“Unë jam mirë kur ashtë mirë Shqipnia”

Nga Frank Shkreli

Ditët e fundit në rrjetët shoqërore të komunitetit shqiptaro-amerikan në Nju Jork po flitet për njoftimin se një rrugë në Staten Island të Nju Jorkut do të mbartë emrin e njërit prej heronjve më të shquar të Kombit Shqiptar, Isa Boletinit nga Dardania.

Njoftohet se ceremonia e emërtimit të kësaj rruge me emrin e flamurtarit të Dardanisë e të mbarë Shqiptarisë, do të zhvillohet me 7 shtator, 2025 — aty afër rrugës që tanimë mban emërin e bashkombasit dhe bashkpuntorit të Boletinit — Ismail Qemalit në zonën e Staten Island të Nju Jorkut. Ajo zonë është një rreth ku jetojnë shumë shqiptarë nga të gjitha trojet iliro-arbërore, të ardhur atje sidomos gjatë tre dekadave të fundit. Dy rrugë të Amerikës me dy emra kryesorë protagonistësh të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, afër njëra tjetrës në një zonë të Nju Jorkut, simbole të bashkimit dhe krenarisë kombëtare të shqiptarëve të Amerikës, por jo vetëm. 

Emërtimi i rrugës “Isa Boletini” është në radhën e disa emërtimeve të rrugëve të Nju Jorkut dhe Amerikës, gjatë viteve të fundit këtu në Nju Jork. Ia vlen të përmenden rrugët: “Ismail Qemali”, “Nënë Tereza”, “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu” dhe “Fan Noli” — kushtuar, pra, disa prej figurave më të shquara të historisë së shqiptarëve. Atje ku janë përqendruar shumë shqiptarë dhe komunitete të konsiderueshme shqiptaro-amerikanësh – qendra banimi dhe veprimtarish shoqërore dhe ekonomiko-kulturore të shqiptarëve në këtë vend.  Duhet thenë se këto emërtime në kujtim të figurave të mëdha të historisë së Kombit nuk ndodhin vet-vetiu, por janë përfundim i veprimtarisë politike dhe ekonomike të komunitetit shqiptaro-amerikan si dhe falë angazhimit të tyre në jetën politike vendase, aty ku jetojnë. 

Me këtë rast, nder dhe falënderim shqiptaro-amerikanëve të Staten Island, të përfaqësuar në “Shoqatën Shqiptaro-Amerikane – Staten Island”, për këtë nismë të rëndësishme për komunitetin shqiptaro-amerikan në përgjithsi. Sepse si rezultat i kësaj vepre, emri i Isa Boletinit do të njihet pak më mirë ndër brezat e ardhëshëm të shqiptaro-amerikanëve, por do të nxis gjithashtu edhe kuriozitet edhe në radhët e amerikanëve të asaj zone se kush është ky emër që mbartë ajo rrugë. 

Si përfundim i emërtimit të kësaj rruge në zonën administrative Staten Island, shqiptaro-amerikanët por edhe të tjerët do të njihen me jetën dhe veprimtarinë e Isa Boletinit, njërit prej figurave më të dalluara të Shqiptarëve në shekullin e kaluar. Një atdhetari i cili zë një vend nderi në vargun e fatosave më të lavdishëm të Kombit shqiptar e që gjithashtu – hiç më pak — edhe ata meritojnë nderimin dhe admirimin tonë, kudo që jemi. E kam fjalën për ata, ndër më të mëdhejtë e Kombit, si Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Ded Gjon Luli, Ai Pashë Gucia, Haxhi Zeka, e shumë të tjerë. “Emëna që kumbojnë si tinguj burish epike në vesh të gjithë Shqiptarve. Zëmra galdon në lexim të veprimtarisë së tyne që na enthuziazmoi në moshë të ré kur Shqipnija kishte nji veshtrim të vetëm për të gjithë dhe jo aqë veshtrime sa janë trillimet e kaptinave të ndryshme shqiptare”, është shprehur me një rast Ernest Koliqi, në një shkrim për Isa Boletinin.

Pritet që edhe ky rast i emërtimit të rrugës, “Isa Boletini” në Staten Island në shtator, të jetë një moment me për komunitetin shqiptaro-amerikan, një celebrim tjetër i lirisë dhe demokracisë që gëzojmë në këtë vend – në Amerikën tonë të dashur — që na mundëson lirinë dhe të drejtën për të nderuar dhe respektuar heronjët e historisë kombëtare dhe komunitetit tonë këtu në Shtetet e Bashkuara, figura të dalluara, siç është Isa Boletini. 

Frank Shkreli

Isa Boletini duke puthur Flamurin – krah për krah me Ismail Qemalin e Luigj Gurakuqin

               “Unë jam mirë kur ashtë mirë Shqipnia!” Isa Boletini

Dr. Dorian Koçi/

Në historinë e një kombi, shpesh hasim figura të çmuara që, ndonëse vijnë nga vende të tjera, zgjedhin të bëhen pjesë e fateve tona në çaste vendimtare. Një nga këta është pa dyshim Kolonel Lodewijk Willem Johan Karel Thomson, ushtarak i lartë holandez që dha jetën e tij në Durrës, më 15 qershor 1914, në mbrojtje të shtetit të brishtë shqiptar të sapolindur. Ai ishte i pari ushtarak i huaj që ra në shërbim të paqes ndërkombëtare dhe që kujtohet me nderim nga shqiptarët si një hero i vërtetë.

Figura e Kolonel Thomson-it nuk është vetëm simbol i sakrificës dhe përkushtimit, por edhe një dëshmi e solidaritetit ndërkombëtar në mbrojtje të një populli që përpiqej të ndërtonte shtetin e vet në një periudhë të trazuar historike. Në një kohë kur Shqipëria kishte shpallur pavarësinë, por përballej me kërcënime të brendshme dhe të jashtme, Thomson dhe kontingjenti i tij holandez i dërguar nga fuqitë e mëdha në kuadër të misionit paqeruajtës të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit (1913–1914), kishin për detyrë të ndihmonin në stabilizimin dhe ndërtimin e institucioneve të reja.

Vrasja e Thomson-it, ndërsa përpiqej të ndalonte një përplasje të armatosur në Durrës, u bë një moment i dhimbshëm, por edhe i rëndësishëm për ndërgjegjen kombëtare shqiptare. Ajo u përjetua si një akt i pastër heroizmi. Fan Noli, një nga figurat më të ndritura të Rilindjes sonë Kombëtare, i kushtoi një nga poezitë e tij më të ndjera, “Thomsoni dhe Kulshedra”, ku e paraqet kolonelin si kalorësin fisnik që ra në betejë me forcat e errësirës që kërcënonin Shqipërinë.

Me këtë frymë e përkushtim u përmbyll para dy vjetësh edhe nisma e ndërmarrë së bashku me Ambasadorin e Mbretërisë së Holandës në Shqipëri, z. Reinout Vos, dhe Kryetaren e Bashkisë së Durrësit, znj. Emiriana Sako, për të rikthyer në Durrës bustin e Kolonel Thomson-it, një monument që më shumë se kujtim, është një premtim për të mos harruar. Falë bashkëpunimit institucional dhe dëshirës së qytetarëve të Durrësit, një dy vjet më parë u arrit të realizohej kjo ëndërr e hershme, duke i dhënë qytetit të lashtë të Durrësit një nga simbolet më domethënëse të tij.

Në ceremoninë përkujtimore të arij viti, krahas homazheve pranë bustit të tij, patëm mundësinë të zhvillonim një panel diskutimi në ambjentet e restauruara të Torres Veneciane, një tjetër simbol i mbijetesës së qytetit përballë kohëve. Ishte një nder i veçantë për mua të flisja para një audience të respektuar mbi rolin e misionit paqeruajtës holandez dhe të vetë Kolonel Thomson-it, si dëshmi e lidhjeve të hershme midis Shqipërisë dhe Holandës – lidhje që bazohen mbi vlera të përbashkëta si paqja, shteti i së drejtës dhe mbrojtja e sovranitetit.

Sot, kur kujtojmë Kolonel Thomson-in, nuk bëjmë vetëm një kthim pas në histori, por ringjallim një ndërgjegje qytetare dhe kombëtare për të nderuar ata që kanë kontribuar në ndërtimin e shtetit tonë. Prania e një busti nuk është thjesht një objekt bronzi, por një kujtesë se Shqipëria është ndërtuar edhe me ndihmën e atyre që besuan në të, edhe pse nuk ishin shqiptarë. Ky është një mesazh që i përket brezave dhe që duhet trashëguar me kujdes dhe dinjitet.

Le të mbetet përherë në kujtesën tonë fjalia e Fan Nolit: “Kolonel Thomsoni, kalorës i huaj që vdiqe për ne”

Nga ROLAND QAFOKU/

Ajo që ndodhi në sheshin “Skënderbej” më 22 qershor 1991 mund të barazohet vetëm me një mrekulli gati hyjnore që ndodh një herë në 100 vjet. 500 mijë persona mbushën ding sheshin më të madh shqiptar në pritje të James Baker, sekretari i shtetit dhe shtetari më i lartë amerikan që prekte tokën shqiptare. Ndonëse George W. Bush u bë presidenti i parë që më 10 qershor 2007 vizitoi Shqipërinë, edhe ai në një pritje madhështore, e megjithatë dy vizitat as që nuk mund të krahasohen me njëra-tjetrën. Vërtetë ajo e Bush është historike, por ajo e Baker ishte sikur zbriti Messia në tokë. Shqiptarëve që po u dilte narkoza e komunizmit, po e shikonin SHBA-në si shpëtimtarin që zbret nga qielli dhe vetë sekretarin Baker si një personazh biblik.

Tirana e asaj kohe me rreth 300 mijë banorë dhe për herë të parë bëri një kapërcim që në shesh të ishin 500 mijë pjesmarrës të ardhur nga qytete dhe rrethe cep më cep vendit. Ata jo vetëm mbushën plot sheshin “Skënderbej” por kryen veprime që sot as imagjinohen. Si fillim, në hyrje të rrugës së Durrësit, u vendos një tapet i kuq, mbi të cilin kaloi makina që mbante Baker. Dhe në momentin kur u fut në perimetrin e sheshit, disa të rinj i dolën përpara dhe e ngritën makinën në krahët e tyre me Baker-in brenda. Askush nuk po kuptonte se çfarë po ndodhte. As sekretari dhe as rojat personale. Për fat të keq asnjë kamera dhe aparat fotografik nuk e fiskoi këtë çast ikonik, por gjithçka mbeti e gjallë në memorien e të gjithëve që ishin të pranishëm dhe të vetë Baker që sot ka kapërcyer 95 vjeç. Në fakt, kjo ngritja në krah të një personazhi në krah ishte një traditë shqiptare ndër dekada.

Kështu ndodhin me Ismail Qemalin në Vlorë në vitin 1905 kur plaku me flokë dhe mjekërr të bardhë mbërriti në skelë disa shqiptarë ndanë kuajt nga karroca dhe e ngritën karrocën me të brenda në krah duke e mbajtur për gjatë gjithë rrugës. E njëjta skenë ndodhi në vititn 1914 me Princin gjerman ëilhelm Von ëied-in kur mbërriti po në Vlorë. Në krah e ngritën banorët e Gjirokastrës ambasadorin rus në Shqipëri Dmitri Chukavin në vitin 1950 kur vizitoi qytetin e gurtë. Kështu ndodhi edhe me sekretarin e shtetit amerikan në 22 qershor 1991. Një nga dëshmitarët e vizitës mrekulli të Baker ishte diplomati Chris Hill që në atë moment ishte i Ngarkuar me Punë në Tiranë. Hill e përshkoi atë çast solem me shumë emocion:

“Ajo ishte një nga ngjarjet më të jashtëzakoshme që unë kam parë në karrieren time në shërbimin e jashtëm. Ishte pikërisht këtu në sheshin Skënderbej dhe ishin 500 mijë njerëz.”

Lidhur me këtë ngjarje po botoj tre foto që pasqyron detaje nga ajo pritje. Në foton e parë duket Baker në foltore dhe në krah të tij Ministri i Jashtëm Muhamet Kapllani që pati kontribut të veçantë në rivendosjen e marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe SHBA më 15 mars të atij viti. Ishte ai që firmosi në ëashington Memorandumin e Mirëkuptimit për Rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe SHBA. Kishte një detaj akoma më interesant me Kapllanin. Ai lexoi me një anglishte të rrjedhshme dhe pa gabime deklaratën në emër të qeverisë shqiptare dhe kryeministrit Fatos Nano. Por përpara se të hidhte firmën zëvendësekretari i Shtetit Raymond Seitz e pyeti se ku e kishte mësuar kaq mirë anglishten. Përgjigja e Kapllanit ishte e thjeshtë: “në Universitetin e Tiranës”. Zëvendësekretari i shtetit vijoi: Nuk e kuptoj se si na quanit armiq por njëkohësisht mësonit po kaq mirë gjuhën tonë! E qeshura mbushin sallën e Traktateve në Departamentin e Shtetit me të pranishëm diplomatë dhe disa emigrantë shqiptarë. Vetëm 3 muaj më pas atyre dy firmave Baker realizoi vizitën më të rëndësishme për ne shqiptarët po se po, por edhe më të rëndësishmen në karrierën e tij.

Në foton e dytë janë pjesmarrësit në miting. Dallohetr qartë deti i flamujve amerikanë që valviten në duart e shqiptarëve por edhe jo pak parrulla, disa të çuditshme dhe naive, por habia është se në asnjë vend syri nuk të sheh qoftë edhe një flamur të vetëm shqiptar. Shqipëria nuk kishte humbur vetëm kohë në 45 vjet diktaturë, por edhe patriotizmin. Fotoja e tretë është çast nga takimi i Baker me presidentin Ramiz Alia. Në mes të tyre është Elez Biberaj që pati një meritë të jashtëzakonshme në organizimin e kësaj vizite. Ai ishte përkthyesi i sekretarit Baker, por për shqiptarët ai ishte dhe vijon të mbetet ikona e VOA me një kontribut po të jashtëzakoshëm në rrëzimin e komunizmit.

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA

Filadelfia, Pensilvani, SHBA/

Shpallja e pavarësisë së Kosovës më 17 shkurt 2008 përbën një nga momentet më kulmore të historisë moderne shqiptare. Ajo nuk ishte vetëm akt juridik ndërkombëtar apo shpallje formale e një shteti të ri në hartën e botës, por përmbyllja e një epoke të gjatë përpjekjesh për liri, vetëvendosje dhe identitet kombëtar. Sot, Kosova është një shtet i pavarur, me institucione të konsoliduara dhe me një rol të pakontestueshëm në stabilitetin e rajonit. Por, kjo pavarësi politike dhe shtetërore nuk ka asnjëherë domethënien e ndarjes kulturore apo identitare nga Shqipëria kombëtare. Përkundrazi – ajo e konfirmon përkatësinë e saj si pjesë e pandarë e trungut të kombit shqiptar.

Historia e dëshmon qartë këtë të vërtetë. Dardania e lashtë, e cila përfaqëson themelet e identitetit shqiptar, ishte një nga qendrat më të rëndësishme të qytetërimit ilir. Në kohët mesjetare, Kosova ishte pjesë jetike e territoreve shqiptare, me qendra të rëndësishme në Prizren, Pejë, Gjakovë dhe Mitrovicë. Më vonë, me themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në vitin 1878, u konfirmua edhe njëherë se Kosova ishte zemra e lëvizjes kombëtare, jo një periferi, por një shtyllë qendrore e vetëdijes shqiptare.

Megjithatë, historia shqiptare nuk është shkruar vetëm me përpjekje për bashkim kombëtar, por edhe me plagë të rënda të copëtimit. Konferenca e Londrës e vitit 1913, nën diktatin e fuqive të mëdha të kohës, ndau padrejtësisht më shumë se gjysmën e territoreve shqiptare – përfshirë Kosovën – duke i lënë në mëshirën e dhunës dhe kolonizimit serb. Kjo copëtim nuk ishte vetëm territorial, por tentim për shuarje të identitetit shqiptar në Kosovë, përmes politikave të dhunshme të shpërnguljes, asimilimit dhe mohimit të të drejtave themelore.

Por historia nuk harroi. Kosova nuk u nda kurrë shpirtërisht, gjuhësisht apo kulturalisht nga Shqipëria. Në të gjitha fazat historike, lidhjet mes shqiptarëve përtej kufirit politik kanë mbetur të gjalla. Në vitet e shtypjes së egër gjatë Jugosllavisë, shqiptarët e Kosovës ruajtën gjuhën, flamurin, kulturën dhe ndjenjën kombëtare. Kjo ndjenjë kulmoi në vitet ’90 me lëvizjen për liri, me luftën heroike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, dhe me përkrahjen jetike që Kosova mori nga Shqipëria amë – në një kohë kur ajo vetë ndodhej në krizë të thellë.

Ndërhyrja vendimtare e NATO-s në vitin 1999 dhe çlirimi i Kosovës nuk ishin vetëm një fitore e drejtës ndërkombëtare, por edhe një konfirmim historik: se Kosova është tokë shqiptare dhe pjesë përbërëse e kombit shqiptar. Pavarësia e saj është akt sovraniteti për një popull që nuk ka kërkuar asgjë më shumë sesa të jetë zot në vendin e vet, në gjuhën e vet, në identitetin e vet.

Sot, shqiptarët kanë dy shtete të pavarura – Republikën e Shqipërisë dhe Republikën e Kosovës – por kanë një komb të vetëm, të lidhur me gjak, me gjuhë, me histori dhe me aspirata të përbashkëta. Kufijtë shtetërorë janë realitet i epokës moderne, por nuk mund të shërbejnë si justifikim për ndarje shpirtërore apo për krijimin artificial të një “kombi kosovar”, që në thelb do të përbënte mohimin më të rëndë të vetë historisë sonë kombëtare.

Është koha që ky realitet të pranohet edhe nga partnerët ndërkombëtarë. Stabiliteti i Ballkanit nuk mund të ndërtohet mbi mohimin e të vërtetave historike, por mbi pranimin e tyre. Kosova nuk është një shtet multietnik në kuptimin klasik – ajo është shtet shqiptar, me të drejta për pakicat, por me identitet të qartë kombëtar shqiptar. Çdo përpjekje për të krijuar identitete të reja në funksion të interesave afatshkurtra gjeopolitike është e destinuar të dështojë.

E ardhmja e shqiptarëve qëndron në forcimin e unitetit kombëtar, në bashkëpunimin ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës në të gjitha fushat – në diplomaci, në arsim, në kulturë, në ekonomi dhe në mbrojtjen e interesave kombëtare në përballje me sfidat rajonale dhe globale. Kjo nuk është thirrje për bashkim politik në kuptimin klasik, por për integrim kombëtar në kuptimin më të thellë dhe më dinjitoz.

Kosova është shtet më vete – por jo komb më vete. Ajo është pjesë organike e Shqipërisë kombëtare dhe këtë të vërtetë nuk mund ta ndryshojë asnjë kufi, asnjë marrëveshje ndërkombëtare dhe asnjë propagandë politike. Ajo është e rrënjosur në ndërgjegjen historike dhe në frymën e çdo shqiptari që e ndien veten pjesë të pandashme të një trungu të përbashkët kombëtar.

Ky është realiteti që duhet afirmuar me dinjitet – në Tiranë, në Prishtinë, në Bruksel dhe në çdo forum ndërkombëtar. Shqiptarët janë një komb, me dy shtete, por me një zemër

Në gamën e individëve qe kanë shkruar në lidhje me luftën në mbrojtje te Shkodrës(1912/13) bën pjesë edhe misionari katolik  Ernesto Cozzi, i cili  ka lënë kujtimet në  formë të ditarit, të cilat në vitin 2023  janë botuar në shqip, nga SHB”Shkodra” me titullin “Kryengritja shqiptare, Lufta turko-malazeze, Ditar 3 shtator 1912-15 maj 1913”. Të dhënat në këtë botim janë me interes sepse ai duke qenë në shërbim në Rrjoll, ngjarjet e luftës së Shkodrës i ka përcjellur jashtë rrethimit, në krahasim me ata qe ishin brenda saj. Si i tillë ky botim ka vlerë të veçantë jo vetëm për historianët por për të gjithë ata qe kanë interesim për Shkodrën në Luftën e Parë Ballkanike.  

Nail  Draga

Ernesto Cozzi, ishte italo-austriak  nga Trentoja. Ai ka lindur me 6 korrik 1870 dhe ka vdekur me 26 mars 1926.  Një pjesë të jetës së tij, si meshtar ka jetuar e vepruar në famullin e Rrjollit dhe në Reç,afër Shkodrës. Ndonëse vdiq dhe u varros në Bari të Italisë,  ai kishte lënë një porosi për ta rivarrosur në Shkodër. Një  porosi e tillë u realizu  pas dy muajve sepse  me datën 29 maj 1926  u rivarros në Shkodër, i nderuar jo vetëm nga populli, por edhe nga përfaqësues të shtetit dhe trupit diplomatik.

I pasionuar për etnologjinë shqiptare

Duke qendruar në veriun shqiptar, ai si misionar katolik, nuk ishte statik ndaj dukurive shoqërore të popullit shqiptar, në ato vise ku ka vepruar e qendruar.Duke hulumtuar dhe mbledhur lëndë të ndryshme të traditës shqiptare, është veçuar me nuhatjen e një studiuesi të mirëfilltë,  ku për një kohë pesëvjeçare(1909-1914) arriti të klasifikojë materialin e grumbulluar në shtatë vepra, duke trajtuar doket, zakonet, bestytnit, fiset shqiptare  që paraqesin një kontribut me vlerë për etnologjinë shqiptare.

Veprat e botuara janë:

1.Sëmundje, vdekje, varrime, Malet e Shqipërisë(1909)

2.Gjendja bujqësore në Shqipëri(1910)

3.Marrja e gjakut në Malet e Shqipërisë(1910)

4. Gruaja shqiptare në një vështrim të posaçëm nga e drejta dokësore e Maleve të Shkodrës(1912)

5.Fiset e Shqipërisë së Sipërme-shënime rreth organizimit të tyre shoqëror e politik(1913)

6.Besime e bestytni në Malet e Shqipërisë(1914)

7.Fiset e Shqipërisë së Sipërme-shënime rreth organizimit të tyre shoqëror e politik me të dhëna statistikore(1944).

Ndërsa vepra e tetë “Kryengritja shqiptare lufta turko-malazeze”, Shkodër, 2023, paraqet ditarin nga data 3 shtator 1912-15 maj 1913, përkthyer në shqip nga italishtja nga Arben Ndreca.

Nuk ka dilemë se Ernesto Cozzi, llogaritet ndër personalitetet e rëndësishme ndërkombëtare qe ka dhënë kontribut në albanologji, sikurse E. Durhami e F. Nopça por fatkeqsisht pak i njohur në opinionin kulturor e shkencor të shqiptarët.

Ditar më  dëshmi autentike 

Në botim bëhet fjalë për periudhën e 3 shtator 1912-15 maj 1913, që është  ditari i këtij misionari katolik, i cili paraqet dëshmi autentike për këtë periudhë kohore, dramatike  për Shkodrën në veçanti e çështjen shqiptare në përgjithësi.

Ky ditar i klerikut italian Ernesto Cozzi(1870-1926) me shtetësi austro-hungareze i njohur edhe si antropolog dhe studiues i kanunit të maleve, sjell dëshmi të panjohura rreth muajve të rrethimit të qytetit të Shkodrës nga malazezo-serbet. Bëhet fjalë  për teatrin më të gjerë dhe intensiv luftarak të shekujve të fundit në Shqipëri, ku 50 mijë serbo-malazez u vunë përballë 30 mijë turqve dhe redifëve shqiptarë, luftë nga e cila vuajtën rreth 40 mijë civilë të rrethuar.

Mesazhi i këtij libri  është se lufta agresive shkakton vetëm vuajtje, humbje dhe shkatërrime dhe askush  nuk është i sigurtë se, edhe nëse fiton një betejë, mund të gëzojë frytet  e padrejtësisë. Qyteti i Shkodrës, pas qendresës heroike të udhëhequr nga Hasan Riza Pasha, iu dorëzua nga Esad Toptani malazezëve, të cilët u dëbuan pas pak javësh nga presioni i Fuqive të Mëdha.

Të dhënat e ofruara nga Ernesto Cozzi në këtë ditar, duhet  kuptuar se kemi të bëjmë me kohën e pushtimit nga malazezët, të cilët si synim final kishin pushtimin e Shkodrës, përkatësisht veriun shqiptar. Në ditar ofrohen të dhëna për borbardimin e Shkodrës nga malazezët, plagosjet e vrasjet qofshin ata ushtarë apo qytetarë të thjesht. Po ashtu ofrohen të dhëna për dëbimin e popullsisë shqiptare kryesisht asaj të përkatësisë fetare myslimane dhe vendosja e tyre në Shkodër. Po ashtu jepen të dhëna për bashkëpunimin  malësorëve  nga Gruda, Hoti e Kastrati me malazezët në rrethin e Shkodrës. Në këtë aspekt Cozzi  ka  deklarur se “malësoret i ka këshilluar se ata  duhet të qendronin asnjanës, për shkak se Mali i Zi nuk ka arsye tjetër përveç se të mashtrojë  Europën duke e siguruar se populli shqiptar dëshiron sundimin malazez dhe se  populli shqiptar dëshiron me çdo kusht  pushtimin e Shkodrës, dhe për t iu hedhur fajin pastaj malsorëve tanë për mizoritë dhe për plaçkitjet e kryera  nga ushtria malazeze”(f.90).

Pikërisht në sajë të një qendrimi të tillë Cozzi ishte nën mbikqyerje të vazhdueshme të pushtuesve malazez, pavarësisht se ky ishte  me mesion kishtar dhe me shtetësi italiane, ai ishte i rrezikuar fizikisht.

Atentati i dështuar

Duke lexuar ditarin del qartë se E.Cozzi  nuk e ka pasur të lehtë të jetojë e veproj në famullin e Rrjollit, sepse si shtetas italian në njerën anë dhe msionar katolik në anën tjetër ka qenë i dyshimtë për pushtuesit malazez. Një qendrim i tillë dëshmohet  se ndaj ti është bërë atentat në objektin e tij në famulli të Rrjollit, ku kishte fat dhe shpëtoj, ndërsa në herën e dytë i ishte rrezikuar jeta sepse pushtuesit malazez kanë dashur ta arrestojnë. Por, me këtë rast gjeturia dhe guximi i tij arriti të shpëtoj duke u larguar  në Shkrel në vend të sigurt. Ndonëse ai ishte kooperues në rrethanat e reja nga pushtuesit malazez,  madje ai  ka ndihmuar në shërimin e të lënduarve nga luftimet në zonën përkatëse, por pushtuesit kishin dyshime se ky nuk ishte sipas shijes së tyre.  

Informata jashtë rrethimit të Shkodrës

Deri me tash kemi pasur rast të lexojmë ditarë qe kanë të bëjnë për rrethimin e Shkodrës  qe autoret e tyre ië detaje ngjarjet e ditës duke qenë brenda qytetit. Por, ditari i E.Cozzit është i veçantë sepse ka të bëjë me ngjarjet e rrethimit të Shkodrës por jashtë saj. Andaj kur analizohen ditarët e tillë mund të bëhën analiza të ndryshme, madje edhe analogji për ditë të veçanta sidomos gjatë bombardimeve nga ana e malazezëve në qytetin e Shkodrës. Sepse ndryshe është përjetuar  brenda qytetit, e ndryshe jashtë tij, duke e ditur se popullsia brenda qytetit  ka vuajtur urinë për të mbijetuar, sepse rezervat kanë qenë pothuaj të shterruara tërësisht.

Malësorët përkrah  malazezëve në pushtimin e Shkodrës

Për opinionin  e gjerë nuk është informatë e panjohur se një numër i konsideruar i malësorëve iu janë bashkangjitur malazezëve në pushtimin e Shkodrës. Por, në lidhje me këtë çështje autor të ndryshëm kanë qenë të rezervuar të shkruajnë dhe të prezantojnë të dhëna të tilla, edhe pse një veprim i tillë ka qenë i njohur për popullsinë e Shkodrës dhe rrethinës së saj, që në heshtje është përcjellur brez pas brezi. 

Pikërisht në lidhje me këtë çështje   Cozzi na ofron të dhëna  për disa malësor të cilët “që u  ishin shitur  krejtësisht çështjes malazeze: Sokol Baci me të birin, Kolë Kurti, Tom Coli, Prel Marku, Gjeto Dashi, të gjithë nga Gruda; Kolë Deda, Gjek Marashi dhe Gjon Nika nga Traboini, të cilët, që të gjithë u venduan  tek e njëjta shtëpi ku banoja edhe unë me Atë Gjon Mark Gojanin, famullitar i Triepshit, i cili i kishte ndjekur nga pas besimtarët e famullisë së tij që ishin nisur për luftë”(f.70). Ndërsa më pas cekën se “me sa arrita të kuptoj, qeveria malazeze dëshironte të kishte në radhët e ushtrisë së saj të paktën  këta kryetarë të përkushtuar ndaj çështjës së vet në mënyrë që të ndikonte në opinionin publik europian  nëpërmjet  lajmeve të rreme, që domëthënë se malësoret e Shqipërisë ishin të bashkuar me të dhe dëshironin sundimin e saj. Por, nëse në fillim shqiptarët u hodhën  në krahet e politikës malazeze të shtyrë nga dëshpërimi, tashmë e kishin kuptuar se “ sa kripë kishte buka që u jepte krajl Nikolla” dhe përseri lutën që të fitojnë turqit dhe … shpresojnë”(f.70).  Një konstatim i tillë dëshmon qartë se malësoret ma së fundit e kishin kuptuar djallëzinë e krajl Nikollës, duke dëshmuar me pas qendrim parimor ndaj Shkodrës dhe çështjes kombëtare. Shqiptare.

Përfundim

Në fund e them pa hezitim se se Ditari i E.Cozzi-t  paraqet të dhëna me vlerë ne lidhje me luftën ne mbrojtje të  Shkodrës 1912/1913, duke iu bashkangjitur botimeve të tilla, duke pasqyruar realitetin e kohës. E dhëna se E.Cozzi, gjatë kësaj kohe ka qëndruar jashtë rrethimit të Shkodrës, ai nuk ka qenë statik, por vazhdimisht ka shënuar, duke dëshmuar  interesimin e tij për të dokumentuar  ngjarjet e dëgjuara dhe të përjetuara nga pushtuesit malazezo-serb nga shtatori 1912 e deri në maj  të vitit 1913. Andaj, si i tillë ky botim ka vlerë të veçantë jo vetëm për historianët por për të gjithë ata qe iu intereson  mbijetesa e  Shkodrës  në Luftën e Parë Ballkanike.  

*Ernesto Cozzi, Kryengritja shqiptare lufta turko-malazeze, Botoi: Shkodra, Shkodër, 2023 – (Qershor 2025)