Prof.As.Dr. Jonela Spaho/
Folklori arbëresh si një pjesë e pasur dhe mjaft e rëndësishme e kulurës sonë artistike gojore, paraqet një rëndësi të madhe studimi si përsa i përket vjetërsisë, fondit të përbashkët me poezinë popullore shqiptare, tematikës, gjuhës si dhe shumë këngëve që të parët tanë i bartën me vete kur u mërguan dhe i ruajtën me shumë dashuri, ndërkohë që tek ne, për shkak të pushtimit turk një pjesë e tyre, sidomos ato që kanë të bëjnë me periudhën para luftrave të Skënderbeut dhe ato të kohës së tij janë zhdukur. Kjo poezi popullore e bartur nga atdheu i të parëve në trojet e reja dhe në kushtet e një gjuhe dhe kulture të re, mbeti e gjallë në zemrat e shqiptarëve, si jehonë e periudhave të hershme. Këngët e arbëreshëve paraqesin një interes të madh studimi sidomos përsa i përket atmosferës së lashtë mesjetare që gjallon në to, pasqyrimit të jetës shqiptare në periudhën feudale, dokeve dhe zakoneve, që dëshmojnë për një popull me kulturë gjuhë e shpirt solid dhe shumë të pasur. Siç shprehet dhe studiuesi J. Kastrati: ”Egzistenca e rapsodive arbëreshe na ndihmon që ta plotësojmë kuadrin tematik të baladave shqiptare me subjekte që mungojnë në truallin e atdheut, si dhe të rindërtojmë ndonjë tip të hershëm për ato variante që te ne kanë pësuar ndryshime të rëndësishme.”
Interesimi për mbledhjen e folklorit te arbëreshët e Italisë është i hershëm dhe këtë e dëshmon dorëshkrimi më i vjetër, ai i Kieutit, që i përket vitit 1737, ndërsa më pas njerëz të shquar e me vizion si Nikoll Filja, Gavril Dara plaku, Françesko Avati, Santori, Kamarda, etj, të cilët nën ndikimin e romantizmit europian dhe nga dashuriia për vendin e të parëve, si dhe për t’i treguar botës vlerat shpirtërore të shqiptarëve, krijuan një traditë të çmuar që më pas do të influenconte dhe shumë folkloristë e patriotë shqiptarë. ”Nga fundi i shekullit të VIII, tek arbëreshët nisi një lulëzim i folkloristikës në drejtim të kërkimeve të letërisë gojore, duke kërkuar e botuar poema, ballada, përralla, duke gjurmuar elemente të një mitologjie kombëtare, me të cilat beheshin përpjekje për të pasqyruar epokën e ndritur të së kaluarës”
Nëse flasim për folklorin arbërsh si dhe mbledhësit e parë të tij natyrisht mendja na shkon së pari te Jeronim De Rada dhe puna plot pasion dhe përkushtim e tij për evidentimin e vlerave artistike shpirtërore të popullit tonë, nëpërmjet punës plot këmbëngulje që bëri ai për mbledhjen, strukturimin dhe botimin e poezisë popullore arbëreshe.
Sipas të dhënave jetshkrimore mbi De Radën, del se pasioni i tij për folklorin daton hershëm, që në gjysmën e parë të shekullit të 19-të(1888), kur ishtë 19 vjet. Kolegji i Shën Adrianit ku studioi dhe mësoi për kulturën dhe letërsinë në përgjithësi, natyrisht, lindën tek ai dëshirën për të evidentuar kulturën shqiptare. Në vendlindjen e tij, në Maki. ai mblodhi këngët e para kryesisht nga gra të moshuara, që i kishin ruajtur me fanatizëm ato. Shtysa e parë për mbledhjen e këtyre këngëve, siç pohon vetë De Rada, i erdhi prej një letre nga Rafael Valentini (kryetar i pushtetit ekzekutiv të kryengritësve të Kalabrisë), i cili i kërkonte të mblidhte këngë popullore të kolonive arbëreshe: ”Atëhere unë shkova në Shën Kozmo, te gjyshja ime, nëna e nënës dhe atje, një plakë e ndershme Tortolishtja, më dha të parat dhe midis syresh atë të Dedi Skurës të Milo Shinit të Rada Vanit. Pastaj u ngjita në Shën Mitër te krushka Oricia, nga shtëpia e Strigarëve e motçme mbi nëntëdhjet vjeç dhe prandaj s’mbante shumë mend. Ajo më mësoi këngën”Ra turku po ku ra! e të tjera përgjysëm”.
Mbledhja vazhdoi me këngë të marra drejtpërdrejt nga goja e vajzave dhe grave në fshat, ndërsa dorëshkrimi që i dha Kamarda, me 15 këngë të gjetura në kolegjin shqiptar të Palermos, ishte shumë i rëndësishëm. Më pas, filologu gjerman Herman Kestner duke i cilësuar këngët shqiptare si më të mirat, krahasuar me ato të popujve të tjerë, e nxiti atë për botimin e këtyre këngëve. Në kohën kur De Rada detyrohet të lërë Napolin, për shkak të përndjekjes si rezultat i pjesëmarrjes aktive në kryengritjet kundër regjimit të Burbonëve, dorëshkrimi humbi.
Edhe pse kaloi shumë fatkeqësi dhe rrethana fatale në jetë, pasioni i tij për mbledhjen dhe botimin e folklorit nuk iu mpak, ndaj me tu kthyer në vendlindje iu vu punës për mbledhjen dhe botimin e këtyre këngëve. Mblodhi atë kohë këngë në katundin e Shën Sofisë, disa kishin mbetur në dorëshkrimet e tij, disa kënga të mbledhura nga Santori, këngët që nëna dhe mëndesha i këndonte në fëmijëri, etj. dhe kështu bëri gati për botim përmbledhjen më të rëndësishme folklorike të botuar deri atëhere ”Rapsodi e një poemi arbëresh”, më 1866, në Firence, nën kujdesin e Nikollë Jenos. De Rada, i ndërgjegjshëm se puna për mbledhjen e folklorit duhet të vazhdonte dhe se kishte akoma punë për të bërë dhe këngë të tjera prisnin të mblidheshin shkruan; ”Por duhet të jenë edhe të tjera në vendet tona që ende s’janë harruar, prandaj unë lus të gjithë ndihmonjësit e kësaj të përkoshmeje që t’i mbledhin kudo që të kenë mbetur të pavëna re; kështu që puna ime të plotësohet nga duart e tyre; sepse ky është një trashëgim i shkëlqyer që na përket të gjithëve”
Vlen të ndalemi pak te titulli që De Rada i vuri përmbledhjes së tij folklorike; “Rapsodi e një poemi arbëresh”.
De Rada e vuri këtë fjalë, rapsodi, duke u udhëhequr nga mendimi romantik se të gjitha këto këngë janë fragmente të shkëputura nga një poemë e madhe kombëtare që u sfumua shumë prej kohës. Kjo ishte një ide e hershme romantike e aplikuar nga shkrimtari sentimentalist Xheims Makferson, i cili poemat e tij “Fingal” dhe “Temor”, i paraqiti si pjesë të mbledhura nga bardi mesjetar Osian. Kjo ide e tij pati një influencë të madhe duke themeluar një shkollë më vete në shkencën e folkloristikës. Natyrisht që De Rada e botoi veprën e tij shumë më vonë se Makfersoni poemat e tij, por për qëllime patriotike dhe i ndikuar nga një iluzioni i hershëm i tij, ai mendonte se gjithë këngët popullore ishin copëza të një epopeje të madhe kombëtare. Këtë ide ai u përpoq ta shprehte dhe me strukturimin e përmbledhjes, të cilin e ndan në tre kapituj; 20 këngët e kapitullit të parë, sipas hartuesit të parathënies së përmbledhjes, Nikoll Koronei, pasqyrojnë jetën e popullit shqiptar në liri, 20 këngët e kapitullit të dytë pasqyrojnë luftimet e ashpra kundër pushtuesve turq, humbjet dhe fitoret dhe 32 këngët e kapitullit të tretë paraqesin elegjinë e dhëmbur të fatkeqësive që pllakosnë mbi popullin tonë; vajet, dëshirat, shpresat për rifitimin e lirisë dhe rikthimin në atdhe”.
Sipas De Radës në këto këngë: ”Mbi të gjitha është historia e nostalgjisë për Shqipërinë, së cilës i kushtohet lëvdata që këto rapsodi merituan…Së fundi do të vendos ato këngë që më duket sikur lindën në gjirin e jetës që në të kaluarën e vet sheh ndonjë gjë që e nxjerr në pah në proverb ose në simbole, që pastaj një popull ja jep hua një tjetri”. Mesa shihet nga ky pohim, De Rada është i bindur se këngët e kapitullit të tretë shprehin në vetvete qënësinë shqiptare, thelbin e ekzistencës njerëzore, që është i përbashkët për gjithë njerëzit në çdo vend dhe kohë, për shkak të mesazheve universale që mbartin këngët, sepse ato janë nxjerrë drejtpërdrejt nga shpirti human kolektiv. Sipas Jup Kastratit, De Rada ishte tërhequr nga ideja se në Shqipëri, qysh nga shekulli XV kishte lindur epopeja e cila kishte shkuar duke humbur së bashku me fatet e atdheut, ndaj i quajti këngët rapsodi. Por, me sa duket, De Rada nuk ka pasur saktë parasysh kuptimin e fjalës rapsodi që prej lashtësisë kishte kuptimin e një poezie që recitohej duke kënduar, duke iu shtuar menjëherë pas një vargu një tjetër, më të njëjtën masë dhe metër, por titulli rapsodi ishte shprehje artistike e shpirtit të De Radës dhe nuk i përgjigjej faktit letrar.
Por këngët e paraqitura në vëllimin e tij nuk kanë lidhje organike me njëra-tjetrën, e vetmja lidhje e tyre është pasqyrimi i jetës mesjetare shqiptare, dokeve, zakoneve, ndjenjave, dhimbjeve dashurive, gëzimeve, vuajtjeve dhe shpresave të njerëzve që i përkisnin një populli me shpirt fisnik e të bukur, që dinte të vajtonte lirinë e humbur, ashtu siç dinte të lartësonte trimëritë e heronjve të tij. Pra, këngët janë të pavarura nga njëra-tjetra dhe nuk mund të quhen kurrsesi elemente të një tëre organike. Në parathënien e përmbledhjes, N.Koroneu shkruan: ”Poema pra që u paraqet lexuesve jep një gjë krejt të vetën, fantazinë, larminë, njësinë, historinë e thekshme e të dhembshme të një populli të vogël, por zulmëmadh; i pashkollë, por i qëndrueshëm ndër qëllime, mbrojtës i fortë i lirive të veta, i mundur prej numrit dhe jo prej trimërisë plot me shpresa për një kohë të ardhshme, jo të largët, e sigurisht më të mirë”.
Jeronim De Rada mendonte se nëpërmjet këngëve popullore të krijuara në periudha të ndryshme historike populli ka shënuar jetën e tij historike shoqërore, politike dhe morale duke dëshmuar kështu edhe gjeninë e vet krijuese. Sipas R Qoses, De Rada është udhëhequr nga mendimi se populli ka ditur të këndojë jo vetëm këngë të veçanta për ngjarje të veçanta, por edhe këngë të ndryshme për të njëjtat ngjarje. Dhe prej këtyre këngëve është krijuar eposi popullor, pra epopetë nuk i kanë krijuar vetëm grekët por edhe popuj të tjerë e mes tyre dhe ai i yni.
Mesa duket, prej sa cituam më lart, De Rada ka besuar dhe shpresuar që gjithë këngët e mbledhura të ishin fragment nga epopeja kombëtare. Por edhe ndarja e këngëve në kapituj ka luhatje. Kështu, në kapitullin e parë kemi të përfshirë baladën e vëllait të vdekur, ndërsa në kapitullin e dytë baladën e rinjohjes së burrit me gruan, “Kostandini i vogëlith”. Në kapitullin e dytë ka këngë për Skënderbeun dhe bashkëluftëtarët e tij, gjithashtu edhe në kapitullin e tretë një numër këngësh lidhen me Skënderbeun, madje këtu gjejmë dhe këngë të lashta legjendare me elemente fantastike si; “Parasten kontesha Kontë”, ose në kapitullin e I kënga “Kur level leve ti vashë”, me elementin e metamorfozës brenda saj. Siç shihet, De Rada nuk ka pasur parasysh në këtë klasifikim as kriterin kronologjik, as atë tematik(këtë të fundit deri në një farë mase)
Më vonë De Rada u qartësua se këto këngë nuk ishin fragmente të një epopeje të madhe dhe në botimin e dytë përmbledhjes së tij i vuri titullin “Rapsodi kombëtare”, (1883-1887), duke qënë, gjithashtu, edhe nën ndikimin e ideve të reja të shkencës folkloristike, të revolucionarizuar nga vëllezërit Grim dhe folkloristë të tjerë.
Një çështje tjetër që meriton të preket në këtë punim është fondi i përbashkët i këngëve të dorshkrimit të Kieutit dhe përmbledhjes së De Radës. Dorshkrimi i Kieutit i përket vitit 1773 dhe është dorëshkrimi më i hershëm i folklorit arbëresh, i cili u botua nga Markianoi më 1908, me titullin “Këngë popullore arbëreshe të Italisë”. Në dorëshkrimin e Kieutit gjenden këngët “Sontenith me dij orë natë”, “Ligjëroi plaku në malt”, “Kostandin i vogëlith”, “Dual e bukura në derë”, “Vashëza çish më mblidh lule”, “Bëri kshijll zonja Elenë”, të cilat gjenden dhe në përmbledhjen e De Radës, njëlloj ose më fare pak ndryshime, si psh ndonjë emër personazhi ose vendi. Ky fond i përbashkët këngësh tregon se ato kanë qënë më të përhapurat, më të njohurat dhe nga më të vjetrat këngë arbëreshe, duke ju referuar gjithashtu dhe sfondit të lashtë historik që ato paraqesin. Ndoshta këngë të dorëshkrimit të Kiutit mund të jenë përfshirë dhe në dorshkrimin që i dha Kamarda me 15 këngë që i kishte gjetur në kolegjin shqiptar të Palermos dhe që ishin në dialektin sicilian(sipas De radës), ndërkohë që dorëshkrimi i Kieutit, megjithëse u gjend në një katund arbëresh të gadishulit italian, në të vërtetë është me prejardhje nga Sicilia. Kështu duhet të mbahen, po me të njëjtën zanafillë edhe këngët popullore që përfshihen në të. Fakt ky që tregon se një pjesë e këngëve të dorëshkrimit që janë përfshirë në përmbledhjen e De Radës të jenë marrë prej tij.
Gjithësesi, De Rada paraqiti një material të gjerë, i cili synon t’u përmbahet parimeve të shkencës folkloristike për mbledhjen e materialit, të cilat së pari konsistojnë në besnikërinë ndaj origjinalit.
Ngjashmëria e këngëve të dorëshkrimit të Kieutit me ato të De Radës na bindin se De Rada i ka qëndruar në të shumtën e rasteve besnik origjinalit, megjithëse në disa këngë vihet re dhe dukuria e kontaminimit, pra bashkimi i dy subjekeve te ndryshme në një këngë si te “Hajin bukë si dy vllezër”. Ideja revolucionare e shkollës romantike me në krye vëllezërit Grim, të cilët deklaruan për përmbledhjen e tyre me përralla: “ Ne u kemi dhënë përallave substancën ashtu si i kemi mbledhur. Kuptohet nga ana tjetër se mënyra e të thenit dhe të treguarit të hollësirave na takon kryesisht neve”, ka të ngjarë të ketë influencuar edhe mbi konceptet e De Radës, për folklorin. Nga ana tjetër, ngjashmëria në strukturë, metrikë, varg, figuracion e “Këngëve të Milosaos” me këngët popullore, nuk e përjashton mundësinë e vënies dorë mbi materialin. Vetë De Rada, në lidhje më këngët që mori prej Anton Santorit deklaron se: “…më duhej t’u hiqja pjesët e shëmtuara duke u ndihmuar nga shembulla të tjerë që kisha edhe prej disa pjesëve që më kujtoheshin se u këndonte te djepi zonja mëmë vëllezërve të mi”
Një veçori tjetër që e shquan De Radën si folklorist është shija përzgjedhëse e materialit të tij folklorik: ”Paraqitja e burrave dhe grave që kanë qenë dikur, shpirtrat bujarë të të cilëve i përfytyrojmë në veprime e në biseda, na bëjnë për vete e na shtyjnë të marrim shembull dhe t’u përngjajmë. Nga kjo pikëpamje, shpirtrat e njërit apo tjetrit poet që krijuan këto figura të frymëzuara u pasqyruan në vargje të pavdekura që mbetën si dielli për kombin tonë. Këtu në Itali ku jemi të shpërndarë, prej këtyre këngëve edukohen familjet tona të largëta e të veçuara prej qyteteve të cilat kanë qenë të lumtura dhe fisnike”.
Këngët që ka përzgjedhur De Rada zbulojnë doke e zakone të bukura, flasin për gra, vajza, burra e të rinj me sjellje fisnike. Rapsoditë e para kanë një ndjenjë të hollë lirizmi që shpaloset përmes një peizazhi të mrekullueshëm ku vajzat dhe djemtë gëzojnë rininë dhe ndjenjën e tyre, iu gëzohen stinëve të vitit, bukurive të natyrës, vallëzojnë, këndojnë, nderojnë prindërit, duan atdheun etj. Kjo është pasqyrimi i një epoke para pushtimit osman, në periudhën bizantine, kur u themeluan principatat e para shqiptare. Besa, nderi, mikpritja, dashuria për motrën vëllanë, nënën e babanë, bujaria shpirtërore, admirimi dhe dashuria për të bukurën fizike dhe shpirtërore, zgjuarsia e heronjve dhe trimëria e tyre, janë elementet që spikasin më së shumti në këngë.
Motivi erotik zë vend të dukshëm në këtë përmbledhje. Në një pjesë këngësh jepët bukuria fizike e femrës shqiptare, veshjet e saj, duke shpalosur dhe thesare të kulturës etnografike, jepet bota shpirtërore e të rinjve, të cilët janë gati të bëjnë gjithçka për realizimin e dashurisë së tyre edhe pse familja dhe paragjykimet i pengojnë, si në rastin e këngë “Kur level leve ti vashë”, ku tregohet se si trimi dashuron vajzën, por familja nuk e lejon. Djali e rrëmben vajzën, por rrugës del i vëllai me të tjerë dhe i vrasin dy të rinjtë. Kënga mbaron me legjendën e metamorfozës: ”Kur u butësua vera, / trimi u bë një qipar, / vasha u bë një dhri e bardhë, / e u përkrah te qiparizi”, simbolikë kjo që tregon vazhdimin e dashurisë sublime edhe pas vdekjes. Dashuria bashkëshortore është në qendër të çdo kënge me këtë temë. Tipike është kënga që tregon për trimin që dylufton me turkun. Trimi vë bast vashën, ndërsa turku vë bast turkeshën e tij. Trimi e fiton ndeshjen dhe ia sjell turkeshën vajzës që t’i përkundte djalin në djep, apo te balada e “Kostandinit të vogëlith”, që e mbajti fjalën e dhënë dhe u ribashkua me të shoqen. Kjo këngë është shumë e përhapur ne arbëreshë, madje është ndër të vetmet balada që vallëzohet në dasma, sepse ka në qendër motivin e besnikërisë bashkshortore.
Në shumë këngë shohin figura femërore po aq te guximshme sa burrat që janë gati të bëjnë gjithçka për të shpëtuar bashkëshortët e tyre nga rreziku që u kanoset, madje rivalizojnë hapur me të keqen si te kënga: ”Parasten Kontesha Kontnë’. Konti nuk i bindet nënës konteshës që të mos gjuajë në malin e kuçedrës, por i nxitur nga nusja ai shkon pikërisht në malin e kuçedrës për të gjuajtur. Kuçedra e zë dhe kërkon ta hajë, por konti i lutet që ta lërë sa të shkojë te e ëma t’i kërkojë uratën. Por nusja e tij shkon te kuçedra, e cila mahnitet nga forca e saj dhe e pyet se cila është dhe vajza i përgjigjet: “ Vetë jam vetim e qiejve, / që bie maleve e fushave, / mbi kreninë e ligësinë”.
Natyrisht, cikli më i rëndësishëm si për nga përmbajtja, vlera historike dhe realizimi artistik janë këngët kushtuar Skënderbeut në këtë përmbledhje. Falë përkushtimit të De Radës kemi në epikën tonë historike rreth 10 këngë për Skënderbeun dhe luftëtarët e tij, këngë të cilat hedhin dritë mbi ekzistencën e një epike të tërë mbi këtë hero dhe luftarat e tij të lavdishme. Këto këngë, për shkak të pushtimit të gjatë turk dhe arsye të tjera kanë humbur tek ne. Ato prekin momente kyçe nga jeta e Skëndebeut si luftërat e tij, martesën, amanetin që le dhe vdekjen. Janë këngë epike të përshkruara tejendanë nga një notë e ndjeshme lirike, plot figura të skalitura me shumë mjeshtëri, dhe me simbolika të fuqishme .
Një pjesë e mirë e këngëve kanë në përgjithësi karakter baladesk (kapitulli I), çka tregon, sipas Z.Sakos, se De Rada e konsideronte baladën si një gjini të hershme mesjetare. Ato të pjesës së dytë ruajnë karakteristikat e baladave, por kanë një ton me të theksuar liriko- erotik, gjë që ndihet dhe në këngët e kapitullit të tretë.
Se sa e çmonte poezinë popullore dhe sa thellë e ka njohur De Rada atë, na e tregon më së miri vepra e tij, e cila është një model i realizuar i këngëve popullore qoftë me figuracionin dhe metrikën e saj ashtu dhe konceptet etike dhe estetike popullore, si dhe me patriotizmin e kulluar që përshkon fund e krye veprën e tij jo vetëm atë artistike.
Botimi i rapsodive të De Radës ishte një kontribut i shquar në shkencën e folkloristikës shqiptare ende të paformuar mirë. Jo vetëm personalitete të jetës shqiptare të asaj kohe, por edhe albanologë të huaj e vlerësuan veprën, e cila hidhte dritë mbi ekzistencën e një kulture të lashtë e të begatë shqiptare. Botimi i Rapsodive popullarizoi epokën e Skënderbeut, që u bë tema e parapëlqyer e letërsisë arbëreshe. Sipas dijetarit Gaetano Pettrota, Rapsoditë u bënë si një libër i shenjtë për shqiptarët, të cilit i drejtohej kushdo që trajtonte çështje të historisë letërsisë e gjuhës së popullit shqiptar.
Përmes studimit të holësishëm dhe veçanërisht në linjë krahasimtare të këngëve popullore arbëreshe me ato të folklorit tonë, dalin në pah të vërteta me rëndësi kulturore, historike, shoqërore, psikologjike etj. Siç shprehet dhe Z. Sako: “Me rapsoditë arbëreshe ai i dha Shqipërisë dhe popullit tonë një visar të mendimit dhe të fjalës artistike shqipe”.
Mbetet detyrë e fokloristëve shqiptarë t’i çojnë më përpara kërkimet në fushën e historisë së fokloristikës sonë, duke e marrë veprën e De Radës si një gur themeltar në historinë e kësaj shkence tek ne. Së fundmi do ta mbyllim me një pohim të vetë De Radës: ” Ne nuk kemi dijeni për ndonjë vepër më të lashtë ne gjuhën shqipe, përveç Rapsodive tradicionale, që kemi marrë zakon t’ia atribuojmë shekullit XV, pse pikërisht në atë kohë, duke braktisur atdheun ne i sollëm me vete edhe pse pjesa më e madhe e tyre na kujton po atë kohë, që është për ne e lumtur dhe e mjerë”.
