Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

VAJTIMI ME PAGESË TE SHQIPTARET E REKËS SË EPËRME

by

Shkruan: Avzi MUSTAFA/Në zakonet që kanë të bëjnë me vdekjen dhe përcjelljen e të vdekurit ekzistojnë shumë rite, që janë pagane ose parapagane. Një ndër zakonet shumë të vjetra është edhe kur një i vdekur vajtohet me një lloj të kënduari të përvajshëm.

            Vajtimi ka qenë i pranishëm edhe në popuj të ndryshëm, ku disa rite e zakone janë zhdukur ose kanë marrë forma të ndryshme. Sot, përveç ngjashmërive, kanë dhe diferenca, madje diferencat nuk janë ndërmjet popujve, por ato janë dhe brenda një kombi.

Dhimbja për ata që largohen nga jeta shprehet në mënyra të ndryshme. Për shembull, në veri ka pasur vajtime dhe me goditje të kraharorit, çjerrje fytyre, vajtime me britma e rënkime. Gati te të gjithë popujt e Ballkanit ekziston që në lashtësi një traditë e vajtimit, siç thuhet me “argatë”, e cila është përcjellë dhe në ditët tona. Kjo traditë është e njohur te grekët, rumunët, vllahët, turqit, kroatët, malazezët, serbët, maqedonasit e bullgarët, por edhe në disa vende të tjera botës etj.

Është kjo një traditë shumë e moçme, që ekziston edhe te shqiptarët: kur dikush vdes, kërkohet që dikush të vijë e ta vajtojë të vdekurin. Këtë punë e kanë bërë disa gra ose burra, që janë quajtur “vajtoca” e “gjamatar” të paguar.

            Vajtimin ndër shqiptarë në shekujt e fundit e bëjnë vetëm gratë dhe atë vetëm ditën, Këto gra, që e vajtonin të vdekuri, paguheshin qoftë me para ose me natyrë.

Ashtu siç pohon i madhi Eqrem Çabej, dikur nga viset greke kanë ardhur një numër i madh i vajticave me pagesë . Po ashtu edhe në Shqipërinë e Veriut, sidomos në krahinën e Mirditës, janë paguar vajticat, por më të njohura kanë qenë vajtica e rrethit të Peshkopisë dhe të Zajazit të Kërçovës. Edhe sot e kësaj dite mund të dëgjosh shprehjen “kjo duhet të vajtohet me gra Zajazi” ose “të qafsha me gra Zajazi”, sepse ato kanë vajtuar mallëngjyeshëm dhe në polifoni në ditën e tretë të vdekjes .

Duke parë format e tyre të përgjithshme dhe nga struktura e vargjeve dhe të ritmit, ato dëshmojnë se janë ndër llojet ma të vjetra të folklorit tonë. Ashtu siç thonë folkloristët, e vaji me ligje është “improvizime që shpreh dhimbjen e thellë, por edhe jep një pikturë të cilësive të të vdekurit, një portret të plotë, herë-herë fizik e shpirtëror të tij”. .

Në historinë e vajtimit, sipas studiuesve, dallohen pesë periudha. Periudha e parë, që është më e vjetra është ajo ku vajtimi përfshin britma dhe rënkime me zë, që i bënin familjarët e të vdekurit. Faza e dytë është vajtimi në vargje, që ka ecurinë e një ritmi gati ad libitum. Këtë e vajtim e kanë bërë anëtarët e fisit të afërt ose të largët, sidomos gratë e moshuara, por të fisit të vet. Faza e tretë përfshin vajtimin nga një  grua e huaj që posedon aftësi dhe zë të mirë. Vajtimi në këtë fazë merr një karakter të këndimit, duke përdorë “improvizimin që shpreh dhimbje, por që bën edhe një portret, herë fizik e herë psikologjik, të të vdekurit”.  Faza e katërt është faza kur një familje për të vdekurin merr një grua me pagesë, e cila dallohet me aftësi vajtimi, ndërsa vajtimi i saj merr karakter të zanatit. Ajo që e kryen këtë punë, për këtë punë paguhet me natyrë ose me para. Faza e pestë është ajo kur vajtocat janë përkryer me këngët e vajtimit dhe janë provuar në shumë raste për të vdekurit. Në këtë fazë vajtocat janë të fisit ose edhe të largëta. Në shumicën e rasteve ajo është një grua që vajtimin e ka profesion.

Si te shumë popuj të botës, krahas zhvillimit kulturor të përparimit të njerëzimit si dhe nën ndikimin faktorëve socio-ekonomikë, edhe vajtimi kohëve të fundit e ka humbur atë karakter që e kishte dikur, por mbetet vetëm si një moment, që do të kujtohet si “një vdekje e kënduar mirë”.

Një zonë mjaft interesante që i ruan traditat, ritet e zakonet e moçme, kjo për shkak të kushteve natyrore e historike, është vajtimi me pagesë që ruhet në Rekën e.Epërme. Te shqiptarët e Rekës së Epërme, si një zonë e izoluar dhe si një vend ku mallkimi i shenjtë është “kripa huaj”, që do të thotë se njerëzit përveç kurbetit nuk kishin asgjë për mbijetesë, vdekja e një familjari u shkaktonte dhimbje si kudo, por në këtë zonë, përmes vajtimit, kërkohet shfryrje, lehtësim shpirtëror.

Vajtimi tek Shqiptarët e Rekës së Epërme ka rol të veçante socio-ekonomik dhe patriarkalo-religjioz, ku shumë lehtë shpërthen lirizmi. Për nga forma e brendshme është shumë nostalgjik. Kështu vajtimi në këtë zonë e ka ritmin e lirë, ashtu siç thonë vendasit – një dramë e gjallë e të folurit me një tronditje e me theks pikëllues.

Vajtimi për vdekurin, i krijuar ad hoc, vjen nga dhimbja dhe është plot figura të fuqishme, pyetje retorike, ka lirizëm të fjalëve përkëdhelëse, gëlon nga epizmi i mallkimeve, që krijon atmosferë tepër emocionuese, që i trondit të gjithë ose, siç thonë rekasit, “loti del vetë”. Në Rekë gruaja që mbahet mend mban emrin Sarafka nga Niçpuri dhe nëna Selvije nëna e Dilaverit nga fshati Volkovi..

Në këtë trevë në fillim çdo i vdekur është vajtuar me anëtarët e familjes, sidomos gjyshja, nëna ose motra në praninë e grave e të fisit e të fshatit, kurse burrat kanë bërë përgatitjen e të vdekurit dhe sigurimin e ushqimit për të largëtit e farefisit, si dhe sigurimin e rakisë, që është pirë për “shpirt të vdekurit”.

Tek shqiptarët ortodoksë të Rekës së Epërme vajtimin e kryejnë gratë nga fisi i të vdekurit, por edhe një grua e huaj me pagesë në natyrë. Me rastin e vdekjes së ndonjë anëtari të familjes, të gjitha gratë angazhohen që t’i ndihmojnë jo vetëm gratë e familjes, por edhe gratë e tërë fshatit. Nëse familja është ekonomikisht e dobët ose nuk ka burrë shtëpie, të vdekurin e vajton një grua që është e fisit dhe në moshë ose ajo që përgatit ushqim për njerëzit që vinë për ngushëllime.

Në qoftë se familja është e pasur, ata e paguajnë një grua që di “të “rendit”, siç e quajnë rekasit “renditicë”, cila e ka aftësinë e britmës dhe rënkimit, por edhe posedon aftësi të invecionit, si dhe intelegjencë, kulturë dhe muzikalitet. Ajo e fillon vajtimin në formën e një bisede poetike me zë të zgjatur, duke renditur fjalë për të vdekurin sipas moshës e virtyteve të të ndjerit apo të së ndjerës. Vajtim me “renditje” nëpërmjet vargjeve, që i thotë “renditica” që paguhet, shoqërohet nga gratë e fisit, që i ndihmojnë në korr dhe që mund të jenë deri më 20 veta. “Renditica” ulet te koka e të vdekurit, ndërsa gratë e tjera qëndrojnë ulur anës së krahëve të të vdekurit

Nëse i vdekuri vajtohet te varri, vajtojca me pagesë qëndron mbi kokën e të vdekurit ose e ulur në gjunjë para këmbëve të të vdekurit. Vajtoca fillon të rendisë me fjalë të zgjedhura, duke përdor fjale më ton të gjatë e melankolik. Pas disa vargjeve ose një strofe, ajo e ngre zërin dhe pas çdo vargu të tretë ndërhyn korri i grave. Kur vajtojca jep shenjë se gratë që këndojnë në kor duhet të ndalojnë, ato pushojnë. Vajtica rendit fjalë mbi të vdekurin dhe përsëri jep shenjë që të ndërhyjë korri, por tani ndryshon nga vajtimi i mëparshëm – tani pas “renditcës” përsëritet vargu i tretë dhe pas një pushimi shumë të shkurtër, grat në korr e përsërisin dy vargjshin si dhe afërsinë dhe epitetet e të vdekurit si “i miri i nonës”, “punëtori i nonës”, “trimi i nonës”, vëllau i motrës etj. Ky vajtim bëhet në një dhomë të katit të parë të shtëpisë, por edhe në odën e miqve.

Pasi i vdekuri vajtohet ose “rënditet” për disa orë, pastaj i vdekuri dërgohet prej shtëpisë në kishë. Aty çdokush që e merr pjesë, si gratë ashtu edhe burrat, ndezin qirinj, lënë ca para për kishën dhe sipas ardhjes së ngushëlluesve rrinë disa minuta dhe dalin jashtë për të lënë hapësirë për të tjerët. Pasi i kryen prifti të gjitha ritualet religjioze, të vdekurin e dërgojnë në varr. Rrugës prej shtëpisë e deri në kishë dhe prej kishe deri në varrezë vajtojca e vajton të vdekurin, siç thonë rekasit thonë “shum vikatën”.

Të afërmit marrin me vete ndonjë veshje, fotografi, arme ose gjësend që i vdekuri e ka dashur. Vajtoca e fillon vajtimin kur burrat e kapin arkivolin dhe ajo gjatë rrugës vajton duke ecur. Edhe grat e fisit mund të ndërhyjnë në kor, duke e përsëritur jo vetëm vargun e tretë, por strofat e plota. Ky vajtim në popull është i njohur me emrin “Njona renditën, qetra i nditën” ose, siç thonë në Rekë, “Njona e ze, e qetra i ndihin”.

Në bazë të kësaj, mund të konstatojmë se në këtë zonë kemi një dallim nga trevat tjera shqiptare, sepse këtu dallojmë dy lloje vajtimesh me pagesë, si:

  1. Vajtim me renditje “Renditën” (që behet një bisedë me të ndjerin në vargje, i “vajtoh me zo” dhe
  2. Vajtim që është njohur në këtë anë me emrin “vajtoj  gjunjazj” (vajtoj duke ecur)

Varësisht prej gjendjes ekonomike, ndodhë që dikush nuk mund të sigurojë vajtojcë me pagesë. Në atë rast këtë vajtim e bën, ashtu siç thonë vendasit, “mangjarnica” – ajo që i përgatit ushqimet për shpirtin e të vdekurit. Ajo angazhohet dhe nga familjari i jepet ndonjë basmë, peshqir ose diçka tjetër, por patjetër edhe pogaçe. Në të shumtën e rasteve më shumë e bëjnë për “shpirtin e të vdekurit”, por merret vetëm pogaçja, që është traditë e kamotshme e rekasve.

Kur angazhohet “vajtojcë” me pagese dhe ajo vjen nga ndonjë fshat tjetër, ajo së pari merr të dhëna për të vdekurin: fëmijë, djalë, nuse, babë, vëlla, gjysh etj., mbi punën që ka kryer, mbi shkaqet e vdekjes, mbi statusin ekonomik të familjes, mbi karakterin, sjelljen etj. Mbi bazën e këtyre virtyteve vajtojca krijon vargje ose vajton me zë, duke përdor fjalë që e lartësojnë të vdekurin përderisa ka qenë gjallë, vajton për bukurinë, punën e planet e parealizuara etj.

Te vajtimi me të ecur zëri i vajtojcës është i hollë dhe i lartë. Në këtë vajtim po ashtu marrin pjesë gratë që këndojnë në kor. Te ky lloj vajtimi “vajtojrica” vajton pas arkivolit të të ndjerit me zë të lartë kurse gratë e tjera vijnë pas, duke e shoqëruar prej vargut të tretë e deri te dyvargëshi dhe duke e rikënduar pasthirrmën “oe, e kuku.”.

Vajtojcat me pagesë në Rekën e Epërme vajtojnë në mënyra të ndryshme për njerëzit e vdekur. Secila vajtojcë vajton ashtu siç i vijnë në mendje vargjet për secilin të vdekur, ashtu siç e meriton ai sipas statusit social që ka pasur në fshat dhe sipas moshës dhe gjinisë. Në Rekë nuk ka ndonjë skemë për të vajtuar, por ka fraza të rënkimit e të vajtimit që përdoren sipas mundësive dhe situatave. Kur vajton vajtojca e paguar, në të vërtetë ajo improvizion. Ajo që është karakteristike gjatë vajtimit është përdorimi i tri rikëndimeve, të cilat vijnë në mënyrë ndërrueshme kur vajtohet në përgjithësi. Rikëndimi i parë është: “A-o, o-ve! (A-o, o kuku!), i dyti është: “U-o, o kuku!” (U-o, o kuku!) dhe i treti: “I-ho, o ve!” ( I –ho, o kuku!)

            Një shembull për djalin e pagëzuar që ka vdekur:

A gjalo, a-o, o-ve!

            Ty të pagëzonja (zonte nona),

            E të shtinja në kryq,

            I-ho, o –ve!

            E përzinja me fminë

            U-o, o kuku!

                        (Rikëndimi përsërit)

            E të lidhja halis në kallepket

                                    A-o, o-ve!

            E ty të lidhte dada

                        I –ho, o –ve!

            E ty të këndonja!

                        U-o, o –kuku!. .

Te vajtimi në ecje në Rekën e Epërme vajtojca së pari lëshon një britmë, pastaj një ofshamë, një thirrje në formë pashirme dhe më zë të hollë e të lartë për të tërhequr vëmendjen e njerëzve ndaj të ndjerit, por edhe për të krijuar një lidhje psikologjike ndërmjet të vdekurit dhe të gjallëve.

Vajtimi nga vajtojcat me pagesë në këtë zonë fillon me një këndim monoton me më shumë fjalë në fillim e pastaj ngrihet zëri me korin e grave në rreshtin e tretë, por pa e prishur plotësinë organike të kuptimit, si p.sh.:(vajtimi i priftit)

            Ku bone katundarvet,

            Edhe kishvet,

            Edhe isanit?

                                    “A-o, o-kuku”

            Sa mirë vijne në kishë,

            Sa mirë kandonje,

            Sa mirë i zgjonje insanin,

            Sa mirë ti prift na zgjonje!

Ene na mas teje grarendjim,

            Se ke i mirë shum!

                        Ose (vdekjen e një djali)

            A bir kë më bone!

            Si m’u vdore!

            Si nuk pret nona!

Da dale vera,

Ti nuk gjeigjesh ma,

Edhe nuk sheh ma:

Si do dale vera;

E nuk sheh malet si da qelin!

Nuk gjeigjish qyqen

Si da këndojnë!.

Te vajtimi në të ecur, që është një karakteristikë e vetme e kësaj zone, mund të  shihen qartë gjurmët rituale të dramës popullore. Në këtë vajtim shihet edhe baza e tragjedisë në përgjithësi dhe fillet popullore të aktrimit dhe teatrit.

Vajtimi  më  i madh në ditën e vdekjes dhe të varrimit, por mund të vajtohet i vdekuri edhe në ditën e dyzetë, në gjysmë viti, në trevjetorin e vdekjes dhe në ditën e “shpirtrave”.

Vajtimi, si për nga forma, ashtu si për nga struktura e vargjeve dhe ritmi, është ndër llojet ma të vjetra të folklorit tonë. Mirëpo, duke pasur parasysh se vajet janë shumë të lashta, ato sot kanë evoluar.

Vajtimi në Rekën e Epërme, përveç pasqyrës psikologjike, e reflekton edhe tërë filozofinë e malësorëve dhe vlerësimin e vlerave që shprehin ndjenjat njerëzore ndaj babait, vëllait, nënës, motrës e etj.

Siç dihet, te shumë popuj vajtimi është i ndaluar me rastin e vdekjes së ndonjë personi. Ndalesë ka pasur edhe nga kisha, por edhe nga pushtetet. Sidoqoftë, vajtimi ka një rëndësi të madhe për fokloristikën, etnologjinë, letërsinë popullore, historinë e religjionit, por – për fat të keq – është studiuar fare pak.

MAJOR AHMET LEPENICA, KOMANDANT I PËRGJITHSHËM I LUFTËS SË VLORËS MË 1920

by

Të gjith studjuesit dhe historianët janë në një mëndje se Lufta heroike e Vlorës më 1920, vulosi me gjakun e 400 dëshmorëve vendimet e Kongresit të Lushnjes dhe rishpalli Pavarësinë e Shqipërisë të përmbysur, mohuar nga Lufta e Parë Botërore./

Nga Albert Abazaj-Universiteti “Ismail Qemali” Vlore/

Në kuadër të 100 – vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, studiuesi Enver Memishaj – Lepenica botoi monografinë “Major Ahmet Lepenica Komandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare në Luftën e Vlorës, 1920”. Përpara se të diskutonim për librin, i bëmë një intervistë, që na duket se paraqet interes e, për këtë, gjykuam t’i gjejmë vendin e vlefshëm edhe në punimin tonë.

Pyetjes se përse major Ahmet Canaj – Lepenica duhet të zërë vend në historinë e Shqipërisë, studiuesi E. Memishaj i përgjigjegjet se, pëveç kontributeve patriotike të mëparëshme që kishte dhënë, major Ahmet Lepenica ishte dhe një nga 14 burrat e shquar që rishpallën Pavarësinë Kombëtare me LV, 1920, ku major Lepenica ishte komandanti i asaj lufte. Pra vlera dhe rëndësia historike e major Ahmet Lepenicës qëndron pikërisht në faktin se ai udhëhoqi në fitore luftën që vendosi fatin e Shqipërisë. Në libër mbi bazën e dokumentave të shumtë arkivorë, të shtypit, folklorit dhe kujtimeve të bashkëkohësve është përshkruar edhe më tej veprimtaria atdhetare e major Ahmet Lepenicës.

 Ky libër për herë të parë: përshkruan plotësisht Luftën heroike të Vlorës, 1920; zbulon madhështinë e figurës historike të major A. Lepenicës, dhe ja kthen këtë figurë historisë sonë kombëtare; përshkruan të dymbëdhjetë anëtarët e KMK, me në krye Osmën Haxhinë; përshkruan Shtabin e luftës, ushtarakë që udhëhoqën Luftën e Vlorës, ish oficerë të shkëlqyër të Perandorisë si kapiten Qazim Koculi, major Ismail Haki Libohova, major Ismail Haki Kuçi etj dhe jo ashtu siç kanë falsifikuar komunistët se udhëheqësit e luftës ishin fshatarët pa shkollë; evidenton atdhetarë të Vlorës si Osmën Haxhiu, Duro Shaska, Alem Mehmeti etj., të cilët vunë pasurinë e tyre, për luftën, se pa këtë pasuri të agallarëve të Vlorës lufta nuk bëhej; fshatarët vlonjatë dhe tepelenas mbajtën peshën kryesore të luftës, ata bënë luftën të vetëm prej datës 5 deri në 10 qershor 1920 se vetëm pas kësaj datë erdhën ndihma dhe lufta mori karakter kombëtar.

          Nga studimi me kujdes e me objektivitet i monografisë së autorit në fjalë për njërin nga heronjtë e LV, kemi vrejtur se përmendja e shpeshtë e emrit të A. Lepenicës dhe vlerave të tij në çdo faqe libri, të jep përshtypjen hera – herës se vetëm ai ishte kryesori në atë luftë, kur mjaft figura tëtjera qoftë dhe ajo e Qazim Koculit, si Komandant i Përgjithshëm për periudhën më të gjatë të luftës, anashkalohen ose përmenden shkarazi. Na duket subjektiv ky qëndrim, për shkak të origjinës së përbashkët të heroit me autorin dhe ndoshta ky gjykim mund të ketë nevojë për t’u verifikuar edhe nga specialistë më kompetentë, por gjithsesi kjo vrejtje nuk e ul aspak vlerën e librit dhe figurës së heroit Ahmet Lepenica.

Ky libër përfshin një numër të konsiderueshëm dokumentash të kohës mbi jetën dhe veprimtarinë e njërit prej katërmbëdhjetë burrave që rishpallën Pavarësinë Kombëtare në vitin 1920, një personalitet i shquar i historisë së Shqipërisë, një veterani pa njollë, që gjithë jetën ia kushtoi luftrave për liri e pavarësi të Shqipërisë. Personazhe të tillë të fuqishëm si ai i A. Lepenicës kanë qenë pak të njohur sidomos gjatë periudhës së diktaturës. Megjithatë populli i krahinës së Vlorës dhe Labërisë nuk rreshti së ngrituri këngë për bijtë e vet që që i dolën zot në kohët më të zeza. Ai do të këndonte: “Kush e prishi Italinë/ Osmëni me dy Qazimë,/ Bimbash Ahmet Efendinë”. Janë vetëm tre vargje ku jepet një epope e tërë që të trondit: Që Italia u mund (u prish,) që prijësit e asaj lufte ishin Osmën Haxhiu, Qazim Kokoshi, Qazim Koculi dhe natyrisht oficeri i lartë, bimbashi, major Ahmet Lepenica. Pas përmbysjes së diktaturës komuniste mundësitë për studimin e figurave hisorike pak të njohura më parë u bë më e madhe. Tashmë në dispozicion të studiuesve u vu gjithë arkivi me dokumentat historike shqiptare dhe të huaja… për të nxjerrë në dritë të vërtetën historike, të një ngjarjeje, apo të jetës së një njeriu të vetëm…

 Në libër, autori ndalet sidomos te kontributet e A. Canit në mbrojtje të Kongresit të Lushnjes, dhe si Komandant i Përgjithshëm në LV, 1920. Faqe pas faqeje nëpërmjet materialeve dhe dëshmive shikojmë si rritet figura luftëtarit dhe atdhetarit Ahmet Lepenica. Mendojmë që një nga kulmet e veprimtarisë së tij, lavdia e tij, është epopeja legjendare e LV të cilën autori, na i përshkruan me hollësi duke u mbështetur në dokumentat e shumta të kohës. A. Lepenica do të caktohej nga KMK së Vlorës “…si Kumandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare, duke u pështetur në burrërinë dhe në atdhetarësinë tuaj. Ngarkohe me këtë barrë shumë të shenjtë dhe të rëndë…”, fq. 99. Më vonë do ta shohim si Shef të Shtabit të Trupave Kombëtare dhe Komandant të Gjindarmërisë, gjithmonë të angazhuar në atë luftë të shenjtë deri në mbarimin e saj. 

Në librin e E. Memishajt, shikojmë dhe një sërë komandantësh, luftëtarësh e udhëheqësish labër, që drejtuan atë luftë heroike me një nga fuqitë ushtarake më të mëdha të kohës ose si thuhet në këngë “Me një mbret dyzet miljonë”. Autori zbërthen me pjekuri e bën një analizë të hollë për atë luftë titanike dhe, me të drejtë, del në përfundimin:“Patriotët që bënë Kongresin e Lushnjës dhe Luftën e Vlorës, rishpallën edhe një herë Pavarësinë Kombëtare dhe bënë të mundur që më 17 dhjetor 1920, Lidhja e Kombeve ta njihte Shqipërinë me kufijtë që ka sot.” fq. 206. Nëse nuk do të zhvillohej ajo luftë e madhe, e pakrahasueshme dhe e papërsëritëshme nga mënyra dhe koha që u zhvillua, Shqipëria ndoshta nuk do të ishte kjo që kemi sot por gjysma e saj, por edhe mund tu ishte dhuruar andej – këndej italianëve, grekëve e serbëve.

Për LV, At Shtjefën Gjeçovi do të shprehej: “Në luftë të Vlonës luftoj besa e trimnija kundra fuqijet e dijet… Filluen luftën të pështetun në shpresë të ndihmës së Perëndisë e të bashkimit vëllazëror, e patën sosë a me mbetë të gjithë në lam të luftës ose me shpërthye dyert e hekurta e ledhet e çelikta të armiqve.. Hytë ngathnjyes në Vlonë në atë Vlonë kreshnike e cila kurdoherë e ka pas dëftye veten se ndër deje i vlon gjaku fjesht shqiptar”. Shtjefën Gjeçovi, gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, Vlorë, dt. 21 – 28. 10. 1920.

Studiuesi Gëzim Zilja mendon se, qëndrimi i autorit lidhur me vlerësimet e Ago Agajt dhe sidomos Eqerem Bej Vlorës ndaj figurës së Ahmet Lepenicës mund të ishte më i qetë dhe objektiv, pavarësisht, që sipas tij, “Eqerem bej Vlora, sikundër ka derdhur vrer, mashtrime, poshtërime e denigrime ndaj të gjithë bashkëqytetarëve të tij, heronj të Vlorë… ashtu shpif e mashtron edhe për Ahmet Lepenicën….” f. 300

Me pasurinë e dokumentave, provave dhe fakteve, A. Lepenica, portretizohet e jepet si një apostull i shqiptarizmës, i mbuluar nga mjegulla e kohës padrejtësisht. Mendojmë se është e vlefshme të sjellim në këtë punim edhe një përmbledhje nga kumtesa jonë, mbajtur në veprimtari shkencore për diskutimin e librit në fjalë[1]: Libri “Major Ahmet Lepenica Komandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare, në Luftën e Vlorës, 1920” është një monografi serioze historiko – folklorike, është një libër me dritë për profilin e një veterani kombëtar pa njollë. Në këtë libër jepet rruga e jetës kombëtare e major A. Lepenicës sipas kriterit kronologjik, që më 1920 – n shkëlqeu si Komandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare dhe, me Luftën e Vlorës, gremisën në det Perandorinë e Re Romake, që u vërsul si grabitqare nga Apeninet, por u tërhoq pa lavdi. Për këtë material që po paraqes, kam tri pika referimi: 1- Luftën e Vlorës, si ngjarje e ndodhur historike, 2 – A. Lepenicën, si një figurë që peshoi në këtë luftë dhe 3 – E. Memishën, si autor i monografisë për Epopenë e çlirimit të trojeve tona me komandantin e saj ushtarak Ahmet Canin, që populli në respekt të veprës së tij e thirri Ahmet Lepenica, kurse miqtë e lartë dhe Paria e vendit e folën Ahmet Labi.

1- Nga “Historia e Shqipërisë” vëll.2, Tiranë, 1965, LV trajtohet në mënyrë të përgjithshme, sintetike dhe vlerësohet për fitoren dhe entuziazmin që ndezi ndër shqiptarët e Lirisë; përmenden edhe emrat e Osman Haxhiut, Qazim Koculit, Ahmet Lepenicës si dhe emri i Selam Musait. Përmenden, nuk mohohen, por tepër thatë, si të qe një nga ato njoftimet e zakonshme të ATSH, që ajo jep rëndom, për rutinë pune. Më tej heshje apo më keq degradim i vlerave të mirëfillta e të vërteta historike. Në Erën e Re Shqiptare (mbas vitit 1990 deri më sot), LV, ka gjetur mirëkuptimin e të gjithë palëve: të politikanëve, qytetarëve dhe historianëve dhe është trajtuar realisht, duke e vlerëuar si një ngjarje që vendosi fatet e Shqipërisë në shek. XX. Në këtë libër LV jepet e shtrirë në gjerësi dhe në thellësi, ashtu siç ka ndodhur dhe mbetet në kujtesën e Kombit: Rishpallje e Pavarësisë Kombëtare, Pavarësia Konkrete e Shqipërisë. Komentet e tepërta janë ujëra që s’duhen.

2-…Me figurën e A. Lepenicës, autori ka kohë të gjatë që është angazhuar. Qysh para 30 vjetësh ai ka botuar artikuj në gazeta të ndryshme lokale e kombëtare në Shqipëri kushtuar patriotit lepeniciot me arsim të lartë ushtarak, i cili udhëhoqi me zotësi beteja që konkluduan me çlirimin e Vlorës e krahinave të saj më 1920 – n e lavdishme. Edhe ky libër për komandatin ushtarak të Njëzetës është produkt i dashurisë për vendlindjen që ka autori, trashëguar edhe gjenetikisht, respekt konkret ndaj Lepenicës, Mesaplikut, Labërisë dhe gjithë Shqipërisë. Ky libër nxjerr në pah edhe një herë fuqishëm vlerat shkrimore e botuese të autorit dhe është, për mendimin tim, vula e përkushtimit të një studiuesi për çështjen e Atdheut dhe ndaj trimërisë e heroizmit të një ushtaraku, të cilat A. Lepenica i kishte natyrshëm virtyte e cilësi të ushqyera në vatrën familjare të Esma e Islam Canit, qysh më 1872, kur leu. Nëpërmjet këtij punimi dëshiroj të evidentoj se janë botuar shumë libra për LV e trimat e saj, nga Ago Agaj, Gani Iljazi (Habazaj), prof. Muin Çami, prof. Viron Koka e Sazan Xhelo, prof. Bardhosh Gaçe, apo edhe nga firma të tjera më minore në historiografi, sidomos për personazhe konkretë të kësaj epopeje.

Përse e vlerësojmë këtë libër, që autori i dhuron 100 vjetorit të Pavarësisë? Së pari, është angazhim shumë dimensional që autori bën për herë të parë në kushtim të një vigani të LV dhe jo vetëm të kësaj ngjarjeje kombëtare. Së dyti, është jetëshkrim i plotë i rrugës kombëtare të major A. Lepenicës, i pari, siç thashë dhe i vetmi, që besoj se nuk mund të ketë një të dytë kaq të plotësuar. Së treti, vërej një harmonizim të organizuar siç duhet të trashëgimisë historike me trashëgimin kulturor dhe me ato tufa lulesh folklorike, që autori përzgjodhi në këtë monografi me njësitë folklorike nga epika historike kushtuar A. Islamit (Lepenicës). Në këtë këndvështrim dalloj vëmendjen ndaj trashëgimisë historike, që autori njeh më mirë. Në këtë libër, pas një leximi të kujdeshshëm dhe gjatë studimit të monografisë, vërej transparencën dhe turbullësirën si raport ndaj çështjes së LV, udhëheqësve dhe luftëtarëve të saj, që autori e ka trajtuar me koherencë e guxim intelektual, duke u matur edhe me “deshtë përçorë” të historiografisë shqiptare apo me figura të njohura, që kanë lënë gjurmë në kulturën tonë, por që, sipas autorit, kanë qëndrime të pasakta, të njëanëshme dhe zbehin ndriçimin vigan të LV dhe trimave çlirimtarë. Ky libër…na shëron edhe kombëtarisht, sepse kirurgu historiko – folklorik, E. Memishaj vlerëson kriteret shkencore të botimit, sidomos dy elementët e domosdoshëm për një botim biografik: 1 – dokumentin historik dhe 2 – dëshminë historike, duke i dhënë përparësi, normalisht, dokumentit historik.

Kemi kuptuar qëndrimin e shëndetshëm kritik të autorit për vështrimin dhe shkrimin koherent të kësaj lufte të drejtë, e cila synonte shporrjen e kolonizatorëve nga trojet shqiptare të pushtuara; po ashtu edhe vlerësimin e tij që i bën luftës së luftëtarëve të trojeve autoktone. L V ka patur formacione të rregullta, të organizuara me çeta, me gjerësi e shkallëzim luftimi dhe me vertikalitet korrekt drejtimi. Autori i paraqet siç janë personazhet e luftës, apo, në rastin konkret, heroin e tij, me koloritin e qëndrimit në kohë e në hapësirë, parë nga konteksi i duhur për një studiues, që punon saktë edhe me institucionin verbal të aparatit bibliografik. Ndihem mirë që jam mik i autorit, por sidomos që paraardhësit e mi Murat Miftar Tërbaçi e Gani Iljaz Abazi ishin edhe miq të Ahmet Lepenicës, Osmën Haxhiut, Qazim Koculit, Duro Shaskës, Qazim Kokoshit, Hamit Selmanit, Alem Mehmetit, Ali Beqirit, Hysni Shehut, Azbi Canos, Sali Bedinit, Myqerem Hamzarajt, Beqir Sulos, Meçan Selamit, Rexhep Sulejmanit, Halim Xhelos e tërë atyre luftëtarëve të kombit dhe, do të përpiqem ta justifikoj, në kushtet që jetojmë, këtë fakt të nderuar e dinjitoz.

Shënim:

Shkrimi është nxjerre nga libri: Albert Abazaj “Lufta e Vlores, historia në epikën historike”, Tiranë 2015

Promovohet libri nga lufta, i autores Fetnete Ramosaj

by

-Promovohet libri i autores Fetnete Ramosaj “Ushtria Çlirimtare e Kosovës në Zonën Operative të Dukagjinit -Dokumente e raportime të luftës 1998-1999”/

-Kryeministri në detyrë Haradinaj:  Fetnete Ramosaj përmes veprave të saj ka faktuar një periudhë të lavdishme të jetës tonë/*

DEÇAN, 12 Shtator 2019-Gazeta DIELLI/ Në Deçan, në Sallën e Asamblesë Komunale, u bë sot  promovimi i  librit  të autores  Fetnete Ramosaj, “Ushtria Çlirimtare e Kosovës në Zonën Operative të Dukagjinit -Dokumente e raportime të luftës 1998-1999”.

Në ketë promovim libri, që u bë nën përkujdesjen e kryetarit të Komunës së Deçanit, Bashkim Ramosaj, në bashkëpunim me shoqatat e dala nga Lufta e UÇK-së, u tha: “Jemi këtu bashkë  në një datë të shënuar të 12 Shtatorit 2019 , ku po të ishte në mesin tonë Fetnete (Maxhun)  Ramosaj do të festonte ditëlindjen e sajë, por ja se ajo iku në amshim më 5 Prill të po këtij viti. Ajo iku vetëm fizikisht sepse la pas vetes shumë vlera, shumë gjurmë që do t’i shërbejnë gjeneratave në vazhdimësi”.

Kryeministri në detyrë i Republikës së Kosovës, Ramush Haradinaj, në promovimin e librit “Ushtria Çlirimtare e Kosovës në Zonën Operative të Dukagjinit”  të autores Fetnete Ramosaj, tha se, “Edhe në kohën e UÇK-së, femra ka qenë pjesë e luftës, duke dhënë pjesën e vet edhe në front, në familje, në zona të lira, edhe duke lidhur plagë. Pra të gjitha detyrat e luftës femra shqiptare, femra e Kosovës i ka kryer”.

Në këtë promovim, që përkon me ditëlindjen e Fetnetes, kryeministri në detyrë Haradinaj tha se janë mbledhur për të shënuar një sukses, një të arritur të një vajze luftëtare, duke theksuar se në UÇK ka pasur edhe vajza, që kanë qenë në vijë të frontit, duke kryer detyra të ndryshme, si mjeke, kroniste, në informim, në menaxhim, deri në vijat e frontit.

Duke folur për autoren, kryeministri në detyrë Haradinaj tha se te ajo shihet një ndjenjë, një dëshirë që koha mos me e ndalë kujtesën për periudhën e lavdishme të luftës.
“Veprat e saj, qofshin vepra që dëshmojnë krimet e forcave serbe, qofshin shkrime tjera, kronikë e kohës, apo dëshmi të tjera, janë edhe një luftë tjetër, që e vërteta e luftës, e vërteta e UÇK-së, e drejta jonë në atë luftë të mbijetojë për gjithë kohën”, tha kryeministri në detyrë Haradinaj, duke shtuar se Fetnetja ka arritur që krahas veprave të saj në ditët e vështira të luftës tonë për liri, t’i jep Kosovës edhe suksese tjera, t’i jep dëshmi, materiale të cilat do t’i mbijetojnë kohës dhe do të jenë jo vetëm në përdorim të lexuesve, të atyre që janë të pasionuar dhe që ju intereson ajo kohë, por edhe të studiuesve, ngase aty ka faktografi, që ua mundëson studiuesve që t’i studiojnë dhe analizojnë nga pikëpamjet e ndryshme që i kërkon shkenca.
Më tej, kryeministri në detyrë Haradinaj, falënderoj autoren e librit dhe ata që iu kanë gjendur pranë për këtë sukses të arritur dhe këtë dhuratë që ia bënë Kosovës, duke faktuar një periudhë të lavdishme të jetës tonë.
“Fetnetja është e gjallë. Vepra e saj është e gjallë dhe do të jetoj me ne, dhe për këtë arsye familja e ka më lehtë ta përballojë dhembjen, mungesën e saj, por edhe bashkëluftëtarët dhe gjithë lexuesit do të jenë falënderues”, tha kryeministri në detyrë Haradinaj, duke falënderuar Fetneten për kontributin, veprën e saj e cila do të jetojë gjithmonë.

Kryeministri në detyrë Haradinaj, tha se nëse e marrin shembullin e Fetnetes, e cila një jetë iu kushtua kauzës për liri, të drejtës së shqiptarëve, atëherë është shumë lehtë për brezat e ri që ta ndjekin rrugën e saj.

Kryeministri në detyrë, Ramush Haradinaj, ia dhuroi medaljen e kryeheroit Gjergj Kastrioti Skënderbeu familjes së Fetnete Ramosaj, me motivacionin – shërbimi ndaj atdheut.

Kryetari i komunës së Deçanit, Bashkim Ramosaj,  tha se janë bërë bashkë sot për të promovuar një vepër unike të një autoreje unike për kohën tonë siç ishte Fetnete Ramosaj. Libri “ Ushtria Çlirimtare e Kosovës në Zonën Operative të Dukagjinit” është një vepër unikate që paraqet lavdinë e luftës së UÇK-së. Ky libër është dëshmi që i shërben mbamendjen tonë historike, për të mos harruar kurrë rrugën kah kemi rënë”, tha kryetari Ramosaj.
Nga një fjalë rasti mbajtën edhe bashkëveprimtari i Fetnetes, Rasim Selmanaj, Gjeneral Kudusi Lame, profesor doktor Selim Daci, si dhe Faton Mehmetaj, recensent i librit./b.j/

*Per me shume fotografi nga Promovimi shkoni ne Facebook-Gazeta Dielli

IMIGRANTËT SHQIPËTARË NË AMERIKË

by

NGA REFAT GURAZEZI/*

         Shqipëtarët filluan të vinë n’Amerikë kur po afrohej mbarimi i Shekullit të shkuar, besohet që në vitin 1890 e tëhu. Thuhet se i pari shqipëtar që dolli n’Ellis Island të New York-ut dhe hyri n’Amerikë, quhej Nikollë S. Kristofor nga  Katundi, një fshat i qarkut të Korçës. Njëzet e ca vjet më vonë, pioneri ynë Kristofori u-dorëzua prift dhe shërbeu tërë jetën e tij si famulltar kombëtar i kishës Shën – Trinia në South Boston, Mass.

         Kurse nga ana tjatër, janë ca njerës të tjerë që thonë për një Shqipëtar tjatër nga rrethet e Përmetit që hyri n’Amerikë i pari, po s’janë të sigurtë për emërin dhe fshatin e tij. Cilido prej tyre që në qoftë, kjo s’ka rëndësi sot se nukë munt të quhet dot si “Zbulonjës i Botë së Re,” këtë gjë e bëri Christopher Columbus-i më 1492 dhe nuk ja mer dot atij tjatër njeri këtë nder!

         Shqipëtarët erdhë me shumicë n’Amerikë si refugjatë pas luftës ballkanike më 1912, passi vendi i tyre u-prish dhe u-doq prej Grekëve dhe Serbëve. Thonë se në mbarim të Luftës së Parë të Perbotëshme ishin “nj’a 60,000 Shqipëtare n’Amerikë”, po mjerisht s’kemi një statistikë zyrtare që te na tregojë numërin e vërtetë. Fakti është se kur ish Fedërate Vatra në kulmin e saj më 1916-1919, s’kish më shumë se 5,000 anëtarë dhe pajtimtarë të gazetës. Me këtë numër te vogël anëtarësh Vatra bëri çudira për Shqipërinë! Dhe kur mori funt lufta, shumë Shqipëtarë u-kthyenë prapë në Shqipëri. 

         Kur erdhë Shqipëtarët n’Amerikë në fillim të Shekullit sotmë, punët në fabrikat ishin miaft të rënda, orët e punës të gjata, dhe rogët të vogëla: 5 gjer 7 dollarë në javë, dhe fare të pakë ishin ata që munt të merjin më tepër. Përvec të tjerave, punëtorët shqipëtarë i pengonte dhe mosditja e gjuhës së vëndit. Per t’i bërë ballë këtij problemi, imigrantët shqipëtarë vanë me shumicë në shkollat e natës që të mësojin gjuhën inglisht me qëllim për të përmirësuar veten e tyre q’ashtu munt të gjejin punëra më të mira dhe me rogë më shumë. 

         Për arësye ekonomike edhe shoqërore, në fillim punëtorët shqipëtarë t’Amerikës rojin më tepër tok nëpër shtëpira të ndryshme, 5 gjer 10 shokë në një shtëpi, sipas dhomave që të kish shtëpia. Këta “shokë” të panjohur më parë munt t’ishin nga 10 fshatra të ndryshme dhe krahina të ndryshme të Shqipërisë, po bukuria është se rojin tok si vëllezër: sikur kishin lindur dhe ishin ritur në një fshat! Dhe ay që ish me i shkuar nga mosha, ish plaku i shtëpisë dhe fjala e tij dëgjohej nga të tjerët. 

         Dhe po t’ish e mundur, shtëpitë me qira i zijin në një mëhalle të qytetit q’ashtu t’ishin afër njëri me tjatërin. Mbrëmanet mblidheshin në një nga shtëpitë që kish vënt më tepër dhe bisedojin tok për çdo çështje, familjare dhe kombëtare. Kur nonjeri prej tyre mirte një gazetë shqip t’ardhur nga lark, për shëmbëll “Drita” e Shahin Teki Ypit (Kolonjes) që dilte në Sofie, thërriste gjithë shokët e mëhalles në shtëpi të tij që e këndojin së bashku. 

         Një nga karakteristikat e “imigrantëve” shqipëtarë që vazhduan udhën në gjurmat e Kristoforit, ish dhe kjo: Kur vinte n’Amerikë nonjë imigrant i ri nga Shqipëria, shokët që gjente këtu i zijin vënt për të rojtur, e bëjin të njohur me shokët e tjerë, e lijin pakë ditë në shtëpi që të clodhej nga udhetimi i gjatë, dhe pastaj i gjejin punë. Më në funt, që të lante borxhin dhe të shpëtonte nga fajdeja e rëndë, shokët e “konakut” i mbithjin imigrantit të ri një sumë të hollash hua në mes të tyre për të paguar navllon e vaporit, dhe të dërgonte të paktën 50 dollarë në shtëpi nga ajo sumë. 

         Me ato punë të rënda dhe rogë të vogela, punëtoret shqipëtare t’Amerikës ndihmuan familjet e tyre në Shqipëri, përmirësuan tepër ndodhjen ekonomike të vendit te lindjes së tyre, dhe bënë çudira duke ndihmuar me duar hapur për levizjen kombëtare. Shenuam me sipër se n’Amerike ka patur shume mijera Shqipetare, po fakti eshte se çudirat i bene vetëm Vatranet: ata 5,000 Shqipëtarë që ishin anëtarë të Federates Vatra, ndoshta dhe më pakë se aqë. Ndihmat e tyre e bënë të mundur që Vatra mbajti përfaqesonjës diplomatikë nëpër kryeqytetet e botës dhe dërgoj delegatë në Konferencën e Paqes në Paris me 1919 për të kërkuar të drejtat kombëtare të popullit shqipëtar. 

         Passi suallnë grat’e tyre n’Amerikë nga Shqipëria dhe u-bënë njerës me familje, “imigrantët analfabetë” (sikundër janë sharë nga ca njerës “intelektualë”!) e dijin vleftën e mesimit shkollar dhe i dërguan fëmijen e tyre në shkollë. Kështu, pra, bijat dhe bijt’ e tyre mbaruan mësimet e larta nëpër universitetet e vendit, të këtij Vëndi të lirë dhe demokratik, dhe shumë prej tyre u-graduan me nderime si doktorë, avukatë, inxhinerë, mesonjës, profesorë, etj.

KUJTESA- 11 SHTATOR 1981: TEK KAMPI I BALLSHIT…

by

NGA FRITZ RADOVANI/1947 Don MARK HASI (1920 – 1981) 27 Vjeç, i merthyem me thikë në gjuhë per tavolinë nga hetuesi barbar komunist Nesti Kopali, në hetuesinë e vitit 1947…

7 PRILL 1967 Don Marku asht i pari Klerik Katolik Shqiptar, që arrestohet mbas një mbledhjes në Institutin Pedagogjik Shkoder, në frymen e “Revolucionit Kultural” dhe, fillon hetimet me terroristët Dhimiter Shkodrani, Elham Gjika dhe Ali Xhunga… 

PRILL 1968 Mbas një viti tortura dhe masakra dënohet me pushkatim, po i kthehet vendimi me dënim 25 vjet, pa u dijtë as sot pse u quejt “për tradhti ndaj Atdheut”…

Fillon Kalvarin e kampeve të punës, ndonse ishte me zemer të shkatrrueme në tortura. 

Nga arrestimi në 1946, u lirue në 1954 mbas 7 vjetësh. Ndersa mbas arrestimit 1967, me 11 SHTATOR 1981,Vdes në Kampin e Ballshit, tue u mbyllë jeten në Rrëfim të Fundit me Don Mikel Koliqin, ku edhe varroset deri në 1992, që u Rivarros në Rrëmaji.   

21 VJET i burgosun vetem pse ishte Klerik Katolik, vinte nga një Familje Burrash dhe si Burrat dha Shpirt pa njollosë as veten as shokët me të cilët u arrestue dhe vuejti. 

E njoha në vitin 1954, kur doli nga burgosja e parë. Ishte Klerik autoritar, predikues i persosun, njohës i At Fishtës, aktor i “Judës Makabe” kur ishte student në Seminarin e Jezuitve Shkoder dhe, kangtar i rradhë që si Ai pak kush i këndonte kangët e bukra të kompozitorit Gac Çuni, i cili edhe Ai vdiq në burg pak para se me plotsue dënimin. 

Pak ditë para arrestimit dytë i ka thanë Nanës sime: “Kur erdhen me na kontrollue dhomat e Argjipeshkvisë, ate që na ka ba Angjelin Kumrija, nuk na e ka ba as sigurimi!”

Këta pak rreshta janë vetem një Kujtesë e qendrimit Burrnor ndaj miqsisë sonë! 

            Melbouerne 10 Shtator 2019.