Mbas një punë 12 mujore së bashku me ekipin tim të mrekullueshëm përfunduam filmin dokumentar “Spaç 1973, Martirët e Lirisë” kam 35 vite që merrem me dokumentimin, ngjarjet dhe gjenocidin komunistë që kaloi Shqipëria nën sundimin e një regjimi që emrin e mbante komunist, por ishte i barbartë me nazizmin, dhe nga përmasat e genocidit ja kaloi stalinizmit bolshevik. Si pinjoll i një familje që përballoi tre diktatura fashiste, naziste, dhe gjenocidin komunistë 50 vjeçar ku u përdorën të gjitha llojet e krimeve, në familjen, dhe fisin tim, si pushkatimet pa gjygj, vrasjet në mal, mbytjet e tmerrshme në hetusi nga torturat e xhelatëve enveristë, burgosjet politike, dhe deri në çmendinë nga hetuesit e sigurimit të shtetit mohimi i të gjitha të drejtave për ne brezin e dytë, falë Zotit sot kam marrë përsipër misionin tim të lartë dokumentimin e krimeve të komunizmit, mision që po e krye pa ndihmën e të ashtuquajturit shtet demokratik, por fal dëshmive rënqethse të bashkëvuatjesve të mi, të cilët nuk ka nguruar dhe pse kan qënë të trishtuar nga sjellja e klasës politike e ashtuquajtur demokratike por që ka demonstruar vetëm pushtet dhe ideologji të diktaturës për tre dekada rrjesht!

Bazuar në dokumentacjoni e arkivës së Ministrisë mbrendshme dhe arkivës së shtetit po ju transmetojmë këtë film dokumentar kujtese se demokracia nuk ndërtohet mbi harresën, dhe se pa mbrojt kujtesën ne nuk mbrojmë lirinë tonë! Po mundohem të paraqes në mënyrë të shkurtuar krimet e Enver Hoxhës që fatkeqësisht ishte Shqiptar si ne, por përdorte pushtetin e tije për të vrarë e prerë bashkombasit e tije të cilët nuk e pranonin ideologjinë e tij shtazarake e kriminale. Nazizmi zhduki 6.000.000 miljon çifut gjatë luftës së dytë botërore një popullsi prej 10.000.000 banorë. Enver Hoxha pushkatoi dhe u zhduki kufomat gjatë regjimit të tije mbi 6000 shqiptarë që Shqipëria nuk i kalonte mbi 1.500.000 banorë.

Sot mbas 35 vitesh demokraci familjarët e 6000 shqiptarve, lotojnë se nuk kan një varr, për gjyshin, babën, burrin, nënën motrën, dajën. Vetëm politikanët shqiptarë aktual, nuk shohin, as nuk ndigjojnë, lotët, e bashkombasve të tyre. Çifutët i vrau një gjerman, shqiptarët i vrau një shqiptar. Sot demokracia shqiptare hesht, ban politikë mbi gjakun e pafajshëm të shqiptarve të mirë, të atyre që i dhanë këtij kombi pamvarsinë, shtetin, elitën, që luftuan fashizmi, që mbrojtën hebrejtë gjatë nazizmit, dhe që u masakruan në komunizëm për moral, vlera, fisnikëri, bujari, dhe që mbronin me jetën e tyre çdo dok e zakon që lartsonin shqiptarin. Sot u drejtohem, mediave dhe moderatorët që promovojnë vetëm politikë për pushtet dhe heshtin si në kohë të diktaturës që vrasjet dhe vuatjet i fshinin.

Sot demokracinë e kan monopolizuar trashgimtarët e xhelatëve të djeshëm dhe e kan kthyer sistemin demokratik pa vlerë, pa votë të lirë, pa rrotacion politikë. Politikanët dhe mediat janë kthyer në një sistem pa vlera vetëm helmatiset rinia me propogandë bajate për pushtet dhe aspak për të ndërtuar shtet të së drejtës siç luftuan antikomunistët për 50 vite kundër diktatorit dhe diktaturës hoxhiste. Të burgosurit politikë shqiptarë janë të parë në Europë për rezistencën antidiktoriale që si askush komb tjetër, luftuan e mbrojtën disidencën, mendimin ndryshe, qëndresën stoike, ndaj torturave çnjerzore të paparë në europën e pasluftës së dytë botërore, që mbrojtën në mes plumbave iteditetin kombëtar flamurin kuq e zi.

“Spaçi 1973, Martirët e Lirisë” ka hyë në historinë shqiptare si kampi i Aushvicit një kamp që përdorte të burgosurit politik si skllevër, për të mbajtur pushtetin e tij apsolut. Shqipëria doli në 90 me plagë që akoma rrjedhin gjak, Spaçi është plaga e pambyllur. Ky kamp famëkeq në mes të maleve të Mirditës, një skenë e fshehur në komunizëm një vend torturash, vuajtjesh, një vend që zhbënte njeriun. Por dhe një vend historik ku shqiponjat që i kishin hekurat e xhelatëve në duar, guxuan u ngritën dhe ngjyrosën me gjakun e tyre flamurin kombëtar pa yllin e bolshevizmit enveristë, por siç ishte në kohën e Skënderbeut, ashtu siç është tani që e kemi në zyra, në rrugë në manifestime. Spaçi sot ka mbetur rrenojë.

Dhe kështu si rrënojë flet si Aushvici. Spaçi është një referendum i heshtur me historinë. Një filozof francez shkruan “Kujtesa, historia, harresa na kujton se “Kujtesa e drejtë është ajo që nuk fshe, as krimin, as viktimën ajo kërkon drejtsi përmes të vërtetës.” Spaçi në historinë e tij është vendi ku krimi shtetëror, viktima, disidenti, heroi kan qënë përball çdo ditë por dhe sot janë përballë këto tregon filmi dokumentar “Spaç 1973 Martirët e Lirisë.” Spaçi ka lëshuar piskamën –kur do të më lejoni të them të vertetën siç ka qënë !

Shteti ka detyrë dhe përgjegjësi kombëtare për kujtesën historike dhe informimin mbi qytetarët këtë mesazh jep filmi dokumentar“Spaç 1973 Martirët e Lirisë.” Spaçi na mëson: Mos të lejojmë ndërhyrjet burokratike që ta shëndrrojmë në projekt propogandistike Spaçin, për ta xhveshur nga e vërteta. Dhe më keq Spaçin nuk do ta lejojmë një zbukurim të diktaturës si Bunkerarti ,1, dhe 2, apo shtëpia me gjethe.

Spaçi është e do të jetë Muzeu i qëndresës heroike i kundërshtarve dhe martirve, Ai përballet me mungesë dhe indiferencën e politikës dhe pushtetit. Kjo klasë politike ka 35 vite që manipulon kujtesën. Ky film dokumentar tregon sesi Spaçi është kthyer në simbol të heshtjes zyrtare. Ky film apelon: Shpallni Spaçin muze, dëshmitë e të mbijetuarve, dosjet e deklasifikuara, dokumentat e arkivave digjitale, shteti duhet ti financoi dhe ta shpalli Spaçin siç e kemi shpallur ne të përndjekurit politk : Spaçi –Muri i fjalës së lirë! Spaçi është vendi ku njeriu shqiptar mëson të mos dorzohet. Le të jetë ky film mesazhi- ku ne të mësojmë, të mos harrojmë! Në përurimin e premierës së filmit dokumentar“Spaç 1973 Martirët e Lirisë. Si autor i këtij filmi kisha ftuar të gjithë drejtuesit e shteti shqiptar, të gjith drejtuesit e institucjoneve të drejtsisë, të gjith deputetët e parlamentit shqiptar, të njiheshin me heroizmin dhe me vuatjet e të burgosurve politikë të Spaçit, ata nuk erdhën, ata nuk i nderuan herojt e mbrotjes së flamurit të cilën e mbajnë në zyrat lluksoze, do ti quajna mjeranë, të vegjël, aspak pushtetarë, apo administratorë që i shërbejnë shtetit të së drejtës.Vetëm i mëshirojmë këta dallkaukë të pa cipet të pushtetit.

Por dua të falënderoi me zemër ata qindra të rinj, studjues, të cilët u lotuan kur panë tmerret e Spaçit në kineman Millenium me 17 qershor 2025. Të falënderoi ata ambasadorë të cilët erdhën dhe nderuan Spaçin.

Heronjtë Spaçit, Pal Zefi, Dervish Bejko, Hajri Pashaj, heroi i riu 20 vjeçar Skender Daja, sot nuk kan një varr, siç nuk kan një varr mbi 6000 shqiptarë që i zhduki Enver Hoxha, por historia e kombit këta heronj të fjalës së lirë, i nderon dhe do ti nderoi gjithë jetën, dhe kombi i ka në gjoksin e tije, si Martir Lirie, kurse këta politikan aktual, dhe drejtues të institucjoneve të ashtuquajtur demokratike do ti përçmojë historia, si antikombëtar, siç përçmon diktatorin më të egër të shqiptarve Enver Hoxhën. Lavdi shqiponjave të lirisë që përballuan Spaçin. Por që banë revoltën antikomuniste në mbrotje të flamurit. Spaçi na mëson mos të lejojmë asnjë lloj pushteti që me metoda demokratike don të na burgosi lirinë. Spaçi i përçmon ata politikan që dhunojnë lirinë, votën, demokracinë. Jo ma! Të ruajm lirinë! Mesazhin tim po e mbyll me thirrjen që bëri 52 vite maparë heroi Pal Zefi kur filloi revolta e Spaçit: A ka mbet ndonjë Shqiptar, që të shpëtoi nderin e shqiptarve!

Besim NDREGJONI – Autor i filmit dokumentar: “Spaç 1973 Martirët e Lirisë.

Nga Rafael Floqi /

Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, çështja e njohjes ndërkombëtare dhe e përcaktimit të kufijve të shtetit të ri shqiptar u bë një sfidë e ndërlikuar. Konferenca e Ambasadorëve në Londër (1913) njohu formalisht Shqipërinë si një shtet të pavarur, por pa përcaktuar qartë kufijtë e saj. Në këtë kontekst, shpërthimi i Luftës së Parë Botërore dhe ndërhyrjet e shteteve fqinje, veçanërisht Greqisë në jug të vendit, krijuan një situatë të re gjeopolitike. Marrëveshja e Korfuzit, e nënshkruar më 17 maj 1914 midis përfaqësuesve të Qeverisë së Princ Vidit dhe përfaqësuesve të popullsisë greke në Shqipërinë e Jugut (të vetëshpallurit përfaqësues të “Vorio-Epirit”), përbën një moment kyç në këtë histori të ndërlikuar.   

Rajoni i Epirit, që shtrihet në të gjithë Greqinë dhe Shqipërinë. Legjenda: *gri: Shkalla e përafërt e Epirit në antikitet *portokalli: Rajoni i Epirit te Juguti Jugut  *jeshile: Shkalla e përafërt e përqendrimit më të madh të Grekëve në “Veri-Epir”, në fillim të shekullit të 20-të *vijë e kuqe: Territori i Epirit Verior

2. Çfarë ishte Marrëveshja dhe Protokolli i Korfuzit?
Marrëveshja e Korfuzit ishte një akt politik dhe diplomatik që synonte zgjidhjen e konfliktit mes autoriteteve shqiptare të sapoformuara dhe lëvizjes separatiste të grekëve lokalë në jug të Shqipërisë të shtyrë nga Greqia  e cila kërkonte autonomi ose bashkim me Greqinë. Pas kryengritjeve të armatosura dhe presionit ndërkombëtar, përfaqësuesit e Princ Vidit ranë dakord që të njihnin një autonomi të brendshme për krahinat jugore (Gjirokastër, Himarë, Sarandë dhe Përmet), nën sovranitetin e shtetit shqiptar. Princ Vidi mbërriti në Shqipëri, në Durrës më 7 mars 1914. Qeveria që ai krijoi do të ushtronte detyrën e saj në kushte tepër të vështira ekonomike dhe politike dhe do të ndodhej nën kontrollin e presionin e drejtpërdrejtë të dy Fuqive: Italisë dhe Austro-Hungarisë. Një nga sfidat e para e më të mëdha me të cilat u përball që në fillim Princ Vidi, ishte lëvizja për të ashtuquajturën autonomi të “Vorio Epirit”. 

Qarqet shoviniste greke nxitën organizimin e një kongresi në Gjirokastër në 2 mars 1914. Ky kongres shpall autonominë e “Vorio-Epirit”, që sipas tij përfshinte Gjirokastrën, Sarandën, Delvinën, Përmetin, Himarën por edhe Korçën.

Për t’i dhënë zgjidhje kësaj situate të ndërlikuar, Vidi do të ndërhynte duke emëruar si komisar të jashtëzakonshëm për Shqipërinë e Jugut, oficerin holandez Tomson. Në emër të qeverisë së Vidit, ai shkoi në Korfuz ku do të zhvillonte bisedimet me përfaqësuesit vorio-epirotë. Kjo shënon fazën e parë të bisedimeve formale me autonomistët. Përfundimi i këtyre bisedimeve ishte në dëm të Shqipërisë, sepse në parim u pranua autonomi e këtyre krahinave. Qeveria e sapoformuar me në krye Turhan Pashë Përmetin, do t’i kundërshtonin lëshimet nga koloneli Tomson dhe i kërkoi Princ Vidit largimin e tij.

Fuqitë e Mëdha, si kompromis hartuan një projekt propozimesh, i cili kalonte caqet e lëshimeve të bëra nga pala shqiptare. Pas shumë bisedimesh do të arrihej të nënshkruhet marrëveshja që njihet në histori si Protokolli i Korfuzit më 17 maj 1914. Kjo marrëveshje u nënshkrua nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, Mehdi Frashëri dhe përfaqësuesit e qeverisë vorio-epirote, Zografos dhe Karapanos. Protokolli përmbante 13 dispozita dhe një dispozitë të veçantë për Himarën. Ky protokoll në përmbajtjen e tij, nuk ndryshonte shumë nga projekt-programi i paraqitur nga përfaqësuesit vorio-epirotë.

Kjo autonomi përfshinte: Emërimin e nëpunësve vendorë grekë, Njohjen e gjuhës greke në administratë dhe arsim, Të drejtën për të ruajtur besimin fetar ortodoks, Një sistem të veçantë të drejtësisë dhe policisë lokale. 

3. Qëndrimi i Fuqive të Mëdha
Fuqitë e Mëdha (Britania, Franca, Rusia, Austro-Hungaria, Italia dhe Gjermania), që luanin një rol thelbësor në çështjen shqiptare, miratuan Marrëveshjen e Korfuzit si një kompromis për të shmangur përshkallëzimin e konfliktit në Jug. Ata e panë këtë marrëveshje si një mjet për të ruajtur integritetin territorial të Shqipërisë pa e provokuar Greqinë në një konflikt të hapur.

• Britania dhe Franca mbështetën marrëveshjen si pjesë e politikës së tyre për ruajtjen e status quo-së në Ballkan.
• Rusia, mbrojtëse e ortodoksisë dhe e interesave greke në rajon, ishte e prirur të favorizonte autonominë greke, por brenda kornizës shqiptare.
• Italia dhe Austro-Hungaria, që kishin interesa të forta në Shqipëri, e pranuan marrëveshjen me rezerva, por shpresonin se do të dështonte në praktikë, gjë që realisht ndodhi.

Në këtë studim kemi përfshirë edhe një qëndrim italian dhe francez mbi këtë marrëveshje që nxjerrin qartë në dukje interesat aneksioniste greke që vazhdojnë edhe sot.

4. Marrëveshja ose Protokolli i Korfuzit
Kjo situatë nuk mund të vazhdonte. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, i përbërë nga delegatë të gjashtë Fuqive të Mëdha, të cilat që në fillim kishin tentuar me mjetet joefektive në dispozicion të tyre të rivendosnin rendin, më në fund arritën një armëpushim nga Qeveria e Përkohshme e Epirit të Veriut. 

Për të shmangur rifillimin e armiqësive, ata e konsideruan veten të detyruar të përmbushnin sa më shumë të ishte e mundur pikëpamjet e popullsive epirote në lidhje me vendbanimet e veçanta që ata kërkonin, si dhe ato të Qeverisë Shqiptare. Duke marrë më parë autorizim nga Qeveritë që përfaqësonin, ata ftuan Kristaqi-Zografos dhe Karapanos në një Konferencë në Korfuz me këtë qëllim, ku u arritën disa vendbanime të veçanta në lidhje me territoret e Provincave të Korçës dhe Gjirokastrës. 

Duke rezervuar të drejtën e Qeverisë Shqiptare për të emëruar dhe shkarkuar guvernatorët dhe zyrtarët e lartë të këtyre provincave, në marrëveshje me Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, kjo zgjidhje i dha Epirit të Veriut një statut të veçantë që pothuajse arrinte në autonomi lokale. Megjithatë ekzekutimi dhe zbatimi i këtyre dispozitave u vunë nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Lufta Botërore i pengoi Fuqitë e Mëdha të jepnin pëlqimin e tyre formal për këto dispozita, të cilat u hartuan më 17 maj 1914. Është mirë të theksohet se Konferenca e Korfuzit kishte arritur vendimet e saj vetëm me miratimin e plotë të Princit të Wied, bazuar në një vendim të Këshillit të Ministrave, dhe se Shqipëria përfaqësohej nga një delegat i cili, me nënshkrimin e tij, miratoi vendimet në fjalë. 

Prandaj, rrjedh se Qeveria Shqiptare, si dhe Fuqitë e Mëdha, pranuan se Epiri i Veriut kishte të drejtë për një qeveri të veçantë që do ta vendoste atë në një pozicion të privilegjuar në lidhje me pjesën tjetër të vendit. Së fundmi, mund të shtohet se, për t’u lejuar myslimanëve që emigruan pas persekutimeve të vitit 1914 të ktheheshin në shtëpitë e tyre dhe për t’i mbrojtur ata nga çdo agresion i mëtejshëm, Fuqitë e Antantës i kërkuan Greqisë të ripushtonte rajonet që ajo ishte thirrur të largohej pas përcaktimit të kufirit greko-shqiptar në vitin 1913.

5. Rezervat italiane në lidhje me Epirin e Veriut
“Pikëpamja e Delegacionit Italian mbi çështjen e pretendimeve greke në Shqipëri, siç u konstitutua në vitin 1913, është se kufijtë e vendosur nga Protokolli i Firences duhet të respektohen për arsyet e mëposhtme: 

1. Distrikti është i banuar nga një shumicë shqiptare, si racore ashtu edhe gjuhësore, siç u vërtetua nga Komisioni Ndërkombëtar i emëruar në vitin 1913 për të verifikuar në vend aspektin etnik të këtyre provincave. 

2. Statistikat e ofruara nga Delegacioni Italian vërtetojnë se krahasimi midis myslimanëve dhe të krishterëve është në favor të së parëve, nëse merren parasysh emigrantët, të cilët u larguan nga vendi si rezultat i trazirave të vitit 1914, dhe një numër i madh i të cilëve do të kthehen sapo të vendoset një qeveri e drejtë. Për më tepër, një pjesë e madhe e popullsisë së krishterë është shqiptare në ndjenjën kombëtare, siç mund të shihet nga formimi i shoqërive shqiptare jashtë vendit. 

3. Ngjarjet e vitit 1914 nuk mund të merren si një zbulim i vullnetit popullor në favor të dëshirave greke për arsyet e deklaruara tashmë në Komision dhe të regjistruara në procesverbalet. Nga ana tjetër, një argument kundër aneksimit nga Greqia mund të gjendet në mizoritë e kryera në të njëjtën kohë kundër atyre banorëve – myslimanë ose jo – që ishin me ndjenja shqiptare. 

4. Shqiptarët në disa raste kanë provuar përkushtimin e tyre ndaj idesë kombëtare dhe ndaj gjuhës së tyre me anë të kryengritjeve kundër autoriteteve osmane, me qëllim fitimin e autonomisë në ato ndarje administrative brenda të cilave ata zotëronin shumicën. 

5. Dallimet fetare në këtë vend nuk çojnë në mosmarrëveshje nga pikëpamja kombëtare. Kjo mund të shihet si në Shqipërinë Veriore ashtu edhe në atë Jugore, ku myslimanët janë të përzier me katolikë dhe ortodoksë. Propaganda që vjen nga jashtë mbështetet shumë dobët nga rivaliteti lokal që është i pashmangshëm midis të gjitha racave. 

6. Pjesa më e madhe e pronës tokësore është në duart e myslimanëve shqiptarë. 

7. Jeta ekonomike e vendit do të prishej plotësisht nëse do të privohej nga qendrat e saj, përkatësisht nga qytetet kryesore të këtij rrethi. Argumenti kulturor nuk mund të ngrihet kundër Shqipërisë, sepse administrata osmane nuk u ka lejuar kurrë shqiptarëve institucionet e tyre arsimore.

8. Ky ishte një nga privilegjet që Patriarkana Greke në Kostandinopojë e ruante me shumë xhelozi, siç mund të shihet nga përpjekjet e shteteve të tjera ballkanike për t’u çliruar nga propaganda arsimore greke. 

9. As refuzimi i trashëgimive nuk është një provë e vlefshme e ndjenjës kombëtare. Kjo ishte një nga masat e miratuara nga autoritetet kishtare ortodokse greke me qëllim parandalimin e themelimit të shkollave shqipe në këto rrethe. 

10. Nga dokumentet diplomatike që lidhen me Konferencën e Ambasadorëve në Berlin në vitin 1880, duket se Qeveria Greke vendosi më pas si kufi racor për pretendimet e tyre një vijë që ndryshon shumë pak nga kufiri i Protokollit të Firences. Vija e vizatuar nga Ambasadorët ndoqi rrjedhën e Kalamas. Bazat etnike mbi të cilat u bazua ky vendim janë po aq të vlefshme edhe sot. 

11. Në mbështetje të të gjitha këtyre argumenteve, Delegacioni Italian tërheq vëmendjen për një botim francez. Ministere de la Guerre (Komisioni Gjeografik i Shërbimit Gjeografik të Ushtrisë) nxori në vitin 1915 një broshurë të titulluar “Njoftim mbi Shqipërinë dhe Malin e Zi”, e cila konfirmon pikëpamjen italiane. Një hartë që tregon racat dhe fetë është bashkangjitur [shih hartën nr. 6 në faqen 99], sipas së cilës banorët grekë formojnë vetëm dy grupe të vogla në afërsi të Gjirokastrës dhe Delvinës – gjë që, në fakt, është e vërteta e saktë e çështjes. Rëndësia e kësaj dëshmie nuk mund të mohohet.”

6. Arsyeja Ushtarake. Prezantimi i kapitenit francez i anijes Conz
“Do të doja t’i tregoja Komisionit se arsyet që e shtyjnë Greqinë të pretendojë vijën bregdetare që shtrihet nga Vlora në Korfuz janë ushtarake. Greqia nuk mund të nxitet nga nevojat e emigrimit, as nga arsyet etnike dhe tregtare. Lidhur me emigrimin, nëse Greqia merr territoret që kërkon në Traki, Maqedoni, Azi të Vogël dhe Dodekanez, emigrimi i saj nuk do të përqendrohet në këtë pjesë të vogël të vijës bregdetare që shtrihet nga Vlora në Korfuz. 

Nga pikëpamja etnike, popullsia e të gjithë këtij rajoni, siç munda ta vërej gjatë muajve të gjatë që kalova atje, është tërësisht shqiptare. Këta shqiptarë janë ortodoksë dhe për këtë arsye, ata kanë tendencë t’i konsiderojnë si grekë. Arsyeja e tretë që mund ta kishte përcaktuar Greqinë do të ishte kërkimi i një dalje në det. Megjithatë, një vështrim në konformacionin gjeografik të Greqisë e përjashton këtë hipotezë. Në të vërtetë, ky vend, i cili tashmë ka kaq shumë dalje në det, nuk mund të nxitet nga ideja e krijimit të një tjetre në këtë copë të vogël bregdeti. 

Arsyeja tregtare gjithashtu duhet të hidhet poshtë. Bregu është shumë malor, nuk ka rrugë komunikimi me brendësinë, zona e brendshme nuk është e pasur, nuk ka porte përgjatë bregdetit. Prandaj, kërkimi për një dalje tregtare në këtë pikë shumë të çuditshme krahasuar me Greqinë duhet të hidhet poshtë. 

Kështu, mbete arsyeja ushtarake. Ky është thelbi i çështjes. Korfuzi në fakt ndodhet aq afër bregdetit sa dy hyrjet veriore dhe jugore komandojnë një bazë të madhe në të cilën flota më e fuqishme në botë do të gjente të gjitha lehtësitë e mundshme. Pa u kthyer më tej, mjafton të kujtojmë këtu se, “Nga Raporti (me shtojca) i paraqitur Këshillit Suprem të Aleatëve nga komisioni i ngarkuar me studimin e çështjeve territoriale që kishin të bënin me Greqinë.. Gjatë luftës, përpara se Greqia t’u bashkohej Aleatëve, Kajzeri e kishte bërë Korfuzin një bazë nëndetësesh të fuqishme dhe kur Greqia erdhi me ne, Flota Franceze ishte në gjendje ta përdorte Korfuzin për të ndihmuar Italinë në rast të një beteje detare me austriakët në Adriatik. Që kjo bazë të marrë vlerën e saj të plotë, është e nevojshme të kontrollohen hyrjet dhe daljet, domethënë, kontrolli i detit si në veri ashtu edhe në jug të ishullit. T

ani ky kontroll nuk mund të jetë absolut nëse nuk ka pushtimin e bregdetit. Në vitin 1916 pata nderin të transportoja Princin Aleksandër të Serbisë nga Italia në Korfuz. Kalova nëpër Kanalin e Veriut. Në Korfuz vizitova admiralin francez, mendimin e të cilit jam i lumtur ta kujtoj këtu. “Keni bërë”, më tha ai, “një pakujdesi të madhe duke kaluar nëpër kanalin e veriut sepse, duke mos zotëruar bregdetin e Himarës, ne bëjmë të mos i mbajnë qasjet për në bazë në anën veriore.” 

Vetëm pak muaj pasi u mor kontrolli absolut i hyrjes veriore, në bashkëpunim të ngushtë me aleatët tanë francezë, Italia arriti të pushtonte ushtarakisht Portin e Palermos dhe Sarandën dhe kështu të parandalonte nëndetëset gjermane të strehoheshin në këtë rrugë pa krye që shtrihet përgjatë bregdetit të Vlorës deri në Korfuz. Kur aleatët të mos jenë më në Korfuz, baza do të jetë ende madhështore, por do t’i mungojë diçka për të qenë e plotë. Kjo diçka është bregdeti që Greqia po kërkon sot. Nëse Greqia e merr këtë bregdet që po kërkon, baza e Korfuzit do të bëhet e plotë. Si pasojë, kushtet strategjike në hyrje të Adriatikut do të jenë më të këqija për Italinë sesa para luftës. Kjo është arsyeja pse Italia nuk mund ta injorojë këtë çështje nga një këndvështrim ushtarak. 

Nëse, në fakt, një bazë e fuqishme vendoset në këtë mënyrë në hyrje të Adriatikut, vendi ynë do të duhet të marrë masa paraprake dhe, pikërisht në momentin kur të gjithë po përpiqen të zvogëlojnë armatimet, do të detyrohet të bëjë shpenzime të reja ushtarake. Nëse bregdeti i Vlorës në Korfuz i jepet atij që zotëron Korfuzin, e gjithë kjo do të përfaqësojë një kërcënim. Nëse, përkundrazi, Bregu i Himarës u lihet shqiptarëve, ky zotërim nuk do të përbëjë kërcënim për Greqinë. Interesi ynë nuk është të vendosemi në bregdet, por vetëm të parandalojmë që e njëjta fuqi të zotërojë si Korfuzin ashtu edhe bregdetin që e bën Korfuzin një bazë të fuqishme.”

7. Pasojat dhe dështimi i Marrëveshjes
Marrëveshja nuk u zbatua kurrë plotësisht. Vetëm disa javë pas nënshkrimit të saj, shpërtheu Lufta e Parë Botërore dhe Shqipëria u pushtua nga ushtritë e huaja, ndërsa qeveria e Princ Vidit u rrëzua. Greqia, duke shfrytëzuar situatën, pushtoi ushtarakisht Jugun e Shqipërisë në fund të vitit 1914, duke shpërfillur marrëveshjen dhe duke e trajtuar atë si një bazë për pretendime territoriale. Në vitet pasuese, çështja e “Vorio-Epirit” u përdor nga Greqia si argument për të kërkuar aneksimin e Jugut të Shqipërisë, ndërsa Shqipëria insistonte në anulimin e marrëveshjes si të pavlefshme dhe të imponuar.

8. Vlerësime historike
Menjëherë pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore (korrik 1914), situata në Shqipëri u bë e paqëndrueshme dhe pasoi një kaos politik. Kur vendi u bë i ndarë në një numër qeverish rajonale, Princi Wilhem u largua nga vendi në shtator 1914. Më 27 tetor, pas aprovimit nga Fuqitë e Mëdha, ushtria greke u fut përsëri në Epirin e Veriut. Qeveria e Përkohshme e Epirit të Veriut zyrtarisht pushoi së ekzistuari, duke deklaruar se ajo kishte përmbushur objektivat e saj. Rajoni de facto i është aneksuar Greqisë deri në gjysmën e dytë të vitit 1916,, kur trupat italiane dëbuar ushtrinë greke nga zona. 

 9. Periudha ndërluftarake dhe anulimi i Protokollit
Në vitin 1921 Protokolli i Korfuzit u anulua gjatë Konferencës së Ambasadorëve dhe Epiri i Veriut iu dha përfundimisht shtetit shqiptar. Sidoqoftë, përpjekjet për të rivendosur një Epir autonome Veriore vazhduan. Më 1921 qeveria shqiptare, gjatë hyrjes së vendit në Lidhjen e Kombeve, u angazhua të mbrojë të drejtat e pakicave brenda territorit të saj, të cilat u ratifikuan nga Parlamenti lokal vitin e ardhshëm. Sidoqoftë, këto të drejta u dhanë brenda një zone shumë më të kufizuar në krahasim me Protokollin, i cili përfshinte vetëm disa fshatra në rajonet e Himarës, Gjirokastrës dhe Sarandës, dhe asnjë nga qytetet kryesore. Shumë historianë e shohin Marrëveshjen e Korfuzit si një përpjekje të dështuar për kompromis, por njëkohësisht si dëshmi e dobësisë politike dhe diplomatike të shtetit shqiptar në atë kohë. Ajo u nënshkrua në kushte presioni dhe mungese përkrahjeje të brendshme. Megjithatë, fakti që ajo u njoh nga Fuqitë e Mëdha si një zgjidhje e përkohshme, tregon se ata ishin më shumë të interesuar për stabilitetin rajonal sesa për të drejtën kombëtare të shqiptarëve.

10. Konkluzion
Marrëveshja e Korfuzit është një nga dokumentet më të diskutueshme të historisë së marrëdhënieve shqiptaro-greke. Ajo ilustron dilemat mes autonomisë kulturore dhe integritetit shtetëror, mes presioneve ndërkombëtare dhe aspiratave kombëtare. Pavarësisht se nuk u zbatua, ajo u përdor si kartë politike nga pala greke për dekada dhe vazhdon të ketë jehonë në debatet rreth të drejtave të minoriteteve dhe kufijve historikë.

Në fund të ditës, qëndrimi i Fuqive të Mëdha tregon se në Ballkan, kombet e vegjël shpesh ishin objekt loje mes interesave të mëdha, dhe kompromiset e dhimbshme ishin pjesë e mbijetesës së tyre.

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

Në diskursin ndërkombëtar, e sidomos në narrativën politike të Beogradit, shpesh përsëritet pretendimi se “Serbia e ka humbur Kosovën”. Ky është një manipulim i qëllimshëm, një gënjeshtër historike dhe politike që synon ta paraqesë Kosovën si pronë të ligjshme serbe – gjoja të grabitur padrejtësisht. Në të vërtetë, Kosova nuk ka qenë kurrë pjesë e Serbisë në kuptimin juridik, por një territor i pushtuar përmes dhunës dhe i mbajtur me represion për më shumë se një shekull.

I. Pushtimi i Kosovës më 1912: fundi i sundimit osman, jo fillimi i të drejtës serbe

Në tetor të vitit 1912, ushtria e Mbretërisë së Serbisë pushtoi Kosovën – atëherë ende pjesë e Perandorisë Osmane – pa asnjë bazë ligjore ndërkombëtare që do t’i garantonte asaj sovranitet mbi këtë territor. Raportet ndërkombëtare të kohës, si ai i Komisionit të Carnegie-s (1913), dëshmojnë krime masive ndaj popullsisë shqiptare: masakra, dëbime, djegie dhe grabitje.

Ky pushtim ushtarak, si çdo formë tjetër kolonializmi, nuk krijon të drejtë sovrane. Serbia nuk fitoi asnjëherë legjitimitet mbi Kosovën, por vetëm kontroll të imponuar me forcë.

II. Politika e kolonizimit dhe serbizimit (1912–1941)

Pas pushtimit, Serbia dhe më pas Mbretëria e Jugosllavisë zhvilluan një politikë të planifikuar të kolonizimit me serbë e malazezë, në përpjekje për të ndryshuar strukturën demografike të Kosovës. Ligjet për kolonizim (1920–1939) shpërndanë prona shqiptare te kolonët sllavë, duke ndjekur një strategji të qartë etnospastrimi. Shkollat shqipe u mbyllën, gjuha dhe kultura shqiptare u shtypën, ndërsa mijëra shqiptarë u dëbuan drejt Turqisë.

Kjo ishte një dhunë sistematike dhe e qëllimshme – një përpjekje për ta bërë Kosovën “tokë serbe” përmes zhdukjes së shqiptarëve si element përbërës.

III. Kosova në Jugosllavi: autonomi kushtetuese, jo pjesë “natyrore” e Serbisë

Pas Luftës së Dytë Botërore, Kosova u përfshi në Federatën Jugosllave si krahinë autonome formalisht brenda Serbisë, por me status të veçantë kushtetues, që kulmoi me Kushtetutën e vitit 1974. Ajo kishte institucione vetëqeverisëse, përfaqësim federal dhe kompetenca të barasvlershme me republikat tjera.

Vetëm në vitin 1989, me ardhjen e Sllobodan Millosheviqit, Serbia suprimoi këtë autonomi përmes dhunës – një grusht kushtetues i shoqëruar me dërgimin e ushtrisë në Kuvendin e Kosovës dhe shuarjen e institucioneve shqiptare. Ky akt ishte i pavlefshëm juridikisht dhe u kundërshtua nga shqiptarët me krijimin e institucioneve paralele, duke dëshmuar se Kosova as atëherë nuk ishte pjesë e Serbisë, por një entitet që rezistonte ndaj kolonizimit të brendshëm.

IV. Lufta 1998–1999 dhe ndërhyrja e NATO-s: fundi i sundimit kolonial serb

Në fund të viteve ’90, Serbia intensifikoi represionin ndaj shqiptarëve. Mbi 13 mijë civilë u vranë, qindra mijëra u dëbuan dhe u kryen dhjetëra masakra – nga Prekazi e deri në Krushë, Mejë e Reçak. Këto krime tregojnë se Serbia nuk ushtronte autoritet sovran, por sundim me anë të terrorit.

Ndërhyrja e NATO-s në mars 1999, e bazuar në parimet e së drejtës ndërkombëtare humanitare, dëshmoi refuzimin ndërkombëtar të sundimit serb mbi Kosovën dhe hapi rrugën për çlirimin dhe ndërtimin e institucioneve të reja.

V. Pavarësia e vitit 2008 dhe opinioni i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë

Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli pavarësinë përmes një procesi të mbikëqyrur ndërkombëtarisht. Në vitin 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë konstatoi se kjo shpallje nuk shkelte asnjë normë të së drejtës ndërkombëtare. Pra, bota u bind: Kosova nuk është “ndarë” nga Serbia, por është çliruar nga një pushtues.

VI. Narrativa serbe: manipulim për qëllime diplomatike

Serbia ka ndërtuar një narrativë të qëllimshme, ku paraqitet si viktimë që “e humbi Kosovën” për shkak të ndërhyrjes së jashtme. Ky narrativ përdoret në të gjitha frontet – në dialogun me BE-në, në raportet me Rusinë e Kinën dhe në përpjekjet për të penguar anëtarësimin e Kosovës në organizata ndërkombëtare.

Por kjo gjuhë nuk bazohet në fakte juridike, as në realitetin historik. Ajo synon të mbulojë krimet dhe të legjitimojë pretendime që kurrë nuk kanë ekzistuar.

VII. Rreziku i pranimtarisë së kësaj narrative

Përdorimi i shprehjes “Serbia e ka humbur Kosovën” është i dëmshëm dhe i rrezikshëm, sepse:

-e shndërron çlirimin e Kosovës në një kontestim territorial;-

relativizon luftën për liri dhe sakrificën e popullit shqiptar;-

inkurajon Serbinë të vazhdojë politikën mohimit dhe pengimit diplomatik.

Ky është një fyerje për viktimat, për UÇK-në, për ndihmën ndërkombëtare dhe për vetë parimet mbi të cilat është ndërtuar shtetësia e Kosovës.

VIII. Çfarë duhet të bëjë Kosova?

Kosova duhet të ndërtojë dhe artikulojë me vendosmëri një kundër-narrativë mbi tre shtylla:

1. E vërteta historike – duke risjellë raportet dhe faktet mbi pushtimin dhe represionin (1912–1999);
2. E drejta ndërkombëtare – me theks në parimin e vetëvendosjes dhe legjitimitetin e shpalljes së pavarësisë;
3. Gjuha e çlirimit, jo e ndarjes – Kosova nuk është ndarë nga Serbia, por është çliruar nga një sundim kolonial.

Mbyllje: E vërteta si bazë e mbrojtjes së shtetësisë

Shtetësia e Kosovës nuk është një “favor” i dhuruar, por një realitet i fituar me gjak, qëndresë dhe vizion kombëtar. Kosova nuk është “humbje” e Serbisë – sepse Serbia nuk e ka pasur kurrë. Prandaj, çdo përfaqësim ndërkombëtar, çdo deklaratë diplomatike dhe çdo tekst akademik duhet të mbështetet mbi këtë të vërtetë thelbësore.

Të thuash se Serbia “e humbi” Kosovën është njësoj si të thuash se një hajdut ka humbur shtëpinë që kishte zaptuar me dhunë. Jo – shtëpia iu kthye pronarit të saj të ligjshëm.

– Skënderbeu dhe shtabi i tij – Trimi i mirë me shokë shumë

Fotaq Andrea & Dritan Muka

Pjesa II

Në këtë mënyrë, studiuesja amerikane e artit Louise Rice nuk bën gjë tjetër veçse njëjëson figurën e Pirros së Epirit me figurën e Skënderbeut, i bashkëngjit të dyja figurat, duke  përmendur madje edhe fjalët e njohura të Heroit shqiptar në letrën që ky i dërgon dukës së Tarentes kur i shkruan se ai (Skënderbeu) “udhëheq një racë njerëzish që zbresin prej tij”, (domethënë prej Pirros së Epirit). Dhe Rice nxiton të japë shpjegime të mëtejshme, sikur “vetë Skënderbeu ka porositur te armatori i tij përkrenaren me kokën e cjapit (dhisë)”, për të imituar, thotë ajo, përkrenaren e Pirros, që, siç shkruan Plutarku, njihej që larg nga luftëtarët e vet për kreshtën e lartë me brirët e cjapit.”⁸ Po ashtu, këmbëngul ajo, “fakti që të dy ishin mbretër të Epirit, të jashtëzakonshëm në artin e luftës, karakterizuar nga forcë fizike e pamatë, veshur me lavde e nderime, asgjë nuk mund të ilustrojë më mirë përngjashmërinë e Giorgio Castrioto të quajtur Skënderbe nga turqit me mbretin e lashtë Pirro”. Dhe konkludon: “… duke pasur parasysh tërë këto përngjashmëri e ndërthurje ideore, mbreti i paraqitur nga Stella nuk mund të jetë tjetër veçse Pirroja i Epirit”(!) – (nënvizimet tona). Tek argumenton: “Edhe pse mund të duket e çuditshme që artisti francez e paraqet këtu Pirron me veshje jo klasike, përsëri gjëja është e përligjur në pikturë, po të mbahet parasysh tabloja e Ferdinand Bol e vitit 1656 ku Pirroja mban në krye kurorën e tij mbi një çallmë të praruar” (!)⁹ 

Me një fjalë, Prof. Rice, në këtë rast, e tejkalon idenë e saj të njëjësimit të dy figurave historike, të Pirros dhe Skënderbeut, për të parë tashmë në këtë ilustrim artistik thjesht dhe vetëm Pirron e Lashtësisë! 

(foto 5) Ferdinand Bol: 1. Pirro i Epirit; 2. personazh 

me çallmë.

Një konkluzion ky, siç vumë në dukje, aspak bindës, për të mos thënë për më tepër i gabuar, nëse ajo do kishte njohur edhe më nga afër historinë e Shqipërisë dhe të KryeHeroit të saj.

Nga ana tjetër, tërë shpurën shoqëruese të Pirros (Skënderbeut), ajo e sheh me kapa apo kokore të fantazuara, gjithë ornamente stolish e pendësh, për t’i paraqitur ata sa më ekzotikë e gjysmë-orientalë. “Por fundja, pranon ajo, pikërisht kështu europianët e Perëndimit i përfytyronin shqiptarët”.¹⁰ Dhe me këtë rast, nuk mungon të japë vlerësime historike për shqiptarët, të njohur për soldateskën e tyre mercenare “të egër”, kur mbushën – “të detyruar me forcë” thekson ajo, – radhët e jeniçerëve, apo radhët e kalorësisë së lehtë europiane, të njohur me emrin “stradiotë”, tek i shërbyen ushtrive të Europës me veshjen e tyre krejt të veçantë. 

E detyruar kështu – falë elementëve përcaktues dhe dëshmues të vetë veprës së J. Stella-s – të “shmangë” njëfarësoj Lashtësinë e Pirros së Epirit, studiuesja Rice i përavitet ndrojazi, do thoshim, jehonës së kohëve post-skënderbegiane, kur fakti historik është se në Europën Perëndimore të shekullit XVI dhe në Turqinë osmane si një superfuqi e kohës u “shfaqën” dhe bënë bujë stradiotët dhe jeniçerët shqiptarë, drejtpërdrejt pasardhës të gardës elitare të Skënderbeut, ata që cilësoheshin në krejt Europën “Fiers comme des Albanais” (Krenarë si shqiptarët), siç është shprehur i pari Jean Marot, shkrimtari frëng i shekullit XV-XVI.¹¹ 

Dhe jo vetëm kaq, por Prof. Rice, në esenë e saj shfaqet e prerë, kategorike, arbitrare në konkluzionin e saj: “Stella, pohon ajo – as më shumë e as më pak -, e ka pikturuar Pirron si një Skënderbe”(!), duke u dhënë madje edhe ushtarëve të tij pamje të orientalizuar si të mercenarëve shqiptarë. Me një fjalë, ajo sikur kërkon të “zbulojë” vetëm identitetin e një protagonisti mbretëror, atë të Pirros së Epirit, për ta shmangur, zbehur apo për të vënë në plan të dytë protagonistin kryesor të veprës, Skënderbeun! Dhe tërë kjo, gjoja me anë të metaforës dyfishe që ajo përdor nëpërmjet termave “kuptimi i kuptimit”. Gjë që e çon edhe më tej, tek mban parasysh qenin e Stella-s në qendër të vizatimit. Ky element – heraldik në vetvete – e nxit prof. Rice të parashtrojë si argument historinë e Pirros dhe të qenit të tij të zgjuar, rrëfyer nga Plutarku dhe Elieni, histori të cilën ajo e jep të plotë në esenë e saj: se si qeni i Pirros arriti të zbulojë vrasësit e të zotit të vet të mëparshëm (!)¹². 

(foto 6). Qeni i Pirros, Qeni i Perëndisë, Qeni në Statutet e Shkodrës.

Po ashtu, ajo mbështetet edhe tek elementi i dytë heraldik i tablosë: shqiponja në qendër të vizatimit, si dhe te shqyta e shatrit, kur nënvizon se edhe vetë Pirroja thërritej nga populli i tij me nofkën “shqipe”. Por pa harruar të nënvizojë nga ana tjetër se shqiponja me dy krerë ishte edhe në flamurin e luftës të Skënderbeut. 

Duke përfunduar, studiuesja amerikane Rice nxjerr në pah edhe dy aspekte të tjera të veçanta:

Së pari, se kardinali Scaglia ishte domini-kan, i njohur si ndëshkues fajtorësh, nga ku emblematika dhe loja e fjalëve “Domini canis” (qeni i Perëndisë – i Zotit të Madh), simbolizuar me qen që mban në gojë një urë zjarri të ndezur flakë, tek shton se edhe “qeni i Pirros njohu dhe ndëshkoi vrasësit e të zotit të tij të mëparshëm, një subjekt më vete në këtë gravurë – vëren Rice -, që i përshtatet një kardinali me profil profesionist”. 

Së dyti, Rice shpjegon rrugën diagonale, apo shiritin e shndritshëm me një mori personazhesh, burra e gra, që ngjiten në qiell, duke supozuar kështu se mund të jetë një devizë e Kolegjit Clementino, ku studion doktoranti i filozofisë që ka porositur vizatimin tek piktori Jacques Stella.

Kësisoj, prof. Louise Rice dekripton sipas mendimit të saj, një për një tërë elementët përbërës të vizatimit të piktorit Stella, për të dhënë “një histori klasike nëpërmjet një morali të virtytshëm”, duke bashkëngjitur te një “protagonist pagan” (Pirroja i Epirit) një kampion modern të Katolicizmit (Skënderbeun) dhe për ta pajisur tërë skenën me nënkuptime ngadhënjyese fetare. “Kujtojmë, thekson prof. Rice, se subjekti kryesor i vizatimit të Jacques Stella-s nuk është, në fund të fundit, mbreti Pirro dhe qeni i tij, por se subjekti kryesor është shenjuesi abstrakt i personit që nderohet nëpërmjet emblemës së tij – pra kardinali Desiderio Scaglia.” Një përfundim ky, të cilin ne, nga ana jonë, e marrim me rezerva në raportin abstraktja/konkretja: sepse, referenti fizik e konkret, pika apo strumbullari ku konvergojnë shumica e elementëve kompozicionalë është personazhi i lavdishëm shqiptar Skënderbe në një çast të duhur historik. Në fund të fundit, kujt i përkushtohet vepra është referenti formal apo abstrakt, njëra anë e medaljes, e shprehur me elementët e vet heraldikë; por ana tjetër e medaljes është, siç theksuam, referenti konkret, apo vetë përmbajtja e veprës në qëllimin themelor të saj: të shfaqë Skënderbeun shqiptar si një personazh të fuqishëm historik. Këtu qëndron edhe fuqia artistike e piktorit frëng Jacques Stella për të kombinuar, ndërthurur dhe pasqyruar tërë elementët kompozicionalë të veprës në një kontekst historik të paracaktuar qartë e të paramenduar më së miri.

Le të ndalemi, paksa përmbledhazi, edhe në studimin e dytë kushtuar kësaj vepre artistike të francezit Jacques Stella. Është fjala konkretisht për studimin që ka bërë Dr. Sylvain Kerspern – i cili, që në mars 2016, domethënë disa vjet përpara studimit të prof. Louise Rice, iu referua fillimisht kësaj vepre bazuar te katalogët ekspozues të Sylvain Laveissière – Lyon-Toulouse 2006, dhe të J.P. Thuiller, po më 2006.¹³ Sigurisht, edhe Dr. Kaspern do t’i drejtohej pikësëpari historianëve të artit Senzec dhe Baumgarten për të hulumtuar “drejt pistës hungareze” të interpretimit të tablosë. Por, pas vitit 2021, duke i njohur studiueses amerikane prof. Louise Rice të drejtën e zbulimit të sekretit të veprës së Stella-s nëpërmjet përkrenares së Skënderbeut, ai iu rikthye kohët e fundit për të dytën herë këtij vizatimi për të parë tashmë mjaft elementë të rinj përbërës të kompozimit.¹⁴ 

Në këtë mënyrë, ai e nuancon njëfarësoj konkluzionin e Prof. Rice, e cila sheh në mënyrë të prerë si personazh kryesor të tablosë vetëm Pirron e Epirit. Jo vetëm që ai do të ndalet më gjerësisht te figura historike e Skënderbeut tonë, por mbi të gjitha do t’i referohet ilustrimeve të njohura gravuriale të J. Amman (botuar më 1578), ku shfaqen tiparet e KryeHeroit shqiptar dhe veshja e tij karakteristike.¹⁵ E megjithatë, Karspern e mbështet prof. Rice kur thekson se “Është mëse e sigurt se rrëshqitja drejt luftëtarit antik (Pirros) do ketë bërë të mundur që historianes së artit [Louise Rice] t’i çelet rruga për të zgjidhur enigmën e subjektit lidhur me legjendën”. 

Kësisoj, edhe Dr. Kerspern i përmbahet në njëfarë mënyre dualizmit apo binomit “Phyrrus/Scanderbeg”, njëjësimit apo shkrirjes së këtyre dy personazhve historikë dhe sheh tek piktori Jacques Stella “artistin që historizon heraldikën… “Domosdo, theksoi ai, subjekti ka të bëjë me artin e emblemës, por është mjaftueshmërisht i personifikuar e simbolizuar duke i çelur udhën shumë studimeve, kur të gjitha, deri tani kërkonin një përmbajtje narrative, e cila, me sa duket, falë mprehtësisë së Louise Rice, po arrin të shfaq dukshëm kuptimin e vet metaforik. Dhe këtu kuptohet, konkludon Kerspern, talenti i pamohueshëm i Stella-s për t’i dhënë formë, nëpërmjet një paraqitjeje të thjeshtë, një mendimi kompleks”.¹⁶

Duke u mbështetur në analizën dhe konkluzionet e studiueses amerikane Louise Rice dhe duke vlerësuar kontributin e saj të rëndësishëm në identifikimin e figurës së Skënderbeut paraqitur në qendër të gravurës së piktorit Jacques Stella, ne, nga ana jonë, të bindur që kemi të bëjmë drejtpërdrejt dhe vetëm me figurën e Heroit kombëtar shqiptar, e shohim të arsyeshme të ndalemi në disa elementë të tjerë të veçantë – dhe ende të patrajtuar -, të kësaj vepre artistike, duke i parë tërë elementët të lidhur organikisht mes tyre, me përmbajtje thellësisht shqiptare dhe aspak “metaforike”, “alegorike” apo thjesht “analogjike”, kur kemi parasysh mbi të gjitha të dhënat e shkencës së albanologjisë dhe më konkretisht të skënderbegologjisë.

Po ashtu, mbi bazën e katalogimit kronologjik që ne i kemi bërë ikonografisë skanderbegiane, sidomos asaj të periudhës klasike të shekujve XV-XVII, por edhe më tej deri në shekullin XX, vëmë re se tabloja kompozicionale e piktorit Stella përbën një pikënisje dhe burim prurjesh të reja me mjaft interes lidhur me paraqitjen e figurës së Skënderbeut në një kuadër tashmë mjaft natyror e të natyrshëm, përtej pozicionit klasik të portretit, tek e shohim Heroin tonë kombëtar të rrethuar nga shpura e tij kalorsiake, apo më konkretisht nga shtabi i tij udhëheqës. Andaj guxojmë ta emërtojmë këtë vepër ilustruese “Skënderbeu me shtabin drejtues – Trimi i mirë me shokë shumë”, në idenë madhore “bashkimi bën fuqinë”. 

Të ndërgjegjshëm që tabloja na shfaqet në disa rrafshe të mbishtresëzuara, me elementë të shumtë kompozicionalë, theksojmë se ky ilustrim përbën – para së gjithash dhe për vetë kohën kur është realizuar – një risi apo një prurje artistike me rëndësi të veçantë madhore në ikonografinë kastriotine, dhe konkretisht për këto arsye:

Së pari, kemi të drejtë të pohojmë me plot gojën se tematika e përzgjedhur në këtë kompozim grafik të J. Stella-s është kryekëput shqiptare, aspak hungareze, polake a tjetër, aspak aluzive. Djali, apo “shatri” siç është cilësuar, që qëndron në krah të Skënderbeut, nuk është tjetër veçse djali i vetë KryeHeroit shqiptar, është Gjon Kastrioti II rreth moshës 11-12-vjeçare, qytetar nderi i Republikës së Venedikut. 

(foto 7) J. Stella,  Gjon Kastrioti II në moshën 11-12 vjeçare. Skënderbeu rrethuar nga Shtabi i tij ushtarak.

Rrjedhimisht, për nga vetë mosha e djaloshit (lindur më 1456), piktori Stella shfaq përafërsisht periudhën kohore 1467-1468, apo, të themi, vitin e fundit të jetës së Skënderbeut. Ndalet posaçërisht në këtë periudhë historike për ta veshur me lavdi Gjergj Kastriotin, duke rikujtuar e rikurorëzuar kësisoj Bëmën e tij heroike, kur për një çerek shekulli me radhë ai luftoi pareshtur hordhitë osmane, ushtri të tëra mbi 100 mijë vetëshe udhëhequr nga dy sulltanë, Murati II dhe Mehmeti II, të cilët i theu me dorë të hekurt. Jacques Stella, për mendimin tonë, ngre fuqishëm në piedestal Heroin Kombëtar Shqiptar cilësuar “Atlet i Krishtit”, “Mbrojtës i Europës”, që do komandonte madje edhe kryqëzatën e krishterë kundër Turqisë osmane, superfuqisë së kohës, e cila prej dekadash, po kërcënonte Europën mbarë. Thelbi i përmbajtjes së këtij kompozimi është kësisoj lavdia skanderbegiane, jeta dhe vepra e Heroit shqiptar si shembull frymëzimi i qëndresës së krishterë ndaj Turqisë ekspansioniste të fillimit të shekullit XVII, e cila, përherë e më shumë vazhdonte agresivitetin e vet ndaj Perëndimit, duke shënjestruar qendën e Europës, Vienën¹⁷.

Së dyti, nëse piktori Stella vendos në krahun e djathë të Skënderbeut djalin e tij, nuk kemi të bëjmë këtu me një rastësi: djaloshi kastriotin shfaqet si një element i ri, që simbolikisht përfaqëson të ardhmen dhe vazhdimësinë e Bëmës së t’Et. Dhe jo më kot Stella i vë në duar armët e kohës, shqytën dhe shtizën sëpatë, në idenë se të tërë, të rritur e të vegjël janë të armatosur, janë të bashkuar si një trup. Po ashtu, shohim që djaloshi me leshra të gjata mban në qafë një gjerdan me rruzuj (ndoshta ari a argjendi), dhe në krye jo kapë, por një biçim kurore metalike, dy elementë këto që dëshmojnë njëfarësoj për origjinën e tij princërore dhe aspak të një “shatri” të thjeshtë, siç u ka pëlqyer studiuesve të kësaj vepre. 

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Pjesa II

Përcaktim i drejtimit të goditjes kryesore

Forcat kryengritëse përcaktuan drejtimin e goditjes kryesore, përqëndruan forcat e mjetet e shumta në këto drejtime dhe në pika të caktuara, dhe pse ishin inferiore në raportin e forcave, arritën të krijojnë epërsie ose të zbusin raportin e forcave. Kryengritja e gusht-shtatorit e 1920-s e bërë nga populli i Dibrës kundër pushtuesit serb luajti një rol të rëndësishëm edukativ dhe mobilizues për periudhat e mëvonshme. Së pari, u rrënjos edhe më tepër te masat e popullit urrejtja për pushtuesin e huaj, i cili e tregoi fytyrën e vërtetë prej shtypësi e vrasësi. Së dyti, u shtua dhe u forcua edhe më shumë ndjenja e patriotizmit të masave të popullit. U forcua dhe u shtua edhe më shumë bashkëpunimi tradicional midis dibranëve dhe kosovarëve në luftë me të njëjtin armik. Së treti, spikati trimëria, guximi deri në vetëmohim dhe heroizmi masiv i malësorëve dibranë që në kushtet e pushtimit, pa marrë parasysh sakrificat në njerëz dhe në ekonomi, u përleshën me një ushtri të rregullt, të armatosur më së miri dhe në numër shumë herë më të madh. Së katërti, u provua dhe një herë aftësia luftarake dhe taktika popullore. Së pesti, u demaskua reaksioni vendas. Së gjashti, u hodhën poshtë akuzat falso të qarqeve të larta të borgjezisë serbe mbi “egërsinë” e dibranëve, të cilët, megjithëse kishin pësuar shumë në kurrizin e tyre, u sollën në mënyrë njerëzore ndaj të plagosurve dhe robërve duke i mjekuar ushqyer e përcjellë deri në destinacion. Së shtati, u bënë përpjekje, sado të kufizuara, për të bashkërenditur veprimtarinë me qarqet politike maqedone që vepronin kundër politikës serbomadhe, për mevetësinë e Maqedonisë. Së fundi, u bë e qartë për elementët e mashtruar, esadistë të Dibrës, se politika e serbëve ndaj Shqipërisë ishte një politikë armiqësore dhe çdo bashkëpunim i mëtejshëm me ta ishte në dëm të interesave kombëtare.

Mësymja në përgjithësi filloi nga rajonet malore dhe u drejtua mbi garnizone dhe qendra të vogla, sipas vendimit të kuvendit, çetat dhe forcat luftarake u nisën në drejtimin e objektivit të mësymjes sikurse ishin përforcimet serbe. Luftëtarët ju afruan objektit në kolona marshimi dhe rreth 2 km pranë objektit të sulmit, ndalonin në vende të maskuara. Këtu pas njohjes me terrenin dhe objektivat, përcaktuan detyrën luftarake për luftim dhe kohën kalimit në sulm me sinjale. Sulmet zakonisht ishin rrethore dhe të vrullshme mbi garnizonin. Brenda ditës luftimet ishin të përfunduara dhe me fitor të forcave kryengritëse.

Mbrojtja zakonisht fillonte kur luftëtarët kishin kapur pozicione të rëndësisë taktike dhe deri operative dhe ishin afër rajoneve të fortifikuara. Mbrojtja e luftëtarëve u karakterizua gjithmonë nga manovra e shpejtë dhe krahëmarrëse. Pikënisja e luftimeve ishte ndeshja në një vijë dhe pozicion të caktuar terreni, ku luftëtarët organizuan mbrojtje, prita dhe kurthe.

Forcat kryengritëse kaluan në mësymje dhe duke realizuar objektivat operativë me metodat taktike, me goditje të njëpasnjëshme, e nga disa drejtime duke shfrytëzuar sistemin e mbrojtjes armike të përbërë nga garnizone të veçuara, me largësi ndërmjet tyre, si dhe përfituar nga karakteri i thyer i terrenit.

Në rezultat të pushtimit të garnizoneve ushtarake fortifikuese kur armiku u përqëndrua, forcat kryengritëse duke e njohur armikun, në forca e mjete dhe në mbrojtjen e fortifikuar, u përqëndruan në mënyrat e sulmit mbi objektet e fortifikuara. Objektivat u arritën duke gërshetuar drejt sulmet e vazhdueshme me karakter shqetësues, raskapitës e demostrativ, me veprime mësymëse të të gjitha çetave në kushtet e luftës frontale për shpërthimin e rajoneve të fortifikuar. Në këtë mënyrë u shmang luftimi pozicional, u përdorën metoda aktive, dinamike që ndikuan në kompesimin në forca e mjete të luftëtarëve, i dhanë luftës karakter vendimtar duke çuar në shpartallimin e armikut superior dhe çlirimin e Peshkopisë dhe të Dibrës.

Realizimi i disa masave të maskimit, si një nga tiparet e artit taktik, bëri që përgatitja e çetave në fshehtësi dhe shpejtësi, të ishte parësore në drejtim. Risi e re ishte kalimi i pengesave, i transheve deh i luftimeve trup me trup. Masa luftarake të marra nga njëra anë, si dhe qëndrimi në pozicione i ushtrisë serbe, e vunë komandën serbe përballë të papriturave duke u bërë faktor i rëndësishëm për suksesin.

Çështja e furnizimit me ushqime e materiale të tjera luftarake ishte një ndër problemet e ndërlikuara që u zgjidhën në luftë e sipër. Duke vlerësuar kushtet e vështira të furnizimit, u përcaktua si e vetmen zgjidhje, mbështetja në forcat e çdo fshtai për çetën e vet. Burim kryesor i furnizimit u bënë fshatrat e Dibrës. Masa e gjërë e fshatarësisë, megjithëse mjaft e varfër vunë në dispozicion të forcave kryengritëse të gjitha sendet e nevojshme ushqimore, blegtorale e bujqësore e siguruan ndihma të konsiderueshme dhe për mjaft materiale të tjera. Burim shumë i rëndësishëm për furnizimi u bë dhe armiku, sidomos për armatim e municion. Sigurimi i armatimit duke ia rrëmbyer armikut në fushën e luftës, ishte një nga objektivat kryesore të planit të komandës së forcave kryengritëse, veçanërisht gjatë fazën e parë të luftës, i cili u realizua me shumë sukses dhe i përmirësoi në mënyrë të ndjeshme kushtet e armatimit të Forcave Kryengritëse gjatë fazës së dytë të luftës.

Taktika e luftimit përdori forma e metoda orgjinale që u mbështetën në traditën e pasur luftarake të popullit dhe që u mbajtën parasysh në format e organizimit ushtarak e shkallën e pajisjes me teknikë luftarake të Forcave Kryengritëse. Forcat Kryengritëse gërshetuan drejt taktikën e luftës në front të rregullt me format e metodat e luftës tradicionale. Taktika u shqua nga aktiviteti, dinamizmi dhe shpirti sulmues. Nëpërmjet goditjeve të befasishme, sulmeve natën, vendosmërisë në luftim, manovrueshmërisë e shfrytëzimit të terrenit, përdorimit me shpirt krijues i mjeteve rrethanore, etj., Forcat Kryengritëse kapërxyen pengesat me tela, shpërthyen pozicionet e fortifikuara dhe zgjidhin detyra të vështira në luftim. U bënë veçori e taktikës sulmet e pandërprera me forca të kufizuara, që nuk i lanë forcat serbe të merrnin frymë, i mbajtën në panik e në tension të vazhdueshëm nervor dhe u siguruan forcave kryengritëse iniciativën. Në Luftën e Dibrës përdorim të gjerë morën veprimet luftarake mësymëse, por në momente të caktuara u përdorën dhe luftimet mbrojtëse. Taktika e luftimeve mbrojtëse u karakterizua gjithashtu nga qëndrueshmëria, aktiviteti, ndërtimi i kurtheve, pritave etj.

Lufta e Dibrës e viteve 1920-1921 tregoi vitalitetin dhe energjinë luftarake të një populli që u ngrit në këmbë për të mbrojtur me gjak lirinë dhe pavarësinë e vet. Kjo luftë u bë një thesar i paçmuar i traditave luftarake të tij, u trashëgua e u ngrit në një shkallë të lartë nga formacionet partizane të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Këto tradita, kjo përvojë duhet të mësohen e të njihen nga ushtarakët e të gjitha strukturat e sigurisë në interes të rritjes së aftësive luftarake e të përdorimit me mjeshtëri në fushën e luftës të formave e metodave të luftimit sa më të gjalla e më të larmishme.