vitin 2014 u botua në Zarë në dy gjuhë – në shqip/arbërisht dhe në kroatisht. U vendos në skena teatrore nga grupe amatore dhe profesioniste.

* * *

Josip Rela ka botuar në shumë revista letrare shqipe të Kosovës. Veprat e përmbledhura të tij u botuan me titullin: “Vepra I, Dramat”, 1968 dhe “Vepra II, Poezi, prozë dhe shkrime të tjera”, 1968. Krijimet e Relës përbëjnë orvatjet e para serioze të dramës në gjuhën shqipe në Jugosllavi.

Krijimet letrare: “Kungulli” (1953), “Nita” (1954), “Lundërza e Jozhës” (1962), “Zani i fëmiut” (1963), “Vjersha” (1964), “Dila” (1965), “Dy drama” (1965), “Fisi i mallkuem” (1966), “Tallaset e dybejës” (1966), “Sot tetë ditë” (1968).

* * *

“Nita” – Është tragjedi në katër akte e cila evokon fatin tragjik të një vajze nga Brisku, e cila është zënë ngushtë midis dëshirave të saj dhe kanunit. Nitën e rrëmben një ushtar turk, por e shpëton Zefi, i cili e vret ushtarin. Për të shpëtuar nga hakmarrja e turqve, i gjithë fshati shtrëngohet të marrë arratinë. Vetëm Zefi, pasi u ka dhënë fjalën se do t’i ndjekë, mbetet në fshat, kurse Nita ia jep fjalën se do ta presë. Kalojnë tre vjet. Ajo i kishte humbur shpresat se do të takohej me Zefin. Për t’i shpëtuar trysnisë që po i bëhej për t’u martuar me dikë tjetër në vendin e ri ku kishin vajtur dhe për ta mbajtur fjalën e dhënë, sipas kanunit, Nita bëhet virgjineshë. Gjendja bëhet dramatike kur pas kohe mbërrin dhe del në skenë Zefi.

E dëshpëruar, Nita e shkel betimin, diçka kjo që nuk mund të merrej me mend në shoqërinë tradicionale shqiptare. Ndonëse Zefi në fund arrin t’i bindë pleqtë e fshatit se Nita kishte bërë një betim tjetër më parë për ta pritur dhe se kanuni nuk duhet zbatuar në mërgim.

Nita nuk gjen rrugë tjetër pos të vrasë veten.

Shënim: Virgjinat – Vajza të cilat sipas një zakoni të lashtë, për arsye të forta (p.sh. për ta marrë gjakun e vëllait a të atit, kur familja nuk kishte meshkuj të tjerë) zotoheshin botërisht se nuk do të martoheshin. Viheshin tërësisht apo pjesërisht si burrat, merrnin një emër mashkulli, rrinin ndër burra, pinin duhan, nuk bënin punë shtëpi, por ruanin bagëtinë, shpeshherë mbanin edhe armë. Në epikën popullore përmenden raste kur virgjinat kanë luftuar me trimëri të rrallë. Autorë të ndryshëm kanë përshkruar raste të kësaj dukurie të lashtë edhe në shekullin XX në Mat, Mirditë, Kurbin, Lumë, Malësi të Madhe, në Kosovë etj. Kohët e fundit me studimin e kësaj dukurie janë marrë edhe antropologu holandez Rene Gremo (René Grémaux, 1952- ) si dhe studiuesja e Mbretërisë së Bashkuar Antonia Jung (Antonia Young, 1936-2012), autore e studimit :

– “Sistemet fisnore të Shqipërisë së Veriut: Një studim historik i formimit dhe i konfliktit të identitetit etnik në luginën e lumit Shala”, (2005);

“Northern Albanian Tribal Systems: An Historical Study of Ethnic Identity Formation and Conflict in the Shala River Valley”, (2005);

– “Virgjëreshat e Betuara Shqiptare (Veshje, Trup, Kulturë)”;

“Albanian Sworn Virgins (Dress, Body, Culture)”.

* * *

POETI DHE TREGIMTARI SHIME DESHPALI

Shime Deshpali (Arbpënesh/Arbanas, Zarë, 16 shkurt 1897 – Zarë, 16 janar 1981) lindi dhe u rrit në fshatin Arbënesh/Arbanasi (Borgo Erizzo), më pas rrethinë e Zarës (Zadar). Është bashkëkombës dhe bashkëqytetar i dramaturgut Josip Rela.

Shime Deshpali është muzikant dhe shkrimtar. Lindi më 16 shkurt 1897 në Arbënesh/Arbanas afër Zarës. Vdiq më 16 janar 1981. Në vitet 1912-1915 u shkollua në Preparandën e Zarës ku mori edhe formimin muzikor. Te F. Lederer mësoi pianon dhe harmoninë, te F. Spade mësoi violinën, te J. Chládeka për dirigjent dhe instrumentim ndërsa te K. Mohr – kontrapunktin. Gjatë Luftës I Botërore (1915-1918) e ndërpreu shkollimin për shkak të vajtjes në luftë. Pas kthimit në Zarë vazhdoi të mësonte privatisht te F. Ledereri. Në vitet 1921-1943, në ishujt Hvar, Rab, Pag dhe Bllatë të Korçullës veproi si organizator i jetës muzikore, dirigjent, kompozitor dhe pedagog. Në vitin 1943 u bë drejtues artistik i grupit kulturor artistik të rrethit të Dubrovnikut. Në vitet 1944-1945 – dirigjent i orkestrës së Teatrit të Qarkut në Dubrovnik. Në vitin 1945 kthehet në Zarë dhe emërohet drejtues i Teatrit Popullor. Në vitet 1946-1973 iu përkushtua punës pedagogjike. Në Shkollën e muzikës të Zarës ligjëroi teorinë e muzikës. Në vitet 1946-1947, në gjimnazin klasik të Zarës ligjëroi edukimin muzikor. Në vitin 1947, në Shkollën e mësuesisë ligjëron teorinë e muzikës. Në vitin 1946 ka qenë dirigjent i Korit muzikor qendror të të rinjve, pastaj dirigjent i korit të përzier të Fakultetit Filozofik. Prej vitit 1951, dirigjent i korit të përzier të Shoqërisë kulturore arsimore “Arbanasi” me të cilin realizoi paraqitje të çmueshme. Kompozoi vepra për orkestrën me hark etj.

Gjashtë këngë korale iu botuan në përmbledhjen “Këngë shqiptare”, Prishtinë 1973. Shprehjen kompozicionale e zhvilloi duke u mbështetur në folklor. Shkroi poezi dhe tregime në të folmen e arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Veprat: “Tregime arbnore”, Prishtinë 1966 dhe përmbledhjet poetike “Agimet dhe parabramjet e Arbneshit, Prishtinë 1969; “E vërteta”, Prishtinë 1972, me temë nga jeta e arbëreshëve të Zarës.

Dashuria për gjuhën dhe zakonet arbëreshe, lartësimi i virtyteve morale të arbëreshëve kanë qenë tema kryesore të shkrimeve të Shime Deshpalit. Shkrimet e tij shquhen nga nota romantike, çiltërsia e ndjenjave dhe thjeshtësia e shprehjes.

Hartoi këngë dhe libretin e muzikën e operës me temë patriotike “Vana”, të cilën e la të papërfunduar.

* * *

Shime Deshpali ka pasur tre fëmijë, dy djem dhe një vajzë. Që të tre kanë qenë muzikantë, kompozitorë, dirigjentë.

– Pal/Pavle Shime Deshpali (Bllato/Blato, ishulli Korçullë/ Korçula, Kroaci, 18 qershor 1934 – Zagreb, 16 dhjetor 2021) ka qenë dirigjent, kompozitor, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kroacisë, djalë i Shime Deshpalit;

– Valter Shime Deshpali (Arbënesh/Arbanas, Zarë; 5 nëntor 1947 – Zagreb, 9 prill 2023) ka qenë violonçelist dhe profesor në Akademinë e Muzikës në Zagreb; një prej muzikantëve më të shquar kroat të shekullit XX, me prejardhje arbënesh, djalë i Shime Deshpalit;

– Maja (Maria) Shime Deshpali-Begoviq (Bllato/Blato të Korçullës/Korçula*, 6 maj 1942- ) ka qenë violiniste dhe pedagoge, e bija e Shime Deshpalit;

Shënim: Korçulla është ishull kroat në Adriatik; supozohet se aty ka lindur hulumtuesi dhe udhëpërshkruesi venedikas Marko Polo (1254-1324); Në vitet 1271-1295 udhëtoi nëpër shumë vende të botës.

* * *

Takimi me Shime Deshpalin – Studentët shqiptarë që studionin në Universitetin e Beogradit tuboheshin në Klubin “Përpjekja”, me seli në Qytetin e Studentëve në Beogradin e Ri. Në vitin 1979 Klubi i sipërthënë vendosi të mbajë një koncert me këngë dhe valle popullore shqiptare në Zarë. Koncerti do të mbahej për arbëneshët/arbanasit e Zarës, por edhe për qytetarët në përgjithësi. Mbajtja e koncertit u miratua nga organet kompetente të pushtetit vendor të Zarës. Hyrja ishte falas. Për shkak të interesimit të madh, koncerti duhej të mbahej, jo në Pallatin e kulturës por në sallën e sporteve që merrte rreth dhjetë mijë shikues. Klubi e kishte edhe revistën e vet me të njëjtin emërtim – “Përpjekja”. Aty botonin studentët, por edhe disa krijues letrarë të Kosovës, themelues të dikurshëm të “Përpjekjes”.

Organizuesit e koncertit më ngarkuan të takohem me Shime Deshpalin për ta ftuar në koncert. Njëherazi, në cilësinë e kryeredaktorit të revistës, të bëja një intervistë me muzikantin dhe shkrimtarin. Arbëneshi/arbanasi Bruno Duka ma dha numrin e telefonit dhe ma tregoi adresën e shtëpisë. Të gjithë arbëneshët/arbanasit, i madh e i vogël, me të cilët jemi takuar, flisnin shqip rrjedhshëm.

Shime Deshpali më priti me bujari. Pos shërbyeses, s’kishte kush tjetër në shtëpi. U përshëndetëm dhe i këmbyem fjalët e para të njoftimit të ndërsjellë. Ndërkohë, në një hapësirë të sallonit të madh më ra në sy monumenti i Gjergj Kastriotit mbi kalë. Ishte me përmasa mbi një metër i gjatë dhe po aq i lartë. S’kisha parë monument mbi kalë përmasash të tilla.

Pa humbur kohë, i thashë: “Maestro! Kemi ardhur për tri arsye”:

– t’Ju vizitojmë, t’Ju takojmë dhe t’Ju përshëndesim;

– t’Jua dorëzojmë ftesën e studentëve të “Përpjekjes” që të merrni pjesë në koncertin që do të mbahet sonte në orën 19 e 30 minuta në sallën e sporteve të qytetit; si dhe

– të realizojmë një intervistë për jetën Tuaj si muzikant dhe si shkrimtar, për familjen Tuaj, si një familje kompozitorësh si dhe për historinë dhe të tashmen e arbëneshve/arbanasve.

Ia bëra me dije se intervista do të botohej në revistën “Përpjekja” të Klubit.

Ndërkohë hyri shërbyesja me një shishe konjaku “Skënderbe” dhe me tri gota të vendosura mbi një tabaka.

Ia bëra me dije se para se të vinim tek ai, studentët, rreth dyzet sish, bënë homazh dhe vendosën lule mbi varrin e Josip Relës.

Deshpali u falënderua për vizitën. Për shkak të moshës nuk mund të vinte në koncert. Më pyeti në bëhet fjalë për koncert muzike klasike. I tregova se evenimenti muzikor ka të bëjë me këngë dhe valle popullore shqiptare. Etnografia, veshjet popullore shqiptare dhe koreografia e reflektojnë realitetin popullor kombëtar.

Me të dëgjuar për përmbajtjen e koncertit, u mallëngjye. Kishte dëshirë të madhe të shihte, të dëgjonte dhe të shijonte një koncert të gjallë me këngë, valle dhe veshje popullore shqiptare.

Para se të fillonte intervista, përgjegjësi për çështje të pajisjeve teknike, Fran Prelvukaj i përgatiti mjetet teknike të incizimit të zërit.

Në fillim poeti foli për jetën e vet dhe të familjes së vet. E ngriti lartë personalitetin e Josip Relës. Tregoi se ishte takuar disa herë me akademikun Idriz Ajet (Tupallë, Medvegjë, Kosovë lindore, 26 qershor 1917 – Prishtinë, 13 shkurt 2019).

Pjesa kryesore e intervistës kishte të bënte me të kaluarën dhe të tashmen e arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Revistën “Përpjekja” me intervistën e botuar ia dërguam Deshpalit pas një muaji, në rrugën postare.

* * *

Shumë arbëneshë/arbanas që ende jetojnë në atë pjesë të Zarës, sot e kësaj dite flasin shqip. Shumë rrugë dhe institucione mbajnë emra personalitetesh të historisë dhe të kulturës shqiptare. Për shembull Rr. “Bregdeti”, Rr. “Fra Gjergj Fishta” etj. Në një pjesë të Zarës ndodhet edhe busti i Shime Deshpalit.

Prof. Xhelal Zejneli

Satirë nga Rafael Floqi

Në një ceremoni që mund të përshkruhet vetëm si një përzierje e një filmi historik dhe një komedie të zezë, përurimi i një përmendoreje të heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti në Hora e Arbëreshëve në Itali ka ndezur një ortek polemikash në rrjetet sociale. Dhe si për t’i hedhur benzinë zjarrit, në ceremoni merrte pjesë edhe Elisa Spiropali, e njohur ndryshe si “Mamica” nga shefi i saj, Edi Rama.

Problemi? Portreti në shtatoren e Skënderbeut nuk ngjante aspak me atë që jemi mësuar të shohim. Në fakt, shumëkush që ka parë videot e Elisës, të stolisur me kostum kombëtar arbëresh dhe me skufje në kokë, duke prerë shiritin e përurimit, është befasuar me ngjashmërinë që “Skënderbeu” kishte me liderin që drejton prej më shumë se një dekade Shqipërinë. Po, po, e lexuat mirë. Skënderbeu i ri duket si Edi Rama!

Dhe si për të shtuar kripë në plagë, vepra titullohej “Rilindje”. Kaq është dashur që të shpërthejnë memet që ironizonin delirin e Edi Ramës. Nga Facebooku në TikTok, çështja kaloi në sferat politike. Lideri i opozitës, Berisha, nuk e humbi rastin të tallet me delirin e Ramës që i duket vetja si Skënderbeu, prandaj porosit monumente që i ngjajnë portretit të tij. E menjëhershme ishte përgjigjja nga qeveria. Ministri i shtetit, Taulant Balla, që ndonëse u degradua nga kryeministri, e ka të palëkundur servilizmin ndaj tij, reagoi duke mbrojtur jo shefin, por autorin kosovar të monumentit dhe arbëreshët e Italisë që e kanë pranuar atë në gjirin e tyre. “Ç’faj kanë ata që kalit gërmuq të Rrugës së Shpresës së kotë dhe kujdestarëve të patkonjve të tij, u fanepset Edi Rama kur shohin Skënderbeun,” shkroi ai.

Në pamje të parë, qeveria shqiptare, Rama dhe Mamica e tij, teorikisht nuk kanë pasur shanc të ndikojnë mbi atë se si do dukej monumenti. Ai që është vënë në bashkinë e Hora e Arbëreshëve është një vepër e skulptorit kosovar Gëzim Muriqi. Ai është një kopje e të njëjtit monument që e kanë porositur shqiptarët e Zvicrës dhe më parë është vendosur aty si përkujtim për heroin kombëtar. Pra, në këto kushte, mundësia e ndikimit mbi zgjedhjen artistike është e vogël.

Por historia nuk mbaron këtu. E para, sepse portreti i Skënderbeut nuk është ai tipiku. E dyta, sepse rastësisht vepra quhet “Rilindje”. Dhe e treta, sepse sipas disave, aty shquhen tipare të autokratit shqiptar.

Por kjo do të ishte një polemikë që do të shuhej këtu, nëse deliri i Edi Ramës për t’u krahasuar me heroin kombëtar të shqiptarëve nuk do të kishte qenë një mani që zgjat prej disa vitesh. Vetëm sot ne kuptojmë se britma ngazëlluese e Elisës në 2017-ën, për ta quajtur të adhuruarin e saj Skënderbe, së njëjtës Elisë që shkoi për të përuruar bustin tek arbëreshët, nuk ka qenë nga koka e saj. Herë me humor dhe me ironi, Rama e ka rimarë shpesh këtë fabul për ta ngulitur më mirë në kokat e njerëzve.

Këmbëngulja e tij për ta thirrur Mamica, atë që së fundi e gradoi si kryetare Kuvendi, duket sikur bëhet me qëllim për ta përsëritur fabulën e Skënderbeut. Pak ditë pas fitores së Benet Becit në Shkodër, kryeministri e thirri atë në një podcast. Aty ai Elisën e thërriste në mënyrë normale si Mamica.

Të njëjtën fabul kishte përsëritur Rama edhe gjatë një takimi në sallë të madhe me socialistët e Shkodrës. “Kam pasur disa diskutime me Mamicën,” tha ai fillimisht dhe pastaj për ta përforcuar shtoi gjoja si me naivitet: “Oh, ju e njihni si Elisa…”.

Edhe në raste të tjera, kur i jepet mundësia, kryeministri e porosit regjinë televizive të PS dhe këshilltarët e tij mediatikë ta fokusojnë në ekran me bustin e Skënderbeut mbrapa. Gjatë një takimi elektoral para zgjedhjeve të 2021, ku PS e zhvilloi mbledhjen tek kompleksi i Gjergj Lucës në Labinot, gjatë gjithë fjalës së Ramës koka e tij transmetohej live duke pasur Skënderbeun përkrah.

Aq e dukshme është kjo mani sa i ka rënë në sy edhe shtypit të huaj. Në një shkrim kritik për kullat korruptive të Tiranës, që bëri gazeta serioze britanike “The Guardian”, aty përmendjen me ironi edhe një kullë: ajo që po ngrihet përkrah 15 katshit që pretendon se është formësuar sipas fytyrës së Skënderbeut por që nuk përjashtohet të japë edhe shëmbëlltyrën e Ramës. 

Sidoqoftë në Itali kryetari i bashkisë, Rosario Petta, gjatë fjalës së tij theksoi rëndësinë e kësaj ngjarjeje, duke uruar të gjithë bashkëqytetarët arbëresh, afër dhe larg.  “Kanë kaluar plot 536 vjet që nga 30 gushti 1488, data e themelimit të Horës, dhe ende sot, ashtu si atëherë, feja, riti, gjuha, kultura dhe traditat janë përcjellë nga brezi në brez. Pasuria kulturore e ne arbëreshëve në tokën italiane është unike dhe duhet të ruhet e të vlerësohet”, tha ndër të tjera ai.

Shoqata “Hora e Skënderbeut”, e cila u angazhua për gati dy vite për realizimin e kësaj shtatoreje, e përshkruan ngjarjen si një moment kulminant në historinë e komunitetit arbëresh, duke theksuar se trashëgimia kulturore arbëreshe në tokën italiane është unike dhe duhet të ruhet dhe vlerësohet me kujdes.

Pra, kuptohet lehtë se polemika e sotme nuk ka lindur nga hiçi. Deluzionet e madhështisë janë besime të rreme ku individët mendojnë se zotërojnë fuqi, rëndësi ose aftësi të mëdha, pavarësisht dëshmive për të kundërtën. Këto deluzione shpesh shoqërojnë gjendjet e shëndetit mendor si skizofrenia, çrregullimi bipolar ose disa lloje të demencës.

Kur bëhet fjalë për monumentet, iluzionet e madhështisë kanë ndikuar historikisht në ndërtimin e strukturave madhështore. Udhëheqësit me vetëvlerësim të fryrë kanë porositur ndërtesa monumentale për të shfaqur fuqinë dhe trashëgiminë e tyre. Për shembull:

Faraonët, të konsideruar si perëndi në Tokë, ndërtuan piramida masive si varre për të demonstruar statusin e tyre hyjnor dhe për të siguruar trashëgiminë e tyre.

Mbreti Louis XIV i Francës, i njohur për imazhin e tij madhështor për veten, e zgjeroi këtë pallat për të pasqyruar fuqinë dhe kontrollin e tij absolut.

Taj Mahal edhe pse i ndërtuar nga dashuria, vizioni madhështor i perandorit Shah Jahan për këtë mauzoleum pasqyronte gjithashtu dëshirën e tij për të lënë një trashëgimi të qëndrueshme.

“Unë absolutisht nuk më pëlqen dhe nuk dua askënd” (Unë nuk dua asgjë dhe askënd), e cila është e barasvlefshme (pasi “Unë dua asgjë dhe askënd”) ‘nga pikëpamja psikologjike, thotë Frojdi, Kjo është puna e megalomanisë në fushën e paranojës: “megalomania korrespondon, thotë ai, me zotërimin psikik të kësaj sasie libidoje”. Më në fund, në vitin 1915, në kapitullin XXVI të Hyrjes në Psikanalizë (“Teoria e libidos dhe narcisizmit”), Frojdi kujton se format e paranojës, sipas përmbajtjes së tyre, “përshkruhen si megalomani. iluzionet e persekutimit, erotomania, deluzionet e xhelozisë etj. ” Këto struktura jo vetëm që simbolizojnë ambiciet e sundimtarëve, por gjithashtu shërbejnë si kujtesë të qëndrueshme të madhështisë së tyre të perceptuar. 

Ndofta monumenti i autorit kosovar Gëzim Muriqi mund të mos ketë lidhje me të. Por një model fake i Edi Ramës, ndoshta emërtimi i tij “Rilindja” dhe pjesëmarrja e Elisës në promovim mund të jenë krejt rastësore, por ama Mamica vijon të jetë një provë se sa herë thërret për Skënderbeun e sotëm, po aq herë bën më lart në karrierë. 

Dhe ky monument në modelin e tij fake dhe në ngjashmërinë e pamohueshme me Edi Ramën, ka qenë plehu që ka shtuar pjellorinë e memeve në mediat sociale. Sa një arbëresh pyeti si me naivitet me shaka:

-Pse monumenti i Skënderbeut filloi të mbante syze? 

-Sepse donte të shihte nëse i ngjante vërtet Edi Ramës!

Agim Baçi/

Rrallherë mund të ndodhë që të trembesh nga një faqe libri. Më saktë nga një fjali e shkruar. Por ja që shkrimtarja Ayn Rand nuk të kursen nga kjo tronditje.

Çfarë mund ta shkaktojë një katastrofë tërësore për njerëzit: të kërkosh të unifikosh mendjen dhe pamjen e anëtarëve të një shoqërie, deri sa të besosh se ka edhe “dashuri me urdhër!”? Nëse arrin të shkosh te “një shoqëri që dashuron me urdhër!”, atëherë me shumë mundësi je në rrugë për në greminë. Sepse kur ta përcaktojnë dhe Dashurinë, nuk ka më asgjë të jetë e jotja, ose ka vetëm hiçasgjë. Në një shoqëri të tillë mungon tërësisht Njeriu.

Jeta në rrëfimin e Rand nuk nis me emër njeriu, por me numër – pra veçse me kokëtundës, pa ndjenja. Në sfond, si për të plotësuar gjithë telajon ku shtrihet rrëzimi i Njeriut, qëndron “dhoma e çiftëzimit”. Jeta dhe puna s’të përkasin më ty. Janë pronë e të gjithëve. Mendimet duhet të jenë njëlloj. Dashuritë njëlloj. “Shkelja e nenit për Preferenca të Barabarta” është krim që ndëshkohet. Por a mundet që të duam njëlloj? A mund të kemi ndjesi të barabarta për këdo?

Nëse do besonim se ka dashuri njëlloj, përjetim njëlloj, atëherë je thjesht në një gënjeshtër të madhe, pavarëshsit nëse e she ti apo jo.

Dhe Ayn Rand, njohëse e shoqërisë totalitare, ka përshkruar ngjyrat e errëta që vijnë nga humbja e përditshme e njerëzores në një shoqëri “ideologjike-diktatoriale”. Në fakt, duket sikur Rand na fton që në fillim përballë telajos së bardhë dhe sheh vetë se si pak e nga pak autorja plotëson pikturën me humbjen e çdo vetie njerëzore. Natyrisht është një pikturë e zezë, ku janë zënë hapësirat e së bardhës. Siç është dhe vetë kopertina e sugjeruar thuajse në të gjitha botimet e këtij libri, ku gjithçka është e zezë – madje më e errëta e së zezës. Ka humbur fjala “Unë”. “Barazia 72521” është thjesht një dallim, por nuk është person. Eshtë “një prej të tjerëve”. Eshtë rritur pa nënë, pa baba, në një turmë që e udhëheq drejt një bote ku humb gjithçka individuale.

Shqiptarët, për fat të keq, kanë fjetur për dekada në këtë shtrat absurd të humbjes së fytyrës së tyre. Dhe shenjat e atij gjumi i kemi mbartur edhe pas më shumë se tridhjetë vitesh nga ai zgjim, pasi nuk arritëm të dilnim nga ajo errësirë me njerëz që të besonin se mund të kishin mendimet e tyre, idetë e tyre. Shumica thjesht kishte krijuar bindjen se çdokush duhej të ishte ushtar i partisë.

Por çndodh me personazhin tonë “Barazia 72521”? Ai zbulon Elektricitetin dhe Librin. Nga ky kontakt ai nis të mendojë. Dhe autorja duket sikur na thotë: Eshtë një kapërcim i madh të lejosh veten të mendosh në atë botë absurdi! Elektriciteti dhe libri vijnë si një metaforë që ndez llampat tona të brendshme. Drita dhe Libri janë zbulimi i “Un”-it dhe “Ego”-s. Dhe njeriu nis të shohë dhe mendojë.

Cila është dëshira më e fortë e diktaturës ndaj njerëzve të republikës së saj: të mos mendojnë ndryshe nga ajo që sugjerojnë partia, të mos shohë më tutje se ç’i kërkohet nga partia. Pse? Sepse ashtu ata kontrollohen më mirë.

Sepse nëse nuk ka dashuri, nuk ka as mëshirë. Nuk ka as Njeri, ndaj dhe gjithçka ndaj kujtdo mund të justifikohet lehtësisht.

Dhe çfarë ka ndodhur në një shumicë dërrmuese te ata që kaluan vite jete nën diktaturë duke aprovuar apo vepruar vetëm me urdhër, edhe kur i merrnin tjetrit jetën, familjen, pronën? Ka ndodhur ë të triumfojë formula trishtuese: “Aq munda të bëja!”. E në emër të gënjeshtsës ndaj së shkuarës sonë, kemi vijuar të mos guxojmë t’i shkojmë në thelb analizës së njeriut të djeshëm, që humbi dhunshëm vetveten dhe të tjerët.

***

Nëse është thënë shpesh se Letërsia nuk është vetëm lexuese e së djeshmes por edhe pararendëse e rrugëtimit që do të bëjë, atëherë mund të themi me bindje se Ayn Rand ja ka arritur. I botuar në vitin 1937, fatkeqësisht ky libër arriti të vërtetohej mbi shumë popuj. Fatkeqësisht, në mënyrën më të dhushme pikërisht në Shqipëri…

Të gjithë ne kemi dalë nga guna e Gogolit – Dostojevski/

Gogoli është një prej shkrimtarëve të rrallë fama e të cilit me kalimin e kohës fare nuk është zbehur. Përkundrazi, fama e tij është bërë planetare. Gogoli sot, njësoj si shkrimtari italian Xhovani Bokaçio (Giovanni Boccaccio, 1313-1375), shkrimtari spanjoll Miguel de Servantes Saavedra (Miguel de Cervantes Saavedra, 1547-1616) apo romancieri dhe novelisti rus Fjodor Mihajloviç Dostojevski (1821-1821) – konsiderohet si një prej shkrimtarëve më të mëdhenj në përgjithësi.

Invadimi i përtashëm i Rusisë në Ukrainë e vuri këtë vend në qendër të vëmendjes. U rrit interesimi edhe për gjuhën dhe kulturën ukrainase. Kohët e fundit disa mediumeve të huaja iu kujtua tregimtari dhe komediografi ukrainas-rus Nikollaj Vasileviç Gogol (1809-1852). Por ky nuk është preteksti kryesor. Si një prej shkrimtarëve të mëdhenj të letërsisë ruse me rrënjë ukrainase, përsëri u shtrua pyetja – i kujt është Gogoli? Edhe Gogoli është bërë objekt kontesti midis Rusisë dhe Ukrainës. Një shkrimtar klasik është bërë objekt i kontestit politik. Ka studiues që thonë se në të ardhmen ky kontest me siguri do të përfundojë me fitoren e dyfishtë të shkrimtarit, duke u bërë krenari kombëtare e dyfishtë – ukrainase dhe ruse.

Emri i tij deri më sot ka qenë Nikollaj Vasileviç Gogol dhe konsiderohej shkrimtar i madh rus, ndërsa tani mund të haset edhe me emrin Mikolla Vasiloviç Hohol (Mykola Vasiloviç Hohol), me epitetin e shkrimtarit të madh ukrainas. Te Gogoli çdo gjë ka qenë e re, që nga tema, mënyra e përpunimit, deri te gjuha dhe stili, ndërsa rusishtja e tij është e pazakonshme për arsye se përmban në vete edhe fjalë ukrainase të cilat nëpërmjet Gogolit kanë hyrë në gjuhën letrare ruse.

Ka studiues që thonë se për krijuesit e tillë parashenja kombëtare nuk është thelbësore për arsye se ata i përkasin tërë botës. Nëpër enciklopedi figuron si shkrimtar rus me prejardhje ukrainase. Nëpër enciklopedi dhe leksikone shkrimtarësh shkruan: Nikollaj Vasileviç Gogoli (në gjuhën ukrainase Mykola Vasiloviç Hohol) ka lindur në Soroçinc të Ukrainës, më 31 mars 1809, ndërsa ka vdekur në Moskë më 4 mars 1952. Në vijim thuhet se është shkrimtar ukrainas dhe rus, themelues i realizmit modern rus.

Sipas traditës familjare, vjen nga një familje fisnike të kozakëve të vjetër ukrainas. Është pasardhës i Ostap Hohol-it, hetmanit* të Bregut të Djathtë të Ukrainës. Gjyshi Panas Demjanoviç Hohol-Janovski (1738-1805) shkruante në dokumentet zyrtare se paraardhësit e tij me mbiemër Hohol kanë qenë polakë. Megjithëkëtë, shumica e biografëve e konsiderojnë “rus të vogël” (ukrainas). Stërgjyshi i shkrimtarit Jan Jakoviç ka qenë nxënës i Akademisë Shpirtërore të Kievit. Edhe babai i shkrimtarit, pronari i tokave Vasil Hohol-Janovski e ka dashur artin. Ka shkruar tregime dhe drama duke ndikuar kësisoj mbi të birin – Gogolin. Veprat i ka shkruar në gjuhën ukrainase, pastaj edhe në gjuhën ruse për arsye se në atë kohë Ukraina ka qenë pjesë përbërëse e Rusisë cariste, nën restriksione (kufizime) kulturore dhe shoqërore të ndryshme. Ukrainën e kanë quajtur Rusi e Vogël.

Shënim: Hetman, nga gjermanishtja Hauptmann – kapiten; prej shekullit XVI deri në shekullin XVIII kryekomandant i forcave të armatosura të Polonisë-Lituanisë; ataman.

* * *

Gogoli u shkollua në Polatavë, në Njezhin dhe në Pjetërburg (Petrograd). Një kohë ka qenë mësues i fëmijëve të fisnikëve në Pjtërburg. Ëndrrat rinore të Gogolit për të punuar në të mirë të shtetit u shuan kur e njohu jetën e nëpunësve të vegjël të Pjetërburgut. Një kohë të shkurtër edhe vetë ai ishte pjesë e tyre.

Jeta e tij pas vajtjes nga Ukraina e ndryshoi perceptimin dashamirës të tij për shoqërinë ruse. Më vonë, në Universitetin e Pjetërburgut ligjëroi historinë. Vazhdimisht ka qenë në kontakt me ngjarjet në Ukrainën e tij të dashur. Shpesh ka udhëtuar dhe ka qëndruar në shumë vende të Evropës. Nga fundi i jetës u kthye në Moskë ku jetoi në kushte materiale të vështira.

Kur është fjala për letërsinë, Gogoli u afirmua me tregimet nga jeta ukrainase në të cilat vjen në shprehje folklori dhe disponimi i hareshëm dhe romantik.

Me përmbledhjen “Arabeska” i fillon “tregimet e Pjetërburgut” në të cilat me rrëfimin tipik për të, përqesh zbrazësinë e jetës të nëpunësit të ulët. Kjo temë trajtohet në novelat ”Kapota” (Shinel, 1841) dhe “Hunda”. Po atë temë e përmban edhe komedia e suksesshme “Revizori” (1836). Të gjitha këto janë shkruar me stilin tipik të tij “qeshje me lot” në të cilin ai sheh jetën tragjikomike të nëpunësit të ulët, po edhe jetën tragjikomike të vet.

* * *

Në saje të Gogolit proza në letërsinë ruse kaloi në epërsi absolute ndaj poezisë. Për këtë arsye Gogolin e quajnë “baba të prozës në letërsinë ruse”. Për të ka rëndësi tejet të madhe edhe prejardhja ukrainase e tij. Për këtë arsye ukrainasit e konsiderojnë shkrimtar ukrainas.

Gogoli vështirë e pranonte mjedisin e ri rus ku kishte ardhur nga një Ukrainë që paksa dallohej, e që kishte një klimë pak më të ngrohtë. Kjo u manifestua edhe në përshkrimin specifik që ia bëri shoqërisë ruse. Gjatë shekujve XVIII dhe XIX, në kuadër të Perandorisë Ruse, ukrainasit kanë qenë nën trysni të vazhdueshme. Sipas pseudoshkencës ruse, nuk ka gjuhë ukrainase. Ajo nuk është veçse një dialekt “i gjuhës së madhe ruse”. Tezat e tilla nuk kishin mbështetje shkencore.

Disa prej gjenive ukrainas në letërsinë ruse, të edukuar në frymën kulturore ukrainase, deri në njëfarë mase nisën të pajtohet me politikën e tillë imperiale apo cariste. Midis tyre shquhen në veçanti Gogoli dhe simpatizuesi i tij Fjodor Mihajlloviç Dostojevski, të cilët me prejardhje kanë qenë nga Ukraina. Njëri ka lindur në Ukrainë, kurse tjetri është ukrainas nga babai. Gogoli e ka bërë “luftën e vet” të posaçme ngase mjedisin rus vështirë mund ta pranonte. Ai mjedis ka qenë në kundërshti me kulturën e të menduarit që mbizotëronte në Ukrainë. Por, pikërisht në saje të mënyrës ukrainase të të menduarit, Gogoli u bë përfaqësuesi më mbresëlënës dhe më origjinal i prozës ruse të qindvjeçarit XIX. Ai pati një ndikim të jashtëzakonshëm në letërsinë ruse, mbi bashkëkombësin e tij, Dostojevskin, si dhe mbi disa autorë të tjerë rusë.

Një praktike të tillë të rusifikimit në të cilën gjuha ruse ka qenë parakusht për çfarëdo lloj pune dhe suksesi eventual, iu kundërvunë fuqishëm dy shkrimtarët e mëdhenj ukrainas, poeti Taras Shefçenko (1814-1861) si dhe shkrimtari, poeti, kritiku dhe folkloristi Panteleimon Kulish (Voronizh, sot rajoni Sumsk, 1819 – Ferma Motronivka, sot pjesë e fshatit Olenivka, 1897). Puna e tyre jo vetëm që e ka përsosur letërsinë ukrainase, por ka qenë edhe mbështetje kryesore në formimin e identitetit kombëtar ukrainas të pavarur.

Ukrainishtja është gjuhë sllave lindore të cilën e flasin mbi 45 milion folës. Është gjuhë zyrtare në Ukrainë. Flitet edhe në Rusi, në Bjellorusi, në Kazakistan, në Moldavi, në Poloni, në Sllovaki, në Rumani, në ShBA, në Kanada, në Australi etj. Grafia bashkëkohore ukrainase është variant i cirilikes me 33 germa dhe me shenjën shtesë – apostrofin.

Sipas ekspertëve ukrainas, prejardhje ukrainase e Gogolit është një përcaktues i rëndësishme që është reflektuar në një sërë shprehjesh të tij si njeri dhe si shkrimtar. Për ta kuptuar sadopak Gogolin, faktori ukrainas është vendimtar, i cili në shumicën e rasteve është lënë jashtë, madje edhe atëherë kur është dashur të theksohej prejardhja e shkrimtarit rus. Formimi i vetëdijes së tij, suksesi fillestar si dhe kriza shpirtërore ndërlidhen me problemet e Ukrainës, shumë më tepër sesa është parandier deri tani në qarqet letrare botërore.

Sipas mendimit të sllavistit të njohur italian Sante Gracioti (Sante Graciòtti, 1923-2021), Gogoli është përpjekur për pajtimin e Kishës Lindore dhe të Kishës Perëndimore si të barabarta para Zotit, si në rrëfimin për motrat Maria dhe Martë nga Ungjilli i Llukës. Ky ishte ekumenizëm ukrainas tashmë i njohur mirë, por edhe disidencë. Disidenca është parë më parë edhe te arsyetimi i heroit kombëtar ukrainas, hetmanit Ivan Mazepa (Ivan Stepanoviç Mazepa; Mazepynci, Bila Cerkva, 1639 – Vanita, Moldavi, 1709), njëherazi i propaganduar si “tradhtar rus”. Ivan Mazepa ka qenë prijës ushtarak dhe politikan ukrainas. Ka qenë me kombësi polake dhe lituane.

Një Gogol i tillë nuk i duhej carizmit rus në kohën e ngritjes së tij. Sipas fjalëve të Gogolit, Rusia ka qenë plot me “shpirtra të vdekur” dhe me të tillë që krijuan kapital prej tyre. Më shumë të dhëna për këtë temë përmban teksti “Beteja për ta rrëmbyer gjigantin e fjalës – Gogoli apo ukrainasi në Rusi” të filologut, historianit, diplomatit dhe promovuesit të kulturës ukrainase Jevgjeni Pashçenko (Yevgeny Nikolayevich Pashchenko).

Për Gogolin ka shkruar edhe magazina franceze Philosophie e cila e quajti atë “shkrimtar mes dy botëve”, përkatësisht shkrimtar binacional, dykombësh. I lindur në zemër të Ukrainës, ka shkuar në Rusi dhe ka shkruar në gjuhën ruse, duke lundruar midis dy vendeve.

“Veprën e tij e ndajnë dielli ukrainas i fëmijërisë së tij dhe dëbora ruse, fshatarët meshkuj të fshatit Poltava dhe nëpunësit e vegjël të zellshëm të Shën-Pjetërburgut. Gogoli jep një pasqyrë delikate, qesharake, ndonjëherë të vrazhdët – dhe tejet subjektive – të këtyre dy botëve. Po qe se Ukraina dhe Rusia dëshirojnë ta bëjnë Gogolin hero të tyren, kjo ndodh për arsye se ai vërtet u takon dy botëve…” përfundon artikulli për Gogolin.

* * *

Pasi Gogoli ia lexoi Pushkinit dorëshkrimin e romanit “Shpirtra të vdekur”, ai paska bërtitur: “O Zot, sa e katandisur është Rusia jonë”. Të njëjtën e thonë edhe për leximin e dorëshkrimit të komedisë “Revizori”. Kjo e vërtetë tragjike do të bëhet lajtmotiv (mendim kryesor) i shumë veprave të Gogolit, si i veprave lirike, ashtu edhe i veprave komike e satirike. Realizmi i tij shpesh është fantazmagorik, humori i tij është i shkrirë në lot, ndërsa tragjikja e tij është e ngjyrosur me tallje të lehtë dhe hidhërim ngazëllues.

Ndonëse shoqërohej me Pushkinin i cili kënaqej në jetën e natës dhe në ballot e shpeshta dhe kishte lidhje me femra, derisa nuk e gjeti atë të vërtetën, Gogoli ishte e kundërta e plotë e tij. Nuk u martua dhe si duket s’ka pasur as lidhje sentimentale me ndonjë femër. Në këtë pikëpamje ka qenë paksa i çuditshëm. Ka të tillë që e konsiderojnë si një rast të trishtueshëm të vetëpërmbajtjes seksuale në historinë e letërsie botërore, por ka edhe të tillë që mendojnë se ka qenë aseksual. Qëndrimi i tij ndaj femrave vërehet në veprat e tij në të cilat ato shpesh janë paraqitur si bukuroshe fatale, nga një distancë pothuajse mistike, si ato, bukuria e të cilave ndonjëherë sjell tragjedi.

Shkrimtari nga guna apo nga kapota e të cilit kanë dalë të gjithë realistët rusë, është i veçantë, jo vetëm për krijimtarinë e jashtëzakonshme por edhe për dy gjëra të tjera – qëndrimin ndaj femrave dhe qëndrimin ndaj religjionit. Sipas disa studiuesve, qëndrimi ndaj femrave ia bëri jetën të vetmuar dhe të pikëlluar, ndërkaq qëndrimi ndaj religjionit e çoi në vdekje. Me fjalë të tjera, Gogolin e kanë çuar në vdekje aseksualiteti dhe religjioziteti mistik.

Shumë shkrimtarë janë krenuar me të. Ka shumë që e kanë respektuar dhe janë miqësuar me të. E kujtojnë për veprat unike dhe të papërsëritshme, për veprat që ia siguruan epitetin e njërit prej më të mëdhenjve në historinë e letërsisë ruse dhe të letërsisë botërore.

“Sekretet dhe misteret që i la pas vdekjes, kurrë s’do të zbardhen deri në fund. Madje edhe Lermontovin mund ta përfytyrosh më lehtë ”, thotë poetja dhe eseistja ruse Ana Ahmatova (Ana Andreevna Ahmatova, mbiemri i vërtetë – Gorenko; Bolshoj Fontan/Odesë, 1889 – Domodjedovo / Moskë, 1966).

* * *

Për Gogolin flet edhe prozatori dhe poeti rus dhe amerikan Vladimir Vladimiroviç Nobakov (Shën-Pjetërburgm 1899 – Montreux/Zvicër, 1977) në artikullin e tij “Ese për Gogolin dhe Dostojevskin”. Midis tjerash Nabokov thotë: “Gogoli ishte një krijesë e çuditshme, por gjenitë gjithmonë janë të çuditshëm; vetëm një shkrimtar i shëndetshëm i dorës së dytë ndikon mbi lexuesin falënderues si një mik i vjetër i mençur, i cili me simpati i zhvillon idetë e lexuesit për jetën. Letërsia e madhe gjithmonë është në kufirin e irracionales. Hamleti është ëndërr e çmendur e një të dituri neurastenik. ‘Kapota’ e Gogolit është një makth grotesk dhe i tmerrshëm që lë vrima të zeza në indin e turbullt të jetës”.

Shënim: Mihail Jurjeviç Lermontov (1814-1841) poet, romancier dhe dramaturg rus. Si vazhdues i drejtpërdrejtë i Aleksandër Sergejeviç Pushkinit (1799-1837), Lermontovi është hallkë e historisë së letërsisë ruse nëpërmjet të cilit romantizmi ia hapi dyert poetikës së “shkollës natyrale” dhe realizmit në përgjithësi. Veprat e tij ushtruan ndikim thelbësor mbi tregimtarin dhe komediografin rus me prejardhje ukrainase Nikollaj Vasileviç Gogol (1809-1852), romancierin dhe novelistin rus Fjodor Mihajloviç Dostojevski (1821-1881) dhe prozatorin, dramaturgun dhe publicistin rus Leon Nikolajeviç Tolstoj (Lev Nikolaeviç Tolstoj, 1828-1910).

* * *

Në fillim Gogoli u konsiderua një satirik i mirë, ndërsa më vonë u shpall baba i realizmit rus dhe i drejtimit social-moral në letërsi. Realizmi i tij shpesh është fantazmagorik, humori i tij është i shkrirë në lot, ndërsa tragjikja e tij është e ngjyrosur me tallje të lehtë dhe hidhërim ngazëllues. Është e pakontestueshme se ai është një prej shkrimtarëve rusë më të mëdhenj dhe qëndron krah për krah shkrimtarëve të mëdhenj, siç janë Pushkini, Tolstoi, Dostojevski, tregimtari dhe dramaturgu rus Ivan Sergejeviç Turgenjev (Orel, 1818- Bougival/Paris, 1883) dhe novelisti e dramaturgu rus Anton Pavloviç Çehovi (Taganrog,1860- Badenweiler/ Gjermani, 1904).

Gjatë gjysmës së dytë të jetës, Gogoli kaloi një kohë të gjatë në vende të Evropës perëndimore. Më së shumti qëndroi në Romë. Përgatitej për ta shkruar pjesën e dytë dhe të tretë të “Shpirtrave të vdekur” për arsye se sipas shembullit të Dantes, shpirtrat e vdekur të Rusisë së pikëlluar, nëpër ferr dhe purgator, dëshironte t’i sjellë në një jetë të re, të rilindur. Por nuk ia doli ngase gjendja fizike dhe shpirtërore iu përkeqësua. Kësaj i kontribuoi me të madhe edhe vdekja e Pushkinit. Autori i “Kapotës” thotë: “Rusia pa Pushkinin! Do të kthehem në Pjetërburg – Pushkini s’është!” Si duket, pa Pushkinin nuk kishte guxim të mjaftueshëm për t’u marrë me tema të rënda mbi jetën në letërsi.

Gjatë gjithë jetës, Gogoli synonte të flasë me imazhe të gjalla dhe jo me argumente; të pasqyronte jetën e vërtetë dhe jo të debatonte për jetën. Gjatë gjithë jetës së tij qeshi me një qeshje të hidhur për veten dhe për fatin “e Rusisë së mjerë”.

* * *

Krijimtari letrare

Vepra më të vlefshme të Gogolit konsiderohen: romani / poema “Shpirtra të vdekur”, pjesa teatrale “Revizori”, përmbledhje me tregime “Mbrëmjet në fshatin e vogël afër Dikanjkës”, me të cilën u shfaq në letërsi pasi që veprën e parë e dogji. Kjo përmbledhje u botua në vitin 1831 dhe i solli autorit famë. Vepra më e rëndësishme e tij, romani “Shpirtra të vdekur” u botua në vitin 1841, d.m.th. dhjetë vjet pas përmbledhjes së sipërthënë me tregime. Vepra të tij të çmuara janë edhe tregimet/novelat “Kapota” (Shinel), “Taras Bulba”, “Shënimet e një të marri”. Veprat letrare më të njohura i krijoi në distancë prej dhjetë vjetëve.

* * *

Romani “Taras Bulba” – Është roman historik i shkurtër nga cikli “Mirgorod”. Është botuar në vitin 1835. Botimi i dytë i përpunuar ka dalë në vitin 1842. Botimi i dytë është bazë e të gjitha botimeve bashkëkohore. Veprimi i romanit ka të bëjë me historinë e kozakëve të Zaporozhit. Veprimi i romanit nuk mund të ndërlidhet me ngjarje historike konkrete. Personazh kryesor është Taras Bulba, një kozak i moshuar i cili për të mbrojtur ortodoksinë niset me djemtë e vet Andreun dhe Ostapin në luftë kundër fisnikëve polakë. Vepra është shkruar në mënyrë klasike. Personazhet nuk janë karikuar siç ka vepruar zakonisht Gogoli në shkrimet e veta. Në aspektin ideor, “Taras Bulba” është vepër në stilin e rilindjes kombëtare romantike. Në të Gogoli ka e dhënë pasqyrën “e shpirtit rus”. Vepra është e pasur me aventura dhe me përshkrimin e betejave si dhe me humorin karakteristik të Gogolit.

* * *

Komedia “Revizori” – Është komedi satirike me pesë akte. U botua në vitin 1836. Versioni i korrigjuar doli në vitin 1842. Veprimi mbështetet në një anekdotë midis Gogolit dhe poetit, tregimtarit dhe dramaturgut rus, Aleksandar Sergejeviç Pushkin (1799-1837). Autori tallet me lakminë e njerëzve, mungesën e shijes si dhe me korrupsionin politik në Rusinë cariste të asaj kohe. Ngjarjen e komedisë ia ka treguar Pushkini. Për këtë arsye ai e ka konsideruar veten kumbar të komedisë. Gogoli e lexon dramën në prani të Pushkinit. Ndërkohë, Pushkini paska bërtitur: “O Zot, kjo Rusia jonë është për t’u ardhur keq”. Rusia është katandisur saqë duhet të të vijë keq për të.

* * *

Përmbajtja e “Revizorit” – Veprimi zhvillohet në shekullin XIX në Rusinë cariste, në një qytet province, pranë Shën-Pjetërburgut. Nyja fillon me lajmin për ardhjen e revizorit nga kryeqyteti. Në qarqet e administratës së qytetit krijohet panik i përgjithshëm. E gjithë kjo është rezultat i punës së tyre shumëvjeçare të parregullt, i korrupsionit dhe i nepotizmit. Disa prej tyre përpiqen t’i fshehin parregullsitë e punës së tyre, të tjerët ndërkaq, nga ardhja e revizorit duan të nxjerrin përfitime. Disa kanë për qëllim t’i ruajnë pozitat, të tjerë ndërkaq synojnë të përparojnë në shërbim nëpërmjet poltronizmit dhe duke u imponuar. Të përfshirë nga paniku, ata i pranojnë fjalët e përhapura për revizorin e rremë. Këtu paraqiten momentet komike. Ata e argëtojnë revizorin e rremë dhe ia bëjnë qejfin mashtruesit, me qëllim që ta bëjnë për vete dhe të përfitojnë diçka. Kryebashkiaku është aq i pangopur saqë është i gatshëm ta martojë të bijën me revizorin e rrejshëm, duke shpresuar se në atë mënyrë do të avancojë në shërbim dhe do të punësohet në Shën-Pjetërburg, ëndërr kjo e çdo personi të provincës.

* * *

Në “Revizor” Gogoli në mënyrë satirike i analizon personazhet dhe ndodhitë, sidomos duke u ndalur te pjesëtarët e burokracisë shtetërore. Në atë kohë, pjesa më e madhe e popullatës ka jetuar në varfëri. Aparati burokratik i madh është bërë akoma më i madh dhe gjithnjë më i korruptuar. Nëpër provinca ka mbretëruar provincializmi dhe poltronizmi. Për “Revizorin” Gogoli flet edhe në artikullin “Rrëfimi i shkrimtarit”.

* * *

Premiera e “Revizorit” është mbajtur më 1 maj 1836 (më 19 prill sipas kalendarit të vjetër), në teatrin “Aleksandri” në Pjetërburg. Këshilltarët e car Nikollës I e kanë ndaluar shfaqjen e dramës. Ajo shfaqet vetëm pas ndërhyrjes së Perandorit, i cili merr pjesë në premierë. Publiku është shokuar nga ajo që ka parë. Një pjesë e publikut autorin e kanë sulmuar ashpër, ndërsa një pjesë tjetër, kryesisht të rinjtë, e kanë lëvduar me entuziazëm. Gogoli ka rënë në shënjestër të shtypit reaksionar. Mjekët e kanë këshilluar të largohet nga Rusia dhe të shkojë jashtë. Pas gjysmë viti e trondit rëndë vdekja tragjike e Pushkinit, pa këshillën e të cilit nuk ka shkruar asgjë. Pushkini u vra në dyluftim.

Personazhet e “Revizorit”

Anton Antonoviç Skvoznik-Dmuhanovski, prefekt i qendrës së banuar, nëpunës shtetëror i korruptuar i cili hiqet i ndershëm;

Ana Andreevna – bashkëshorte e prefektit, koketë provinciale dhe damë egoiste, e edukuar prej romaneve dhe albumeve. Ka pushtet mbi bashkëshortin, por vetëm kur bëhet fjalë për cikërrima;

Maria Antonovna – vajzë e prefektit, kanakarja e së ëmës;

Ivan Aleksandroviç Khlestakov – nëpunës 23-vjeçar nga Pjetërburgu, një prej atyre të cilët nëpër zyra i quajnë “kokëboshë”;

Osipi – shërbëtor i Klestakovit; është më i mençur se padroni i vet;

Lluka Llukiç Hllopov – mbikëqyrës shkolle;

Bashkëshortja e tij;

Amos Fjodoroviç Ljapkin-Tjaplin – gjyqtar i zonës i cili gjatë jetës ka lexuar pesë-gjashtë libra, prandaj e ka quajtur veten liberal;

Artemij Filipoviç Zemlanika – drejtuesi i spitalit, perfid dhe dyfytyrësh i madh;

Ivan Kuzmiç Shpekin – drejtues i postës, i cili vazhdimisht i lexon letrat e huaja;

Pjetër (Petar) Ivanoviç Bopçinski dhe Pjetër (Petar) Ivanoviç Dopçinski – spahinj të qytetit të cilët e filluan tërë rrëmujën lidhur me revizorin e rrejshëm;

Kristian Ivanoviç Hibner – mjeku i qytetit i cili nuk ka ditur asnjë fjalë në rusisht;

Fjodor Andreeviç Lulukov, Ivan Llazareviç Rastakovski dhe Stepan Ivanoviç Koropkin – nëpunës autoritativ në pension;

Stepan Iliç Uhovertov – shkrues policie;

Svistunov, Pugovicin dhe Djerzhimorda – policë;

Abdulin – tregtar;

Fevrona Petrovna Poçllepkina – bashkëshorte e bravapunuesit të cilën prefekti ka urdhëruar ta kamxhikojnë;

Mishka – shërbëtor i prefektit;

Kohë pas kohe shfaqen edhe gruaja e nënoficerit, djaloshi i kafenesë, klientët në kafene, tregtarët dhe qytetarët si lutës.

* * *

Të gjithë personazhet në dramë janë negativë dhe të korruptuar. Prefekti Skvoznik-Dmuhanovski mitën apo ryshfetin e konsideron si diçka për të cilën ai ka pothuajse të drejtë ligjore. Me fjalë të tjera, ryshfeti është rend i përcaktuar dhe ai që nuk pajtohet me të, është rebel. Të tillët, prefekti i quan “volterianë”. Qytetarët ankohen prej tij. Ryshfet marrin, jo vetëm mbikëqyrësi i policisë, por edhe nëpunësit e tjerë. Aty ka një hierarki ku dihet se kush sa mund të marrë. Për shembull, mbikëqyrësi i qytetit e paralajmëron kompetentin e lagjes me fjalët: “Ki kujdes, nuk marrësh sipas gradës!”

Në dramë janë pasqyruar edhe dukuritë e tjera negative të shoqërisë. Për shembull, gruaja dhe vajza e mbikëqyrësit të policisë mendojnë vetëm për veshjen, mbikëqyrësi i postës Shpekini i çel letrat për shkak të kërshërisë së vet, ndërsa Dopçinski dhe Bopçinski s’kanë punë tjetër përpos të shkaktojnë ngatërresa dhe të përgojojnë nëpër qytet.

Heroi kryesor Khlestakov është pandan i nëpunësve të provincës. Ai është përfaqësues tipik i dembelëve, i mendjelehtëve dhe i nëpunësve të sipërfaqshëm të kryeqytetit. Gogoli thotë: “Të paktën një minutë, të gjithë bëhen Khlestakov”.

Duke qenë se të gjithë personazhet në komedi janë negativë, kritiku i madh rus Visarion Belinski (Vissarion Grigorjeviç Belinsky, 1811-1848) thotë: “Në ‘Revizor’, i vetmi personazh i ndershëm është – e qeshura”. Në dramë nuk ka as edhe një karakter pozitiv, as paralajmërim të ndonjë farë ane më të mirë të natyrës njerëzore. Së këndejmi, budallallëku në dramë nuk është dënuar, ngase të gjithë, pa përjashtim, janë budallenj.

Khlestakovi nuk është figurë qendrore e dramës. Ai bëhet i tillë krejt rastësisht për shkak të marrëzisë së paparashikuar të të tjerëve.

Të gjithë personazhet e tjerë sillen ndaj “revizorit” në përputhje me pritshmërinë për të përfituar diçka për vete. Të gjithë personazhet e dramës sillen pa fije turpi duke e treguar natyrën e tyre të thjeshtë pa kurrfarë ideali. Ideal i tyre është përfitimi material. Këta njerëz të gjorë nuk njohin kurrfarë respekti, madje as respektin ndaj vetvetes.

Ndonëse personazhet e veprës i afrohen groteskut, ata nuk janë të privuar nga motivacione dhe arsyetime realiste të caktuara.

* * *

Tregimi “Kapota” (Shinel, 1841)* – Gjinia letrare: epika; Lloji letrar: tregim; Vendi i zhvillimit të veprimit: Pjetërburg; Koha e zhvillimit të veprimit: Mesi i shekullit XIX; Tema: Pasqyrimi i jetës së Akakie Akakieviçit; pasqyrimi i problemeve të tij me kapotën; Ideja: Me strukturën në fuqi dhe me rregullat e saj shoqëria kurrë nuk është në anën e njeriut të rëndomtë, i cili mund të presë drejtësi vetëm pas vdekjes.

Personazhet: Akakie Akakieviçi, rrobaqepësi Petroviç, i cili në të vërtetë quhej Grigorij, personazhe të rëndësishëm – gjenerali, nëpunësit…

Akakie Akakieviçi është një punëtor i rëndomtë i cili merret me përshkrimin e librave. Ai nuk është i pasur, nuk ka shtëpi të madhe, as pagë të madhe. Kur ia vjedhin kapotën e cila për të ishte shumë më e rëndësishme se jeta, Akakie më në fund del nga letargjia e jetës së vet. Por me angazhimin e vet nuk ia del të arrijë qëllimin. Sistemi dhe hierarkia në fuqi nuk janë krijuar për t’i ndihmuar njeriut “të vogël”. Njeriu i rëndomtë mbetet i shkelur para sistemit, të ndërtuar vetëm të kërkojë prej tij, pa i dhënë diçka ndonjëherë. Akacie tërë jetën e kalon si shërbëtor të sistemit dhe kur kërkon prej tij diçka si kundërshpërblim – e dëbojnë.

Me këtë vepër Gogol kritikon shoqërinë, e dënon veprimin jonjerëzor dhe sjelljen e ligë të njerëzve. Por në fund ai i beson ndërgjegjes që i sjell shpëtim njeriut. Për fat të keq, shpëtimi dhe drejtësia, sipas Gogolit, i vijnë njeriut të zakonshëm vetëm pas vdekjes.

Edhe në tregimin “Kapota” hasim në një lloj antiheroi, por roli i tij është krejt ndryshe nga ai i Çuçkovit. Akakie i “Kapotës” është një individ i përjashtuar për të cilin shoqërisë së lartë dhe të nderuar aq i bëhet.

Shënim: Titulli origjinal i tregimit është “Shinel”. Në shqip do të thotë: pallto ushtarake, kapotë, mantel, mushma, gunë, tallagan.

* * *

Romani “Shpirtra të vdekur” – U botua në vitin 1842. Konsiderohet si një prej veprave më të njohura të letërsisë ruse të shekullit XIX. Gogoli e paramendonte veprën si një poemë epike në prozë dhe si pjesë të parë të trilogjisë të cilën nuk e kreu kurrë. Pjesën e dytë të cilën thuhet se e kishte shkruar, e asgjësoi mu në prag të vdekjes. Edhe pse romani përfundon në mes të fjalisë (njësoj si romani “Udhëtim sentimental” i romancierit anglez, Stern*), konsiderohet se vepra është komplete në formën e vet ekzistuese.

Shënim: Lorens Stern (Laurence Sterne, 1713-1768) është romancier anglez. Studioi në Kembrixh (Cambridge). Është autor i romanit të shkurtër, të papërfunduar “Udhëtim sentimental nëpër Francë dhe Itali” (A Sentimetal Journey Through France and Italy, by Mr. Yorick, 1768).

* * *

Në Rusi, para reformës për emancipimin e bujkrobërisë, të vitit 1861, çifçinjve u lejohej të posedojnë fshatarë (robër, argatë apo hyzmeqarë) të cilët do t’ua punonin tokën. Ata konsideroheshin pronë e çifçinjve të cilët kanë mundur t’i blejnë, t’i shesin, t’i lënë peng apo hipotekë si çdo pjesë të pasurisë personale. Si njësi matëse për fshatarët është përdorur fjala “shpirt”. Për shembull, “gjashtë shpirtra fshatarësh”.

Veprimi i romanit bazohet në “shpirtra të vdekur”, d.m.th. në fshatarët e vdekur të cilët në regjistrat shtetërorë ende figurojnë si të gjallë. Në planin tjetër, titulli i veprës ka të bëjë edhe me shpirtrat e vdekur të heronjve të Gogolit.

* * *

Lloji i veprës: roman; Vendi i zhvillimit të veprimit: Qytetet e vogla të Rusisë; Koha e zhvillimit të veprimit: Shekulli XIX; Tema e veprës: Jeta dhe vështirësitë e Pavel Ivanoviç Çiçkovit; Ideja e veprës: Vepra nuk ka ide klasike në kuptim të këshillës, por shihet qartë se shkrimtari ka për qëllim ta pasqyrojë në mënyrë sa më të besueshme shoqërinë dhe jetën e kohës së vet.

Romani i papërfunduar “Shpirtra të vdekur” ishte paramenduar si një poemë në tri pjesë, e shkruar sipas shembullit të “Komedisë hyjnore” (La Divina commedia, 1307-1321) të poetit italian Dante Aligieri (Dante Alighieri, 1265-1321), të ndarë në Ferr, Purgator dhe Parajsë. Pjesën e parë Gogoli e shkroi pothuajse për shtatë vjet në Paris, në Romë dhe në Zvicër. Për shkak të gjendjes psikike të brishtë, romanin nuk arriti ta përfundojë. Në vitin 1852 Gogoli bie në depresion dhe i djeg të gjitha veprat e veta të papërfunduara, përfshi edhe një pjesë të madhe të pjesës së dytë, si dhe tërë pjesën e tretë të “Shpirtrave të vdekur”. Nga pjesa e dytë janë ruajtur vetëm pesë fragmente.

Përkundër faktit se ideja origjinale e romanit ka mbetur e papërfunduar, ndikimi i Gogolit mbi shkrimtarët e shekullit XX dhe mbi realizmin rus, më së miri shihet në fjalinë që e ka thënë Dostojevski: “Të gjithë ne kemi dalë nga guna e Gogolit”. Edhe pse i papërfunduar, ky roman paraqet kulmin e kritikës të shoqërisë ruse në kapërcyell nga shekulli XIX në shekullin XX. Madhështia e tij shkon aq larg saqë kritika e merr si të përfunduar, edhe pse zyrtarisht konsiderohet i papërfunduar.

Tregimtari gjatë tërë kohës komunikon me lexuesin. Teknika kryesore është rrëfimi. Në vend të fabulës, në qendër është të rrëfyerit. Tregimtari gjatë tërë kohës i drejtohet lexuesit duke i sqaruar përse si (anti)hero kryesor e ka zgjedhur Çiçkovin dhe në mënyrë groteske dhe joserioze e përshkruan pamjen e jashtme dhe të brendshme dhe botën e fisnikëve rusë. Lexuesi fiton pasqyrën e jetës dhe të përjetimeve të antiheroit rus Pavel Ivanoviç Çiçkovit i cili duke kombinuar mirësjelljen, lajkat dhe gjuhën mikluese e fiton besimin e të fortëve të qytetit të vogël rus. Gogoli i urren të fortët e pagdhendur apo mendjemëdhenj të cilët nuk shohin asgjë përtej fjalëve të bukura dhe komplimenteve.

Pas një kohe, Çiçkovi kërkon prej “zotërinjve” që me një shpërblim të vogël apo edhe pa shpërblim, t’ia regjistrojnë atij robërit e tyre të vdekur, vdekjet e të cilëve nuk janë shënuar askund. Me regjistrimin e robërve ai do të mundë të fitonte tokë që ofrohej me çmim të ulët. Në fillim të gjithë, përfshi edhe Çiçkovin, mendojnë se plani do të jetë i suksesshëm, por kur në qytetin N. i bien në fije çështjes, atij s’i mbetet tjetër pos t’ia mbathë. Kjo nuk e pengon atë të tentojë sërish me të tjerë në ndonjë qytet tjetër. Ai nuk çanë kokën as për njerëzit as për raportet me ta. Shkathtësitë e jashtëzakonshme për komunikim i shfrytëzon vetëm për manipulim. Duke marrë parasysh faktin se planin e punës e bazon në tregtinë me “shpirtra të vdekur”, shihet qartë se nuk i bëhet vonë as për parimet etike. Duke shfrytëzuar nevojën e të fortëve për t’u krenuar dhe për t’u lëvduar, Çiçkovi edhe pse i shtresës së ulët, vendos njëfarë dominimi mbi ta.

Me këtë roman Gogoli i vendos bazat e realizimit rus dhe e vizaton skicën e shoqërisë ruse të cilën më vonë Dostojevski dhe Tolstoi do ta shndërrojnë në kryevepër superiore. Përpos për romanin “Shpirtrat e vdekur”, Gogoli njihet edhe për tregimet “Kapota” dhe “Hunda”. Që të tri veprat e sipërthëna e përfaqësojnë realizmin e hershëm.

Xhelal Zejneli