Prof. Muhamed Mufaku/

Historia e “Shqiptarëve të Egjiptit”, ose “Shqiptarët e Misirit”, siç ishin të njohur në traditë, është pjesë e historisë kombëtare nga se kolonia shqiptare e Egjiptit, që u formua qysh nga fillimi i shek. XIX dhe u zgjerua dukshëm në gjysmën e dytë të shek. XIX, paraqet një nga vatrat më të rëndësishme të Rilindjes kombëtare shqiptare. Mjafton të shënohet këtu “Bleta shqiptare” e Thimi Mitkos, e cila u botua në Aleksandri më 1878, por, gjithashtu, mjafton të përmenden këtu se sa rilindës shqiptarë jetuan krejtësisht ose pjesërisht në Egjipt, nga se disa u kthyen në Shqipëri pas 1912 për të kontribuar në ngritjen e shtetit kombëtar: Thimi Mitko, Spiro Dine, Thoma Krei, Milo Duçi, Andon Zako Çajupi, Filip Shiroka, Thanas Tashko, Jani Vruho, Fan S. Noli, Aleksandër Xhuvani, Sotir Kola, Loni Longeri e të tjerët.

Ndonëse në literaturë përmendet si “Kolonia e Kajros”, në të vërtetë shqiptarët u vendosën në shumë qytete të Egjiptit nga veriu deri në jug: Aleksandri, Roseta, Dimjat, Mansura, Shibin el-Kom, Zekazik, Kajro, Fajum, Beni Sueif dhe Megaga (Asjut). Megjithatë, shqiptarët u përqendruan më shumë në veri: Aleksandëri, Roseta dhe Kajro. Në bazë të asaj që tregon S. Dine në veprën “Valët e detit”, botuar më 1908, del se shqiptarët e Egjiptit me përqendrimin e tyre, me ruajtjen e identitetit, me botimet në gjuhën shqipe, krijuan një “Shqipëri të vogël” në atë vend të Lindjes së Mesme.

Ç’është e vërteta, ardhja e mijëra ushtarëve shqiptarë në Kajro në fillim të shek. XIX, që u bënë fuqi kryesore në vend në krye me Mehmet Ali pashën, e shndërruan Kajron me kohë në një bazë të kolonisë shqiptare. Kështu, kolonia shqiptare u formua nga gjysma e shek. XIX me ardhjen e dendur të shqiptarëve nga jugu i Shqipërisë për arsye ekonomike, pasi që Egjipti nën sundimin e dinastisë shqiptare në atë kohë dukej si pjesë e Evropës. Me zhvillimin e infrastrukturës (Egjipti u bë vend i dytë në botë me hekurudhë pas Anglisë) dhe e ekonomisë erdhën dhe u vendosën në Egjipt shumë evropianë, sa që, bie fjala,Aleksandria kishte më shumë pamje e popullsi evropiane se sa orientale. Ardhja e vendosja e shqiptarëve në Egjipt vazhdoi deri më 1912, pra me Shpalljen e Pavarësisë, kurse me stabilitetin e shtetit kombëtar nga viti 1920 një pjesë e shqiptarëve u kthyen në atdhe. Vet Tirana zyrtare kërkonte prej disa intelektualëve të Egjiptit të kthehen në Shqipëri për të dhënë kontributin e vet, si Sotir Koleja, i cili u thirr më 1929 për të organizuar e drejtuar Bibliotekën kombëtare. 

Mirëpo, në anën tjetër, në periudhën midis dy luftërave botërore, ka pasur edhe një valë shpërngulje për në Egjipt, me çka numri i shqiptarëve arriti në kulm. Kështu, sipas një raporti të vitit 1936 në Arkivin Qendror të Shtetit, numri i shqiptarëve në Egjipti arriti në tetë mijë, me potencial të madh në ekonominë e vendit, me çka kolonia shqiptare zinte vendin e pestë në Egjipt, pas atyre greke, italiane, franceze e angleze.

Kjo temë e pasur për historinë tonë më tërhoqi me kohë gjatë studimeve për magjistraturë në Degën e historisë të Universitetit të Prishtinës 1974-1976, kur kam shkruar e botuar një punim seminarik për Mehmet Ali pashën, kurse gjatë verës 1979 kam qëndruar në Egjipt një muaj për kërkime shkencore me një bursë të Bashkësisë Krahinore për Shkencë, ku pata fat të takohem me disa veprimtarë të shquar të kolonisë shqiptare (Qerim Haxhiu, Musa Shehu e të tjerët), të cilët më ofruan materiale burimore (botime origjinale, fotografi të rralla etj.). Në bazë të materialeve të grumbulluar, kam botuar një fejton me titull “Shqiptarët e Egjiptit” në gazetën Rilindja në korrik-gusht 1979, i cili zgjoi interesim dhe më nxiti të vazhdoj hulumtime në këtë fushë dhe ta paraqes temën për disertacion të doktoratës me titull “Shqiptarët në botën arabe gjatë shekujve XVIII-XIX dhe në fillim të shek. XX. ”Shqiptarët e Egjiptit” u mblodhën në një kaptinë të këtij disertacioni që u mbrojt më 1986 dhe u botua në Prishtinë më 1990.

Ndërkohë, më 1984 u nënshkrua marrëveshja për bashkëpunim kulturor midis Shqipërisë dhe Egjiptit dhe, në bazë të saj, Patrika Thëngjilli dhe Jorgo Bulo shkuan në Egjipt për kërkime shkencore në lidhje me shqiptarët e Egjiptit që sollën rezultate të mira. Kështu, u zbulua një fond i pasur me dorëshkrime të Thimi Mitkos që arrin në 5-6 mijë faqe, i cili u konsiderua si “një nga fondet më të mëdha që është gjetur deri me sot për Rilindjen Kombëtare, gjë që solli risi në studimet për figurat e kolonisë shqiptare në Egjipt.

Në fillim të viteve 90, pas botimit të librit “Shqiptarët në botën arabe”, u shtua interesimi për këtë temë në kushtet e reja pas shuarjes së Jugosllavisë. Kështu, në Shkup doli më 1993 udhëpërshkrimi i gazetarëve Sh. Halimi dhe E. Azemi “Shqiptarët e Egjiptit”, që solli freski në këtë fushë. Po ashtu, në atë kohë (1993-1997) në Kajro shërbeu ambasadori i ri i Shqipërisë demokratike, Faruk Borova, i cili tregoi interesim për shqiptarët e Egjiptit gjatë mandatit të tij, kurse më vonë, më 2012, botoi librin “Dinastia shqiptare që sundoi Misirin 1805-1952”, kurse më 2018 librin tjetër “Rrugëtimi i një ambasadori në Lindjen e Mesme”, në të cilën kemi një kaptinë për punën e tij në Kajro dhe lidhjet e tij me shqiptarët e Egjiptit.

Me kalimin në punë më 1989 jam bërë më i afërt i Egjiptit, pra kisha më shumë shanse të shkoj atje për konferenca e kërkime shkencore në lidhje me shqiptarët e Egjiptit. Si pasojë, kjo vepër u planifikua për 100 vjetorin e Pavarësisë, pra për 2012, por gjendja e re në Egjipt nuk lejoi të kryhen hulumtimet e planifikuara. Mu për këtë vepra doli në versionin e parë me titull “Nga historia e shqiptarëve të Egjiptit gjatë shekujve XV-XX” në botim të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës në Prishtinë më 2016. Mirëpo, me botimin e tij filloi puna për një versioni të ri më të gjerë dhe më të plotë, duke shfrytëzuar fondin e pasur për shqiptarët e Egjiptit në Arkivin Qendror të Shtetit, që doli në gjuhën arabe në Kajro më 2018 në botim të Shtëpisë botuese Sar al-Shorouk. Kuptohet, vetë mbititulli (Kolonia e fshehur) që e zgjodhi botuese tregonte domethënien e këtij botimi për lexuesin egjiptian, pra për një koloni me rol të madh që mbeti “e fshehur” për vet Egjiptin.

Pas botimit shqip të versionit të parë dolën disa botime me peshë që ofruan të dhëna të reja në bazë të burimeve të ndryshme, që është dashur të merren parasysh. Në mesin e këtyre vlen të përmenden këtu dy prej tyre. I pari është “Operacioni shqiptar” që u planifikua dhe u zhvillua si aksion i përbashkët midis CIA amerikane dhe MI6 britanike në kuadër të Luftës së ftohtë gjatë viteve 1949-1953 për zbarkimin e çetave të armatosura në Shqipëri, me qëllim që të krijohet një kryengritje kundër regjimit komunist. Në këtë libër janë botuar për herë të parë dëshmi të oficerëve dhe pjesëmarrësve të gjallë, që ndriçojnë rolin e Kajros si një prej qendrave të këtij “Operacioni shqiptar”, i cili përfundoi më 1953 në saj të “tradhtisë së madhe” dhe mbeti sekret deri vonë. Nga ana tjetër, pas historianit egjiptian, Antoni Surjal, i cili e botoi më 1984 librin në Kajro për Lidhjen e Prizrenit 1878-1881, i cili mbeti i vetmi libër në arabisht për këtë ngjarje të madhe të historisë shqiptare, kohëve të fundit u paraqit historiania egjiptiane, Prof. Dr. Fajze Meluk, e cila botoi një kontribut origjinal për praninë e shqiptarëve në Roseta dhe rolin e tyre në jetën ekonomike e shoqërore, që na solli të dhëna të reja, të vjela nga regjistrat e gjykatave të sheriatit të qytetit që mbajnë të gjitha kontratat për shitblerje, martesa, themelimin e objekteve ekonomike-shoqërore në kudër të vakëfeve etj.

Sa për materialin e përpunuar dhe paraqitur këtu, mund të them se puna u përqendrua në kronikat e veprat e historianëve egjiptianë të shekujve XV-XIX, të cilat ofrojnë të dhëna nga burimi për praninë shqiptare në Egjipt. Kështu, vetëm në bazë të këtyre burimeve u zbuluan për herë të parë dy sulltanë shqiptarë të shekullit XV, pra para fillimit të sundimit osman në Egjipt. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh monumentet që i ngritën shqiptarët në Egjipt, që kanë vlerë historike, janë shfrytëzuar dy burime specifike: vakëfnamet ose dokumentet themeluese të këtyre monumenteve që ruhen në Arkivin e Ministrisë së Vakëfit, si dhe regjistrat e gjykatave të sheriatit në Kajro e Aleksandri, që mbajnë të dhëna të ndryshme në lidhje me themelimin dhe funksionimin e këtyre monumenteve. Po ashtu, kemi shfrytëzuar Arkivin e Shtypit Egjiptian në Kajro, kur ruhen gazetat e shekullit XIX, duke filluar nga al-Ahram dhe fillimit të shekullit XX, të cilat kishin të dhëna të vlershme për shqiptarët. Nga ana tjetër, në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, është shfrytëzuar fondi i pasur “Shoqëritë shqiptare në Egjipt”, por ende ka punë në thesarin e rilindësve shqiptarë të Egjiptit që akoma është në përpunim.

Për gjithë punën më duhet të përmend në mënyrë të veçantë mikpritjen e të ndjerit Qerim Haxhiu, i cili më ofroi botime origjinale dhe fotografi të rralla të kolonisë shqiptare në Egjipt, si dhe mirëkuptimin e të ndjerit, Vehbi Ismajlit, i cili në shumë letra më ofroi informacione për koloninë shqiptare në Egjipt, pasi që ai jetoi aty gjatë viteve 1939-1949. Në mënyrë të veçantë duhet ta falënderoj Princin Leka II, i cili më ofroi albumet e familjes mbretërore që kanë të bëjnë me qëndrimin në Egjipt 1946-1955, dhe më lejoi të zgjedh disa fotografi që botohen për herë të parë. Po ashtu, duhet përmendur me një falënderim të posaçëm Skënder Zogun, nip i mbretit Ahmet Zogu, i cili ka ruajtur shumë kujtime nga qëndrimi në Aleksandri gjatë asaj kohe, duke m’u përgjigjur në çdo pyetje.

Nga prof.dr. Luan Përzhita/

Ishte viti 1982 kur së bashku me kolegun tim M. Bela u emërova arkeolog në Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike – Bërthama e rrethit të Kukësit. Pothuajse çdo vit vizitonim fshatrat e Kukësit dhe të Hasit, duke shënuar të dhëna për pika dhe gjetje arkeologjike. Kur u afroheshim fshatrave të Kosovës që ndodheshin në vijën e kufirit ndarës me ish-Jugosllavinë bisedonim për kulturën e kësaj treve dardane. Ndonëse kaq afër gjeografikisht në atë kohë ishte e ndaluar që të vizitoje qendrat e kësaj treve. Ne i konsideronim me shumë fat profesorët tanë S. Anamali, S. Islami, M. Korkuti, që kishin arritur të bënin gërmime arkeologjike në vitin 1980 se bashku me kolegët kosovarë Z. Mirdita, K. Luci etj., në tumat e Llashticës në Gjilan. Nga bisedat e tyre dëgjonim me shumë kuriozitet se si ata kishin zbuluar në këtë nekropol kulturën ilire të kësaj treve.

Gjatë viteve 1970 në rrethin e Kukësit, ku pas ndërtimit të hidrocentralit të Fierzës u përmbytën shumë toka në një gjatësi rreth 90 km, janë kryer një sërë fushatash gërmimi arkeologjik si në Kolsh, nga prof. M. Korkuti, në nekropolin tumular të Çinamakut, Kënetës, Bardhocit, Krumës etj., nga prof. B. Jubani dhe prof. A. Hoti, të cilët kishin vënë re se kultura ilire e zbuluar është e ngjashme me atë në Kosovë.

Teksa shikonim fshatrat e Kosovës si Vermica, Dobruzhda, Shkoza, pak më tej Zhurin etj., në brezin e atëhershëm të kufirit, përpiqeshim që të përcaktonim, natyrisht këtu hynte në punë edhe imagjinata, vendet arkeologjike për të cilat kishin shkruar kolegët tanë kosovarë E. Shukriu, E. Dobruna, N. Ferri, Z. Mirdita, i paharruari A. Stipçeviç, si dhe historiani A. Hadri. E çuditshme po të mendosh sot se studionim për të njëjtën kulturë, për të njëjtën popullsi, që kishte të njëjtat tradita, trashëgimi kulturore, gjuhë dhe zakone, por që një “mur” teli me gjemba që quhej klon e kishte ndarë mundësinë e depërtimit në gjysmën tjetër të trupit të kësaj kulture.

Besoj se tashmë mund të kuptohet lehtë se si jemi ndjerë ne kur Kosova fitoi pavarësinë në vitin 1999. Menjëherë u organizuan takime me kolegët tanë në Kosovë, K. Luci, F. Peja, H. Mehmetaj dhe krijuam një grup të përbashkët arkeologësh, duke punuar fillimisht për evidentimin e qendrave arkeologjike të Kosovës dhe paralel u inicuan gërmime arkeologjike në disa qendra të rëndësishme antike.

Jo rastësisht, një pjesë e rëndësishme e shënimeve të mia në këtë libër i kushtohen periudhës antike të Kosovës. Së bashku me kolegët e mi, kisha vizituar me qindra fshatra në Kosovë dhe konsultuar pothuajse të gjithë qendrat arkeologjike të gërmuara para viteve 1990. Kështu krijova një ide të qartë dhe të saktë për historinë e lashtë të kësaj treve dardane. Ditën kur Kuvendi i Kosovës shpalli Pavarësinë si shtet, u ula dhe shkruajta një artikull me titull “2400 vjet shtet Dardan”, të cilin e botova në një gazetë në Tiranë për t’i bërë të ditur publikut se ky vend e ka njohur shtetin mijëra vjet më parë.

Në shënimet e mia i kam kushtuar një vend me rëndësi të gjithë historisë antike të Kosovës, nga epokat prehistorike, rreth 6000 vjet më parë, shtetit Dardan, Dardanisë bizantine, si dhe figurave historike me origjinë nga kjo trevë. Një vend me rëndësi në këto shënime kanë edhe gërmimet arkeologjike që kemi zhvilluar, në fshatin Çifllak të Rahovecit. Aty u njohëm me Z. Fasli Thaçi (ndjesë pastë), një burrë shumë gazmor, i qeshur dhe bujar. “Unë nuk jam arkeolog”, më tha ai, “por e di se themelet e shtëpisë sime janë ndërtuar mbi troje shumë të vjetra të ilirëve. Në qoftë se nuk besoni, jeni të mirëpritur që të gërmoni në kopshtin e shtëpisë edhe pse tani është plot me perime”. E duke buzëqeshur shtoi: “E kush pyet, boll që ia arritëm kësaj dite që të dimë historinë tonë!”. Që nga ajo ditë shtëpia e Fasli Thaçit u bë dhe shtëpia e arkeologëve. Menjëherë e kuptuam se kishim të bënin më një qendër të rëndësishme antike të Kosovës, një vendbanim i cili përmbushte të gjitha kushtet për zhvillimin e jetës në antikitet.

Trevës dardane i dedikohen në këtë libër edhe disa shënime të mbajtura gjatë gërmimeve arkeologjike që kam bërë në Kukës, ku do të veçoja Qytezën në kodrën e Pecës, qendrën e parë qytetare në këtë krahinë për shekujt IV-II para Krishtit, ku kemi gjetur një vulë të shekullit IV me emrin e lashtë të Kukësit. Këtu pata fatin të zbuloj një objekt të mrekullueshëm, një llampë me shenjtorë të kohës paleokristiane të shekullin VI, e cila përfaqëson një objekt unikal – i vetmi në Europë – të cilin e kam publikuar së bashku me kolegun e njohur francez, François Baratte (profesor në Universitetin e Sorbonës Paris IV Hyrje 11 në Francë) në revistën e mirënjohur në fushën e arkeologjisë “Cahier Archeologique”.

Në vitin 2000 fillova gërmimet arkeologjike në kalanë e Grazhdanit (Dibër). Kur e vizitova për herë të parë këtë kala u befasova nga madhështia e saj. E ngritur në mes të një pllaje pjellore, me mure 3 km të gjatë, me 44 kulla dhe 3 hyrje, më krijoi përshtypjen se kishte ardhur koha të zbulonim të fshehtat e kësaj qendre të rrethuar nga heshtja prej shekujsh. Pas shumë vitesh kërkime dhe studime që lidhen me rëndësinë e kësaj qendre po botoj disa shënime mbi rolin që kishte kjo kala, e cila i dha emrin krahinës së Dibrës së sotme.

Pas rrëzimit të murit të izolimit, filluam kontaktet e para me kolegët e vendeve perëndimore. Në këtë rast isha i previligjuar, sepse që nga viti 1995 u bëra pjesë e ekipit shqiptar, së bashku me kolegët K. Lako dhe P. Damko (të ndjerë), Gj. Saraçi, I. Gjipali, Dh. Çondi, që do të bashkëpunonim për 10 vjet me kolegë nga Britania e Madhe për projektin arkeologjik të Butrintit. Kjo perlë e arkeologjisë mesdhetare dhe botërore, që të mahnit me bukuritë dhe madhështinë e monumenteve, të frymëzon dhe të fut natyrshëm në botën antike, ku ndërthuret historia e formimit, zhvillimit dhe lartësimit të një qyteti antik që si rrallëherë, ndonëse i zbrazur, të ofron ende ngrohtësi. Në këtë qytet kanë kaluar figura me përmasa botërore, janë zhvilluar ngjarje me rëndësi historike, janë ndërtuar vepra me nivel të lartë nga disa inxhinierë të njohur. Qytet me teatër dhe gjimnaz, me tempuj dhe ujësjellës. Pas punës, në orët e mbrëmjes, fillova të shënoj diçka për këtë qytet që dëshiroj ta ndaj me ju.

Së bashku me kolegun tim prof. William Bowden (profesor në Universitetin e Notingemit – Angli), na pëlqente të vizitonim një qendër arkeologjike buzë liqenit të Butrintit që quhej Diaporit. Në burime historike antike kishim lexuar se Butrintin e kishte vizituar i madhi Ciceron për të respektuar mikun e tij, pronarin e Butrintit, Pompon Atikun. Ciceroni e përshkruante aq bukur vilën e mikut të tij, sa na dukej sikur rrënojat e kësaj vile fshiheshin pikërisht në Diaporit. Të nxitur nga kjo histori, në vitin 2000 filluam gërmimet arkeologjike në Diaporit që zgjatën deri në vitin 2006. Një qendër që të lë pa frymë nga bukuria natyrore dhe madhështia e ndërtimeve që ajo përmban. E kisha shumë të vështirë që kënaqësinë e përjetuar në zbulimin e kësaj qendre të mos e ndaj me lexuesin. Prandaj në mënyrë shumë të shkurtër kam shkruar në këtë libër për Ciceronin dhe madhështinë e vilës së Diaporit.

Në këtë botim mendova të hedh disa të dhëna edhe për rrugët e rëndësishme tregtare dhe ushtarake që ishin ndërtuar në këtë kohë në Iliri. Gjatë kërkimeve në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë, ndonëse ky territor ishte i mbushur me qendra dhe gjetje arkeologjike vazhdimisht ngriheshin disa pikëpyetje mbi zbulimin e disa objekteve që vinin nga brigjet e Italisë. Ne e dinim se një nga rrugët më të rëndësishme të komunikimit mes territorit tonë në antikitet dhe bregdetit të Adriatikut e më gjerë ishte rruga Egnatia. Por kjo trase nuk kalonte në veri dhe në Kosovë. Më tej vizituam shumë vende që nga Lezha e deri në Prishtinë, ku zbuluam se lidhja e trevave të Veriut dhe Kosovës janë realizuar nga një trase tjetër rrugore, e cila ishte ndërtuar paralel me rrugën Egnatia dhe njihet me emrin Lissus – Naissus (Lezhë-Nish). Kjo trase bashkohej me rrugën Egnatia nëpërmjet luginës së Drinit të Zi.

Një pjesë e shkrimeve në këtë libër lidhen me burimet historike të autorëve antikë. Gjatë leximit më bënte përshtypje figura e një personaliteti të madh, fillimisht si gjeneral i ushtrisë dhe më pas si mbret i ilirëve – Skerdilajdi, vëllai i mbretit Agron. Kjo figurë ishte anashkaluar dhe nuk gëzonte vendin që i takonte në histori. Me dëshirën që të kontribuoj sadopak në vlerësimin e kësaj figure ushtarake, politike dhe diplomatike të botës antike ilire vendosa që në këtë libër të botoj edhe një studim të përgatitur për këtë qëllim.

Nga pika më e lartë e kalasë së Lezhës vështroja gjithë hapësirën përreth, detin Adriatik, Shëngjinin dhe Drinin e Lezhës, duke u përpjekur të kuptoja luftën që Filipi V i Maqedonisë zhvilloi kundër Lisit në vitin 213 para Krishtit. Ku mund të jetë lumi Ardaksan që përmendet nga historianët antikë? Kështu lindi ideja për punimin rreth identifikimit të lumit Ardaksan. Figurat e shquara që shkruan historinë e Botës Antike si mbreti i ilirëve Skerdilaidi, perandorët Konstandini, Justiniani etj., natyrisht që nuk mund të mbeten jashtë shënimeve të këtij libri, pasi kontributi i tyre është epokal dhe njëkohësisht ata janë pjesë e pandarë e historisë së kombit shqiptar.

Shpresoj se këto shënime do t’ju sjellin sadopak atmosferën e ngjarjeve, figurave, historisë dhe kulturës së botës antike të shqiptarëve. Ato përmbajnë punime të shkurtra mbi ngjarje që kanë ndodhur në kohën e lashtë, figura historike të botës antike, zbulime me rëndësi arkeologjike, kuriozitete të kohës, etj.

Libri i drejtohet një lexuesi më të gjerë se mjedisi i ngushtë shkencor, siç janë nxënësit e shkollës së mesme, studentët, si dhe të apasionuarit e historisë dhe arkeologjisë. Shpresoj që nëpërmjet këtij botimi të sjellim para jush në mënyrë të kuptueshme përmbajtjen e studimeve. Siç do të lexoni më poshtë shënimet janë shkruar gjatë një periudhe të gjatë kohore, herë-herë duke plotësuar ecurinë e punës time si arkeolog në Shqipëri dhe në Kosovë.

*Sapo është hedhur në qarkullim ribotimi i këtij studimi i vitit 2015, i pajisur me një koleksion fotografish dhe në mënyrë të përmbledhur, është përkthyer në gjuhën angleze secili prej kapitujve.

Nga prof. asoc. dr. Evalda Paci/

Dimensioni kulturor e dituror në personalitetin e Pjetër Bogdanit përbën një prej argumenteve qenësore që orientojnë ndaj kontekstualizimit të shekullit në të cilin ky i fundit jetoi, i shënuar në historinë e shkrimit shqip prej veprës madhore të tij, të titulluar “Cuneus prophetarum”.

Si një vepër që del nga shtypi falë mbështetjes së një prelati të kishës së Romës, që ka një emër të shquar për kohën e vet, por dhe një simbologji domethënëse e mjaft motivuese për autorin tonë, “Cuneus prophetarum” (Patavii, 1685) ka marrë në dekada të tëra një sërë vlerësimesh dhe emërtimesh që e rendisin këtë të fundit ndër realizimet më të rëndësishme të letërsisë kishtare të shkruar në gjuhën tonë.

Në të vërtetë, vetë letërsia e vjetër shqipe shënohet ndjeshëm nga një kulmim i mirëfilltë me një vepër të tillë, që me një sërë kushtesash e dedikimesh, me krijime që evokojnë modele të kortezisë së kohës, por dhe të kulturës përkatëse, me një aparat mbështetës të cilit i është kushtuar vëmendje e kujdes nga vetë autori, me një artikulim të arsyetuar në pjesë e kapituj, u afrohet ekzemplarëve të kohës, të ngjashëm me veprën tonë në jo pak elemente.

Për Bogdanin shkruhet gjerësisht në dokumentacionin e kohës e ajo që mund të receptohet pa ndonjë vështirësi të madhe është pikërisht fakti i një jete mjaft të vështirësuar, të gërshetuar me rrethana jo përherë të favorshme, që hedhin dritë mbi një kontekst aspak të lehtë në të cilin do të duhej të merrte udhë ungjillëzimi dhe forcimi i hallkave të hierarkisë kishtare. I përfshirë ndjeshëm në zhvillimet e kohës, i gjendur para zgjedhjesh të ndërlikuara, prelati ynë u tregua qëndrestar dhe i vendosur ndaj thirrjes baritore e meshtarake, së cilës i shërbeu deri në përmbyllje të jetës së tij.

Vetë vepra e Bogdanit, me pjesët që e ndërtojnë, me ndarjet që ndjekin një linjë studimore që rreh nga teologjia e krishterë dhe historia e librave më të rëndësishëm biblikë, përbën një gurrë vështirësisht të shterrueshme, duke parë dhe përkushtimin e këtij të fundit për ta përmbyllur atë në mënyrën më të denjë të mundshme.

Tipografia e Seminarit, e cila ndërmendet në pjesët përfaqësuese të veprës së sipërcituar, duke u evokuar dhe në imazhet që introduktojnë brendinë e saj, në të vërtetë gëzon një historik të pasur të ekzistencës së vet (me zanafillë në vitin 1684), të shënuar si nga zhvillimet e kulturës librore në qendra të rëndësishme të lëvrimit të kësaj të fundit në Gadishullin Italik, si dhe nga vetë veprat që do të dilnin prej saj, ndër të cilat duket qartë që ajo e Bogdanit ishte ndër të privilegjuarat. Ka një lidhje të qartë mes motivimit të prelatit tonë, Bogdanit për të realizuar një vepër me një tematikë të orientuar nga kanonet kishtare dhe nocionet e teologjisë së krishterë dhe mbështetjes që ky i fundit gëzoi në kohën kur u strehua dhe kaloi kohë të mira të jetës së tij pranë kardinalit Barbarigo (1625-1697), themelues i tipografisë në fjalë, mecenat, ipeshkëv i qytetit të Padovas, reformator aktiv në gjirin e kishës së Romës dhe ideator i një platforme të mirëfilltë botimesh e programesh edukative.

Interesimi i kardinalit Barbarigo nuk ishte i lidhur me zhvillime të ngushta që do të merrnin udhë në pak vite, por me një projekt afatgjatë që do të shihet se më tej do të orientohej ndaj shtrirjes në qytete të afërta me librari funksionale, si dhe me ndërmarrje që do të konkretizoheshin me leksikone të rëndësishme për nga autorësia, si dhe nga përmbajtja, por dhe me traktate që përfshinin librat kishtarë dhe vetë mësimin e gjuhëve të rëndësishme në të cilat tradicionalisht ishte shkruar e ishte transmetuar Shkrimi i shenjtë. Konteksti në të cilin u përmbyll vepra e Pjetër Bogdanit ka të bëjë ngushtësisht me çka u përshkrua më sipër dhe më tej, me vetë interesimin e një prelati si Barbarigo, emri i të cilit do të shfaqet në jo pak dedikime a letra kushtimi që introduktojnë veprat e kohës. Figura të këtij formati kanë qenë themelore për një sërë rrugëtimesh që lidhen me formimin individual të klerikëve, të forcimit të vatrave të një edukimi kishtar specifik, që në kushtet e Reformave kishtare kishte nevojë dhe më shumë për një bazë të mirë që tekste e programe të veçanta mund ta bënin të mundur. Motivimi i themeluesit, por dhe i vijuesve seriozë të mbajtjes së kësaj tipografie ndaj përhapjes së librave me një tematikë sa të specializuar, aq dhe të afërt me edukimin e formimin meshtarak në Seminarin e Padovas do të mund të gjurmohet konkretisht dhe në sigla tipike në gjuhën latine(e.g., curis Seminarii Patavini; In usum Seminarii Patavini; ad usum Seminarii Patavini ), të vendosura në pjesë të caktuara të botimeve me destinacion specifik e që evokojnë orientimet edukative të kësaj selie aq të nderuar.

Programet e Barbarigos, më saktë projektet e tij në lidhje me një tipografi seminari nuk kufizoheshin vetëm me shtypjen e disa teksteve, por me një panoramë të gjerë që do të kërkonte dhe një suport të mirëfilltë në pikëpamje të teknologjisë së shtypshkrimit, karaktereve e kulturave të veçanta gjuhësore, me të cilat lidhej historia e librave më të kërkuar të botës së bibliofilisë së kohës. Njohja e këtij konteksti rikonfirmon faktin që Bogdani pati fatin e mirë të ishte ndër të parët autorë që u renditën me vepra në realizimet e tipografisë së sipërcituar, e përuruar shpejt dhe e përmendur si një nga entet më me rëndësi për botën librore të asaj kohe.

Njohja e historikut të kësaj tipografie mbetet në të vërtetë një prej rrugëtimeve më interesante kulturore që përtej vështirësive të kuptueshme në kushtet e zhvillimeve teknologjike të Gjashtëqindës, por dhe mëdyshjeve që ushqeheshin dhe nga pamundësi të natyrës financiare, ofron të dhëna të vyera dhe mbi tematikat e librave që dilnin prej saj. Angazhimi i kardinalit Barbarigo mund të ndiqet në itineraret e ndërrmarra në vatra të tjera të edukimit në trevat italike, disa prej të cilave kontribuan drejtpërdrejt në pasurimin e tipeve dhe të mjeteve të tjera teknologjike të punëtorisë së tij. Një hartë e tërë kërkimesh, një pjesë e të cilave rezultoi mjaft fatlume për kardinalin tonë, do të mund të gjurmohet dhe falë biografëve të tij, të cilët rendisin përkushtimin për forcimin e një qendre tipografike në Padova krahas angazhimeve të këtij të fundit për t’i shërbyer doktrinës dhe dijeve teologjike në katedra dhe kontekste të edukimit seminarial.

Regestet e disponueshme mbi arritjet e kësaj të fundit, bashkë me të dhënat që hedhin dritë mbi orientime në fusha të dijes dëshmojnë që kjo tipografi ishte një ent i rëndësishëm që ndikonte në zhvillimet kulturore të kohës e që do të vijonte të ishte i tillë në krejt ekzistencën e vet. Një ndikim i tillë përforcon faktin që trevat italike qenë pararojë në përurimin e teknologjisë së shtypshkrimit jo vetëm në lidhje me libra e tekste që shkruheshin në gjuhë si latinishtja, por dhe në të tjera idioma, fakt që dëshmohet nga vetë tipet e shkronjave që ruhen në dokumentacionin përkatës arkivor mbi këtë tipografi. Mbi të gjitha, në vetë hapat e parë të themelimit të kësaj tipografie, orientimet konkrete të kardinalit Barbarigo janë një dëshmi dhe më e qartë e një perspektive që kishte në thelb të vet instituimin e një hallke të rëndësishme që do të luante në këtë seminar një rol të rëndësishëm edukativ dhe didaktik.

Në një vështrim analitik të historikut të kësaj tipografie, për studiuesin e historisë së librit e të shtypshkrimit përbëjnë ndërmarrje të një përmase të qartë lapidare përpjekjet për të sjellë e vënë në përdorim karaktere të traditave më të largëta shkrimore, por që ishin të rëndësishme në proceset e ungjillëzimit në atë kohë.

Padija, mosnjohja e shkrimit, e kulturës së të jetuarit, rrezikimi i humbjes së vlerave identitare në kushtet e një sundimi përherë e më shtypës për popullsitë arbërore shpinte drejt një abisi që cilësohet krejt qartë në përmbajtjen e Prefationës së veprës së prelatit tonë, i cili shkrin krejt energjitë e mendjes e të diturive në arsyetimin e parashtresës para Letërarit. Modeli i parashtresës së përzgjedhur prej autorit tonë përbën një tekst ekzemplar për t’u rimarrë dhe në ditët e sotme, në kushte të nënvizimit të rëndësisë së njohjes së teksteve në të cilat dëshmohet një kulturë e spikatur e lëvrimit të gjuhës sonë e të mjeteve të saj.

Formimi kompleks i një autori si Pjetër Bogdani, rrugëtimi jetësor që shpesh u shoqërua me vështirësi që përbënin sprova të një natyre serioze, dijet e përforcuara dhe gjatë qëndrimit pranë figurave më me peshë në zhvillimet kulturore të kohës mund të gjinden të reflektuara në krerët e veprës së tij, për nënndarjet e së cilës është folur gjerësisht nga studiuesit e shkrimtarisë, por dhe të teksteve që përmbahen në këtë të fundit. Ka tekste të përveçme në të cilat përgatitja kulturore e teologjike e Bogdanit receptohet qartë; ka fjali e fraza me një referencë të qartë biblike që dëshmojnë njohjen dhe pasqyrimin e pjesëve nga Vulgata latine në kapitujt e veprës; ka autorë e vepra që bëjnë të mundur që ai të paraqitet dhe si analist i një historie të mendimit filozofik nga antikiteti në përpilimet më me emër të patrologjisë.

Me gjithë kohën që i kushtoi autorit tonë përgatitja përfundimtare deri në daljen në dritë të shtypit dhe arsyetimi në krerë i një pune që cekte fushat më të rëndësishme të mendimit teologjik e të çështjeve të doktrinës, vepra e tij paraqitet si ndër më fatlumet, krahasuar me të tjera realizime të traditës shkrimore e letrare së cilës natyrshëm i përket. Për të mund të evidentohen e krahasohen ribotime, rreth saj mund të flitet qartësisht për çështje të ndërtimit, historikut të jo pak fjalëve e përveçimeve, veçanërisht duke u nisur nga vetë përmbajtja e veprës.

Kjo përmbajtje flet shumë dhe për autorin e saj e për orientimet e tij, për një formim dituror që e reflekton në çdo pjesë e hollësi të saj, por dhe për një motivim bindës të cilin ai e dëshmon qartësisht që në hyrjen e veprës së vet. Me krahasimin me një prej autorëve të kohës së Augustit, që mbyll jetën në vise të largëta (P.Ovidius Naso), në të vërtetë Bogdani dëshiron të evokojë dhe një tjetër arsye për të cilën veprën e vet e përmbyll në një vend tjetër e jo në selinë e vet. Rreshtat e fundit të Prefationës së tij në të vërtetë përafrojnë me një admonitio de erroribus, që shfaqet koncize dhe e përmbajtur dhe në veprën paraardhëse në kohë, në Dicionarin latinisht-shqip të Frang Bardhit (Romë, 1635).

Dedikimet (në një pjesë të konsiderueshme dhe në gjuhën latine, të përpiluara nën skema metrike e artistikisht të kujdesuara, me citimin e vendndodhjes së dedikuesve) që kanë marrë shkas nga dalja në dritë të shtypit e kësaj vepre rinënvizojnë çka u tha më sipër në lidhje me motivimin e Bogdanit për të vënë në shërbim të një kauze madhore dijet dhe energjitë e tij krijuese, si dhe trajtesa origjinale që cekin çështje të doktrinës dhe të reflektimit përkatës në krerët e saj.

Me botimet më të fundit që lidhen si me vetë veprën, si dhe me leksikun themelor të vjelë prej saj, institucionet albanologjike shqiptare kanë rikonfirmuar përkatësinë intelektuale e shpirtërore të kësaj të fundit, si një dëshmi nga më të hershmet mbi vlerat e trashëgiminë kulturore e letrare të gjuhës sonë në shekullin XVII, në një kohë kur dhe kultura e librit, e shtypshkrimit dhe e përhapjes së tij po kalonte një fazë të re në kontekstin evropian. Modelin e letërarit, por dhe të xgedhësit, ashtu siç e percepton autori në kohën e vet nuk është dhe aq e lehtë ta rigjesh në ditët e sotme, dhe pse dija e kultura e të jetuarit me të janë përherë mjeti më i mirë dhe më i afërt në përditshmërinë e aktualitetit tonë.

*Ligjëratë e mbajtur në “Ditët e Bogdanit”, Prishtinë-Shkupt, 5-6 dhjetor. Botohet me shkurtime

Ne kemi marrë letrën e mëposhtme :

Paris, 1 korrik.

Zoti kryeredaktor,

Lexova në “Le Matin” e ditës së sotme protestën bujare, tepër të justifikuar, që frymëzon kolegu dhe miku im, deputeti Justin Godart, mbi mohimin e drejtësisë prej të cilës u bë viktimë Shqipëria.

Dua t’i bashkohem, me disa nga miqtë më të devotshëm të Lidhjes së Kombeve, kësaj proteste. Është tepër e vërtetë që për një kohë të gjatë Shqipëria konsiderohej nga fuqitë e mëdha si një pronë pa zot, një pre për t’u ndarë, një monedhë shtesë për të rregulluar tregjet e fshehta të politikës. E pajisur me një bollëk pasurish të lakmuara natyrore, Shqipëria e dobët nuk kishte të ardhme tjetër veçse të shtypej dhe të shfrytezohej keq. Por kjo nuk duhet të jetë më e vërtetë pasi ekziston Lidhja e Kombeve.

Të gjithë ata që, si unë, besojnë në Lidhjen e Kombeve; të gjithë atyre që shohin tek ajo të fundit, të vetmen shpresë shpëtimi kundër luftërave të reja dhe kundër anarkisë përfundimtare universale, do t’u vijë keq ta shohin atë t’i kthejë shpinën misionit të saj. Ajo e mohon këtë mision nëse braktis një popull që me energjinë e tij për shekuj ka shpëtuar pavarësinë, gjuhën, traditat e tij. Ajo e braktis këtë popull; ajo bën shumë më keq; ajo braktis vetveten; e dorëzon veten duke dorëzuar, pa e dëgjuar, një nga anëtarët e saj në arbitraritetin dhe fshehtësinë e nuk e di se çfarë negociatash qeveritare.

Mua më intereson Shqipëria pa dyshim, ashtu siç mbrojta popujt e tjerë të shtypur të Gadishullit Ballkanik. Por është një viktimë, për fat të mirë, që ka një jetë të vështirë, si Franca, dhe që do të mbetet mjaft e guximshme për t’i mbijetuar padrejtësisë dhe për të triumfuar ndaj saj. Ajo që më shqetëson mbi të gjitha është fati i Lidhjes së Kombeve që është, ose duhet të jetë, ndërgjegjja dhe streha jonë.

E përgëzoj z. Godart që nuk pati frikë të kompromentonte veten duke u dëshpëruar që Lidhja e Kombeve u bindet ndikimeve qeveritare, për të braktisur një popull që i beson asaj dhe për të hequr dorë nga detyra e saj të paanësisë, arsyeja e saj e të qenit.

D’Estournelles de Constant,

senato