SHPENDI TOPOLLAJ/

(Rreth romanit “Ikja e shtërgut”)

Me rastin e një vjetorit të largimit nga jeta

   Para disa vitesh, i pavdekshmi Ismail Kadareja më dhuroi librin e tij “Përballë pasqyrës së një gruaje”, në të cilin qëndrojnë bashkë tre romane të shkurtër, ku veç atij të titullit, dhe “Kalorësi me skifter”, është përfshirë dhe një tjetër me titullin “Ikja e shtërgut” që i kushtohej dashurisë poetike të Lasgush Poradecit me bukuroshen Ana G. I gjithë ai libër, si e gjithë krijimtaria e tij, më kishte lënë një shije të paharruar, ndaj një mbasdite e nxora nga biblioteka ime dhe zura ta rilexoj. Duke u kalamendur mes rreshtave, m`u kujtua ajo shprehja e M. Nekse se “Ngjeshja e skajshme e materialit… ja çfarë ka rëndësi për krijimin e veprës letrare”. Në pak faqe, gjeniu ka thënë aq shumë. Dhe pa të lodhur e sforcuar fare. Përkundrazi, ndihesh i çlodhur, i lehtësuar dhe i ripërtërirë shpirtërisht në këto ditë deprimimi. Sidomos me shtjellimin mjeshtëror të asaj historisë olimpike të poetit tonë magjik, Lasgush Poradeci, ku dhe do të ndalem gjatë këtij shkrimi. Kam folur gjatë e gjerë si për Kadarenë dhe veprën e mrekullueshme të tij, ashtu dhe për simbolin e dashurisë së pastër njerëzore, idhullin e tij, zemërzjarrin Lasgush Poradeci. Por, të dy ata janë universe më vete, ku vlerat e mëdha artistike e estetike, temat që kanë zgjedhur, trajtesat që u bëjnë atyre, mesazhet që japin, risitë letrare që sjellin, emocionet që përftohen nga dashuria që ata kanë për atdheun, njeriun, lirinë, të mirën e të bukurën dhe sidomos urrejtja për padrejtësinë dhe diktaturat, janë të pafundme. Të dy ishin sfidantë; Kadareja me penën e tij të guximshme e mjaft të rrafinuar, kurse Lasgushi me sjelljen e tij, me krahët e kthyer, me heshtjen mospajtuese me regjimin. Dhe vetiu, për këtë flet mëse qartë, si shkruarja e këtij romani për dashuri “të pamoralshme” e të pangjara më parë, në vitin 1986!, roman që shkrimtari ynë e mbyll me thirrjen: “Ku do të nisesh, shtërg i madh, dhe ku do të na lësh ne, të gjorëve?”, ashtu dhe teka prej plakut Goethe e Lasgushit, që vepronte lirshëm, sikur të qe në oborrin e dukës së Vajmarit, dhe pa drojë dashuronte tetëmbëdhjetë vjeçaren Ulrika fon Livencovin shqiptare, e jo nën vëzhgimin ziliqar të një monstre si Enver Hoxha. Fjodor Dostojevskij në një nga librat e tij ka shtruar pyetjen se “Çfarë është Ferri?” dhe po vetë është përgjigjur: “Unë mendoj se është vuajtja e të qënit i pa aftë për të dashuruar”. Lasgushit i mungonin shumë gjëra: nderimi, mundësia e botimit për ato që shkruante sipas formimit të tij intelektual, jeta publike, liria e shprehjes, gruaja, mundësia e lëvizjes nëpër botë, shkuarja në Kosovë te miqtë e tij, gjezdisjet nëpër Shqipëri si pasojë e ngushticës ekonomike. Ishte gjetur mënyra më e poshtër për t`ja mbyllur gojën: ajo e shpërfilljes, e lënies në harresë, gjersa njerëzit të mendonin se kishte kohë që kishte vdekur. Pra, siç thotë në libër Kadareja: “Prej vitesh ishte dhe s`ishte. E kishin mënjanuar, mungonte në të gjitha ceremonitë. Dhe ndoshta pikërisht midis ceremonisë, prarimit të festës, niste qortimi për të.” Dhe më tej: “Ishte braktisur diçka që s`duhej braktisur. Ishte shkelur me këmbë ëndrra. Nga sallat tona të mbledhjeve, të ndriçuara brutalisht, dukej sikur ai, munguesi i madh, kishte marrë prarimin e përkorë të llampadarëve të vjetër, për të stolisur me të sarkofagun e vet”. Dhe si për ironi të fatit, në këtë kohë harrimi, dashamirësit të tij të madh, Ismailit i jep një lajm gati të pabesueshëm, i mërzitshmi dhe i padurueshmi R.P.: “Lasgush Poradeci ka pasur këtë verë një histori dashurie”. Po ku kishte lajm më të bukur se ky? Poeti qenka gjallë. Zemra e tij paska mbetur e pacënuar. Oh! Ç`lumturi! Ai tani po i kushtohej emocionalisht asaj që asnjë tiran apo paragjykim nuk mund t`ja ndalonte. Dhe pa u menduar gjatë, i hipën autobusit dhe merr rrugën për tek ai. Duhet mendja e ndritur e Kadaresë, vëmendja e tij, të cilës nuk i shpëton asgjë, dhe ajo vellua gogoliane e sarkazmës së tij që ta shijosh atë udhëtim. Dhe jo vetëm ta shijosh, por edhe të qeshësh me një pafundësi gomarllëqesh që na kanë ndjekur kur na duhej të shkonim atje ku pushonte ai, i madhi fare. Kontrolle, pas kontrollesh. Njëri polic a sigurims më injorant dhe dyshues se tjetri. Ndofta të tillë i bënte detyra, por ajo që e çuditi më shumë nuk ishte pyetja “Përse shkoni në Pogradec”, sesa “E njihni Ana G.?” Pra, R.P. paskej qënë jo vetëm i mërzitshëm dhe i padurueshëm, por edhe provokator; ai e paska shpënë fjalën tek ata. Se ndofta Ana G. kishte ndonjë plan kundër udhëheqësit, që vinte atje. Por edhe nëse jo, ajo donte t`i bënte karshillëk me poetin atij. E kam parë Ana G. dhe më kanë folur njerëzit e sime shoqe për zgjuarsinë dhe kulturën e saj kur ishte mësuese letërsie në Pogradec. E kam dëgjuar një mbrëmje në shëtitje, teksa fliste me një grup të rinjsh. Portreti i saj nuk do t`u shpëtonte lehtë piktorëve të mesjetës fiorentinase. Me një shkodranishte të ëmbël, e sigurt në ato që thosh, kuptohej menjëherë se ishte një grua intelektuale që kishte ecur shumë para kohës, aq sa më kollaj mund të besoje se kishte dalë nga faqet e librave të Mopasanit, Çehovit a Cvajgut, sesa nga apartamentet gri e të ngushta të një qyteti të humbur shqiptar, ku syri të zinte “Nën dritën e pamëshirëshme të diellit, vitrinat e dyqaneve (që) ngjanin edhe më të varfëra. Në qelqe, si kudo, kishte prapë parrulla, madje më tepër se dy vjet më parë, kur kisha qenë këtu me pushime. Pantallona burrash, kinkaleri. Edukim, vigjilencë, shampo…Vapë dhe qytet i vogël provincial. Klubi i gjuetarëve. Berberhane. Qendër edukimi e lagjes Nr. 6.” Pra, mërzi. Ana G. mes atyre ndërtesave të shëmtuara, natyrisht që autorit të romanit, i është dukur me të drejtë e huaj dhe skandaloze. Por edhe si dhuratë nga Lasgushi, në pamundësi për t`i shndërruar arkitekturën. Dhe e gjithë kjo, me një mjet të pabesueshëm: me dashurinë e tij fisnike që ai vetë ishte munduar ta mbante të pazbuluar: “Se s`dashuroja as unë as ti, / Por dashuronte dashuria, / Një dashuri plot fshehtësi, / M`e fshehtë se fshehtësia.” Por si mund të mos merrej vesh kjo dashuri e çuditshme, ku edhe ajo midis dy të rinjve gjimnazistë, bëhej objekt theshethemesh të pafund? Maksim Gorki duke folur për përditshmërinë e shkrimtarit, pra për qënien e tij njeri, ka thënë se “Shkrimtari nuk duhet të jetë Robinson… duhet të jetojë jetën, të thërrasë, të qeshë, të shajë, të zihet, të dashurojë”. Mendoni pastaj, Lasgushin, me zemrën e tij sa bota. Veç duhet pranuar se atë së pari e pa dhe e kuptoi, për të mos thënë, e përligji, një tjetër mendje superiore, ajo e Ismail Kadaresë. Marsel Prusti për stilin e shkrimtarit, ka thënë se ashtu si dhe për piktorin, nuk është çështje teknike, por është çështje e botëvështrimit. Dhe botëvështrimi nga ana e saj është e shkallëzuar, nga e zakonshmja deri te gjenialja. Dikush mund të dyshojë dhe të thotë se çfarë do t`i pëlqente Ana G. plakut Lasgush me atë pallton e vjetër, kapelen e zezë republikë strehëmadhe dhe shkopin ku mbahej. Por përtej kësaj, ai vazhdonte të ishte një shpirt. Një shpirt i pashoq, i bukur, plot jetë, që ngazëllehej njësoj si nga vala e liqerit, si nga kërcitja e një lopate të varkës që voziste tek kthehej pas peshkimit, si nga ajo shqiponja që po arratisej tutje ndë Mal të Thatë, ashtu dhe nga bukuria e një gruaje, gati si Ana Kern. Po pse, a nuk e dimë se kudo do gjesh femra që vazhdojnë të dashurojnë Danten, Pushkinin, Lermontovin, Bërnsin, Eseninin, deri dhe A. Bllokun (atij që shkruante: “Dhe para korit plaku si trim, / Këmbën përplas: / Më digj të tërin me zë, me shikim, / Ksjusha, ti gaz!” dhe që qe shkruar edhe një novelë për një vajzë sovjetike të dashuruar me të pas vdekjes), e plot të tjerë, edhe pse ata fizikisht nuk janë mes nesh. A nuk do të dëshironte secila nga ato të ishte e dashura e ndonjërit prej tyre dhe a nuk do të ndihej e privilegjuar e fatlume sikur pena e tyre ta përjetësonte atë në jetë të jetëve. Dhe a nuk kemi gjithë të drejtën tonë të mendojmë se edhe Ana G. e tillë mbeti, falë atij platonizmit të saj për magmën e të dashuruarit, të atij që i ngriti himne ndjenjës më sublime që njeriu ka. Dhe që me veprimin e saj, tërhoqi vëmendjen e Kadaresë, atij që me talentin e tij të papërsëritshëm, i bëri dhe i bën nder gjithë Shqipërisë dhe shkoq kaq mjeshtërisht fuqinë ripërtëritëse të dashurisë, “sidomos në muzg të jetës”. Të një dashurie, për të cilën pasi i ra në dorë shkrimi i vetë Lasgushit “Vizita e zonjushës Ana G. në kullën time” nuk kishte më asnjë fije dyshimi. Për më tepër, ju rrit nderimi për atë zonjushë, derisa duke hyrë brenda asaj “kulle”, kujdesej të mos e vriste hijen që ajo kishte lënë duke ngjitur ato shkallë. Por ngjarjet marrin një kthesë krejt të papritur: kur Ismaili takon Lasgushin, i cili “kishte po atë buzëqeshje si vitin që shkoi”, ky i fundit u kthye te ai karakteri rebel i tij, gjë që i prishi të gjitha planet e vizitorit. Qysh në fillim i tha: “Kombin e bëjnë poetët”. Ata, atje lart kujtohen për ta, vetëm kur u a kanë nevojën. Dhe pastaj vijon pyetja befasuese: “Me që ra fjala, ç`bën ai (Enveri), gjallë është apo ka vdekur?”. Dhe e gjithë kjo, ndërsa ai përbindëshi, me grua, fëmijë, dhëndurë dhe nuset, shihte darkave gjyqin e familjes të Kryeministrit të shpallur poliagjent edhe pse me të i kalonin pushimet së bashku. Ka diçka shekspiriane këtu, për të mos thënë se do mjaftonte një truk i vogël dhe kushdo do ta besonte se ishte vepër e fantazisë së tragjikut të madh anglez nga Strasfordi. Kulmi arrin kur mes dilemës se kush kishte ndikuar më shumë për emrin Poradec; liqeni, qyteti apo vetë poeti, autorin e romanit, duke hedhur vështrimin tutje në errësirën e qiellit dhe ndriçimin e yjeve, e mundon vargu “Fluturoi dhe shtërg i fundit madhështor me shpirt të gjorë”. Por lexuesi duhet ta nxjerrë vetë arsyen pse poeti, plaku – djalë po shkon zemërthyer: nga heshtja zyrtare dhe harrimi që e ndoqi pas, apo nga humbja e dashurisë së tij për bukuroshen e mençur Ana G. Ama një gjë është e qartë; ajo që Dyame ka thënë se “Qëllimi epror i romancierit është të na bëjë të ndjeshëm për shpirtin njerëzor, të na bëjë ta njohim e ta duam në madhështinë dhe në mjerimin e tij, në fitoret dhe dëshirat e tij”. Nuk ka lexues që të mos e kuptojë forcën e shpirtit njerëzor në këtë roman që karakterizohet nga porosia tolstojane, për thjeshtësinë, lakonizmin dhe qartësinë, duke arritur kështu përsosmërinë e formës së artit, gjë që e bën vetëm një shkrimtar human, mendje hapur, dhe me zemër sa të ndjeshme aq dhe të pastër, me prirje dhe punë të madhe si i gjalli i përhershëm, Ismail Kadareja ynë.        

Hisen Berisha/

Kur një vend përballet me krizë kushtetuese dhe institucionale, liderët me përgjegjësi politike kërkojnë zgjidhje, ndërtojnë ura bashkëpunimi dhe vënë interesin e shtetit mbi çdo llogari të ngushtë pushteti. Ata tregojnë pjekuri, e jo arrogancë numerike; jo hakmarrje politike, por përgjegjësi. Por kjo nuk është rruga që po ndjek Albin Kurti.

Në vend se të ofrojë zgjidhje për tejkalimin e bllokadës së krijuar pas zgjedhjeve të 9 shkurtit 2025, ai ka zgjedhur përballjen. Në vend të dialogut gjithëpërfshirës, ai ka zgjedhur provokimin e qëllimshëm politik.

Për Kryetare të Kuvendit, Kurti ka propozuar Albulena Haxhiun – një figurë që në vend se të unifikojë, ndan. Në vend se të përfaqësojë unitet institucional, ajo mishëron krizën e vetë partisë së tij: pa integritet institucional, me dosje të hapura gjyqësore, dhe e lidhur drejtpërdrejt me përpjekjet për të kapur drejtësinë.

Ky emërim nuk është zgjedhje për konsensus. Është provokim. Është shkelmim i çdo mundësie për zgjidhje. Është përçmim ndaj të gjithë atyre që kërkojnë dalje nga kriza përmes bashkëpunimit politik dhe institucional.

Përmes poshtrimit të votuesve të tyre duke i etiketuar për miopi e analfabetizëm, ka krijuar mendësinë që arroganca të konsiderohet si përfaqësim.

Për më tepër, Albin Kurti nuk e ka legjitimitetin që pretendon. Lista Vetëvendosje ka marrë 42.3% të votave – por brenda këtij rezultati janë edhe votat e partive tjera si Guxo dhe Alternativa që përfaqësojnë rreth 17% të ulëseve në Kuvend. Realisht, LVV ka rreth 25% të mbështetjes popullore. E megjithatë, ai sillet si një shumicë absolute.

Sot, ajo çka kërkon Kosova nuk është numërim mandatesh, por kapërcim krize. Kjo nuk është kohë për dominancë politike, por për konsensus. Ndërsa Kurti – i papërgjegjshëm dhe me vetëdije për pasojat – po e shtyn vendin drejt përplasjes institucionale me pasoja të rënda për rendin demokratik dhe sigurinë kombëtare.

Mënyra se si po sillet në Kuvend tregon qartë se, nuk është duke kërkuar marrëveshje, por përplasje. Ai po provon të ndryshoj në mënyrë arbitrare mënyrën e votimit në seancën konstituive – pa përfillur dhe ndesh me standardin e vendosur me Kushtetutë dhe Rregulloren e punës së Kuvendit.

Kuvendi i Kosovës është kthyer në një laborator manipulimi politik, ndërsa Kurti luan rolin e regjisorit – pa dinjitet, pa legjitimitet, dhe pa përgjegjësi. Në sallë shërbehet si aleat i heshtur i Kurtit edhe Lista Serbe – për të cilën Kurti, sipas vetë deklarimeve të tij, llogarit vota për të formuar qeveri, por jo për të zgjedhur Kryetaren e Kuvendit.

Loja me shtetin, besimin e popullit, dhe me përkushtimin e aleatëve perëndimorë të kombit tonë, është një shërbim i padukshëm ndaj Beogradit.

Në vend që të krijojë aleanca për stabilitet, Kurti ndërton skena për konflikt. Në vend që të afrohet me opozitën, i vë asaj etiketa. Në vend që të ndërtojë konsensus, ai e polarizon Kuvendin dhe shoqërinë.

Dhe kjo nuk është rastësi. Ky nuk është vetëm mosveprim institucional – është strategji për krizë të kontrolluar, në trajtën e përplasjes civile apo trazirës sociale që konvencionalisht quhen luftë civile, me përfitime politike të njëanshme (përmes eliminimit politik të kundërshtarëve politikë dhe ideologjikë) dhe pasoja të qëllimshme për rendin kushtetues dhe sigurinë.

E gjithë kjo ndihmon vetëm një aktor: Beogradin, i cili kërkon me çdo kusht të provojë se Kosova është e paqëndrueshme dhe e paaftë për vetëqeverisje.

Opozita nuk duhet të heshtë dhe populli e Kosova kërkon qëndresë politike. Në këtë situatë, opozita – sidomos blloku i djathtë – nuk guxon të jetë spektator. Ajo duhet të veprojë si diga e fundit kundër kapjes përfundimtare të shtetit, duke organizuar shoqërinë civile dhe aktivizuar qytetarët në mbrojtje të demokracisë.

Deputetët e opozitës duhet të qëndrojnë/ngujohen në sallën e Kuvendit – nën shembullin dhe ashtu siç qëndruan dikur minatorët e Trepçës në thellësitë e errëta të tokës, përballë regjimit okupues të kohës.

Sot nuk ka kërcënim me armë, por ka një kërcënim më të rafinuar: shkatërrimi i institucioneve përmes manipulimit dhe monizmit, i cili e zhvesh shtetin nga sovraniteti dhe popullin nga përfaqësimi real.

Qytetarët besoj tashmë e kanë kuptuar realitetin se ky nuk është përfaqësim por është krizë e orkestruar.

Ata e shohin se kjo nuk është më politikë normale, por përpjekje për të mbajtur pushtetin me çdo mjet, edhe me cenimin e demokracisë.

Në vend të reflektimit, Kurti ofron kërcënim institucional. Në vend të kompromisit, ai përdor krizën si armë politike.

Shteti i Kosovës nuk është pronë e një partie. As vota nuk është leje për përçarje.

Është koha për rezistencë politike dhe qytetare. Është koha për përgjegjësi.

Çerçiz Loloçi/

E kam lexuar dy herë romanin e sapopublikuar “Flijimi i maskave” të Bujar Skëndos: një herë në dorëshkrim siç ngjet zakonisht mes të njohurve të hershëm dhe herë tjetër pasi ka dalë në shtyp nga botimet Onufri. Është romani i dytë i autorit, po me të njëjtin botues që dëshmon se është një zë i veçantë në letërsinë bashkëkohore shqipe.

I njohur kohë më parë si redaktor në të përjavshmen ‘Drita’ dhe kritik arti, me të dy librat e botuar njeri pas tjetrit, Bujar Skëndo ka hedhur një hap të sigurt në prozën romaneske, si për temat e mprehta që trajton ashtu edhe në kompozicionin e veprës e skalitjen e personazheve.

Ndjesia e parë që merr nga romani i dytë, “Flijimi i maskave” është kurajoja intelektuale për të dhënë mjeshtërisht ‘anatominë’ e shoqërisë së sotme shqiptare që është kapluar nga korrupsioni, krimi, pasiguria; përzierja e fortë e niveleve më të larta të katër pushteteve me botën e nëdhsheshme që shfaqet në mori formash e që duket sikur grish edhe qiejt me shumëkatëshet, restorantet, baret e hotelet që në metropole europiane kanë dashur disa dekada për t’u ngritur.

Duke jetuar midis Nju Jorkut dhe Tiranës, autori sjell mjedise dhe personazhe shqiptare, jo thjesht si raportime mediash që janë vetvetiu lajmësit e parë të dukurive negative në një shoqëri, por duke operuar me dy linja: e para me një biznesmen që rikthehet në vendlindje për të ngritur bizneset e tij dhe që tashmë kërkon të gjejë edhe shoqen e jetës dhe linja e dytë, ajo e individëve që janë pasuruar me gjithfarësoj mënyrash dhe tashmë duan të hyjnë në politikë, madje duke pasur edhe përfaqësuesit e vet në pushtetin më të lartë, atë legjislativ.

Një temë aktuale si ajo që krimi shfaqet në majat më të larta dhe prek çdo nivel, kriminalizimi i një shoqërie të tërë, pra kjo temë ka përherë një rrisk, atë të rendjes pas paraqitjes së dukurive më të shëmtuara, por jo e ardhur artistikisht me mjetet që kërkon romani.

Autori këtij rrisku i ka shpëtuar mjeshtërisht jo thjesht e vetëm sepse e ndërton veprën e vet me pak personazhe, por sepse ai arrin një krijim artistik që sa i përket botës shqiptare, aq mund të gjendet edhe në atë serbe, maqedonase, bosnjake, në krejt Ballkanin Perëndimor ku ka demokraci hibride, nuk funskionon asnjë pushtet, shtetet kanë një shkëlqim të rremë fasadesk e zhurmues po brenda saj do të gjesh shëmti dhe akte të frikshme, dhunë, kaos, zgjedhje jo të lira, autokratë nga të gjitha krahët që shkon sa te njeriu më i zakonshëm e deri te kreu i vendit.

I konceptuar në dy linja dhe me dymbëdhjetë kapituj romani spikat për zhbirime të thella psikologjike, për personazhe që kanë veçantitë e tyre dhe fate të ndryshme; nga njëra anë është biznesmen Dritani me Emën, ish aktore e Teatrit Popullor dhe tashmë drejtuese e një program televiziv që duan të kurorëzojnë lidhjen e tyre mes të njohurish të hershëm në lokalin misterioz “Korbi i bardhë”.

Linja e dytë ka gjithashtu një personazh interesant, Leoni, që i përket botës së krimit, por që arrin edhe në sferat e larta të politikës; çunat e tij besnikë janë atashuar me një parti kapobande që gjithçka e arrin me para, dhunë, vrasje dhe krime të tjera.

Poeti i mirënjohur Sadik Bejko vlerëson te Bujar Skëndo “gjuhën artistike të romanit, fjala e gjetur me saktësi e ngarkesë emocionale dhe stili i rrjedhshëm. Problematika e romanit është e mprehtë dhe e guximshme. Në roman ka figura të realizuara mjeshtërisht si Leoni, Ema, Dritani etj”.

Ndërsa profesor Bardhosh Gaçe veçon trajtimin e problemeve mprehta të tranzicionit tonë në romanin ‘Flijimi i maskave’, për përplasjen e interesave të qytetarëve me ato të politikanëve dhe për shtrëmbërimet e demokracisë në vendin tonë. Ai tha se i kam pritur këto romane nga Bujar Skëndo. E dija që një ditë ato do vinin”. Gaçe vlerësoi, gjithashtu, nivelin e lakmuar të shprehjes, stilin dhe nëntekstet e fjalës e të mendimit.

Vetë autori në promovimin e librit te librari ‘Onufri’ pohoi se në këtë libër kemi një realitet i pangjashëm, i dhunshëm, armiqësor, i korruptuar nga zyrat më të rëndësishme të shtetit, në qeveri, në Kuvend, nëpër drejtori tenderash… Krimi, pasi pastroi paratë dhe vetveten, hodhi edhe një hap më tej: Joshi me para dhe korruptoi politikën, u fut në parlament e qeverisje. Dhe politika, qëllimimisht e me dëshirë të pafre, ndau pushtetin me krimin. Por krimi nuk u ndal me kaq. Korruptoi edhe edhe një pjesë të qytetarëve, votën e tyre. Maskën e vetvetes ua vendosi, në fillim politikanëve e më pas edhe qytetarëve, të cilët e pranuan atë. Pushtetarë me maska e pa fytyrë. Ose me fytyrën e dytë a të tretë… Dhe me po aq maska. Dëshiroj të theksoj se romani është një refuzim artistik i kriminalizimit të vullnetshëm të pushtetit dhe të çdo aspekti të jetës së vendit. Është një mospajtim, një pakënaqësi, një dyshim i madh, të përthyera të tëra këto nëpërmjet artit të së vërtetës. Sepse letërsia nuk është thjesht tregim i të vërtetës, por art i të vërtetave të jetës. Në roman, nëpërmjet figurash artistike e ngjarjesh, episodesh rrëqethëse zbulohen artistikisht të këqiat e këtij tranzicioni të tmerrshëm. Dhe po ashtu të këqinjtë, djajtë e vërtetë të këtij vendi”.

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Për një periudhë tepër të gjatë prodhimi i orëve ishte produkt i zejtarëve të veçantë. Sipas disa studiuesve, prodhimi industrial i tyre u bë për herë të parë në Francë në vitin 1453, kur në Paris u ngrit reparti i parë i orëndreqësve. Menjëherë pas kësaj, prodhimi industrial i orëve filloi të organizohej edhe në shtete të tjera si në Gjermani, Angli dhe Zvicër, duke marrë një zhvillim gjithnjë e më të madh. Megjithatë duhet theksuar se deri në shek. XIX, duke përfshirë edhe Zvicrën prodhimi i orëve vijoi të mbetej kryesisht punë e zejtarëve. Reparti i parë i prodhimit të orëve, mbi bazën e ndarjes së punës midis zejtarëve lindi në Gjenevë në vitin 1804 dhe po këtu mbas njëzet vjetësh, u hap shkolla e parë profesionale për përgatitjen e orëbërësve.

Në shek. XVI mjeshtëria e prodhimit të orëve filloi edhe në Japoni. Ndërsa fabrikat për prodhimin e tyre u hapën diku nga viti 1875.

Në territoret shqiptare evidentohen disa mënyra për matjen e kohës, duke nisur që nga orët diellore, të cilat skaliteshin mbi objekte të ndryshme. Bashkë me futjen e teknologjisë së re u krijua edhe një klasë orëndreqësish dhe orëbërësish. Nuk ka ndonjë studim të mirëfilltë lidhur me mjeshtrat e parë shqiptarë. Por, pothuajse në çdo qytet kryesor të Shqipërisë kishte persona të caktuar, të cilët e trashëgonin zanatin e tyre brez pas brezi. Kështu është për shembull familja e njohur Tufina në kryeqytet, e cila sot ka arritur që të ketë produktet e saj në tregjet europiane dhe ShBA.

Ndërsa historia e Nuh Sahatçisë, shkodranit që i ktheu orën oficerit gjerman, 30 vite më vonë, është një histori që qarkullon prej vitesh dhe që është e denjë për skenarë filmash.

Në koleksionet private kam parë orë të të gjitha markave, çka tregon se shqiptarët duke nisur që në shek. XIX kanë ndjekur me kujdes pothuajse të gjitha zhvillimet teknologjike të kësaj industrie.

Fatkeqësisht, sot nuk kemi një historik mbi orëndreqësit shqiptarë dhe për këtë artizanat. Ndërkohë që historia e secilit prej tyre është një shteg për të mësuar gjëra nga më interesantet…

(Bashkëngjitur një reklamë e dyqanit të orëve “Vllazën Tufina” në kryeqytet, e botuar në gazetën “Ora” më 28.11.1930)

Shembja e Monopolit të Tetovës nuk përfaqëson thjesht zhdukjen e një objekti industrial nga memoria urbane, por një akt të heshtur institucional ndaj një segmenti të errët të së kaluarës kolektive që ende nuk ka gjetur vend në narrativën zyrtare. Ky objekt, në të cilin çdo familje e Pollogut kishte më së paku një anëtar të prekur nga pasojat e dhunës dhe represionit të një epoke të errët, ishte më shumë se një ndërtesë  ishte një dëshmi e gjallë e përjetimeve të heshtura të një komuniteti të tërë

Nga Prof.dr.Skender ASANI

Në skajet e një qyteti të ngjeshur ndërmjet dy epokash, gjendet  ose më saktë, gjendej – një strukturë që dikur mbante jo vetëm tym duhani, por edhe frymën e fundit të një kohe të trazuar. Monopoli i Tetovës, një ndërtesë e zakonshme për sy të zakonshëm, kishte përjetuar një funksion të pazakonshëm në një stinë të errët të historisë. Për një periudhë të shkurtër, por të ngarkuar me tension dhe dhimbje, ai u shndërrua në një stacion ndalimi  jo për mallra, por për njerëz. Njerëz të mbledhur, të sistemuar, të ndarë. Jo për qëllime tregtare, por për “administrim” të realiteteve politike të pasluftës.

Shumë nga ata që u futën brenda atyre mureve, nuk dolën më. Shumë prej atyre që dolën, mbartën përjetë heshtjen e asaj hapësire. Ashtu siç ndodh rëndom me memorien kolektive të komuniteteve të cilat nuk kanë pasur fatin të kenë histori të “institucionalizuar”, edhe kjo ngjarje mbeti jashtë teksteve dhe jashtë përmendoreve. Ajo u transmetua në formën më primitive të kujtesës: nga goja në gojë, nga pleqtë te nipërit, nga lotët e heshtur te pyetjet pa përgjigje.

Përmasat e saj nuk ishin të një rrethi të ngushtë: thuajse çdo familje e rajonit të Pollogut kishte, së paku, një anëtar që ishte prekur drejtpërdrejt nga kjo ngjarje qoftë i thirrur, i zhdukur apo i keqtrajtuar. Disa humbën bijtë, të tjerë vëllezërit, kushërinjtë, apo komshinjtë. Kjo e bëri Monopolin jo thjesht një vend-ngjarje, por një plagë kolektive, që jetoi përmes heshtjes së çdo shtëpie që kishte një derë të hapur për të pritur dikë që nuk u kthye kurrë.

Për çudi, edhe pse ndodhi në të njëjtin territor dhe në të njëjtën kohë me histori të tjera që sot përkujtohen me solemnitet, Monopoli i Tetovës nuk e fitoi të drejtën për të qenë simbol. Nuk pati fatin të shndërrohej në muze, as në vend për reflektim. Mbi të nuk u vendos asnjë pllakë. Në vend të një skulpture në përkujtim, mbi të ra heshtja e një ekskavatori.

Nëse kujtesa është pasuri e shteteve që duan të ndërtojnë identitet të drejtë dhe gjithëpërfshirës, atëherë harresa është investim i qëllimshëm shpesh i heshtur për të selektuar kujt i lejohet të kujtojë dhe kujt jo. Dhe në këtë zgjedhje selektive, disa hapësira mbeten jashtë arkitekturës zyrtare të kujtesës. Jo për mungesë rëndësie historike, por për shkak të biografisë etnike të viktimave të saj.

Nuk është e pazakontë që ndërtesat me barrë historike të trajtohen me një lloj nervozizmi institucional. Ato janë dëshmi që nuk flasin, por thërrasin. Monopoli i Tetovës thërriste një të vërtetë që nuk përputhej me narrativën dominante. Ai kujtonte një ngjarje që nuk u pranua si pjesë e “tragjedive të ligjshme”. Ai prekte ndjenja të një komuniteti që për dekada ka përjetuar përjashtimin nga kujtesa zyrtare.

Dhe ndoshta pikërisht për këtë arsye, vendimi për ta shembur atë ndërtesë u mor pa ndonjë debat publik, pa ceremoni, pa ndonjë ndjesë apo dokumentim. Ajo u zhduk me heshtjen e një procesi që e njeh mirë logjikën e fshirjes së gjurmëve. Sepse në fund, kur nuk e përball dot të kaluarën, më lehtë është të shembësh ndërtesën sesa të përballesh me historinë që ajo përfaqëson.

Por historia nuk është vetëm në mure. Ajo jeton në ndërgjegje, në kujtime dhe në pyetjet që brezat do të bëjnë gjithmonë: Pse një kamp në një qytet tjetër u bë muze, dhe ky jo? Pse një viktimë u përkujdes, dhe tjetra u harrua? Dhe a mund të ketë drejtësi kolektive kur vetë kujtesa është e njëanshme?

Shembja e Monopolit të Tetovës nuk përfaqëson thjesht zhdukjen e një objekti industrial nga memoria urbane, por një akt të heshtur institucional ndaj një segmenti të errët të së kaluarës kolektive që ende nuk ka gjetur vend në narrativën zyrtare. Ky objekt, në të cilin çdo familje e Pollogut kishte më së paku një anëtar të prekur nga pasojat e dhunës dhe represionit të një epoke të errët, ishte më shumë se një ndërtesë ishte një dëshmi e gjallë e përjetimeve të heshtura të një komuniteti të tërë. Rënimi i tij, i justifikuar me gjuhë zhvillimore, flet në fakt për një politikë të qëllimshme të harresës selektive, ku dhimbja shqiptare mbetet jashtë përkujtimit institucional dhe kujtesës kolektive shtetërore. Në këtë shembje nuk rrënohen vetëm mure, por zhbëhen urat e transmetimit ndërbreznor të së vërtetës historike, duke lënë pas një boshllëk në ndërgjegjen qytetare dhe duke forcuar ndjesinë se kujtesa jonë vlen vetëm nëse përputhet me format e lejuara të përkujtimit. Por historia nuk zhbëhet me buldozerë ajo mbijeton në vetëdijen e atyre që refuzojnë të heshtin dhe do të vazhdojë të kërkojë vendin e saj, derisa të njihet jo si barrë, por si përgjegjësi e përbashkët.