NGA  NDUE  BACAJ

HYRJE 

Për origjinën  e Kastriotëve është shkruar e folur  nga historianë , studiues ,  njerëz të letrave  e  njerëz të zakonshem , e megjithë-keto “enigma” e origjines të kesaj familje famëmadhe arbëre ende vijon të mbetet e pa zgjedhur perfundimisht… Duke njohur  kontributin historik e heroik të Kastrioteve dhe birit tyre të lavdishem Gjergj Gjon Kastriotit  ,i cili  mbrojti me trimeri e lavdi per rreth 25 vite  Arberinë  ,  Europen e kohes  si dhe besimin e qytetrimin e saj të shkon mendja se çdo fis ,krahinë  e  trevë shqiptare (por edhe të huaja ) do ta deshironin që origjina e Kastrioteve të ishte nga vendi e fisi i tyre ..Kjo “deshirë”  me gjuhen e popullit shprehet ,se  të mirin e të zotin ka qjef gjithëkush  ta ketë  gja ,të tijin apo të afert.. Natyrisht edhe unë si malesor e kastratas bëjë pjesë ndër ata shqiptar  që do të kishin dëshirë të madhe që  familja e Kastrioteve të ishte me origjinë nga vendi , fisi  apo krahina  ime…Megjithatë  unë në ketë “shenim” do të perpiqem të paraqes  vetem disa “argumente” të shkruara nga studiues  e historianë  (të huaj e shqiptar) ,  të cilet na kanë lënë “diçka” per origjinen e (hershme) të Kastriotëve…nga  Kastrati.

KUR  DOLI  NË “DRITË” FAMILJA  E  KASTRIOTËVE..?? 

Familja e Kastriotëve kishte një principatëtë vogël në malet midis Matit e Dibres ,në kufirin verior me zotrimet e Topiajve. Kostandin Kastrioti e filloi sundimin e tij mbi ketë principatë në vitin 1383 . I biri Gjergji  me trupat e tij mori pjesë në betejen ogurzezë  të Kosoves  më 1389. Venediku e pushtoi  Kryeqytetin e saj ,Krujen me 1392 . Në vitin 1395  kur Gjergji  e vendosi serish  sundimin e tij në Krujë ,Venediku e shpalli armik (Gjergjin) dhe i preu koken në Durrës në vitin 1402. Pas tij erdhi i biri ,Gjoni , i cili e mori  Krujen  perseri   dhe gradualisht e shtriu sundimin e tij mbi Tiranen , Matin , Dibren dhe Mirditen  ,nga Prizreni në lindje  deri në detin Adriatik në perendim. Kala të fuqishme  ishin ajo në Krujë , Petrelë ,afer Tiranës , Petralbë , Stelush në Mat , Sfetigrad në Dibren e Eperme  dhe Tornak.  Nga viti 1407  deri me 1430  Gjoni luftoi periodikisht me turqit , u mund tri here  dhe u detyrua të pranonte kushte të renda  paqeje. Kur turqit me në krye Muratin II , e thyen atë në vitin 1421  ata ndoqen praktiken e tyre  të zakonshme , duke lejuar që të mbante një kontroll të kufizuar mbi principaten e tij. Mirpo i kerkuan të paguante haraç vjetor dhe  të dorzonte kater djemt e tij si pengje per garantimin e nënshtrimit  të tij  të perhershem ndaj sulltanit . (Në fakt kater djemt  Gjonit ja kishte  marrë sulltani si pengje që në vitin 1414.. N.B.). Gjithashtu  Gjonit i premtuan që pas vdekjes së tij ata do ta kthenin djalin e parë që të zinte vendin e sundimtarit.  Më i vogli i kater djemëve të Gjonit ishte Gjergji nëntëvjeçar , i cili do të njihej më vonë  si heroi Skenderbe..1.

PAKË  “SHENIME”  PËR  ORIGJINEN  MË TË  HERSHME  TË KASTRIOTËVE …NGA  KASTRATI !!

Pa dashur tu prishë “qjefin” të gjithë atyre që e kanë  “ndarë” mendjen se origjina e Kastrioteve  “rrugëton” nga Dibra –Mati, në Has e Mirditë ,apo pa dashur tu bëjë “qjefin” kastratësve të “mi” që “kembëngulin” se origjina (më e hershme) e Kastriotëve është nga Kastrati i Malësisë së Madhe , unë mendova të rendisë  ato pakë “argumente” që  na “joshin” të besojmë se origjina më e hershme  e Kastriotëve  mundet të jenë edhe nga Kastrati .. Por per hirë të vertetes fillimisht më duhet të them se nëse bëhët fjalë per Kastratin dhe banoret e asaj kohe kjo na “kthen” mbrapa  të pakten mbi një shekull para betejes të Fushë-Kosoves (1389) ku kishte marrë pjesë edhe gjyshi i Gjergj Kastriotit –Skenderbeut. Edhe sikur të merret e vertet se origjina më e hershme e Kastrioteve është nga Kastrati, ne na duhet të “pranojmë” se Kastriotet nuk i perkasin fisit të Kastratit  që perben mbi 95% të popullsisë së sotme të ardhur  nga Kuqi  shqiptar  , (sot Kuçi i sllavizuar nën Malin e Zi) në fillimet e shekullit XVI , me të parin tonë  Dedlin apo Dedalin…që fillimisht kishte zenë vend në Kastratin e Moçëm (Katund të Kastratit).. Ndër të parët  “biograf” të Gjergj Kastriotit që shkruan se origjina e Kastriotëve është nga Kastrati  ka qënë Peshkopi i Sapes  Frang  Bardhi ,  i cili në vitin 1636 boton në Venedik  librin kushtuar Gjergj  Kastriotit.. Në këtë liber “biografikë”  Frang  Bardhi  i kushton një vemendje të madhe replikes së tij me sllavin Tomko i cili shkruante se Gjergj Kastrioti –Skenderbeu nuk ishte Arbër ,por sllav nga familja e njohur e  Margnaviçëvet, nga e cila ishte edhe Tomko.. Gjatë kesaj replike plot argumente të dokumentuara per origjinen Arbëre të  Gjergj Kastriotit dhe familjes të Kastriotëve , Frang  Bardhi ndër të tjera shkruan : “…Megjithse ato që kemi thënë  gjer tani mund të mjaftonin per vertetsinë e çeshtjes në fjalë , unë do të shtoj edhe disa gjëra nga mendja ime , të cilat ndihmojnë per ta  ndriçuar punen e familjes së Kastriotëve (origjines të kastriotëve N.B.) . Duhet të dimë d.m.th. se është një pjesë e vogel  e Epirit apo e Arbërisë , që sot në kohen tonë (viti 1633, N.B.) quhet nga epiriotët dhe bashkëvendasit tanë  “As”, (Has, N.B.). Pranë ketij vendi  janë vendosur  e ndodhen pulatasit  dhe dukagjinasit, popullsi të Arberisë .  Permes ketyre popullsive dhe maleve shumë të larta  rrëshqet lumi i shenuar  dhe shumë i shpejtë  Drin.  Në ketë pjesë të Epirit  , ndermjet vendeve malore të asaj krahine  ngrihet një fshat i vogël i  quajtur prej askolëvet  Kastrat.  Ky fshat bashkë, sigurisht me shumë fshatra, bashtina e kështjella e qytete të tjer , që ndodhen në vendet më të ashpra të malevet,u sjellë dëme jo të pakta  mësymjeve dhe sulmeve të turqvet….Të drejten dhe pushtetin mbi këtë fshat e pretendon per vehten e saj një familje e permendur ,dhe shumë e vjeter  ndermjet bashkëvendasve tanë e quajtur Kastrati. Prej kesaj familje kanë dale shumë burra të nderuar per mençurinë dhe trimerinë e tyre luftarake….Unë per shumë aresye guxoj të pohoj  si të vertet se nga ky vend e kjo familje kanë dalë ata që  quhen zakonisht “Kastriotë”. Së pari sepse me ketë mendim është në pajtim të plotë mendimi i pergjithëshem  i kombit tone, gjë që unë e kam patur parasysh  në çeshtjen që shqyrtojmë. Sepse ato që trashigojmë nga etërit  dhe gjyshërit , ua lëmë me lehtësi pasardhësve tanë , sidomos kur është fjala per gjëra të shquara , e që meritojnë të mbahen mend , sipas fjales : “Pyet babanë tend dhe do ti tregojnë të parët e tu “. Pastaj sepse është nevoja  të merret parasysh se që nga koha e Skenderbeut e gjer tani, nuk ka kaluar aq kohë sa per të  shlyer e harruar  çdo kujtim i tij dhe  i njerëzve të tij nga bashkëkombasit tanë. (Sepse keta e kanë zakon që të këndojnë gjithëmonë  nëpër gostitë e tyre , ashtu siç bënin të vjetrit , për origjinën dhe veprat e paharruara të burrave të tyre  të shkelqyer). .. Argumente të tjera për këtë mendim dhe supozime të shumta  jo të pa rëndësishme po i lë menjanë . Vetem dua të parashtroj në favor të ketij  opinioni  rëndësinë e pazakontë të Analeve  të Raguzes … Keto Anale  flasin për origjinën e të gjitha familjeve , që kanë patur një farë rëndësie  në ato anë…Analet pra shumë të vjetra , të këtyre anëve ….japin edhe këto informata në gjuhen italjane , që unë si zakonisht po i parashtroj këtu fjalë për fjalë në po atë gjuhë , me qellim që të mos dyshohet se u kam bërë ndonjë ndryshim…Gjon  Kastrioti  , zot i Krujës , familja e të cilit ka dalë nga Kastrati… Këto janë informatat që permbahen atje . Por megjithë këtë unë nuk mund të kaloi në heshtje , ndërmjet të tjerash  dy nga heronjët e panumër të familjes Kastrati , të cilet janë gjallë gjer më sot (viti 1633 N.B.).Njeri nga këta është turk …dhe quhet Mustafa  Kastrati , ndersa  tjetri është i krishterë dhe është i dhënë plotësisht  mbas normave të Krishtit , dhe është prijës …i atyre të krishterëve  që siç  thamë nuk e duron tiraninë turke. Quhet Gjon Kastrati dhe është  një pararojë i palodhur i krishterimit . Duke dhënë çdo ditë prova të shkelqyera  të burrërisë së tij , po tregohet kështu trashigimtar i denjë i lavdisë dhe trimërisë stergjyshore..2. Këto që shkruan Frang  Bardhi i perkasin vitit 1633 , ose më sakt 165 vite pasi kishte vdekur Gjergj  Kastrioti Skenderbeu.. Është me vlera të sqarohet se këtu bëhët fjalë për fisin e Kastratit , dhe prejardhjen e Kastrioteve nga fshati i Kastratit , por jo i Kastratit  të Malesisë së Madhe , por në Has të Kukësit. Edhe sot  Kastratasit e Hasit po ti pyesesh , shumë të pergjigjen se e kanë prejardhjen nga Kastrati i (moçem) i Malesisë së Madhe para shumë shekujsh. Kjo prejardhje është trashiguar nga baba te djali , brez pas brezi  apo siç shkruante  Frang  Bardhi këto i trashigonin  me lehtësi nga etërit dhe gjyshërit te pasardhesit tanë..Gjë që nuk ka bërë perjashtim as te Kastratësit e Hasit… Një ndër historianet e njohur shqiptar të gjysmes së parë të shekullit XX , at Marin Sirdani ,  ka shkruar një “liber” me vlera edhe per sot kundër atyre që janë kunder  Gjergj Kastriotit dhe veprave të tij  me titull : “Pse Fajësohet Skenderbeu” , si dhe librin tjeter  historik që i kushtohet  ketij heroi  me titull :”Skanderbegu mbas Gojëdhanash”. Unë mendova ti referohem librit të fundit që merret edhe me prejardhjen e Kastriotëve , ku nder të tjera citoj:  “ Kastriotet  mbas gati të gjithë shkrimtarëve të jetës të Skenderbeut , mendojnë se e muaren emnin prej ndonjë vendi të quajtur Kastri… Mbas zakonit të hershem e të shpeshtë ndër ne një familje kur emigron e  merr emnin (mbiemrin N.B.) prej nga rrjedhë… Do vu mend se me emën Kaster , qytet  , qytezë  apo kala emnohen disa kështjella të vjetra , e shumta të rrënueme  faret  që gjindej aty pari. Mbas gjaset qytet (gjytet) a qytetez (gjytetez) janë më të hershmet , e duket se do të jenë mbetjet e qyteteve  a kështjellave Ilire të kohëve të para të sundimit romak…. Kastrat duket se u ndreqen prej romakëve  për sigurim të vromit (vrojtimit N.B.)..  Fshate  me emën Kastri  a  Kaster   ka edhe sot disa , në Shqipni.  Kastri e  banoret e tij Kastriot quhet një fshat në Çamri  – Kaster thirret një  ktund  i vogël  në veri të Mrdites  afër Drinit …Kaster quhet një katund në Has –  Kastrat  mban emnin  një bajrak në Malesi të Madhe – Kastri e banoret e tij Kastriot  është  një katund në Dibër – Kastria  a fisi i Kastriotëve njihet një fshat i  vogël afër Shtjefnit në Mat.  Kohëshkruesi i Raguzes  Pietro  Luccari në vitet 1606 thërret “gabimisht” Kastrat , Kastratin e Hasit  dhe i  zënë Kastriotet të rrjedhun  pre atij vendi…3.  Ndersa Jacques De Lavardin shkruan se mendimi i pergjithshem ishte  se familja e Kastroitë  është Matjane dhe se mbiemrin e merrte prej ndonjë vend të quajtur Kaster ,por prej  të cilit vend në Mat  , e prej të ciles Kaster nuk e  çekin…4. Kastri i Mates skje veç një  fis i vogel i  qytetit të Shtjefnit i ardhun prej Kastriet të Dibres ( fshat që  gjindet ndermjet katundit  të Suhadolit e Drinit) në kohë të Skanderbegut ,të quajtun  edhe tashti Kastriot  a fisi i Kastriotit..”.5. Siç shihet origjina e Kastriotëve ka qënë e “diskutueshme” që heret (shek.XVI..).  Edhe At Marin Sirdani ndonse e lidhë mbiemrin Kastrioti me fshtra ,katunde apo kështjella të thërritura  (latinisht nga romaket ) Kastra e deri  Kastart ai nuk është gjendje të thotë saktesisht se  nga cili vend që ai permend (edhe në bazë të dokumenteve të shkruara), e ka origjinen familja e Kastriotëve. Por  nga libri që sipercituam  i At Marinit një gjë është e kuptueshme , se i vetmi vend që trashigon pa ekuivoke emrin Kastrat dhe ka një organizim të njohur (kombetarisht e nderkombëtarisht)  është fisi –bajrak (flamur) i  Kastratit të  Malesisë së Madhe . Ketu ( në Marshenjë)  ndodhet qyteza apo  kalaja më e vjeter e njohur , dhe me rëndësi strategjike që e perdoren pushtuesit  romakë edhe si vend strategjik- ushtarak dhe si qënder qytetare ku strehoheshin familjet e ushtarakeve të tyre.. Albanologu dhe studiuesi Franc Nopça  shkruan : “ Si duket  Kastrati i  vjetër e ka marrë emrin nga ”Castrum”  i Romes që ndodhej në Marshej  dhe emri Kastrat  gjendet edhe si emer fshati  në kadastren e Shkodres më 1416.  Sipas një tradite  tjetër , të paret e Kastratit  quheshin “anas” (vendas, N.B.) dhe peskëshin qënë të mëdhenjë , të shkathet dhe të fortë , ishin në gjendje të kapercenin mbi 6 kuaj  dhe rronin  me mish kali e lende.”.6.  Ndërsa perkundër dyshimeve (të sipercituara) të At  Marin  Sirdanit , historiani  francez Zhan  Klod  Faveirial  në  Historia  (më të vjeter) e Shqiperisë  (të shkruar prej tij në gjysmen e dytë të shek.XIX) ,”thotë” pa asnjëllojë dyshimi se Familja e Kastriotëve e kishte prejardhjen nga Fisi  Shqiptar i KASTRATËVE , prej nga rrjedhë dhe emri i Kastriotit..7. Studiuesi i njohur I shekullit XIX Hyacinthe Hecquard  në librin histriko-enciklopedik (Historia dhe Pershkrimi i Shqiperisë së Eperme  ose i Gegërisë),kur shkruan per origjinen e familjes Kastioti ,  bazohet kryesisht në librin e Frang  Bardhit (Georgius  Castriotus ..botuar në Venedik me 1636) dhe në disa gojëdhëna.  Nga libri i Hecquardit citojmë : “..Mbi origjinen e Gjergj Kastriotit thonë se kjo familje ishte me origjinë nga Emathia, (sipas F.Nolit te historia e Skenderbeut ,fq.16 , Emathia e cilësuar nga  M. Barleti identifikohet me Matin e sotem N.B.), Frang  Bardhi  ,peshkop i Sapës  nuk ka të njëjtin mendim . Sipas tij  Kastriotet rrjedhin nga malet e Kastratit  dhe kujtimi i tyre ruhej ende  aty kur ai shkruante : “ Në ketë pjesë të Shqiperisë të quajtur random As , në kufi me krahinën e Pultit dhe fisin e Dukagjinit ..gjendet një fis i quajtur  Kastrati , i drejtuar në atë periullë nga një familje me të njejtin emer , e famshme për guximin dhe maturinë në luftë…nga ky vend dolen Kastriotet.. “ Ndersa per gojëdhenen që është në favor të origjines të Kastriotëve nga Kastrati  nder të tjera po cilësojmë : “ Nuk ka kaluar ende aq kohë , qysh prej kohes së Skenderbeut  deri në ditet tona  sa të harrohet kujtimi dhe origjina…  ,të cilet sipas  një tradite të lashtë neper festime e kanë zakon të këndojnë per origjinen dhe bëmat e mëdha të burrave  të tyre të shquar. 

Nese pranojmë se është e lehtë të genjehesh nga gojëdhënat që sjellin fakte shumë të vjetra të lashtësisë ,do të ishte nderkaq qesharake të besonim se e gjithë popullsia e një province të madhe ,per të mos thënë e një mbretërie , gënjehet mbi një fakt që nuk është edhe aq i largët ,Barleti, thotë Farlati  nga i cili kam marrë ketë citat…”8. Një tashigimi gojore me mjaft vlera ,dhe të trashiguar prej qindra vitesh ka mbledhur studiuesja e njohur angleze Edith  Durham ,(një njohese e mirë dhe e vlersuar  për historinë dhe traditat e shqiptarëve  të veriut e verilindjes) , e cila ka vizituar disa herë  edhe Malesinë e Madhe . Kjo studiuese në shkrimet e saj  të vitit 1908, kur i vjen “rradha” Kastratit ndër të tjera shkruan: “Thuhet se emri  Kastrat  rrjedh nga latinishtja  CASTRUM , gjë që nuk më duket e pamundur , sepse rruga kryesore që dikur bashkonte  Shkodrën me Dioklenë  duhet të ketë kaluar nëpër Kastratin e Poshtëm, dhe ajo duhet  të ketë pasur nevojë per roje që ta ruanin. Sidoqoftë  banorët e fisit (Kastratit) të tregojnë se emri i tyre rrjedh nga heroi i tyre  Gjergj  Kastrioti , i madhi Skenderbe”.  Kur vdiq Skenderbeu ne (i kishin thënë kastratasit, Durhamit) u ulëm buzë rruges dhe qamë. Kaloi andej turku dhe na tha : Pse po qani ? dhe ne i thamë se po qajmë se na ka humbur shpata ! Dhe ai na tha : Do jem unë shpata tuaj (Sergjede). Pastaj ai na lexoi sheriatin (ligjin turk) dhe tha : Tani hiqni  xhurdin ( xhaketa e shkurtër në ngjyrë të zezë, që sipas traditës mbahet në shenjë vajtimi per Gjergj Skenderbeun dhe që mban emrin e tij), dhe vishni  xhyben turke . Por ne iu pergjigjem : të krishterë  jemi  dhe të krishterë do të jemi  perherë. Ligjin turk se pranojmë dot as rroben turke. Ne na qeverisë ligji i Lekë Dukagjnit.  Atëherë ai na ofroi jelekun , që ne vazhdojmë ta quajmë me po atë emer , duke na thënë , JE  LEK (Ti je Leka)..”.9. Kjo gojdhënë është mbledhur  prej  Edith Durham-it  nga banoret e Kastratit në vitin 1908 , pra 440 vite  pas  vdekjes së Gjergj Kastriotit , çfarë tregon per një lidhje të forte në mes trashigimisë gojore (gojëdhënës), nga njeri brez në tjetrin ,dhe e një të vertete historike në mos tjetër frymëzuese në qendresen e gjatë të kastratasve , kundër pushtimit e sundimit turko-osman. Është interesant se gojdhënën  e shënuar nga studiuesja Edith Durham e “përsëritë” në një fare mënyre edhe një raport sekret të  sherbimit të zbulimit të admiraliatit të marinës ushtarake angleze…  gjatë luftës parë Botërore , nga i cili citojmë : “Sipas gojëdhënave të vendalinjëve , fjala “Kastrati”  vjen nga emri i Gjergj Kastriotit (Skenderbeut).10.

Studiuesja  Edith Durham  në studimin e saj  nuk e “sqaron” se ku e ka mbledhur këtë trashigimi gojore , te banoret më të vjeter (anas) të Kastratit , që kishin mbetur fare pak , apo te banorët e ardhur  në trojet e Kastratit rreth vitit 1550-1575 , dhe që në vitin 1908 (si dhe sot) perbejnë shumicën e shumices së popullsisë që banon trojet e Kastratit të Malësisë së Madhe, banorë që trashiguan e trashogjnë vlerat më të mira ,të Malesisë e Shqiptarisë. 

NË VEND TË NJË KONKLUZIONI…

Duke parë këto pak shenime , një pjesë të të cilave mund ti quajmë edhe argumente (ndonse  jo shumë bindëse), ne kastratasit  e Malesisë së Madhe , me gjithë deshirën tonë të bazuar edhe në ndonjë gojëdhënë , nuk mundemi të “kembëngulim” se familja e Kastriotëve , e për rrjedhojë biri i tyre i lavdishem Gjergj Kastrioti e ka origjinen më të hershme nga Kastrati i Malesisë  së Madhe.. Por nëse ne kastratesve nuk na vertetohet (ekzaktësisht) origjina (më e hershme) e Kastriotëve nga Kastrati , ne na “vertetohet” plotesisht deshira dhe e drejta  jonë për të vijuar të mendojmë se kjo familje famëmadhe e ka origjinen më të hershme (rreth shek.XIII) , pikrisht  nga Kastrati , apo Kastra (Castra ) nga thuhet se e ka marrë emrin edhe kjo trevë historike e Malesisë së Madhe të Shqiperisë  Etnike…

Kastra , kalaja apo  qyteza , rrenojat e së ciles identifikohen  sot  në fshatin Marshenjë (të Kastratit) , janë edhe një vlerë  e hershme  e zhvillimit e qytetrimit të kesaj treve , ku në një dokument të shek.III-IV (pas Krishtit) , Tabula Peutingeriana e shenon fshatin ku gjindej kastra (castra) me emrin SINNA, 11, emër që ndër shekuj i ndryshoi në “toponimin” Marshenj (Mali i shenjtë , apo Shën Marku), por kjo nuk ka shumë rendesi , pasi rendesi ka se këtu në Kastratin e sotëm gjinden themelet e rrenojat e Kalasë apo Qytezes së Marshenjit… 

REFERENCAT:

1. Edwin Jacques ,SHQIPTARET – historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme , fq.201. Tirane 1995. + Fan  S. Noli  ,Historia e Skenderbeut Mbretit të Shqiperisë  ,fq.70-71 ,80-89, Boston shtypshkronja  Dielli 1921.

2.Frang  Bardhi ,Gjergj  Kastrioti –Skenderbeu  ,fq.116-122 ,Tiranë 1999.

3.Pietro  Luccari, Annali di Ragusa, f.86, anno 1606.

4.Jacques De Lavardin, Georges  Castriot , surnomme  Scanderbeg , Roy d’Albania (Gjergj Kastrioti  me “mbiemrin” Skanderbeg , mbret i Shqiperisë  N.B.), fq.5, Paris 1576.

5.At Marin  Sirdani OFM , Skanderbegu mbas gojëdhanash ,fq.4-8 ,botime franceskane ,Shkoder 2008.

6.Franc  Nopça  ,Fiset e Malesisë  së Shqiperisë Veriore  dhe e Drejta Zakonore e tyre  ,fq.191 , (Qendra e Studimeve Albanologjike ,Instituti i Historisë ) Tiranë 2013.

7.Zhan Klod Faveirial  ,Historia (më e vjeter) e Shqiperisë ,fq.282 ,Plejad ,Tiranë 2004.

8.Hyacinthe  Hecquard , Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose  i Gegërisë ,fq.235-236 , Plejad ,Tiranë 2004.

9.Edith  Durham , Shqiperia e Eperme ,Një udhëtim në Shqiperinë e Veriut të vitit 1908 ,fq.52-53 (Botime IDK).

10.Raport sekret i sherbimit të zbulimit të admiraliatit të marinës ushtarakeangleze; Personazhet kryesore  të Shqiperisë , vendi , fiset populli gjatë luftës parë Botërore, fq.176 , perkthye nga orgjinali Piro Misha , Tiranë: IDK, 2016.

11.Iliret dhe Iliria te Autorët Antikë ,Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i  Arkeologjisë , fq.309 . Pergatitur nga Selim islami (redaktor pergjegjes)  Frano Prendi ,Hasan Ceka ,Skender Anamali (Botimet Toena ,Tiranë 2002).

Lindita Komani/

Nga një kronikë televizive ku me shumë pozitivitet një arkitekte dhe një gazetar bisedonin sesi do të restaurohej ndërtesa e bukur në Mitrovicë, pjesë e listës së trashëgimisë kulturore të Kosovës, brenda pak ditësh u kalua në një debat të zjarrtë me fokus Xhafer Devën dhe mosrehabilitimin e tij.(Xhafer Deva) Nuk ka jetuar, por e ka ndërtuar shtëpinë, u shpreh arkitektja Rrezarta Loxha-Vitaku. Ishte viti 1930, kur për herë të parë në Mitrovicë dhe në rajon ndërtohej një ndërtesë me bodrum, përdhes dhe dy kate, e stilit europian, që ndërroi kahun e ndërtimeve dhe stileve të deriatëhershme. Me këtë ndërtesë, arkitektura në Mitrovicë nisi të diversifikohej, gjë që i jep asaj shumë vlerë. Por për shkak të traditës që shprehej në jetën e zhvilluar brenda oborrit të shtëpisë, Xhafer Deva për të mos krijuar jokomoditet tek fqinjët që do të ndiheshin të vëzhguar nga katet më të larta të shtëpisë, nuk jetoi në të. Me ardhjen e komunizmit, familjes Deva, ndoshta më e pasura në Kosovë, iu konfiskuan shumë prona në Mitrovicë dhe edhe sot tri mes këtyre pronave janë në listën e mbrojtjes nga Qendra e Mbrojtjes së Trashëgimisë. Arkitektja Loxha-Vitaku u shpreh më tej se projekti i parë për restaurimin e kësaj ndërtese që në mungesë të një cilësimi tjetër njihet si shtëpia e Xhafer Devës, edhe në zërat e buxhetit vjetor të qeverisë së Kosovës, është hartuar në vitin 2010 dhe u bënë 12 vjet që rishikohet e shtyhet në kohë. Në 2015 objekti pësoi zjarr dhe në 2017-2018 zhvillohen punime për përforcimin e konstruksionit. Sipas arkitektes, fasada e ndërtesës ka pësuar ndryshime në kohë, por jo aq sa të mos mund të përmirësohet më. Në projektin më të fundit, Ministria e Kulturës në bashkëpunim me UNDP, hartojnë dhe kalojnë në komision një projekt i cili u miratua për zbatim. Dhe pikërisht me gëzimin se zbatimi i këtij projekti ishte fare pranë, arkitektja ndau lajmin se ndërtesa do të marrë një funksion konkret dhe do të shërbejë si Qendër Rajonale për Trashëgimi. Më në fund qendra do ta ketë përfundimisht të zgjidhur statusin e vendndodhjes së saj. Kati përdhes do të jetë galeri e hapur për të gjithë artistët. Dy katet e sipërme do të jenë zyra te Qendrës. (Burimi: https://www.youtube.com/watch?v=p4fcygsEmIw&t=6s) Çfarë kishte dhe ka të paqartë, shqetësuese apo acaruese në këtë projekt shumë të mirë restaurimi dhe rifunksionalizimi? Nuk e kuptoj nga distanca se kush e ndezi zjarrin e debatit, por nxitës ka qenë sigurisht edhe ambasadori gjerman në Kosovë Jorn Rohde, i cili shprehu shqetësim lidhur me restaurimin e planifikuar. Një shqetësim i pavend nga një përfaqësues i shtetit i cili, ndonëse ishte baza frymëzuese e nazizmit dhe shkaktar e nxitës i Luftës së Dytë Botërore, nuk shquhet për ndonjë harresë, lënie pas dore apo egërsi të ushtruar mbi trashëgiminë arkitektonike të kohës së nazizmit. Pyetje që më erdhën në mendje teksa lexoja shkëmbimet e shumta në internet ishin:A e di ambasadori gjerman që ndërtesa për të cilën flitet është ngritur që në 1930 në tokën e me paratë e një familjeje të pasur si ajo Deva? Nuk ka punë as nazizmi, as lufta, as dreqi dhe i biri në të.A e di ambasadori dhe të tjerët që Deva nuk ka jetuar në të dhe që ajo ka mbetur thjesht ndërtesë, asnjëherë me funksion shtëpie, por e shfrytëzuar për qëllime të tjera?Projekti i restaurimit ka 12 vjet që ka nisur, me gjithë miratimet nga komisionet përkatëse dhe shtyrjen në kohë për kushedi ç’arsye, por asnjëherë nga kjo që po zjarrmon këto ditë në internet. Përse sulmohet qeveria aktuale për këtë projekt?UNDP nuk e dinte se kush ishte Xhafer Deva kur pranoi të bënte bashkëpunim me Qendrën e Mbrojtjes së Trashëgimisë së Kosovës?BE nuk e dinte se kush ishte Xhafer Deva kur mori përsipër ta bashkëfinanconte?Pse u desh gjithë ky zjarr kundër idesë së shfrytëzimit të një ndërtese me status të mbrojtur të trashëgimisë kulturore për ta rifunksionalizuar në Qendër Rajonale të Trashëgimisë së Kosovës?Ata që e kundërshtojnë këtë rifunksionalizim, çfarë kanë thënë për shembjen e Teatrit Kombëtar në Shqipëri? Po për mbajtjen ne këmbë të Shtëpisë së Diktatorit Enver Hoxha në Gjirokastër? Po për mbajtjen në këmbë të Piramidës së tij dhe tashmë rifunksionalizimin e saj në qendër teknologjie? Po për rifunksionalizimin e Shtëpisë së Gjetheve? Por për Bunk’artin? Në këto kushte, është e udhës qe qeveria e Kosovës të mbështesë projektin e rifunksionalizimit të ndërtesës së bukur të Mitrovicës me aq fonde sa kishte parashikuar ta bënte dhe për pjesën tjetër të thirret në ndihmë qytetaria qoftë e Kosovës, apo e Shqipërisë dhe e diasporës mbarë nëse është e nevojshme. Shuma totale për të cilën bëhet fjalë është 300 000 euro (Burim: https://www.youtube.com/watch?v=U8NdeZmeN-8). Për këtë do të mjaftonte që Qeveria e Kosovës të bënte një thirrje për kontribute financiare dhe jam e sigurtë që do të mblidheshin shumë të tilla. Ky model i bashkëpunimit qeveri – qytetarë për restaurimin e trashëgimisë kulturore do të ishte mirë të zbatohej në çdo rast kur qendrat/institutet tona për mbrojtjen e trashëgimisë tonë kulturore, qoftë në Kosovë, Shqipëri apo tjetërkund në rajon, synojnë të mbajnë gjallë e në jetë ndërtesa me vlerë që dëshmojnë për sqimë, kulturë e investim në arkitekturë të kultivuar mes nesh shqiptarëve.
(Fotoja marrë nga grupi Albanian Vintage Photography, people, cities, culture and history)

NGA NDUE  BACAJ /

Malësorët si dhe shqiptaret etjerë patriot e pritën pushtimin fashist me indinjatë të thellë dhe me deshirë (“të pa realizuar…”) per tu rrjeshtuar në ushtrinë mbrojtëse shqiptare, kundra pushtuesve Italian. Por perkundër kësaj ,në qendresën e pabarabartë por heroike të ushtrisë shqiptare që priti me plumba e jo me lule fashistet italian me 7 prill (1939) në bregdetin e Durrësit e më gjerë, do të dalloheshin per trimerinë, atdhetarinë dhe qendresen heroike tre ushtarakë malësor- hotjanë; Mul Deli Bajraktari -Komandant i batalionit “Deja”, Toger Gjelosh Luli -Dedëvukaj i cili komandonte një pjesë të baterisë së topave të vendosur në vijen e parë të mbrojtjes në kodrat e Durrësit, si dhe Zef Martini-një nëtoger i shquar i këmbësorisë shqiptare..1. Në keto kohë gjysma e Malesisë së Madhe lengonte nën pushtimin e Malit Zi, që kishte filluar të pakten që nga kongresi i Berlinit e “finalizuar” me konferencen e Londres (1913).. Në këto kushte paria e kësaj “gjysme” të Malesisë Madhe (nën Malin e Zi) për të shpetuar çfarë mund të shpëtonte ( edhe pse përkohësisht), kishte vendosur të “thërrasë” në ndihmë të keqen më të “vogël”.. Pikirsht për këtë me datën 12 maj 1941: Hoti, Gruda, Trieshi, Koja, Tuzi,Vllana, Vrana dhe Matagushi u dergojnë autoriteteve qeveritare fashiste në Tiranë një Memorandum për bashkimin me Shqiperinë nënë, të trojeve shqiptare të lëna padrejtesisht nën Malin e Zi. Memorandumi fillonte me disa levdata (të pa merituara) per fashistet, por ske çi bënë pasi ky është haraçi që duhet të paguash kur kerkon ndihmë nga një pushtues… Pastaj memorandumi vijonte..: “ Jemi shqiptar dhe duam Shqipninë. Me Malazezet kemi kenë dhe jemi armiq të perhershem, na ndanë kombesia, gjuha, traditat, doket, ligjet, pra na ndanë jeta… Piramidat e kufijëve të vume padrejtësisht mbi vorret tona qysh me 1878 e mbrapa lypim që të zhduken fare, tue kenë se viset e syperthanuna janë kenë edhe duhet të jenë pergjithmonë, në prëhen të Nanes së vet Shqipnisë së Madhe…Rrnoftë Shqipnia e Madhe… Keto kerkesa me plotë besim i nënshkruajmë perfaqesuesit e popullit:

 Hoti: Smajl Haxhija, Lucë Gjeloshi, Gjon Leka, Lukë Deda, Prekë Gjoni, Tomë Nika, Pjeter Zeku, Prekë Gjoku.

Gruda: Mark Zefi, Mark Gjeku, Martin Hasi, Selman Juku, 

, Dokë Martini, Nikë Marashi, Gjokë Deda, Zef Preka, Pjeter Nika.

Trieshi e Koja: Mark Toma, Gjon Lucë Nika, Gjon Smajli, 

 Kolë Preloka, Pjeter Nikashi, Pretash Zeka Ulaj, Prenash Uci.

Tuzi: Sherif Hyseni, Dem Binaku, Prekë Gruda.

Vllana, Vrana e Matagushi: Ali Zeku, Pretash Nika.2. 

Pas këtij memorandumi, Malesia e Madhe, ndonse vuante pasojat e pushtimit fashist si pjesa tjetër e Shqiperisë, Ballkanit e më gjerë, ju krijuan disi premisa më të favorshme per bashkepunimin e trevave të saja të ndara, që në vitet 1878 -1913. Madje fashizmi per qellime edhe propogandistike mori parasyshë memorandumin e perfaqësuesve të Malesisë së Madhe të dates 12 maj (1941) dhe me dekretin e 7 gushtit të vitit 1941 shpalli ribashkimin e trojeve shqiptare që i mbanin të pushtuara Serbo-Malazezet…3. 

 MALËSIA E MADHE NË “MES” FASHIZMIT E KOMUNIZMIT.

Megjithë ketë klimë qe solli një ënderr ribashkimi të trojeve shqiptare, Malesia si gjithë Shqiperia e urrente fashizmin si ideologji dhe pushtues,i cili si per çudi solli kushtet e favorshme që emisaret jugosllav, Mugosha e Popoviç, Dushan Mugosha  tjerë të krijojnë bijen e tyre; Partinë Komuniste Shqiptare me 8 nentor 1941. Ketë të vertetë të mjerueme historike për shqiptarët do t’ua komunikonin edhe malësorëve hapët emisarët komunist malazez-jugosllav veçse gjashtë muaj nga dita e krijimit të PKSH, në një mbledhje në fshatin Kopilaj të Piperit me 23 maj 1942… Ketë mbledhje e preshkruan në ditarin e tij me realizem intelektuali dhe nacionalisti Prekë Gruda, i cili ishte pjesmarrës në ketë “kumt” kobndjedhes per shqiptaret e vertet, nga i cili citoj: “…Mbledhjen e hapi dhe kryesoi Dragisha Ivanoviq, tuj na pershendetë me grusht Vdekje Fashizmit ! Rreth treqindë vetë i pergjigjen me za Liri Popullit ! Mandej qenë urime per jetë të gjatë Stalinit dhe urra të forta per ushtrinë e kuqe edhe mjaft shtesa me mbiemna e bishta të tjer të stilit komunist. Mbas këtyre cermonive të rendomta folen gjanë e gjatë komisaret politik për gjendjen e brendëshme të Jugosllavisë e për kushtet e përgjithshme botnore, me të cilat nuk pajtohen aspak, mbasi nuk mundem me e besue se janë çmendë nga mania aq fort Anglo-Amerikanet që të zemruem nga Hitleri kanë ra ashtu në kambë të Stalinit, per me i hapë vorrin e kuq njerzimit… Nuk po më duket e arësyeshme me u marrë me parashtrime të tyre, perveç po e ndjej detyrë me vu në dukje trajtimin që ju ba çeshtjes shqiptare…Çeshtjen tonë e hapi prof. M.Vujosheviqi. Kur foli u zgjat hollësisht te çeshtja jonë, per shumë punë të programit të komunistëve jugosllavë ndaj Shqipnisë. Qe shkurtimisht çfar u tha: Malesia e Madhe tha profesori Vujosheviq asht tuj na dhanë ndihma e strehua pë ditë, sidomos kur na msyjnë çetniket me ushtrinë e okupatorit. Shumica jonë e shpetojmë kryet ndër ta dhe kemi me qindra familje malazeze të strehueme në krahina shqiptare. Edhe ekonomikisht jemi të varun nga bujaria e tyne, e per të tana keto të mira prej sish nuk na kerkohen kurrfarë konditash, veçse po, ata na pyesin e duan me e dijtë si ka me qenë çeshtja e kufijëve mbas kesaj lufte?. Ata duken të vendosur mos me u ndarë kurrma nga atdheu i tyne shqiptar, gja shumë e drejtë që pajtohet edhe me luftën tonë nacionalçlirimtare. Dragisha ju pergjigj lakonisht profesorit trim luftar. “Vetem u thoni se ka me vendosë populli në fund të luftës”. Nderkaq një komisar nga Vasoviqi nderhyni energjikisht. Ata nuk knaqen me kaq, por kerkojnë hollësina ma të gjata dhe sigurime ma të mira prej nesh. “Ata janë burra të mirë e të urtë dhe nuk mashtrohen prej fjalëve të bukura e premtimeve të thata”. Veç kaq u thom e të tjerat i dijmë ne tha Dragisha, porse vasoviqasi nguli kambë burrnisht tuj kerkua sqarime ma të plota si malazias luftar. Atëherë u çua në kambë tuj perdredhë mustaqet Bllazhe Jovanoviqi, (i deleguari i Titos N.B.) dhe mbasi na kqyri me ata sy gaca sikur donte me na coptua të tanve, ia filloi me folë rrufeshëm pa maskë të kuqe: “Partinë Komuniste të Shqiperisë e kemi në dorë ne malazezet, dhe i kemi atje organizatoret tanë që drejtojnë e komandojnë. Edhe në Kosovë ku jemi tuj ndeshë mjaftë pengesa nga naionalizmi shqiptar, ia kemi dalë me i organizue partizanët shqiptar si jugosllavë, dhe ketë gja e kemi garantua me ndihmen e komunistave të Shqiperisë, per të larguar veshtirsitë tona atje në atë Serbi të vjeter. Pra per çdo gja i kemi vu bazat në Kosovë që çdo pikë ujë të shkojnë në mulli të Jugosllavisë së madhe, dhe me siguri do ta zmadhojmë nga të gjitha anët. Per pakicat shqiptare në Mal të Zi nuk kemi biseduar aspak me komunistë të Shqiperisë. I kemi në dorë pa asnjë konditë. Ungji Stalin ndoshta ka me na e lanë krejt Ballkanin në dorë e jo ma Shqipninë që e kemi qysh tashti në grusht. Ma në fund mos harroni e duhet ta dijmë mirë të gjithë se na janë vrarë në luften Ballkanike (1912-1913, rrethimi i Shkodrës N.B.) njembedhjetë mijë malazez në rrethinat e Shkodres, atë çfarë nuk e perfituan etnit tanë ateherë me luftë, jemi tue fitua ne me mënyrë tjeter. Malet shkambore të Malësisë Madhe e as ata të Krajës me Ruminë nuk na duhen gja sepse male kemi majft, dhe aq ma pak na duhen gja banoret trima të egër të atyne krahinave. Na duhet Liqeni i Shkodres, që do të thahet dhe do të bahet Banata e Malit Zi, hambari i pasun per buken e popullit tonë, e prej Matagushit e deri në Vraken e vllazneve tanë malazez kanë me lulëzua katundet sllave dhe ajo Shkodër, kaq fortë e deshirueme prej nesh do të bahen krejtësisht sllave, sikurse janë ba Podgorica, Tivari dhe shumë krahina të tjera të marruna shqiptarëve mbas kongresit të Berlinit e deri në luftën ballkanike.”.4.  Është me vlera të cilësohet se gjatë luftës antifashiste , si nga Partia komuniste Jugosllave dhe nga bija e saj propagandohej , se mbas çlirimit nga fashistët , edhe shqiptaret në trojet e tyre etnike kanë të drejtë të vendosin lirshëm se me kë dëshirojnë të jetojn: me Shqipnin nanë apo me Malin e Zi që i kishte bashkuar dhunshëm Europa plakë. Këtë të drejtë sipas propoganduesve jugosllavë e shqiptar ua jepte lufta e përbashkët që gjoja i kishte vëllazëruar. Këtij premti, si gjithë premtimeve të tjera të sllavëve do t’u delte boja pa vonuar.. 

TUBIMI I FUSHËS SË TUZIT APO TUBIMI I FUSHË SË TURPIT TË KOMUNISTËVE SHQIPTAR, TË 07 SHKURTIT 945. 

Përshkrimin e ketij tubimi tradhtie e turpi , mendova t’ia lë nacionalistit Prekë Gruda, pjesmarrës në këtë tubim, të cilin e përshkruan vertetësisht në një dorshkrim që më ka ra në dorë para rreth 30 viteve me titull : « Hot Grudë, pervjetuer turpi për komunistat shqiptarë », nga i cili për të kujtuar 77 vjetorin e kësaj ngjarje tragjike mendova të citoj : 

“Mbas tërheqjes së gjermanëve prej Malit të Zi, Shtabi i divizionit VI – të të ashtuquajturës ushtri naç – çlirimitare shqiptare, thirri në Tuz të gjithë burrat e Malësisë ku lajmëtarët kumtojshin që mos të mungonte asnjë mashkull, dhe porositnin të shkonin të gjithë të armatosur në bashkim, ku do të komunikoheshin disa çështje me rëndësi. Bashkimi u bë në fushë të Tuzit me dt.7.02.1945. Në tribunë zejshin vend Shfeqet Peçi me shokë të shtabit të tij nga ana e qeverisë Shqiptare dhe Gjeneral Gjoku Mirasheviç me një sasi të madhe autoritetesh civile e ushtarake jugosllave. Kërkush nuk mundej me mendue tragjikomedinë e turpshme që kishin pranuar me vu në skenë n’at çerdhe Shqiptarie komuniste shqiptare… Perden e hapi Shefqet  Peçi, i cili me fjalë të parë i lajmëroi malësorët se janë të rrethuar nga çdo anë prej divizioneve Shqiptaro – Jugosllave, e i porositi për qetësi dhe i ftoi të dorëzojnë armët aty për aty. U komunikoi shkuarjen e kufirit prapë në Han të Hotit, dhe i porositi ata burra Shqiptarë t’i duan Serbo – Malazezët, me të cilët gjoja i kishte vëllazëruar lufta… Mandej u kthye mercenari nga gjeneral Gjoku me shokë e u tha: Qe ku po ua dorëzojmë këta derra reaksionarë që t’i bani turbiet, pse neve nuk na duhen gja, prandaj mos u kurseni me ta. Qe dajakun që t’i rrihni, qe fishekun t’i vrisni, në qoftë se nuk ju duan e nuk ju ndigjojnë. Këtu ia preu fjalën Kol Zefi i Grudës, i cili ndër të tjera tha: “Tash 52 vjet kjeshë detyruar me shtëpinë time me i shërbye sllavëve, tuj o mbrojtë me gjoks e fanatizëm interesat e këtyre maleve shqitpare, që qysh prej kongresit të Berlinit e këndej filluan të shkatërrohen prej malazezëve. Ju këta i paskeni ba vëllazën, ndërsa ne kurrë as për formë nuk kemi muejtë me u thanë miq… Me 1890, kur filluam luftën kundër Turqve, na kjeme lidhë me besë të Zotit drejtpërdrejtë me Kral Nikollën e Mark Milanin, per me na ndihmue, e Vendet tona që do t’i merrshim me gjak prej turqve me na i njoftë si zona të lira shqiptare, por ata na rrejtën. Trojet që i çliruam me aq sakrificë ia bashkuan Malit të Zi. Gjithmon na kanë rrejtë e mashtruar dhe tradhëtuar. Shumë më zi kanë me jua ba ju, shpejt keni me u pendue, por ka me kenë vonë me fitua çfarë sot, me syplasët po dhunoni. Jemi shqiptarë me mish e me shpirt të gjithë në këto male, prandaj na duket shumë e natyrshme e njerëzore që të mbetemi me Shqipninë. Sa për dajakun ktheje ka doli se na e kemi pasur traditë me u pre me shpata me Malazez, e me u vra me pushkë ballë për ballë, e jo me u rrahë si gratë me shkopinj”. Mbas Kolës, foli Smajl Haxhia i Hotit, që nuk pranoi me i dhanë dorën gjeneral Gjokut. Smajli të nesërmen vdiq, plasi nga maraku që mbuloi Malësinë. Tom Nika i Traboinit foli, me nji ton të zjarrtë patriotik tuj vu në dukje luftëtarët e përpjekjet e Malësisë për Shqipni. Po kështu i argumentuan punët Ali Zeku i Vranjes, nik Zeka i Trieshit, Pretash Zeka i Kojës, Luc Maxhi i Luharit e Osman Bajri i Dinoshës. Të gjithë kërkuan energjikisht mos të ndaheshin ma prej Shqipnie, por me kë me folë e kujt me iu drejtue?… Vetëm komisari i divizionit të VI-të, Muyzafer Spaho, u prek e pa me sy tradhëtinë e tij e të shokëve të vet. Ai tha: “Qëndroni shqiptarë, se ne nuk luftuem me vendosë kufijtë e versajës e as të boshtit për liri e bashkëpunim të popujve. Ju qenkeni më shqiptarë se ne, prandaj gjaku ynë i kësaj lufte e i juaji gjithnjë për liri, u garantojnë vetvendosjen tuaj në bazë të luftës sonë e të premtimeve aleate.” Këtu ia zunë në fyt fjalët Peçi me shokë, atë ditë ra viktimë e idesë mashtruese edhe Myzaferi, që kishte lënë studimet në Itali, për të luftuar për lirinë e Shqipërisë. Ai ishte një ndër të paktët që nuk iu nënshtrua turpit mashtrues. Nuk munguan oratorët malazez me folë me demagogjinë marksiste, tuj lavdërue shërbëtorët e vet. Gjendja u keqsua fort. Malësorët edhe pse e panë se çështja e tyre shqiptare asi shtegu dështoi, vendosën të gjithë të vdesin me armë në dorë, por kurrë mos me u dorëzue, ç’burrni ishte në atë tubim Tradhëtie. Pater Zefi që qysh në fillim kishte refuzuar me ndejtë në tribunë, duel nga mesi i trumës në shesh të burrave, e theksoi rrufeshëm: “Po e shihni, o komunista shqiptarë. Mjerë Shqipnia në duart tuaj. A keni mendua ndopak për historinë e kombit? Ku janë premtimet marksiste për liri e të drejta të popujve? Ndërsa ju Malazez u lumshin krahët, sepse dini gjithmonë me manovrue për të mirën e Malit të Zi  e Jugosllavisë. Na jemi tuj e pa se prapë u bëmë robët tuaj, por jo për dobësi të këtyre burrave luaj malesh ndër pranga, por për tradhëti të komunistëve shqiptarë që i paski marrua e ç’burrua kështu. Sa për dorëzimin e armëve Malësorët paskan punë me ju, por siç po e shihni nuk dëshirojnë me i dorëzue sot këtu, prandaj le t’i kthejnë të armatosur ndër shtëpia të veta. Ju e dini se me to nuk u bien tradhtishtë. Vëllezën shqiptarë që u braktisën Vëllazënit e Shqipnisë, qindroni burra e të urtë. Detyrën tuaj e keni krye, ma tepër nuk keni çfarë me ba. Armët keni me i dorëzue autoriteteve Jugosllave kur t’jua kërkojnë. Të shpërndahemi për në shtëpiat tona. Rrnoftë Shqipnia. Zoti kjoft me ne.” Akti i Parë i tragjeditë u mbyll, tjetri u luajt dy javë më vonë, kur natën hynë brigadat Serbo – Malazeze, gjoja me bashkue armët. Në atë natë të kobshme terri mjaftë burra nacionalista të përvëluar për Shqipëri u vranë pa faj, pa kurrë një farë gjyqi të paktën formal. Po atë natë u muar në kishë të Traboinit, ndërsa ishte ndër të lutuna edhe Pater Zefi (Leonardi) e u pushkatuar ndër sy të nanës së tij, vetëm pse i shërbeu Zotit e Kombit me besnikëri. Akti i Tretë i tragjedisë u vu në skenë në Hot e Grudë, ndër krahina të Ulqinit e Tivarit me Larje e Shestan dhe në Plavë e Guci me rrethe…. Porse me Kosovën tonë të martirizuar skena e masakrave ishte gjithnjë e hapur qysh përpara….me Karagjerogjeviqa, me Pashiqa, prej Titos me Dushana e tjerë, për çfarosjen e Kombit Shqiptar… ».5. Sot edhe pse kanë kaluar 77 vite nga kjo tradhti kombëtare e komunistëve shqiptar, trojet etnike shqiptare të Malësisë së Madhe e më gjërë vazhdojnë t’a  vuajnë këtë ndarje…por pa humbur shpresen e ribashkimit me Shqipninë nanë…

REFERENCAT : 

1.Mul Deli Bajraktari,Beslidhjet e Malësisë, kujtime 1939-1945, fq.9.Shkodër 2004.

2.At Marin Sirdani “Ndricime te historise,kultures dhe artit shqiptare,fq.61-62. Prishtinë 2002. 

3.Fletore zyrtare 7 gusht 1941.

4. Prek Gruda “Ditari i nje zemre te lendueme,sa kam shprese kame shpirte”(1937-1975) pjesa I, fq.192-193.Tiranë 1995. 

5.Prekë Gruda, Hot Grudë, pervjetuer turpi per komunistat shqiptarë (dorshkrim…), + Ndue Bacaj, gazeta “Shqiperia Etnike,nr.15, viti 2001,+Kostaq Xoxa, gaz.55,dt.7 qershor 2010.

6.Më e zgjerueme kjo histori tradhtie e krimesh komuniste, është pasqyruar në librin tim të botuar në vitin 2018 me titull: Malësia e Madhe Kundër…, ku janë të shënuar edhe emrat e plotë të të pushkatuarve nga komunizmi jugosllav e shqptar…

Malësi e Madhe, 07 shkurt 2022 

NGA Kevin HAXHIU/

102 vite më parë,më 7 shkurt 1920 në Lushnjë,në një familje qytetare,fisnike,patriotike të Lushnjes lindi atdhetari Qerim Haxhiu.Djali i patriotit të shquar shqiptarë Bajram bej Haxhiu i cili ishte një nga anëtarët e Komisionit Nismëtar të Thirrjes dhe Organizimit të Kongresit të Lushnjës dhe i vëllai i legjendës së sportit shqiptar Abdurrahman Roza Haxhiu.

Qerimi shkollën fillore e kreu në Lushnje ndërsa shkollën e mesme e kreu në Medresenë e Tiranës.Qerim Haxhiu shkollën e lartë e vazhdoi për teologji (shkenca islame) në universitetin “Al-Azhar” në Kairo,Egjypt.Ai në vitet ‘30 u aktivizua si futbollist me ekipin e futbollit ‘Kongresi i Lushnjes’ i qytetit të Lushnjes.Qerimi ishte një nga futbollistët e gjeneratës së parë të ekipit lushnjarë dhe i pari që nisi “rrugën” e gjatë të mbiemrit që bëri histori në sportin lushnjarë dhe atë shqiptarë “Haxhiu”.Në vjeshtën e vitit 1938 Qerimi u nis nga Lushnja me tranzit në Selanik dhe mbërriti në Aleksandri.Kjo rrugë e gjatë për Qerimin ishte e paharruar për faktin se për të ishte rrugë pa kthim mbrapa në atdhe gjerë sa ndërroi jetë por në vitin 1967 arriti të merrte një leje për vizitë në atdhe.Patrioti Qerim Haxhiu fizikisht ishte në Egjipt,por me shpirt e zemër ishte gjithmonë në Shqipërinë Etnike.Ai botonte gjithnjë artikuj për atdheun Shqipërinë dhe çështjen kombëtare në gazeta,revista të diasporës shqiptare të Egjiptit.Qerimi e kishte pasion letërsinë që në rininë e tij të hershme ndaj dhe shfletonte pothuajse të gjitha botimet që dilnin në atë kohë.Ai gjithashtu ka shkruar dhe poezi nga më të ndryshmet.Haxhiu ka qënë nismëtarë i shumë organizimeve si dhe hartues i disa memorandumeve,peticioneve të gjitha këto për çështjen kombëtare Shqiptare.Në 7 prill 1939 kundër okupimit të Shqipërisë nga Italia fashiste Qerimi hartoi një peticion si dhe ishte njëri prej studentëve shqiptarë organizator të protestave në Kairo.Në vitin 1958 Tito do të vizitonte Naserin në Egjypt dhe këtij të fundit Qerimi i nisi një memorandum rreth 20 faqe për gjëndjen e shqiptarëve në Jugosllavi.Në përmbajtjen e Memorandumit  jepeshin të dhëna mbi golgothën e shqiptarëve në Jugosllavi dhe shpjegohej se myslimanë nuk jetojnë vetëm në Bosnje,por edhe në Kosovë,Maqedoni,Mal të Zi e gjetiu dhe se ata me kombësi janë shqiptarë.Memorandumi megjithëse iu drejtua Naserit nuk u protokollua në zyrat e Institucionit të Presidentit të Egjiptit por memorandumi u dorëzua në Ambasadën Jugosllave.Kjo bëri që atdhetari Qerim Haxhiu të arrestohej gjithmonë përkohësisht kur Tito do të vizitonte Egjiptin.Në 9 korrik 1941 Qerimi do të shkruante poezinë  “Teqeja Magauri” kushtuar teqesë bektashiane shqiptare të Baba Ahmet Serri Glina me origjinë nga Përmeti.Teqeja “Magauri” në Kairo të Egjiptit u kthye në një “shtëpi” për shqiptarët atje pas pushtimit të Shqipërisë nga italia fashiste.Qerim Haxhiu ishte një besimtarë myslimanë i devotshëm dhe kurrë nuk u largua nga leximi i Librit të Shenjtë Kur’anit dhe nga falja e namazit.Haxhiu ishte ndër personalitetet e njohur shqiptare që emigruan në Egjipt.Qerim Haxhiu ishte atdhetar i paepur për çështjen kombëtare shqiptare në Koloninë e Shqiptarëve të Egjiptit dhe gjithë jetën dhe veprimtarinë patriotike ia kushtoi atdheut Shqipërisë,Kosovës,Çamërisë dhe të gjithë trevave shqiptare.Qerimi kishte njohuri të thella për historinë shqiptare dhe gjithnjë fliste për Rilindasit e gazetat që ata botuan,të cilët kontribuan në zgjimin dhe ndërgjegjësimin kombëtarë të shqiptarëve të Egjiptit.Haxhiu ishte antikomunist i flakët,demokratë dhe nacionalist i madh.Për regjimin diktatorial komunist në Shqipëri patrioti Qerim Haxhiu ka thënë se:

-“Regjimi komunist në vend që rinisë t’ia shtojë dashurinë për atdheun,regjimi komunist u interesua për Rusinë dhe Vietnamin,për dallim  nga rinia kosovare e cila ndjenjën e atdhedashurisë e ruajti më tepër.Mirëpo,rinia kosovare nuk e dinte se Shqipëria zyrtare më tepër interesohej për Vietnamin se sa për Kosovën”. _[1]

Në 21 vjetorin e ndarjes nga jeta të Andon Zako Çajupit (11 korrik 1930-11 korrik 1951),Qerimi mbajti një fjalim mbi jetën dhe veprën e Çajupit,gjatë homazheve që zhvilluan atdhetarët e kolonisë shqiptare të Egjiptit,në varrin e Andon Zako Çajupit në Egjipt.Nga të gjithë veprimtarët e Kolonisë Shqiptare të Egjiptit Qerim Haxhiu ishte i vetmi që shkruajti një përmbledhje (histori) për diasporën shqiptare të Egjiptit qe i duhej Federatës Pan-Shqiptare “Vatra” në Amerikë.Patrioti Qerim Haxhiu ka mbajtur lidhje të vazhdueshme në të gjallë të tij me Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës”VATRA” dhe ishte i abonuar në Gazetën “DIELLI”.Gjithashtu Qerimi ka bashkëpunuar me Drejtuesit e Vatrës edhe në një projekt historik të Diasporës Shqiptare në Egjipt,projekt që e ndërmori “Vatra” dhe që u realizua nga Qerim Haxhiu në bashkëpunim me studentët shqiptar në Egjipt.Qerimi edhe në Egjipt gjatë gjithë jetës qëndroi pranë shqiptarëve dhe për këtë është shprehur: 

– “ Unë kudo që të shkoj,kërkoj shqiptarë,sepse pa ta dita nuk më shkon ”. _[2]

Qerimi ka takuar edhe Mbretin e Egjiptit me origjinë shqiptare Faruk njëherë në një iftar që mbreti organizoi për studentët dhe njëherë tjetër në Bashkësinë Shqiptare.Ai në Kairo ka takuar edhe personalitete të rëndësishëm shqiptarë ndër të cilët janë: Mbreti Zog I dhe Familja Mbretërore Shqiptare (Mbretëreshën Geraldina,Princin Leka I,Skënder Zogu),Ernest Koliqi,Abaz Kupi,Nexhmedin Qorraliu,Qemal Butka,Aleksandër Meksi,etj.Gjatë qëndrimit të Familjes Mbretërore Shqiptare në Aleksandri,Qerimi mbajti lidhje miqësore dhe kjo ishte vazhdimësi e një miqësie të vjetër që fillesat i ka në 1920 në Kongresin e Lushnjes e babait të Qerimit nismëtarit të Kongresit Bajram Haxhiu me delegatin e Matit Ahmet Zogun.Haxhiu e vizitonte shpesh Familjen Mbretërore Shqiptare në residencën e saj në Aleksandri.Gjithashtu gjatë stinës së verës Qerimi qëndronte në residencën e Familjes Mbretërore Shqiptare,ku i mësonte dhe gjuhën arabe (lexim dhe shkrim) mbesave të Mbretit Zog.Qerimi kishte miqësi edhe me Abaz Kupin dhe me djalin e tij që ishin moshatarë dhe shokë të ngushtë.Haxhiu ka kontribuar vullnetarisht në mësimin e gjuhës shqipe tek fëmijët e Shqiptarëve në Kairo.Gjithashtu ai ka dhënë edhe leksione 3 herë në javë për studentët shqiptarë në Liceun e Kairos.Në vitin 1967 gati pas 3 dekadash u nis me anë të një vize (pasi kapërceu pengesa të shumta burokratike të regjimi diktatorial komunist) për të vizituar për herë të parë atdheun Shqipërinë që pas vajtjes me studime në Egjipt në 1938.Kjo do të ishte vizita e parë dhe e fundit në atdhe,ndaj dhe e kujtoi gjatë gjithë jetës së tij aktivisti i shquar për çështjen kombëtare shqiptare Qerim Haxhiu.Një moment prekës të kësaj vizite atdhetari Qerim Haxhiu nuk e harroi asnjëherë për të cilin ka treguar se: 

– “ Nga Tirana deri në Lushnje nuk kam pushuar së qari.Kur arrita në Lushnje oborri i shtëpisë ishte mbushur me njerëz.U takova me të gjithë me shumë mall.Kur hyra në dhomë në të cilën po rrinte babai (Bajram Haxhiu),ai posa më pa thirri: Qerim! Dhe i ra të fikët! Nuk kishte faj ngase njëzet e nëntë vjet nuk më kishte parë!Këto janë përshtypjet e kësaj dite që nuk do t’i harroj kurrë ”._[3]

Qerim Haxhiu ishte i martuar me znj.Shukrane me origjine nga Prishtina por me vendbanim në Kairo,vajza e Dr.Shyqyri Çupishti i cili ishte kirurg dhe Drejtor në Spitalin e Vlorës në vitet 1933-1935.Qerimi ka lënë dy fëmijë nje djalë dhe një vajzë.Djali Iliri me profesion Farmacist dhe punon në fabrikën e ilaçeve në Stamboll të Turqisë ndërsa vajza Dhurata,Doktore e Shkencave të Kimisë,Profesoreshë në Universitetin Koç të Turqisë.Iliri i ndoqi studimet në Universitetin e Kairos ndërsa Dhurata në atë Amerikan.Femijët e Qerimit jo vetëm gjuhën shqipe që ua mësoi i ati dhe që e flasin qartë dhe rrjedhshëm,por ata njohin edhe disa gjuhë të huaja.Shtëpia e patriotit Qerim Haxhiu në lagjen “Abidinë”,në rrugën “Sherif Pasha El Kebir nr.2”,në Kairo ishte një mjedis totalisht shqiptarë në tokë të huaj.Biblioteka e Qerim Haxhiu-t ishte burim dijesh dhe e njohur nga të gjithë ata të cilët (kryesisht studentët shqiptarë me studime në Kairo,me origjinë nga Shqipëria,Kosova,Çamëria dhe nga të gjithë trevat shqiptare) që kishin vizituar patriotin dhe kishin lexuar libra nga biblioteka e tij apo edhe ishin këshilluar me të për çështjet atdhetare.Biblioteka përbëhej nga një literaturë e çdo lloji dhe e zgjedhur në disa gjuhë si:shqip,turqisht,italisht,anglisht,frëngjisht,etj.Librat kryesorë në bibliotekën e atdhetarit të shquar Haxhiu ishin ata që tregonin për historinë e Shqipërisë dhe për çështjen kombëtare shqiptare.Në disa prej rafteve të Bibliotekës së madhe të Qerimit qëndronin pothuajse të gjithë librat e shkruar nga autori i preferuar i tij i cili ishte “Homeri Shqiptar” Gjergj Fishta.Librat e Fishtës e kthenin shpesh herë me mëndje e zemër në atdhe por pa harruar edhe pikturat e veçanta për të ato të piktorit korçarë Guri Madhi që pasqyronin atdheun që Qerim aq shumë e donte dhe kishte kontribuar pamasë për çështjen kombëtare shqiptare.Qerim Haxhiu ditët e pleqërisë i kaloi duke punuar paradite si drejtues në një fabrikë (edhe pse kishte dalur në pension),kurse pasdite duke lexuar,e herë herë duke vizituar ndonjë familje shqiptare.Qerim Haxhiu ka kontribuar në fillim të viteve ‘90 në përpilimin e librit “Shqiptarët e Egjiptit” me informacionet e tij të shumta për Historinë e Diasporës Shqiptare të Egjiptit.Qerim Haxhiu me pak fjalë ishte erudit por që nuk arriti dot që të jepte kontributin e tij në Shqipëri sepse në atë kohë regjimi diktatorial-komunist personaliteteve intelektuale të arsimuar jashtë si atdhetari Qerim Haxhiu nuk ia hapi “derën” për të kontribuar në atdhe,në Shqipëri.Megjithatë ai e vazhdoi në Egjipt veprimtarinë e tij patriotike me kontributin e madh për çështjen kombëtare shqiptare.Emri Qerim Haxhiu është shënuar me shkronja të arta në historinë e Kolonisë Shqiptare të Egjiptit.Ai ishte Rilindasi i Fundit në Koloninë e Shqiptarëve të Egjiptit.

Qerim Haxhiu u nda nga jeta më 1 Janar të vitit 2003.Për Qerim Haxhiu-n janë shkruar disa faqe në librin “Shqiptarët e Egjiptit”-Autor,Emin Azemi,Shkëlzen Halimi-Botuar,Logos-A, 1993 Shkup.Në Gazetën Illyria,1209,21-23 Janar 2003 është botuar një artikull nga Prof.Beqir Ismaili me titull “U largua nga kjo jetë edhe një veprimtar i diasporës shqiptare:Qerim Haxhiu (1920-2003)”.Në Konferencën Shkencore Ndërkombëtare “Roli i Mërgatës në Shtetformim”,Prizren,10-13 qershor 2012 e organizuar nga Ministria e Diasporës Kosovë me rastin e 100-vjetorit të Shtetit Shqiptar,Prof.Dr.Beqir Ismaili në kumtesën që ka mbajtur në këtë konferencë ndër të tjera ka përmendur edhe veprimtarinë e atdhetarit të shquar shqiptarë Qerim Haxhiu.

Në vitin e 100 vjetorit të lindjes së atdhetarit (1920-2020),Këshilli Bashkiak Lushnje me Vendimin me Nr.67 Datë 28/07/2020 vendosi të vlerësojë me titullin “QYTETAR NDERI I LUSHNJES” Z.Qerim Haxhiu (pas vdekjes) me motivacionin:-“Bir i një familjeje shumë të njohur lushnjare,zoti QERIM HAXHIU mbetet një atdhetar i madh midis diasporës shqiptare në botë.Në Egjiptin e largët,ku jetoi e punoi ,për gati 60 vite ai krijoi një Lushnje e Shqipëri të vogël,bëri gjithçka për mësimin dhe përhapjen e gjuhës sonë të lashtë dhe lartësoi vlerat e bukura morale e kulturore të vendit tonë”.Në datën 11 shtator 2020 Shoqata Çamëria Kosovë vlerësoi me Çertifikatë “Mirënjohje” me motivacionin: -“Per kontribut atdhetarë” (pas vdekjes ) atdhetarin Qerim Haxhiu në vitin e 100 vjetorit të lindjes së tij (1920-2020).Në muajin shtator të vitit 2021 Federata Panshqiptare e Amerikës “VATRA” nderoi me vlerësimin më të lartë “Mirënjohja e Artë” Z.Qerim Haxhiu (pas vdekjes) me motivacionin:-“Për kontribut të jashtëzakonshëm për çështjen kombëtare jashtë atdheut,ruajtjen e identitetit shqiptar,ruajtjen e gjuhës shqipe,mbështetjen e studentëve shqiptarë në Egjipt dhe lidhjet e vazhdueshme me Vatrën dhe Gazetën “Dielli””.

BIBLIOGRAFIA

• Libri “Shqiptarët e Egjiptit”-Autor,Emin Azemi,Shkëlzen Halimi-Botuar,Logos-A, 1993 Shkup.
• Gazeta “Republika”,Viti IV i Botimit,Nr.32(279),Organ i PRSH,E Dielë,24,4,1994, “Shqiptarët në Egjipt” nga Beqir Ismaili.
• Gazeta “Illyria”,1209,21-23 Janar 2003,“U largua nga kjo jetë edhe një veprimtar i diasporës shqiptare:Qerim Haxhiu (1920-2003)” nga Prof.Beqir Ismaili.

REFERENCA

 [1] Libri “Shqiptarët e Egjiptit”-Autor,Emin Azemi,Shkëlzen Halimi-Botuar,Logos-A, 1993 Shkup,f.68-69

[2] Libri “Shqiptarët e Egjiptit”-Autor,Emin Azemi,Shkëlzen Halimi-Botuar,Logos-A, 1993 Shkup,f.62

[3] Gazeta “Illyria”,1209,21-23 Janar 2003,“U largua nga kjo jetë edhe një veprimtar i diasporës shqiptare:Qerim Haxhiu (1920-2003)” nga Prof.Beqir Ismaili

DON  NDRÉ ZADÊJA

(1891 – 1945)

Pergatiti Fritz RADOVANI:

Shqiptarët e njohën me Emnin e nderuem: Poeti i Ambelsisë! 

U thirr bashkë me popull edhe prifti Don Ndre Zadeja, kur do të pushkatohej i ndjeri Kolë Sheldija me datën 2 shkurt 1945, në fshatin Sheldi. Menjëherë mbas pushkatimit të Kolës, Don Ndreu iu afrue, i bani Shartët e Fundit dhe porsa u ngrit në kambë, pau vedin me pranga ndër duer nga forcat e Ndjekjes komuniste.

Don Mikel Koliqi edhe Ky atëherë i arrestuem, më tregonte në vitin 1993: “Si tash e kam ndër veshë të inçizuem zanin e të shkretit Don Ndre, kur po e torturonin. Ai asht torturue shumë dhe po u thonte torturuesve: “Mohni bre kështu, po a ban shqiptari në shqiptarin shka jeni tue ba ju në mue!?”

Don Ndreu akuzohet se ka pasë dijeni për vendqëndrimin e Don Lazër Shantojës, Don Alfons Trackit, Kol Ashikut, Martin Sheldisë, Gjovalin Sheldisë, Ndoc Jakovës, Gjok Gjergjit (prej Lisnet) dhe Zef Augustinit (prej Lisnet). Njëkohësisht ka mbajtë lidhje të ngushta me Don Injac Gjokën, i cili strehon dhe përcjellë ndër shpella “kriminela” të luftës. Don Ndreu mohon akuzën që i bahet por burrnisht pranon: “Mësova se punohët për shuemjen e Partisë Komuniste, të cilën si doktrinë e urrej edhe unë.” (Dosja 667, me 7 shkurt 1945, Don Ndre Zadeja d.v.).

Gjykata Ushtarake e Shkodrës e përbame nga: kryetari Hamid Keçi, antarë, Mustafa Iljazi dhe Arif Gjyli, prokuror Sotir Dodona dhe sekretari Shaban Kuçi, me 16 shkurt 1945 dha vëndimin: “Për të pandehurin Dom Ndre Zadeja, me vdekje, me pushkatim”.

“I pandehuri kërkoi lehtësimin e dënimit.”

Gjykata e Lartë Ushtarake, Tiranë, me datën 28 shkurt 1945, refuzon kërkesën.

Don Ndre Zadeja u pushkatue më 25 mars 1945, në Zallin e Kirit, mbas murit të  Rrëmajit, në Shkodër. Ishte i Pari Klerik Katolik Shqiptar që u vra në Shkoder.

Fjala e fundit e Don Ndre Zadejës ishte: “Ah, moj Shqipni, moj mizore e, shka të baj ma shumë për ty?!”. Ndër pushkatimet e ditëve të para lejohej prifti me i krye sherbimet. 

Në këtë rasë ishte aty Don Tomë Laca, i cili mbas pushkatimit e mori në krah Don Ndreun e vramë, (me leje të Sheuqet Peçit) dhe bashkë me xhakonin Mark Çuni dhe dy të tjerë, e kanë varrosë mbrenda vorreve të Rrëmajit, aty ku asht edhe sot. 

Kur Don Toma shkoi në Argjipeshkvi aty nga ora 7.00, pau veladonin e lamë me gjakun e Don Ndreut prej supit ku e kishte mbështetë e deri në fund të kambëve, dhe aty për aty i ka ra të fikët. Prej atij çasti ai ka pësue një sëmundje nervore nga e cila nuk asht shërue kurrma. (Si mbas tregimit të Don Mikel Koliqit, në vitin 1993).

Atë ditë, një afishe e madhe u vue ndër murët e Shkodrës:

“PUSHKATOHEN KRIMINELAT E LUFTËS DHE ARMIQTË  E  POPULLIT:

1.Prenkë Cali 2. Dom Ndre Zadeja 3. Luigj Gjeto Kastrati 4. Ndok Nik Bardhoku 5. Ndrekë  Loka 6. Arif Selim Hyseni 7. Dedë Lulash Smajli  8. Gjok Nikaj 9. Dul Bajrami 10. Mark Luc Gjoni 11. Tomë Lekë Daka 12. Maliq Bajrami 13. Gjok Nikoll Voci dhe 14. Pjetër Dedë Gjedashi.”Ideali që i bashkonte këta burra ishte: “Rrnoftë Shqipnia!”

Don Ndreu i la Popullit Shqiptar një veprimtari letrare të pakrahasueshme.

Shkodra nuk e harroi asnjëherë Letren që Ai i dergoi në 1942 At Fulvio Cordignanos. 

ME 25 MARS 1945…

PRANË RRËMAJT, NË ZALLIN E KIRIT NË SHKODER, 

PUSHKATOHET EDHE “POETI I AMBËLSISË” DON NDRE ZADEJA,

I CILI, HAPË EDHE FLETËN E GENOCIDIT KOMUNIST NË KËT QYTET, MBAS DON LAZËR SHANTOJËS NË TIRANË, ME DATËN 5 MARS 1945.

NË SHENJË NDERIMI DHE RESPEKTI PËR KËTE MARTIRË TË

KISHËS KATOLIKE SHQIPTARE, 

QË ME GJAKUN E TIJ LAU TOKËN TONË AMTARE, 

PO JU DHUROJ KRYEVEPRËN E TIJ LETRARE.

Me shumë respekt Fritz RADOVANI.

LETER E HAPUN
A T   F U L V   C O R D I G N A N O S

1942

Cum non est cui suadeatur

 Et qui suadeant non sunt. 

(Plint. Paneg.)

I.

    Me thân’ se s’dijte ç’âsht votra e shqiptarit 

e shtroja e tij me firi t’njomë e trûngu   

nënkrejse e vrashtë illyre pranë zjarmit

gjith’her’ mikprit’s, nëpr’ ato biga e ahishta

ku bjeshk’t e nêmna derdhin lot rrëshine:     5

Me thân’ se at dor’ të lmut e t’shugurueme,

si tosk’ si geg’, pa farë idhní besimi, 

s’ta puthi e s’ta shtërngoi si miku mikut,

por kryet ta vrau pse kok’ për kok’me tândin

shqiptari e ndeshi fatakeqi, rrehëm!   10 

E pra ky derën dy kapak’sh ta çili,

si i t’shpis, dita me ditë ândjeve tua

bujar i erdh e gjurm’ për gjurm’ ndër shpêlla,

ku flêjn’ drangojt, drangûe aj vet’ të prini, 

me krrab’ të vet çërmoi nëpër têrrina,   15  

me lahut’ të vet këndoi pa mê pran’ téje,     (pa mê – pa pushue,FR)

me brisk të vet latoi me shkrojla t’vjetra 

një shkop për ty. Patër Milan të quejti, 

t’ ndêshi e t’përcuell, ké stani i vorfën t’prîni, 

ngarkue me plaçka tua e me visare    20 

t’njaj giuhe s’lasht’ qi namin ty ta rriti 

ndër blêj qi nuk dijn’ mort. Ké stani t’prîni, 

ku e pakundshoqe t’pritte bujarija 

e grues shqiptare. E kur mbi letra tua, 

lodhun s’kërkuemi, nji sy gjumë i knaqun    25 

me bâ ti dojshe i patrazuem prej kujna, 

cikën e lop’s ajo fisnike e mielte,  

plotepërmaje ‘i kup’ me psheshatâmbël 

para ta vête e, ksulën n’dorë, i zoti 

i shpis’ “njelmo, njelmo, i bekue” me t’dhânun    30 

e buk e krypë e zemër parashtrote.

Héu! Mirë uhan shqiptarit sot ja ktheve! 

N’areopagun e letrarve t’tú 

rrashtën e t’parve ton’ prej thesit nxore, 

(at thés na vet’ ta mbâjtme e vet’ ta mbûshme!)    35 

e si shpërblim plot e përplot me tamthin 

e i’dhuni’s s’pashoqe né na paraqite 

e “pini, pini, t’shkret’” i grishe evarshëm 

Astyagjë i dytë Arpagut t’mjer’ shqiptar! 

Arpagu n’darkë, o mizorí! Me mishin  40 

e djalit t’vet do t’ngihet edhe n’rrashtën  

e tij do t’pijn’…. i pvetun do t’përgjegjët: 

“N’sofrën mbretnore çëdo gjellë a e shijshme!” 

Dishmitare ty t’thrras o e tepruemja 

durés’ shqiptare, ti qi vuen pa zâ,               45 

e brén pa u ndî, e kjân pa ankim, e thér 

pa vrá, diftom’ pash Perëndin, a mundem 

shqiptar i lirë Arpag i dyt’ m’u bâ 

i shuem e i poshtër? Un me dije tânde 

s’ due t’mbatëm, o letrar. Synon meshtari   50 

meshtarin jo shqiptar, i thot’: Gabove! 

Ujku don tym e mjegull. Rac’s illyre 

ti ujk ju bâne, gjall’ ti ma përpine, 

me at eureka t’çuditshëm ti e zbulove 

nênin gordjan, me’i t’sjellme shpate e kpute,                 55 

e nji rras’ t’ré mbi vorrin e Shqipnis’ 

na vûne: Ktu pushon rraca ariane! 

Rracë e stërkeqne, farë e manafikun, 

skotë e përzieme hithâsh ariane 

kênka Shqipnija? O témpora! O móres! 60 

Gjurmues i thêll’, ti gjurmë Illyrjes s’vjetër 

n’Shqipni s’i gjên? Mbi té përbé pra jemi, 

mbi pluhun t’saj përbéhen pelikanat 

e dërmishun ndër vuejtje mijvjeçare 

dëshmor’ të padishmuem. Gjurm’ nuk i gjên? 65 

e prá dikur i madhi i t’mdhejve Leka 

n’Egjyptin e gjymtisun pik’ma s’pari 

mbi ball’ t’Hetéjve ton’ s’kundroi habitun 

emnin shqiptar? At emën t’nëpërkâmbun 

nuk shkoi aj me e ringjallë? Ti gjurmë Illyrit 70 

n’Butrintin tând nuk i gjên? E nuk kujtohe 

se edhe n’shpi tânde dora e huej la shêjet 

e ‘i gjytetnimit t’huej? Edhe n’shpi tânde 

gjuha e përfolun s’kjé gjth’ herë e shkrueme? 75 

Përmbi gërmadha t’hueja ndër pasojna 

tejshekullore rrihi flet’t e tua,  

Shqipe virgjin e Illyrve, e n’çerdhe tânde 

çili ata zogj, rriti ata zogj e ndîelli 

me gjuhën tande Illyre Shqipëtare!

Préja ti, Roma e Madhe, hovin Pirros, 80 

rrudhja guximin, Rom’, Teutës zamâdhe, 

Gencin shkodran’ shtërngoje me verig’ ari, 

por jan’ verigat shêj se Rom’ a Roma   (shêj – kêputë)

e Illyri  Illyr. Verigat ja zgjidh’ Gencit, 

i shkrijn, i bân kunor’, mbi krye t’Illyrit 85 

besnik vetê ajo e vnon Roma e pavdekshme. 

Na komb’ bastardh, na t’huej n’vend ton’, na préja   (preja – të pabesë)

e votres sonë, emënharruem, rrugaca? 

Rrugaç, vasal, ushtar i blem me pare 

edhe zamadhi Kastriotë i yni?  90 

pse ‘i dit’ vetimshëm aj me shqipe t’veta 

mbi Ardjen fluturoi, besën e dhânme 

fronit t’ Partenopës me gjak n’Ursáre 

n’vend për me çue si e ka zakon shqiptari? 

E drejta a nji. Kjé Kastrioti i bindun 95 

n’miqsi t’Venecjes s’lasht’, por pau Rozafa 

Shpatën e tij e u dridh. Aj Kapidani, 

Aj pararoja e krishtënimit t’ngûcun, 

por edhe Mbret i Shqipënise Illyre. 

Ti ndér’, ti t’drejt’ kurrkund s’i dhae shqiptarit.                         100

Ç’e bâjm’ na t’gjallt’? Pse lodhna kot? Pse lypim 

çka s’na përket? E ti djelmni, pse lnyre 

për  fate t’ardhshme t’Shqiptaris, kur n’shpatull 

ná gjâ nuk kém, as komb’ as fis nuk jém? 

Perjârgë a pênda e jote, Cordignano! 105 

Me dâng’ të zez’ ti ja zhigate ftyrën 

vedit e né. Por nuk jan’ dokrrat tua 

qi e bâjn’ paçavër rracash Shqiptarin! 

Nuk jan’ zbulimet t’tua çudiplote 

qi e bâjn’ me kthye dalë ‘i fjal’ të folme,   110 

nji dor’ vllaznisht të shtrime, ‘i bés’ të dhânme: 

Shqipja Shqipës krahun ja dhâ, s’ja kputi. 

Njikshtu shpnesojm’, njikshtu e dijmë. E t’bâni 

goja me fol’ çka para téjet nieri 

i gjall’ nuk thá? E t’bâni zemra shpirtin  115 

pa i dalë endè ti me ja xjérr’ shqiptarit 

me at styl të kuqun n’gji? I thérun n’zemër 

vigmën aj sot e lshon…. Prej téje e nâmta 

kupë e përmbyzne a derdhë e buka e thyeme (përmbyzne –përmbysun)

nuk njitët mâ. Hin fjal’ kah dole ‘hè gjoftë   120 

rrféja mizore e hijevet Illyre, 

nâma e nji kombit qi nuk humb’ si s’humbin 

Shtyllat e Kapitolit tând! Prapóu, 

ti hije e zez’, mos t’marrin mbrapa vigma 

e t’parve ton’ prej vorrit, ku flên Fishta, 125 

prej grope, ku pushon Frashëri e Mjedja.

                              II

Mjedja, Barbari i Madh, n’heshtjen e gjumit 

t’vorrezave injacjane e luejti rrashtën 

brahyçefale e prej dy rrathve t’humbun

Frombója i dyt’ dy sy vetoi si rrféja; 130 

me grushtin e përtham e shkundi Pasin, 

Jungun e t’amblin Gjenovic me vllazën, 

akull ku n’préhje barasohen eshtnat 

e t’strukunve nën dhé. E théll’ si deti, 

ehéu! Nji gjâmë u ndi e përfrigueshme.  135 

Ndigjom’, ti Cordignano, e veshin vénja 

fjal’s qi po t’thâm: Nuk a zili degâmje 

vargjet e mija qi frymzon, por ahti 

i nji shqiptarit t’lirë, i shituem zânash, 

pse i prekun n’tél, pse i thérun n’zemer, t’rámën    140

gati me e bâjt’ por t’shámen kurr. Harrohet 

e s’harrohet çdo dhûn’ mbi tok’, por ndéri 

për kombe a shêjt, si shêjt a gjaku i dêrdhun 

për Atmë e Fé. Por, kurr nuk mund t’harrohët 

oshtima e théll’ e shigjetve t’helmatueme   145 

tridhetë e sa vjeçare, kur s’andejmi 

shkodranit ftyrën me ja marrun déshte 

me t’idhtin gaz e Shkodrën e rrëthueme, 

(ku zogjt e shqipës s’parit syt i çilne,)

n’thalbin e zemrës keqas ma gërgave,            150 

njât’her’ kur ûja flatrat e shpuplueme 

ndête mbi né mortore e ankimi i zi, 

me rrâjça n’goj’ kelkaze e madergone, 

çilte vorreza t’reja n’për gardhîje; 

kur nanën téme, ditë e zezë, e mblova  155 

n’at syz’ lédine n’Rmâj, kur Taraboshi 

e Lodertuna viellshin zjêrm çeliku, 

n’thalbin e zemrës keqas ma gërgave! 

Nanën kush e harron? Por Nana e Madhe 

Shqipja dykrenshe Illyre u njâllte e lumja,  160 

u njâllte. E pra ty Shkodra, Cordignano, 

t’ bâjti e t’nderoi! Andërr a kjo ti thue? 

A e din, a e din sa tâmb’l atdhedashtnijet    (tamb’l – qumësht)

q’at ditë e sod ka derdh’ gjini i Rozafës 

shkodrane? A e din, a e din se lojcë a fati,  165 

por jo mizuer si ti? Se e vërvit’ peshën, 

por si ti dorën nuk e mshehë? E s’paku 

me rrashta e me kersij s’lot shkopecingël    (kersij – kocka)

si don me lujtun ti, tue çprush’ ndër vorre 

amanet vorrit ç’âsht zakon me i lânun  170 

të pa trazuem, t’pa fyem? S’harrohët shpota  (shpota – tallja)

mbi ata shqiptar’t  e lashtë e meshatarë, 

mprojtsa fatosa t’virgjinís s’ kërcnueme 

e t’ fés s’ ligshtueme, qi ti m’i shgjetove, 

kâllpa m’i qite. E pra njata rrëbeshit 175 

salvimtar kalli vetun ballë i bâne, 

njashtu si muejtne e dijtne, kurse ndjeksit 

e Benediktit t’ Madh hanës drapnore 

ju shmângne tui lân’ mbrapa troje e rrasa, 

por monumente jo, sikur Barleti,  180 

Buzuku i lashtë e Budi e émënmadhi 

Bogdan’ i yni, ndéra e kohve t’ shkueme, 

nám i pasosun i ksaj’ tok’s  shqiptare, 

ku ‘i drit’ ka mbet’ ndër zemra endè e pa shkîmun, 

ku ‘i gac’ ka mbet’ ndër votra endè e pa shkrepun,  185 

ku ‘i bés’ ka mbet’ ndër fise endè e pa çártun. 

Ti misjonar, përmbi stomîjet shêjte, 

vllazën na quejte e vllazën na përcolle, 

por vrasës ti na dole! E, po, po, thue, 

t’i lajnë uhat félshuesat e Shqipnisë  190 

me priftën t’vet shqiptarë! E prá këta priftën 

nuk ju përulne kurr çâllmës sulltane, 

as shkopit t’carvet, por synuene Romën 

Latine t’Papve fén edhe kombsinë 

tuj mprojt’ her’ mbath’ her’ zdath’, edhe tiarat  195 

përmbi fronet e lashta ipeshkëvnore: 

Kur brûnxat flêjshin n’dhé e kur t’mbértisna 

vashat shqiptare drejtë e syjshin trévën 

shêjte t’zbulueme, gur’ për gur’ ku shêji 

i mbledhjes s’tyne, qinda vjet me radhë, 200 

krepatueshëm kumbon’t  i xëvêndsote;  

kur jashta murit t’that, pushkën për faqe, 

burrat e dheut, xhúrdin e zez’ mbi krye, 

vështojshin mos t’i xân pusí vezire 

mbi ltér’ t’bekuem, ku dora e meshtarit  205 

shqiptar n’bekim dukej e zhdukej para 

se t’qitte synin rrezja e parë e diellit. 

O misjonar’, kambsor’t  e Naxarenit 

n’detin e shqetësuem t’ kti krishtënimi 

s’ bashkut me né, kush rretin e kush grepin,  210 

me gjoj’ hyjnore dora dor’s  ta mbushim 

lundricën e Tinzot me at lajm t’frigueshëm 

qi nierz përtrijn e kombe! Marrí njehët, 

âjun kur Drini breg e m’breg vërsulet 

e shkamba dyndë e m’ shpin’ përkund’ çináre, 215 

bregut përpjet’ me i dhân’ rrëshanzës  s’ vogël, 

për t’ mbledh’ bërcakë e cokla e cingla t’ thata 

pa ndonji vlér’. Grêth’ mundet m’u bâ bleta, 

por marimanga blet’ nuk bahët lângun 

pa e sjellun n’helm. Ta dijë koha e ardhshme  220 

e lume o e mjer’ (me fatin kush mund kapët?): 

Kanuja Illyre pronen edhe kullen 

me kulm e me temel e gjan’ e gjallë 

me ç’fryn e  ç’ avullon ja digjte núri, 

por armën lirshëm n’dor’ ja lête gjaksit. 225 

Siell, Cordignano, n’dorë armën e ké: 

Ndêshëm n’tryvezën shkencatare t’ presin 

banor’t  e botës s’ vogël primitive. 

Kjémë çka kjém’ e jém çka jém. Zakonët 

ti ruejmë Illyre e gjuhën t’papërlyeme! 230 

Ndër duer t’virgjilta t’ çikave t’ fatueme 

t’ përshkohen spikt, e pêjna leshi s’dredhun 

t’ dalin të ri për tirqi si biluri, 

e téja t’ fort’ si kanpi për buljera, 

e kput’ t’ qindîsna n’ar për fatamirin 235 

qi hylli do t’u sjell’ kur táta e lókja 

n’ân’ ti vên’ shêj, njashtu si na lá i pari.

Njashtu si na lá i pari, çeta e lúme 

e barijvet shqiptar’ n’ mallesa t’ veta 

ogiçin para, berreve dihatse  240 

t’u prijn ké mrizi plak mijavjeçari; 

nën hije t’ tij t’këndojn kangën e vjetër, 

t’shkruejn zogj me krah’ n’velgji prej s’ kuqi s’ pishës, 

t’shkruejn flutra lloje lloje m’ furk’ shpatúke, 

si lokja jau kërkoi Bardhën nuse. 245 

(qi me e kërkue me pishë edhe me qiri 

mana kûnd shoqen nuk ja gjên’); e t’ shkruejn 

e t’ shkruejn edhe me gjak shêja vllaznije, 

n’krahun e njom’ të njani tjetrit, gërmat 

e vjetra t’nji kujtimi t’ lasht’ sa bota  250 

e tyne Illyre. Bashk’ me hije t’ dirgjën, 

prej muzgu, dhênt përpara tè konaku 

t’u prrallë e tue këndue ‘i  kang’ mbas krahit 

qi sos’ përher’ n’ kushtrim. Çka thot’ kumbona, 

or ju, n’ at  Kish’ të lume, vetmitare? 255 

Dita e misjonit! Mblidhën çeta çeta, 

bûjen me u dá mikpritse misjonarve,      (bujen – buken)

me u ba konak. Qé, siellet n’ héll’ ma i miri 

dash për kumbon’. Prân’ spata kmesa e lavra, 

prân’ dér’ n’ mullî çakallja, e dîng  përmbushet 260 

streha hyjnore e vorfën. Nisin zêmrat 

rryeshëm m’u thy para s’ vërtet’s tronditse, 

e besa bés’ m’u  lidhë e i leshti parzëm 

me lyp’ mëshrirë e dora dorën gjakse 

për hatër t’ Drunit Shpërblimtar m’e puthun, 265 

me t’ luejtun gjakut, ndërsa trina e s’majtës 

cirkën e tér’ zbunûese. A lodhë, a thýe    (cirkën – djersën)

Thráku barbar i yti, Cordignano! 

Tashti , té votra shlodhu, o misjonar, 

e n’ dritën e tymósun t’ pishtarit  270 

shejó triumfe t’réja: sóse ditën 

me syt e lodhun tui kërkuemun gërmat 

e ufices meshtarake. S’a nevoja, 

n’ kureshtën tânde shkencatare, synin 

harû t’a lshojsh ndër rrath’t e atij vargoni: 275 

a janë a s’jan’ këputë, e Lék’t e shqipës 

a janë a s’janë Illyrë, a mos teprica 

e ‘i  rracës s’ bastardhueme? Nuk t’ka hije 

me u ardhun hakut macave shpijake, 

prushin mbi shpîn’ t’u grumbullue, gazit  280 

pa dijt’ me i dhânun fund, kur ato t’mjerat 

t’përzhituna n’térbim e merrshin iken. 

Njikshtu m’kurriz’ t’ shqiptarve grumullove 

gáca mbi gáca, Cordignano, e bota 

veshin tá vûni e përmbi letra t’ mëndafshta 285 

dorën kundroi leçitse albanofóbe. 

Veprën e misjonarit lavdiplote, 

ravën e kambve t’ tija koha e amshimi 

me bindje e përkujton, por, vepra e jóte, 

ravizë e zbét’ trathtije, a gjurmë gamilli,   290 

qi vetun e përlán’ shtërgata e breshni.

Shkoder, 1942.

Shenim F.R.:Më shpjegonte Prof. Gaspër Ugashi, rreth vitit 1958 në Shkoder: 

Lexoje këte “Leter të hapun” që një Prift Katolik Shqiptar, Don Ndre Zadeja i ka shkrue një klerikut tjetër italian At Fulv Cordignano-s, mbasi ai pat fye në një shkrim të vetin Popullin Shqiptar, në vitin 1941. Kjo u shpall në shtyp në vitin 1942. 

Në vitin 1942 një student shqiptar (emni i të cilit nuk më kujtohet F.R.), në Paris tue dhanë provim për letërsi në Universitet atje, e pyet profesori: “Po, përveç dy letrave të njohtuna, a ka ndonjë tjetër të kësaj gjinije që asht botue në këto ditët e fundit?” – Studenti shqiptar heshtë… – Profesori francez shton: “Pikërisht në vendin tand asht botue këto ditë një letër e tillë, ku, një Prift Katolik Shqiptar i asht përgjegjë fyemjes që i ka ba Popullit Shqiptar, një dijetar i njohtun italian, po edhe ai klerik katolik. 

Ajo “Letër e hapun” e shkrueme nga Don Ndre Zadeja, zen vendin e tretë në letersi botnore për nga ana letrare dhe artistike. 

Autori i saj Zadeja, ka shkrue një letër të tillë që mund të lexohet në të gjitha ambjentet dhe për të gjitha moshat, mbasi gjuha që përdorë Autori, asht shumë e pastër dhe shumë e pasun.”.

Por, askush nuk mund të parashikonte se mbas tri vjetësh, me 25 Mars 1945, në orën 05.00 të mengjezit, Don Ndre Zadeja, “Poeti i Ambëlsisë” do të pushkatohet në Zallin e Kirit nga tradhëtarët komunist “shqiptar”, si “anmik i Popullit të vet”.

Ju lutëm shpërndajeni tek Rinia këte Leter!

Shpërndajeni në katër anët e Botës, si asht shpërnda.., edhe vetë Rinia Shqiptare !!!

Melbourne, 4 Fruer 2022.