Prof. Luan Përzhita/

Monografia Qyteza dardane e Pecë- Kukës, është frut i një pune kërkimore shumë vjeçare, që fillon që në vitin 1985 me gërmimet arkeologjike sistematike në këtë monument. Materiali i zbuluar, gjatë gërmimeve pesëvjeçare, na lejoj që të krijonim një panoramë të zgjeruar dhe të plotë rreth zhvillimit të jetës në një qytezë që zë fill në periudhën prehistorike ilire e vazhdon deri në atë mesjetare ( arbërore). Zbulimi i dy periudhave, protourbane dhe urbane, shekujt VI-I para Kr., përbën dhe risinë arkeologjike të këtij vendbanimi për trevën dardane pasi shënon kështu qendrën e parë antike me tipare urbane në këtë territor.

Lënda arkeologjike që do të publikohet është gërshetuar me të dhëna të aspektit historik dhe urbanistik për periudhën e mbretërisë Dardane. Po ashtu me mjaft interes është shtjellimi i periudhës së shekullit IV-VI, ndarë në dy faza kryesore, në shekullin IV dhe në rindërtimet e Justinianit të shekullit VI, ku shënohet në dokumentacionin e kohës me emrin Pentza.
Në fazën e parë, shekulli IV, trajtohen muret rrethuese, kullat, muret e tarracimit si dhe gjetjet e shumta arkeologjike. Faza e dytë, shekulli VI, përmbledh studimin e kishës njëaniatëshe me ambientet e saj si dhe gjetjet arkeologjike që përkojnë me kohën kur vendbanimi kthehet në një qytezë paleobizantine në të gjithë aspektet e saj, tashmë si një qendër administrative dhe religjioze për pellgun e Drinit të Bardhë. Materiali i zbuluar arkeologjik gërshetohet me të dhënat historike të kohës duke dhënë kështu një panoramë komplekse të një qyteze të shekullit VI pas Krishtit për këtë zonë dardane.

Gjatë periudhës mesjetare, shekujt VII-XI, një vend të posaçëm zë transformimi i qytezës, si në aspektin urbanistik ashtu dhe ndërtimor. Qeramika dhe gjetjet e tjera, të analizuara me hollësi, sqarojnë disa probleme kronologjike të kulturës materiale në këtë vendbanim si dhe marrëdhëniet e ndërsjella me qendrat simotra të Shqipërisë, Kosovës dhe të Ballkanit Qendrorë.
Në përmbyllje, analizohen lidhjet kulturore me viset bregdetare dhe ato qendrore ballkanike gjatë tërë zhvillimit kohor prej 1500 vjetësh të funksionimit të qytezës, që nga shekulli VI para Krishtit e deri në shekujt e mesjetës së hershme.

Një studim i tillë mendojmë se për herë të parë hedh dritë mbi vlerat arkeologjike dhe historike të kësaj qytezë në harkun kohor nga Mbretëria Dardane e deri në transformimin e saj në periudhën paleobizantine e më pas në atë mesjetare.
Një pjesë e përpunimit të materialit të zbuluar i cili po publikohet në këtë punim është konsultuar në bashkëpunim me kolegë të huaj. Dëshiroj që të falënderoj në mënyrë të veçantë Prof. Dr. Fransua Baratte (Universiteti Sarbone IV, Paris-Francë) me të cilin publikuam në revistën e njohur Cahiers Archeologiques, llampën unikale të Pecës.
Vlerësoj shumë kontributin e Dr. Erik Follain në përgatitjen e dokumentacionit të ri gjatë vitit 2018-2020, i cili u realizua në kuadrin e rivitalizimit të sitit nga bashkia Kukës.

Në sistemin fortifikues të luginës së Drinit të Bardhë, përgjatë linjës së trasesë antike të shekullit II-III, në aksin Gabuleo – Theranda, ndodhet një ndër fortifikimet e studiuara të kësaj periudhë, Qyteza dardane e Pecës (Kukës), e cila ka një pozitë të rëndësishme strategjike në zonën që shtrihet pas Bushatit, nga Qafa e Morinit deri në Prizren. Kjo qendër e njohur me toponimet Kodra e Pecës, Guri i Kalasë dhe Çuka e Kalasë kufizohet sot në tre anët (veri–jug–perëndim) nga ujërat e liqenit të Fierzës, ndërsa ana lindore e saj lidhet me fshatin Përbregut nga një valëzim kodrash të buta.Gërmimet sistematike të kryera në këtë qendër sqaruan sistemin fortifikues dhe periudhat kohore të zhvillimit historik të këtij vendbanimi, që zënë fill në shekujt VI–V para Krishtit.
Në shekujt IV–II para Krishtit ky vendbanim rrethohet me mure që janë karakteristikë për qytezat e kësaj periudhe, duke pasqyruar njëherazi së bashku me Rosujën (Tropojë) qendrat e para që njëkohësisht lidheshin me mbretërinë Dardane.

Ndërsa në fund të shekullit III dhe fillim të shekullit IV Peca rifortifikohet sërish, por tashmë me një sipërfaqe më të madhe, duke fituar një rol të rëndësishëm strategjiko-ushtarak në pellgun e Drinit të Bardhë, gjë të cilën fillon ta humbasë më vonë në shekujt IX–XI.
Gjatë shekujve IV–VI, Peca u plotësua me banesa, kullë, tarracime të ndryshme, kishë etj. Nisur nga teknika e punimit të mureve, forma planimetrike e kështjellës dhe kryesisht nga lënda arkeologjike e zbuluar, është vërejtur se këto ndërtime u përkasin dy fazave;
Shekujve III–IV, në të cilët përfshihen muret rrethuese, kulla, banesat dhe tarracimet.

Shekulli VI, që përfshin kishën me mjediset e saj.
Muret rrethuese të kështjellës ndjekin vijat rrushkulluese të kodrës duke i dhënë asaj një formë të çrregullt e të ndërvarur nga terreni. Ato përfshijnë një perimetër prej 445 m, me sipërfaqe prej 1 ha, por gjurmë të vendbanimit janë vërejtur dhe jashtë sistemit fortifikues të kështjellës. Muri është ndërtuar me gurë gëlqerorë katrorë të përmasave mesatare, lidhur me llaç të një cilësie të dobët.

Karakteristikë është nivelimi i herëpashershëm i gurëve në fasadë me mbushës të trashë. Në pjesë të veçanta të sipërfaqes së gurit, veçanërisht në ato të brendshme, vihet re një dystim i lehtë në formë suvaje, teknikë kjo e njohur në Bushat, Vig dhe Pogradec. Trashësia e murit rrethues luhatet nga 1,20–1,80 –2,80 m. Për të rritur rezistencën e anës veriore, ndërtuesit në pjesët më pak të mbrojtura natyrore i kanë dhënë murit rrethues një trashësi prej 2,80 m që vërehet në dy skajet lidhëse te kulla. Teknika e ndërtimit të murit me llaç të dobët, si dhe shtresa kulturore mbi të cilën janë ngritur këto mure, flasin qartë për fundin e shek. III dhe fillimin e shek. IV, kjo nisur dhe nga krahasimet që mund të bëjmë me Bushatin apo me fortifikimet e tjera të kësaj periudhe të B. Currit, të pellgut të Dibrës, Korçës, të rrugës Egnatia.

Kështjella është përforcuar nga një kullë në trajtë U-je ndërtuar në kuotën më të lartë të kodrës. Ka planimetri të rregullt që e siguron nëpërmjet një harku të lehtë në pjesën ballore. Formon një mjedis të brendshëm me përmasa 2,90 x 4,90 m dhe të jashtëm 6,40 x 4,90 m, me trashësi muri 1,80 m. Në brinjën jugore të kullës, jashtë murit rrethues, është hapur porta me gjerësi 1,50 m, duke krijuar një korridor me hapësirë 1,80 x 1,50 m.
Hapja e portës jashtë murit rrethues me sa duket është e rrallë për Dardaninë e provincat e tjera të Ilirisë. Krahasimet më të mundshme i shohim me kullën në trajtë U-je të kastrës së Trezmirit në Bullgari të datuar në periudhën e Konstandinit. Faqes lindore të kullës i është mbështetur një trakt muri me drejtim jugor 3,80 m i gjatë dhe 1,10 m i gjerë që së bashku me faqen lindore të skajit të kullës, krijojnë një platformë të vogël të fortifikuar me sipërfaqe 24 m2. Për shtrimin e saj është përdorur një shtresë kalldrëmi (0,20–0,30 m), sipër së cilës rrafshohet një shtresë dheu (0,20–0,22 m) e përzier me thupra, ndërsa një cipë e hollë balte (0,10–0,12 m) ka sheshuar tërë sipërfaqen.

Kulla në trajtë U-je janë të përhapura në sistemin fortifikues të Drinit të Zi, siç është shembulli i Bushatit, por nisur nga elementet arkitektonike ndërtimore, mendojmë se ajo është e ngjashme me kullat e këtij lloji të Justiniana Secundës (Dardani), Skampisit (Epiri i Ri) dhe me kullat e disa kështjellave fushore të këtij tipi në provincat ballkanike.
Një element i ri i arkitekturës së kështjellës janë muret e tarracimit që shtrihen në hapësirën ndërmjet kullës dhe kishës. Qëllimi kryesor i ndërtimit të tyre ishte përshtatja graduale e pjerrësisë së kodrës për banim, duke mundësuar lidhjet ndërmjet kullës dhe mjedisit përreth.
U ndërtuan gjithsej pesë shkallare në formë tarracash të përmasave 5 x 10 m. Tarraca e parë me sipërfaqe 60 m2, ndodhet 1,20 m larg nga brinja lindore e kullës. Në thellësinë 0,97 m u dallua një shtresë e hollë djegieje (2–3 cm), që me sa duket lidhet me mbeturinat e shkallëve të drunjta, të cilat realizonin komunikimin e kullës me pjesët e tjera të brendshme të kështjellës. Duke u nisur nga mbetjet e arkitekturës, rezulton se shkalla ka qenë 1,00 m e gjerë me lartësi 1,10 m, gjë që e përforcon hapësira që krijohet në mes të faqes lindore të kullës dhe murit kufizues verior të tarracës së parë. Një e dhënë tjetër që plotëson këtë mendim është dyshemeja e shtruar me tulla të përmasave 0,30 x 0,30 x 0,05 m, e vendosur poshtë shtresës së djegur. Sipërfaqja e rrafshët e tarracave është shtruar me tulla të përmasave të mësipërme, duke krijuar hapësira dhe sheshe pushimi. Krahu i tyre verior lidhet organikisht me murin rrethues, gjë që tregon për njëkohëshmërinë e ndërtimit të tyre.

Banesat në Pecë janë vendosur në anën lindore të vendbanimit dhe janë të tipit alpin. Kanë planimetri katrore me përmasa 6 x 5 m, me mure të ruajtura në lartësinë 0,60–0,70 m. Hyrjet janë të hapura në anën veriore, 0,80 m të gjera, ndërsa në qoshe janë të punuara me kujdes. Dyshemetë i kanë të shtruara me kalldrëm, mbi të cilin është vendosur një cipë e hollë llaçi (0,07 m), teknikë që ngjason me ndërtimet e shek. IV në Bushat dhe Krujë. Nisur nga gjetjet e shumta të tjegullave, mendojmë se çatitë e banesave kanë qenë të mbuluara me këtë material. Për sa i përket konstruksionit të tyre, duke u mbështetur në mbetjet arkitektonike, mendojmë se banesat kanë qenë të ngritura me mure në një lartësi që nuk i kalonte 1,5 m, ndërsa pjesa tjetër e kësaj lartësie është plotësuar me lëndë druri, me çati të mbuluar me tjegulla.

Shek. VI në kështjellën e Pecës përmban në vetvete përveç kulturës materiale dhe ndërtime të reja. Në qendër të vendbanimit u ndërtua kisha njëaniatëshe me mjediset e saj, në bazë të një arkitekture që është karakteristikë për këtë periudhë. Gërmimet arkeologjike treguan se ky objekt kulti u zhvillua në dy faza kohësisht të ndryshme.
Në fazën e parë sipërfaqja e kishës ishte 16,80 m x 5,85 m. Pjesët përbërëse të kishës si naosi, apsida dhe pronaosi janë në simetri në raport me aksin e kishës, me përjashtim të një kapele të vogël ndërtuar në jug të naosit. Materiali i zbuluar gjatë gërmimeve e rreshton kishën e Pecës në objektet e kultit të shekulllit VI .
Në fazën e dytë, shekujt IX–XI, kemi ndryshime të dukshme që vërehen jo vetëm në planimetrinë e kishës, por në tërë vendbanimin, situatë që pasqyron një reduktim të jetës në këtë qytezë.

Gjetjet e shumta arkeologjike të zbuluara në shtresën e vonë antike paraqiten të njëjta për nga format tipologjike dhe njëkohëshmëria kronologjike me qendrat bashkëkohore fqinje. Në përbërje të tyre hasim elemente me një shtrirje kohore nga shekujt III–IV e deri në mesjetë. Interes të veçantë paraqet dekori i realizuar tek enët e përdorimit të përditshëm me motivin fshesor. Një vend të veçantë në masën e gjetjeve kanë 80 vegla pune të tipave të ndryshëm, si dhe objektet e importit, siç janë fibulat dhe llamba me karakter religjoz unikal për nga lloji i saj në Ballkan dhe më gjerë.
Ndërtimi i qytezës së Pecës përkon në kohë me fillimin e dyndjeve sllave, që sollën si domosdoshmëri për perandorinë bizantine rritjen e aktivitetit ndërtimor, kryesisht në luginat e lumenjve nga ku depërtimet ishin më të mundshme. Ky proces u ravijizua dhe në Dardani, dëshmi të të cilit kemi listën e P. Çezaresë “De Aedificis”, i cili përmend një sërë kështjellash që u ndërtuan ose u rindërtuan nga Justiniani. Kështu mendojmë se kështjella e Pecës mund të identifikohet me emrin e një kështjelle të rindërtuar në Dardani, të quajtur PENTZA.

Gjon F. Ivezaj/

Dr. Rexhep Krasniqi lindi më 24 prill 1906 në qytetin e Gjakovës, një qendër historike dhe kulturore e Kosovës, ku traditat dhe kultura shqiptare kanë mbetur gjithmonë të gjalla. Fëmijëria e tij kaloi nën hijen e sfidave, pasi humbi së shpejti nënën dhe më vonë babain. Megjithatë, u rrit nën kujdesin e familjes së Bajram Currit, një nga figurat më të shquara të shqiptarizmës, i cili e mbështeti dhe e udhëhoqi në rrugën e dijes dhe të shërbimit për kombin.

Arsimin fillor e kreu në Gjakovë, ndërsa disa nga klasat e mëvonshme i përfundoi në Shkodër. Pas përfundimit të shkollës së mesme, me mbështetjen e shtetit shqiptar dhe ndërmjetësimin e Bajram Currit, u nis për studime në Austri, ku kreu gimnazin prestigjioz “Theresianum” në Vjenë. Rezultatet e tij të shkëlqyera akademike dhe përkushtimi ndaj dijes e bënë të dallueshëm që në moshë të re.

Pas përfundimit të gjimnazit, Dr. Krasniqi vazhdoi studimet universitare në Universitetin e Vjenës, ku në vitin 1934 mbrojti me sukses doktoraturën me temën “Kongresi i Berlinit dhe Shqipëria Verilindore”, nën drejtimin e profesorit të njohur Carl Patsch. Kjo punë e specializuar tregoi jo vetëm aftësitë e tij akademike, por edhe përkushtimin ndaj historisë dhe fatit të trojeve shqiptare.

Pas kthimit në atdhe, ai nisi punë si profesor i historisë dhe gjeografisë në gimnazin e Gjirokastrës dhe më vonë u emërua zëvendës-drejtor. Aktiviteti i tij nuk u ndal vetëm në mësimdhënie, por përfshinte edhe drejtimin e arsimit dhe politikave arsimore në vend. Në vitet e mëvonshme u emërua Drejtor i Arsimit dhe më pas Kryeinspektor në Ministrinë e Arsimit të Shqipërisë. Pas pushtimit italian të Shqipërisë në vitin 1939, ai vazhdoi punën për zhvillimin e shkollave shqipe në Kosovë, duke u bërë Drejtor i gjimnazit të parë në gjuhë shqipe në Prishtinë dhe Komisar i Lartë për Shkollat Shqipe për “Tokat e Liruara”.

Dr. Krasniqi shquhej për angazhimin e tij të palodhur në promovimin e arsimit, kulturës dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ai nuk ishte vetëm pedagog dhe zyrtar arsimor, por edhe figurë politike dhe shoqërore e respektuar. Në vitin 1943 u bë deputet dhe Ministër i Arsimit, duke marrë pjesë aktive në organizimin politik të komunitetit shqiptar dhe në çështjet që lidhnin me trojet shqiptare.

Pas vendosjes së regjimeve komuniste në Shqipëri dhe Jugosllavi, Dr. Krasniqi u detyrua të braktiste vendin. Lëvizi fillimisht nëpër Austri, Itali dhe Siri, për t’u vendosur më pas në Australi, dhe më vonë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Atje, ai vazhdoi punën e tij të palodhur si udhëheqës i Komitetit “Shqipëria e Lirë” (Free Albania National Committee) dhe përfaqësoi zërin e shqiptarëve në mërgim. Gjatë kësaj periudhe botoi gazetën “Shqiptari i Lirë”, organ i Komitetit, ku artikujt, analizat historike dhe polemikat politike të tij informuan dhe mobilizuan diasporën shqiptare dhe komunitetin ndërkombëtar për çështjet e lirisë dhe të drejtave kombëtare.

Përveç veprimtarisë politike dhe shkencore, Dr. Krasniqi ka lënë një trashëgimi të pasur në fushën e letrave dhe arsimit. Ai ka botuar shumë libra, studime dhe artikuj që trajtojnë historinë, kulturën dhe zhvillimin arsimor të trojeve shqiptare. Ligjëratat dhe leximet e tij në universitete dhe institucione të ndryshme kanë ndikuar në formimin intelektual të brezave të rinj të studentëve dhe studiuesve, duke e bërë veprimtarinë e tij një shembull frymëzimi dhe përkushtimi ndaj dijes dhe kombit.

Dr. Rexhep Krasniqi ndërroi jetë më 12 shkurt 1999 në New York City, në SHBA, duke lënë pas një jetë të gjatë dhe të pasur me kontribute të jashtëzakonshme për arsimin, kulturën dhe identitetin kombëtar shqiptar. Jeta dhe veprimtaria e tij dëshmojnë një përkushtim të pashuar ndaj dijes, integritetit dhe shërbimit për trojet shqiptare. Ai mbetet një figurë e shquar, një shembull i përjetshëm i patriotizmit, i dijes dhe i sakrificës për atdheun dhe brezat e ardhshëm.

Prof. Dr. Luan Përzhita/

Libri “Fortesat e Drinit në shekujt IV–VI” pasqyron një ndër periudhat më të rëndësishme të fillimit të ndryshimeve të mëdha politike, ekonomike, administrative dhe etnike në provincat e Iliricumit. Luginat e Drinit kanë lidhur historikisht provincat e Iliricumit të Epirit të Ri, Maqedonisë II, Dardanisë, Prevalitanisë etj. Hapësira kohore midis shekujve IV–VI është një periudhë e rëndësishme e jetës dhe veprimtarisë së popullsisë ilire në Ballkan, gjë që është dokumentuar në shumë burime historike të kohës, si dhe nga ndërtime në një sërë monumentesh ku bëjnë pjesë dhe fortesat e kësaj kohe. Gjatë këtyre shekujve morën rrugë proceset e kalimit, formimit dhe zhvillimit të kulturës paleobizantine të popullsisë ilire, të cilat u reflektuan në ndërtimet urbane, transport, ekonomi etj. 

Përpjekjet për të pasqyruar në aspektin arkeologjik dhe historik të procesit të sistemeve fortifikuese në rajonin e lumit Drin, i cili aktualisht shtrihet në territorin e Maqedonisë së Veriut, Kosovës dhe Shqipërisë, kanë filluar pas viteve ‘70 të shekullit të kaluar. Këtu mund të përmendim botimet e disa kështjellave që vijnë si rezultat i kërkimeve përnjohëse në terren gjatë kohës së ndërtimit të kaskadave mbi lumin Drin në zonën e Kukësit, Dibrës dhe Pukës. 

Gërmimet arkeologjike sistematike në drejtim të njohjes dhe evidentimit të fortesave në luginën e Drinit kanë filluar nga autori i këtij punimi në vitin 1983 me kështjellën e Bushatit (Kukës) dhe vazhduan pa ndërprerje gjatë viteve 1983–1991, përgjatë luginës së Drinit të Bardhë dhe të Zi, në kështjella të tjera, nga të cilat mund të veçojmë Qytezën e Pecës, Bardhocit, Domaj etj. Këto rezultate u publikuan nga autori i librit në punimin e doktoraturës “Fortifikimet e antikitetit të vonë dhe mesjetë në pellgun e dyfishtë të Drinave” në vitin 1991. 

Në vijim të punës kërkimore për fortifikime të kësaj periudhe, në vitin 1999 kemi kryer disa ekspedita përnjohëse në pellgun e Drinit të Zi, ku u dokumentuan 12 fortesa të shekujve III–IV dhe VI, të cilat plotësuan kështu panoramën e sistemit fortifikues në ketë areal.

Gërmimet arkeologjike sistematike kanë filluar në vitin 2000 në fortifikimin më të madh të pellgut të Drinit të Zi, në Grazhdan (Peshkopi). Gjatë një periudhe 10-vjeçare tashmë kemi një situatë shumë të qartë të kronologjisë dhe arkitekturës së këtij monumenti që është me sipërfaqe 34 ha, fortifikuar me 44 kulla tipash të ndryshme dhe 3 porta madhështore, një ndërtim i fillimit të shekullit IV.

Gjatë këtyre viteve kemi organizuar disa ekspedita përnjohëse në pjesën e luginës së Drinit të Zi nga Struga e deri në Dibër të Madhe. Po ashtu një vëmendje e veçantë i është kushtuar sistemit të fortifikimeve në pellgun e liqenit të Ohrit.

Gjatë viteve 2000–2005, në kuadrin e projektit arkeologjik “Harta arkeologjike e Kosovës” gjurmimet arkeologjike u fokusuan edhe në fortesat e shekujve IV–VI, të cilat u plotësuan me dokumentacionin përkatës, planimetri, fotografi etj. Në disa raste janë kryer dhe sondazhe, si në Korishë, Prizren etj. Kështu u plotësua për herë të parë sistemi fortifikues i Drinit të Bardhë, një areal që historikisht kishte luajtur rol primar në qarkullimin e mallrave dhe kulturave nga bregdeti Adriatik në Ballkanin Qendror, nëpërmjet Rrugës Lissus – Naissus. 

Nisur nga materiali i analizuar rezulton se në pellgun e Drinit të Zi janë ndërtuar 22 fortesa; në Drinin e Bardhë 19 fortesa; ndërsa në Drinin e Bashkuar 10 fortesa. Pra i gjithë sistemi fortifikues ndërtuar në pellgun e Drinave ka qenë i realizuar nga 51 fortesa të shekujve III–IV dhe VI. 

Siç u paraqit, libri përmban një punë mbi 30-vjeçare kërkimore-shkencore në terren dhe biblioteka shkencore në Evropë dhe prezanton fortesat të lumin Drin në tre kapituj.

Në kapitullin e parë “Fortesat e Drinit të Zi” një vend me rëndësi u   lidhjeve tregtare, ushtarake dhe administrative që realizoheshin në arealin ku kryqëzoheshin rrugët e rëndësishme ndërmjet Detit Adriatik dhe pellgut të Danubit, ndërmjet provincës së Macedonia Secunda, Epirus Novo dhe Dardania. Studimi nxjerr në pah se pellgu i Drinit të Zi shërbeu si një nyjë e rëndësishme dhe strategjike jo vetëm ushtarake, por edhe kulturore e tregtare në kuadrin e rrugës transversale ndërmjet Via Lissus – Naissus dhe Via Egnatia. Rajoni Ohër – Dibër – Kukës, në aspektin urbanistik është vendosur ndërmjet dy qyteteve të mëdha Lyhnidos (Ohër) dhe Deyfrakos (Grazhdan – Peshkopi), qendra të cilat në periudhën e antikitetit të vonë, pra në shekujt IV–VI luajtën një rol parësor në përhapjen e krishterimit, në tregti dhe në aspektin ushtarak. Një sistem i përkryer ushtarak u ndërtua përgjatë kësaj lugine përfaqësuar nga një numër qytezash, kështjellash etj., si në pllajën e liqenit të Ohrit, ashtu dhe në arealin Peshkopi – Kukës. Fortesat e këtij rajoni nisur nga analiza e teknikës së ndërtimit, si dhe nga materiali arkeologjik ishin ndërtime që të shtrira në kohë nga shekulli III–IV dhe shekulli VI, në funksion të mbikëqyrjes dhe mbrojtjes së rrugëkalimeve, por edhe të zonave për rreth tyre. 

Në kuadër të kapitullit të dytë “Fortesat e Drinit të Bardhë” për herë të parë kemi një panoramë të qartë të sistemit mbrojtës në këtë luginë, të përbërë nga fortifikime që janë ndërtuar në periudhën e mbizotërimit romak dhe më pas në periudhën e perandorit Justinian. Qëllimi i krijimit të këtij sistemi fortifikues tregon rëndësinë që kishte lugina e Drinit të Bardhë, një areal që historikisht lidhte Ballkanin Qendror me Bregdetin Adriatik. Duke analizuar kontekstin e ndërtimit, fazat e zhvillimit kronologjik, fizionominë dhe karakterin e tyre, është krijuar një panoramë e përgjithshme që plotëson një boshllëk në literaturën arkeologjike për qendrat arkeologjike të antikitetit të vonë, veçanërisht për transformimin urban të provincës së Dardanisë gjatë shekujve IV–VI. 

“Fortesat e Drinit të bashkuar” në aspektin administrativ të kohës integrohen me provincën e Prevalitanës, ndonëse një pjesë e tyre janë në kufirin ndërmjet provincës së Dardanisë dhe asaj të Prevalitanës. Si rezultat i ndërtimit të hidrocentraleve mbi lumin Drin, në Fierzë, Koman dhe Vaun e Dejës të dhënat mbi gjurmët e fortifikimeve janë zhdukur. Informacioni që kemi në dispozicion vjen nga ekspeditat përnjohëse që janë bërë gjatë viteve 1970, si dhe nga udhëtarët e huaj që kanë vizituar këto zona gjatë shekujve të kaluar. Falë gërmimeve arkeologjike të realizuara në castrum-in e Vigut (Shkodër), qytezën e Rosojës (Tropojë), si dhe ekspeditave përnjohëse në Shëmri (Kukës) etj. është arritur të paraqitet një panoramë e përgjithshme e këtij sistemi fortifikues në luginën e Drinit të bashkuar, që mendojmë se kontribuon në njohjen e këtyre krahinave gjatë shekujve III–IV dhe VI. 

Gjurmimet e deritanishme në pellgjet e Drinit, zonë e cila përfshin pjesët perëndimore të dy provincave, asaj të Maqedonisë dhe të Dardanisë, si dhe pjesët qendrore të provincës së Prevalitanës, ndonëse janë tregues për një veprimtari të gjerë ndërtimore, dëshmojnë se tashmë është krijuar një tablo e qartë dhe e detajuar mbi zhvillimin e fortifikimeve gjatë shekujve IV–VI. Të dhënat mbi fortesat e Drinit, sistemet fortifikuese, tipologjinë e tyre, aspektin kronologjik dhe arkitektonik, si dhe të dhëna arkeologjike, herë-herë gërshetohen me të dhëna nga burimet historike të kohës, duke sjellë risi të dukshme në analizën e monumenteve. 

Mendojmë se përmes këtij studimi kemi sjellë para lexuesit për herë të parë në mënyrë të përmbledhur një panoramë të sistemeve fortifikuese të shekujve IV–VI në pellgun e Drinave. Po ashtu, analiza mbi kronologjinë dhe dinamikën e fazave të ndërtimit të fortifikimeve, si dhe roli i tyre mbrojtës në relacion me rrugën Lissus – Naissus kontribuon në sqarimin e transformimeve urbanistike, ekonomike dhe kulturore që ka njohur ky territor ballkanik gjatë kësaj periudhe. 

Nisur nga materiali i paraqitur shpresojmë se ky botim që u kushtohet “Fortesave të Drinit në shekujt IV–VI ” që për vetë tematikën e studimit lidhet dhe gërshetohet me aspekte të rëndësishme të historisë ballkanike të zhvillimeve dhe transformimeve në prag të dyndjeve barbare, të shërbejë për studiuesit e fushës dhe të gjithë të interesuarit e tjerë.

Termi apo nocioni “Ballkan” është i ngjyrosur me kuptime negative, si: dhunë, mosdurim fetar dhe etnik, prapambetje e përgjithshme, korrupsion dhe ndarje. Në gjuhën angleze, fjala balkanisation (ballkanizim) ka kuptimin e copëzimit dhe të intolerancës midis fraksioneve brenda ndonjë grupi.

*   *   *

Gadishulli Ballkanik është emërtim i rajonit gjeografik dhe politik të Evropës. Varësisht nga autorët, në veriperëndim ai kufizohet me  Gjirin e Kvarnerit, Gjiri i Triestes ose me ndonjë vend tjetër në detin Adriatik. Në lindje kufizohet  me grykën e Danubit në Detin e Zi ose deri në portin e Odesës në Ukrainën e sotme. Duke pasur parasysh gjerësinë dhe pasigurinë e vendndodhjes së kufijve të rajonit të përcaktuar kështu ndaj pjesës tjetër të Evropës kontinentale, nga pikëpamja e profesionit gjeografik nuk është mirë të flitet për një “gadishull”.

I pari që e përmendi historinë e “Gadishullit Ballkanik” ishte natyralisti gjerman Johan August Zene (Johann August Zeune, 12 maj 1778 –14 nëntor 1853), i cili në vitin 1808 sugjeroi të flitet për një gadishull, të kufizuar në veri me Malet Ballkanike që shtrihen në territorin e Bullgarisë së sotme paralelisht me lumin Danub. Zene shkroi gabimisht se malet shtriheshin deri në detin Adriatik. Mendimi i tij më vonë u hodh poshtë njëzëri nga ekspertët gjeologjikë dhe gjeografikë. Megjithëkëtë, gjatë shekullit XIX termi “Ballkan” u përdor si një përcaktim gjeopolitik që përfshinte pjesën evropiane të Perandorisë Osmane, kufijtë shtetërorë të së cilës gjatë atij shekulli u tërhoqën gradualisht drejt jugut. 

Gjeografi serb, themelues i Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve, Jovan Cvijiq (1865–1927) është një prej krijuesve të konceptit të Gadishullit Ballkanik në fillim të shekullit XX. Interpretimet e tij ishin në përputhje me pretendimet territoriale të Serbisë të fillimit të shekullit XX. Ai propozoi që edhe Sllovenia të konsiderohej pjesë e Ballkanit. Kufijtë perëndimorë gjeopolitikë të Ballkanit ai i identifikoi me hapësirën etnike të banuar nga “serbo-kroatët”. Aty i përfshiu edhe sllovenët. Duke qenë se ky është një koncept gjeopolitik dhe jo gjeografik, pas ndërprerjes së pranisë së konsiderueshme turke në këto hapësira gjeografike, për zonat e “Gadishullit Ballkanik” përdoret përgjithësisht termi “Evropa Juglindore”. Kjo zonë, varësisht nga burimet, përfshin edhe pjesë të Rumanisë e të Moldavisë dhe Qipron.  Por, ndonjëherë e përjashton Slloveninë, Kroacinë dhe Greqinë. 

Termi “Gadishulli Ballkanik” u përdor në hartografi në shekullin XX, por në atë kohë  nuk përfshinte zona të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe të Kroacisë. 

Rajoni e ka marrë emrin sipas malit Ballkan të cilin bullgarët e quajnë Mal i Vjetër. Fjala „ballkan“ në turqisht do të thotë mal. “Mal i Vjetër” i bullgarishtes, në gjuhën turke do të përkthehej si „Koxha Ballkan“.

Realizimi i plotë i idesë gjeopolitike të “Ballkanit” dukej i arritshëm në vitet 1940. Së pari, nën patronazhin britanik, në vitin 1941, qeveritë në mërgim të Mbretërisë së Jugosllavisë dhe të Greqisë ranë dakord për krijimin e një konfederate ballkanike. Ideja britanike ishte që kjo konfederatë të përfshinte edhe Shqipërinë, Bullgarinë dhe Rumaninë. Sipas disa historianëve, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, autoritetet komuniste të Jugosllavisë, të Shqipërisë dhe të Bullgarisë iu afruan realizimit të një ideje të tillë. Ata planifikonin të zgjeronin federatën jugosllave duke bashkuar Bullgarinë dhe Shqipërinë si republika të reja. Po qe se do të ishte e mundur, krijimit të një federate të madhe ballkanike do t’i bashkohej edhe Greqia. Lufta civile greke u zhvillua  në vitin 1940 e këndej. Komunistët, të mbështetur nga shtetet komuniste fqinje, u përpoqën që atë vend ta vinin nën kontrollin e vet. 

Planet për bashkimin e Ballkanit ranë në ujë kur BRSS pushoi së mbështeturi një ide të tillë në kohën e Rezolutës së Informbyrosë në vitin 1948. Pas kësaj, synimet e jugosllavëve për bashkim me Bullgarinë dhe Shqipërinë pushuan. 

*   *   *

Për shkak të përkufizimit të gadishullit, shumë ekspertë e mohojnë ekzistimin e Ballkanit si një zonë gjeografike. Sipas disa studiuesve, përkufizimi gjeografik i Ballkanit bazohet në vargmalet që përfshijnë Dinaridet, Malet Ballkanike, Rodopet, malin Sharr dhe malin Pind. Ky përkufizimi e përjashton Slloveninë, përjashton pjesë të Kroacisë dhe të Rumanisë, pjesët veriore të Serbisë, veriun e largët të Bullgarisë dhe Greqinë jugore.

Ndonjëherë, e tërë masa tokësore quhet „Gadishull Ballkanik“ për arsye se në jug, në jugperëndim dhe në juglindje rrethohet nga deti Adriatik, nga deti Jon, nga Deti Egje, nga deti Marmara dhe nga Deti i Zi. Edhe pse nuk kemi të bëjmë me gadishull të mirëfilltë, ky emërtim shpesh përdoret për rajonin e gjerë. 

*   *   *

Kufijtë veriorë dhe perëndimorë të Ballkanit janë të diskutueshëm. Fushat e Danubit dhe të Panonisë shpesh nuk konsiderohen pjesë e Ballkanit. Ka të tillë që besojnë se pjesët në veri të lumit Sava dhe të lumit Danub, siç janë Sllovenia dhe pjesa më e madhe e Rumanisë,  nuk janë pjesë e Ballkanit.

Ballkani nuk paraqet tërësi për shkak të vargmaleve por për shkak të historisë së përbashkët dhe shpesh të dhunshme të popujve të tij. Kjo histori është shënuar kryesisht nga shekuj nënshtrimi ndaj Perandorisë Osmane ose luftërash kundër saj, si dhe konfliktesh të ndërsjella në shekullin XX. Ballkani më shpesh përdoret si një term politik sesa gjeografik ku përfshihen vendet, kulturat e të cilave kanë qenë të ndërthurura ndër shekuj me kulturën dhe me politikën osmane.

Termi apo nocioni “Ballkan” është i ngjyrosur me kuptime negative, si: dhunë, mosdurim fetar dhe etnik, prapambetje e përgjithshme, korrupsion dhe ndarje. Në gjuhën angleze, fjala balkanisation (ballkanizim) ka kuptimin e copëzimit dhe të intolerancës midis fraksioneve brenda ndonjë grupi. 

Për këtë arsye, kjo fjalë nuk përdoret shpesh në rajonet periferike dhe nganjëherë konsiderohet përçmuese. Për Ballkanin ekziston edhe një term më neutral siç është “Evropa Juglindore”. Ky nuk është një term gjeografik për arsye se nuk e përfshin Rumaninë. Ky term përdoret gjithnjë e më shumë për të për të mjegulluar përfshirjen e vendeve të caktuara në Ballkan. Për shembull, një nismë e Bashkimit Evropian e vitit 1999 quhet Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore. Në vitin 2003 gazeta online Balkan Times u riemërua në Southeast European Times.   

*   *   *

Ka vende që janë vendosur në Gadishullin Ballkanik sipas vijës Danub-Sava-Kupa

Me tërë sipërfaqen e tyre, pa ishujt, ndodhen në Ballkan vendet, si: Shqipëria, Kosova, Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Mali i Zi, Greqia dhe Maqedonia e Veriut.

Vetëm pjesërisht në Ballkan ndodhen vendet, si: Serbia 60%, Turqia (Trakia lindore), Rumania 9% e zonës midis Detit të Zi dhe Danubit, Kroacia me pjesën më të madhe (në jug të lumit Sava).

Natyra dhe burimet – Pjesa më e madhe e rajonit është e mbuluar nga vargmalet. Vargmale kryesore janë Dinaridet në Bosnje dhe Hercegovinë që vazhdojnë në masivin Sharr-Pind në Shqipëri, Maqedoni dhe Greqi. Bullgaria e ka Malin Ballkan dhe Rodopet në kufi me Greqinë. Maja më e lartë është Musala në Bullgari, me lartësi 2925 m.

Në detin Adriatik dhe në detin Egje klima është mesdhetare. Në brigjet e Detit të Zi klima është oqeanike e lagësht dhe nëntropikale, ndërsa në brendësi është mesatarisht kontinentale. Veriu i gadishullit dhe malet kanë dimra të ftohtë dhe me dëborë si dhe verë të nxehtë dhe të thatë. Në jug, dimrat janë më të butë.

*   *   *

Në jug dhe në bregdet rriten dru halorë. Në brendësi ka pyje tipike të Evropës Qendrore (lisi dhe ahu, në male rriten pishat dhe bredhi). Kufiri i shtrirjes së pyjeve është 1800 deri në 2000 m.

Toka në Ballkan është përgjithësisht e varfër, përveç fushave ku bari natyror, toka pjellore dhe verat e nxehta janë të përshtatshme për t’u shfrytëzuar si tokë e punueshme. Në pjesën më të madhe të gadishullit, bujqësia është e dobët për shkak të maleve, verave të nxehta dhe tokës së varfër e cila është e përshtatshme vetëm për disa kultura bujqësore, siç janë ulliri dhe rrushi.

Burimet e energjisë janë të rralla. Ka qymyr sidomos në Bullgari, në Kosovë, në Serbi dhe në Bosnjë e Hercegovinë. Depozitat e linjitit janë më të përhapura. Nafta është e rrallë, ndonëse në Shqipëri dhe në Serbi ka depozita të vogla. Gjithashtu nuk ka shumë gaz natyror. Ka një numër të madh hidrocentralesh.

Prej lëndëve të para, ka sasi të konsiderueshme metalesh. Hekuri është i rrallë, por disa vende të rajonit kanë sasi të konsiderueshme bakri, zinku, kallaji, kromi, mangani, magnezi dhe boksiti. Disa metale eksportohen.

E kaluara dhe e tashmja – Një hartë gjeografike të Kroacisë turke, të Bosnjës dhe Hercegovinës turke dhe të rajoneve të tjera deri në Stamboll, në hartën e pushtimeve osmane në Evropë e ka punuar në vitin 1827 hartografi amerikan Entoni Finlej (Anthony Finley, 25 gusht 1784 – 9 qershor 1836). 

  Ballkani është rrugë tokësore e drejtë midis Evropës Perëndimore dhe Azisë Jugperëndimore (Azia e Vogël dhe Lindja e Afërt). Prandaj gjithmonë ka pasur rëndësi strategjike të madhe. 

Dikur pjesa më e madhe e Ballkanit politikisht ka qenë e bashkuar nën Bizantin, pastaj edhe nën Perandorinë Osmane, kurse qendra e të dy perandorive ka qenë në Anatoli, e cila sot bie në pjesën aziatike të Turqisë. 

Edhe pse nën Bizantin u takonte pjesëve më të përparuara të Evropës, 550 vitet e fundit Ballkani ka qenë pjesa më e pazhvilluar e kontinentit, për arsye se politika dhe tregtia evropiane i është kthyer oqeanit Atlantik, kurse Perandoria Osmane ka qenë relativisht e izoluar prej rrjedhave ekonomike dhe politike kryesore. 

Vendet ballkanike nisën të fitojnë pavarësi në shekullin XIX, kështu që Lidhja Ballkanike e viteve 1912-1913, në Luftërat Ballkanike e dëboi Turqinë deri në kufijtë e tashëm të saj.         

Lufta e Parë Botërore shpërtheu në vitin 1914 për shkak të vrasjes në Sarajevë të  trashëgimtarit të fronit Franc Ferdinad (Franz Ferdinand Carl Ludwig Joseph Maria of Austria; 18 dhjetor 1863 – 28 qershor 1914). Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore dhe të Luftës së Dytë Botërore, ndikim të fuqishëm në Ballkan ushtruan edhe Bashkimi Sovjetik dhe komunizmi. 

Gjatë Luftës së Ftohtë(, shumica e vendeve të Ballkanit ishin nën diktatura komuniste dhe ishin anëtare të Paktit të Varshavës. Megjithëkëtë, Jugosllavia në vitin 1948 dhe Shqipëria në vitin 1961, u ndanë nga Bashkimi Sovjetik dhe u përpoqën të distancoheshin. Jugosllavia u përpoq të afrohej me Perëndimin. Themeloi edhe Lëvizjen e të Painkuadruarve (e të Paangazhuarve). Shqipëria në fillim iu drejtua Kinës, kurse më vonë i prishi marrëdhëniet me Pekinin. Të vetmet vende jokomuniste të Ballkanit ishin Greqia dhe Turqia të cilat atëherë, siç janë edhe sot, ishin anëtare të NATO-s.

Shënim: Lufta e Ftohtë ishte konflikt politik midis aleancës së NATO-s të udhëhequr nga ShBA-ja dhe Traktatit të Varshavës, të udhëhequr nga Bashkimi Sovjetik. Filloi në vitin 1945 dhe u mbyll në vitin 1991.      

*   *   *

Rajoni u prek rëndë nga luftërat në ish-Jugosllavi që shpërthyen në fillim të viteve 1990. Këto luftëra çuan në ndërhyrjet e NATO-s në Bosnjë dhe Hercegovinë, në Kosovë dhe në Maqedoni. Ndërkohë, të gjitha vendet e Ballkanit vendosën marrëdhënie të mira me BE-në dhe me SHBA-në. Shikuar në përgjithësi, çështja shqiptare në Ballkan ende është pjesërisht e hapur. Shqiptarët synojnë bashkimin e trojeve historike dhe krijimin e Shqipërisë etnike. 

Anëtarësimi në Bashkimin Evropian – Greqia ka qenë anëtare e Bashkimit Evropian që nga viti 1981. Bullgaria dhe Rumania u bashkuan në vitin 2007, kurse Kroacia – në vitin 2013. Maqedonia është bërë kandidate zyrtare, por bisedimet po ecin shumë ngadalë dhe nuk dihet se kur do të pranohet. Turqia aplikoi për anëtarësim qysh në vitin 1963, por deri në vitin 2016 nuk arriti të bëhet anëtare. Duke marrë parasysh lëvizjet e ngadalshme, përkatësisht inekzistente, edhe gjatë nuk do të mund të anëtarësohet. Edhe pse janë lidhur marrëveshje doganore të caktuara. Edhe vende të tjera kanë shprehur dëshirën të hyjnë në BE, por ende nuk dihet se kur do ta arrijnë këtë.     

Qëndrimet e popullit dhe të elitës politike në Kroaci mbi (mos)përkatësinë Ballkanit – Historia e kohëve të fundit e Kroacisë u shënua së pari nga shembja e Austro-Hungarisë si një kuadër shtetëror i Evropës Qendrore dhe pranimi i saj në Jugosllavinë e vjetër dhe në Jugosllavinë e re, shtete me një karakter “ballkanik” të qartë. Pas përpjekjeve për të zgjidhur çështjen kombëtare brenda kornizës jugosllave përmes Banovinës së Kroacisë dhe Republikës Socialiste të Kroacisë, trazirat gjeopolitike në Evropë në vitet 1940 çuan në krijimin e Shtetit të Pavarur të Kroacisë që ekzistoi vetëm pak kohë dhe në rrethana tragjike. Elitat kroate e shfrytëzuan më mirë paqëndrueshmërinë gjeopolitike të shkaktuar nga rënia e murit të Berlinit, nga shpërbërja e BRSS-së dhe nga ngjarje të tjera gjeopolitike dramatike në Evropë në vitet 1990. Pasoi “Lufta për atdhe” e viteve 1991-1995. Kroatët arritën ta shkëpusnin përgjithmonë Republikën e Kroacisë nga Jugosllavia, pra “nga Ballkani”. Megjithëkëtë, gjurmët dhe arsyet për lidhjen me rajonin e Evropës Juglindore pjesërisht ende ekzistojnë. Në vitin 2021 u tha se    kufijtë kulturorë të kroatëve shtrihen në Evropën Qendrore, në “Ballkan” dhe në Mesdhe. Popullsia identifikohet më lehtë me rrethin kulturor dhe qytetërues mesdhetar, pastaj në një masë disi më të vogël me Ballkanin, domethënë me “rrethin kulturor dhe qytetërues të Evropës Juglindore” dhe vetëm pas kësaj, me Evropën Qendrore. dilema të ngjashme lidhur me identifikimin e përkatësisë rretheve kulturore dhe qytetëruese vërehen edhe te popujt e vendeve të tjera post-socialiste të Evropës.  

Integrimi i tregtisë së jashtme të “Ballkanit Perëndimor” brenda kornizës së CEFTA-s – Pas rënies së bllokut Lindor, Bashkimi Evropian mbështeti integrimin e ndërsjellë ekonomik të vendeve deri vonë socialiste në Evropë, brenda kornizës së Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA). Pasi shumica e vendeve anëtare të CEFTA-s u bënë anëtare të plota të Bashkimit Evropian, pas vitit 2013, Shqipëria, Kosova, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Moldavia, Maqedonia e Veriut dhe Serbia mbetën brenda kornizës së CEFTA-s. Me fjalë të tjera, u krijua një zonë e tregtisë së lirë, kryesisht me “karakter ballkanik”. Në vitin 2022, tregtia e jashtme e Republikës së Kroacisë realizohej kryesisht me Italinë, Slloveninë, Hungarinë, Gjermaninë dhe Austrinë. Shkëmbimi tregtar i Kroacisë me vendet e CEFTA-s dhe me vendet anëtare të BE-së që i përkasin “Ballkanit”, arrin më pak se 20%. 

Popuj të Ballkanit – Popuj kryesorë të rajonit janë: shqiptarët, grekët, malazezët, maqedonasit, serbët, bullgarët, boshnjakët, kroatët, turqit.

Fetë kryesore të rajonit janë: krishterimi (ortodoksia) dhe islami, që u përhap gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. 

Ortodoksia është e përhapur në Bullgari, në Mali të Zi, në Greqi, në Rumani, në Serbi, në Maqedoni, në Shqipëri. 

Feja islame është e përhapur në Turqi, në Bosnjë dhe Hercegovinë, në Kosovë, në Maqedoni, në Shqipëria, në Serbi, në Bullgari.    

Katolicizmi është i përhapur në Kroaci dhe në Slloveni. Serbët e Kroacisë i përkasin fesë ortodokse. Në Kroaci ka edhe shqiptarë katolikë që kanë vajtur aty nga Kosova si dhe shqiptarë të fesë islame, që kanë vajtur aty kryesisht nga Maqedonia. Një numër boshnjakesh (myslimanë) janë vendosur në Kroaci dhe në Slloveni.      

Vendet me një përzierje të theksuar të feve:

– Bosnja dhe Hercegovina: feja islame, islame, feja ortodokse dhe feja katolike;

– Qiproja (ishull): feja ortodokse dhe feja islame. Grekët janë kryesisht ortodoksë (70-72% e ishullit); turqit janë kryesisht myslimanë (28–30% e ishullit);

– Maqedonia e Veriut: Maqedonasit janë kryesisht ortodoksë, shqiptarët në Maqedoni janë kryesisht myslimanë. Në Maqedoni ka pasur dhe vazhdon të ketë shqiptarë katolikë. Në rajonin e Rekës që ndodhet midis Gostivarit dhe Mavrovës, kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë shqiptarë të fesë ortodokse. Aty ka lindur poeti, publicisti dhe veprimtari i Rilindjes Kombëtare Josif Bageri (Nistrovë të Rekës, sot Maqedoni e Veriut, 1868 – Prishtinë, 1915)

– Kosova ka një popullsi shumicë absolute shqiptare. Pjesa më e madhe i përkasin fesë islame, por ka edhe një përqindje të konsiderueshme shqiptarësh katolikë. Serbët e Kosovës janë të fesë ortodokse.  

Siç u pa edhe më lartë, rreth 30 për qind e popullsisë së Maqedonisë së Veriut janë shqiptarë. Greqia veriore dhe Bullgaria jugperëndimore kanë një pakicë maqedonase. Trakia (provincë në Greqinë lindore) ka një pakicë myslimane. Greqia ka një bashkësi shqiptare e cila përbëhet kryesisht nga shqiptarë që emigruan në vitin 1990 e këndej dhe një komunitet ortodoks të quajtur arvanitë që janë vendosur në Greqi gjatë Mesjetës. Shqipëria jugore ka një pakicë ortodokse greke në zonën e Epirit të veriut. 

Në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë) jetojnë shqiptarë. Janë të fesë islame. Në Sanxhak të Serbisë jetojnë boshnjakë (myslimanë), kurse në Vojvodinë jetojnë hungarezë katolikë. Në Vojvodinë ka edhe malazezë. Kuptohet, ata i përkasin fesë ortodokse.  Boshnjakë (myslimanë) jetojnë edhe në Mal të Zi. Në veri të Rumanisë ka hungarezë katolikë. Në Rumani dhe në Bullgari ka turq. 

Sikundër shihet, Ballkani është përzierje gjuhësh, përkatësish etnike, kulturash, traditash, zakonesh, dokesh, adetesh, ushqimesh, veshjesh, vallesh, këngësh popullore, lojërash popullore, instrumentesh dhe veglash muzikore, psikologji, mendësi, vese, virtyte, vlera, etj. Popujt kanë marrë nga njëri-tjetri dhe i kanë dhënë vlera njëri-tjetrit. Ballkani në paqe dhe në luftë, fuçi baruti. Mitet dhe legjendat e lashta ballkanike, Ismail Kadareja ia përçoi Perëndimit, si asnjë artist tjetër.    

Duke u përfshirë në familjen e botës demokratike, Ballkani do t’i jepte fund Bellum omnium in omnes.      

Xhelal Zejneli

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Fenomeni i arratisjeve gjatë periudhës komuniste përbën një nga plagët më të thella të shoqërisë shqiptare.

Dokumentet e Ministrisë së Punëve të Brendshme, të përpiluar në fundin e vitit 1990, tregojnë përmasat reale të këtij fenomeni, të akumuluar për 46 vjet me radhë. Shifrat e përmbledhura më poshtë përfaqësojnë një panoramë të qartë mbi numrin e të arratisurve, shpërndarjen gjeografike dhe dinamiken e largimeve sipas viteve.

1. Gjendja e elementit të arratisur deri më 31 tetor 1990

Sipas të dhënave zyrtare, deri më 31 tetor 1990 janë arratisur 9.220 persona, të shoqëruar nga 4.472 familjarë (gra, fëmijë dhe të afërm). Këto shifra përfaqësojnë vetëm rastet e evidentuara nga organet shtetërore, ndërsa numri real mendohet të jetë edhe më i lartë.

Arratisja, e ndëshkuar ashpër nga ligji dhe e konsideruar krim politik, ishte zgjidhja e fundit për mijëra shqiptarë që kërkonin të shpëtonin nga izolimi, ndjekja politike, varfëria dhe mungesa e lirive themelore.

2. Shpërndarja sipas rretheve

Shifrat tregojnë se fenomeni i arratisjeve ishte i pranishëm në të gjithë vendin, por disa zona shfaqnin nivel shumë më të lartë se të tjerat. Në krye të listës qëndrojnë:

• Gjirokastra – 1.399 persona

• Kukësi – 777 persona

• Shkodra – 924 persona

• Saranda – 859 persona

• Vlora – 435 persona

• Dibra – 520 persona

• Tirana – 333 persona

• Korça – 729 persona

Këto shifra reflektojnë edhe faktorë gjeografikë: afërsia me kufijtë tokësorë apo detarë lehtësonte tentativat për arratisje, ndërsa zonat malore e bënin kapjen më të vështirë. Në të njëjtën kohë, rrethe si Gjirokastra e Saranda flasin për tentativat e shumta drejt kufirit jugor dhe atij detar.

Rrethe më të vogla, por me shifra të dukshme si Puka (184), Tropoja (402), Mirdita (71) dhe Librazhdi (53), tregojnë se arratisja nuk ishte fenomen i izoluar vetëm në zonat kufitare, por një problem i përgjithshëm kombëtar.

3. Shpërndarja sipas viteve (1944–1990)

Dinamika e arratisjeve pasqyron evoluimin e regjimit komunist dhe krizave të tij të brendshme. Nga viti 1944 deri më 1990, dokumenti i shfrytëzuar nga ana jonë paraqet shpërndarjen e tyre vjetore.

Periudha 1944–1955: valë e madhe arratisjesh

Vitet e para pas luftës, veçanërisht 1945–1950, shënojnë numrat më të lartë, me kulmin në:

• 1945 – 1.279 persona

• 1949 – 871 persona

• 1950 – 529 persona

Këto valë lidhen me përplasjet politike, ekzekutimet, dënimet dhe konsolidimin e regjimit totalitar.

Periudha 1956–1975: stabilizim i përkohshëm i kufirit

Nga mesi i viteve ’50 deri në mesin e viteve ’70 shifrat bien ndjeshëm. Shumica e viteve variojnë nga 50 deri në 90 persona, me disa përjashtime.

Kjo periudhë lidhet me përforcimin ekstrem të kufirit, ndërtimin e klonit, rojeve kufitare, kodifikimin e dënimeve të rënda dhe klimën e terrorit shtetëror.

Periudha 1976–1990: rritje e ngadaltë dhe shpërthimi final

Nga fundi i viteve ’70 dhe gjatë viteve ’80 ka një rritje graduale:

• 1983 – 36 persona

• 1984 – 59 persona

• 1985 – 49 persona

• 1987 – 80 persona

• 1989 – 69 persona

• 1990 (deri më 31 tetor) – 510 persona

Viti 1990 përfaqëson shpërthimin e madh të arratisjeve, i lidhur me krizën politike të regjimit, lëvizjet demokratike, rënien e vendeve socialiste dhe incidentet e famshme të ambasadave dhe kufirit detar.

Përfundim

Shifrat e paraqitura tregojnë qartë se arratisja ishte një fenomen i përhapur, i vazhdueshëm dhe i lidhur ngushtë me represionin politik, izolimin dhe varfërinë e Shqipërisë komuniste. Duke filluar me valët e mëdha të viteve të para të regjimit, vazhduar me periudhat më të mbyllura, dhe duke kulmuar në vitin 1990, arratisjet përbëjnë një tregues historik të fuqishëm të krizave të brendshme të diktaturës dhe të dëshirës së shqiptarëve për t’i shpëtuar sistemit totalitar.