Dr. Gelanda Shkurtaj/

Ndër shumë probleme e ndër më të vëshirët për tu përballur me të shkuarën, Shqipëria ka pasur dhe vijon të ketë historinë: ajo shkruhet e përdoret sipas ideologjisë (në të keqen më të vogël…), edhe kur të vërtetat janë aty dhe ulërijnë hakmarrje. Muzeumet janë magjikë, sepse mbledhin brenda vetes, dekada historie në pak minuta dhe vetëm në një dhomë. Tek një mur i krisur janë kanalet e duarve që bien pashpresë nga trupat tërhequr zvarrë. Tek një kthinë ruhen heshtur oshëtimat e britmave nga torturat e diku në një sarkofag bosh hiri i shpresave të djegura pa lindur ende’. Jashtë kampeve me gjemba eshtrat e pavarrosura nuk gjenden më. Asnjë varr nuk merituan.

Spaçi, mishërimi i dhimbjes dhe muzeu i paturpësisë shqiptare, duhet të ngelet në memorien tonë për të na kujtuar se ndërgjegja njerëzore mund të prek edhe fundin tek quan elitën tradhëtare dhe vrasësit baballarë, kur lopët mileshin nga shtetarët e shteti drejtohej nga mjelëset. Kur mëkatet, fjalë dhe dije, mjaftuan për të zhdukur në një çast tri breza. Tragji-komedia shqiptare, ende’ e pathënë nga historia, duket se po mbyllet, me fitimitarë moral dhunuesit dhe jo viktimat. Por, historia jallane siç është, përsëritet me cikle, ndaj “Odisea” duket se ndodhi dje dhe Demokleu shpatën e ka mu aty mbi kokë. Hitleri i urryer për holokaustin hebre’ është kthyer në hero për holokastin palestinez.

Njëherë në Amerikë, një militant Hoxhist, që gëzonte pensionin e “imperialistëve Amerikanë” pa e ngrënë turpin me bukë, tha se vrasjet në komunizëm bëheshin se i kërkonte Kushtetuta (hahahah). Sigurisht pyetjen se kush e bëri Kushtetutën nuk e përtypi dot, ndaj dhe nuk u përgjigj. Historia e vrasjeve në komunizëm dhe dënimi i së shkuarës, përtej një falje të merituar për të persekutarit, të ishte së paku një ndarje me historinë që mund të kthehet. Nëse historinë nuk duan ta respektojnë si muze’ të së vërtetës, të paktën ta skalitin si kujtesë ndaj frikës, të mos ri-përsëritet. E deri atëherë ndofta shumë gjëra mund të kenë rrjedhur, përveç karmës që pret me shumë durim.

Instituti “Lumo Skendo”/

Ideologu kryesor i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, dijetar enciklopedist, gjuhëtar, shkrimtar dhe publicist. Lindi në Frashër të Përmetit më 1 qershor. Ai kreu gjimnazin “Zosimea”, së bashku me Naimin. Më 1872 u vendos në Stamboll. Ishte një ndër organizatorët kryesor të Komitetit Qëndror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe me themelimin e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip (1879) u zgjodh kryetar i saj. Vepra “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Kjo vepër sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idetë demokratike të Sami Frashërit për zhvillimin politik e shoqëror të vendit, për zhvillimin e arsimit, të kulturës e të shkencës. Për veprimtarinë e tij në të mirë të lëvizjes kombëtare shqiptare Porta e Lartë e izoloi Sami Frashërin, duke e ndaluar vitet e fundit të dilte lirisht nga shtëpia. Vdiq më 18 qershor në Stamboll.

Një kujtim i Mid’hat Frashërit për Sami Frashërin

N’Eren- Qoj, një nga fshatrat e bukur të Stambollit nga an’ e Ysqydarit, është një udh’ e gjërë afër stacionit të vijës së hekurt, një udhë që vete nga deti e gjer në Merdiven – Qoj. Cop’ e kësaj udhe q’është m’anë të poshtme të fshatit, është anosur me dy rradhë repë të mëdhenj që hedhin një hije të hollë mbi pluhurin e trashë që mbulon rrugën në verë dhe mbi baltën ngjitëse në dimër.

Duke ardhur nga deti dhe duke ngjitur drejt veriut, udha ka një vajsimë të lehtë; më të dy anët shtëpi të bukura, brënda në kopësht dhe në vreshtë, mbajnë ndënjësit e fatshëm të kryeqytetit një gjindje që do dhe kërkon zbavitjen dhe që nuk le t’i shkojë as ndonjë rasje për t’i dhënë udhë dëfrimit.

Kjo udhë, si shkon rajet e hekurtë, zgjatet, prapë ashtu e gjërë, po drurët e anës ç’duken dhe shtëpitë bëhen më të rralla; ca më tutje, duke kthyer pak më të mëngjër, kryqëzohet me një udhë tjetër që vjen nga Koz – Gataku e vete në Gjoz – Tepe. Këtu vendi formon një shesh të lartë; ca më tej, tek kryqëzohen udhët duket xhamia e Sahrai – Xhedit; më tutje duken ca varre, varre të vjetër e të rinj, që gjithë tok kanë bërë një katër kindje të gjatë.

Nga ky vënt ka një pamje të bukur mbi Çamllixhe-në. Nga veriu, përmbi dhe parapa Merdiven-Qojit, unjen piqinjt’ e gjelbër të bregut kaq të hijshëm dhe të dëgjuar të Çamllixhe-së. Sadoqë shumë herë kam mbetur i çuditur përpara kësaj bukurie t’atij piqiri të veshur në bar e në drurë dhe stolisur me shtëpi të hijshme, gjithnjë kam gjetur një shije të re n’atë pamje. Po tani mëndja jonë s’ka prehjen e duhur për të ndjerë shijen e kësaj bukurije.

– Këtu, në këta varre, – i them shokut që kam pranë, – kemi dy shqiptarë: Tahsim Hoxha dhe Sami beu. Të parit, për fat të keq nuk dimë ku i dergjen eshtrat, sa për të dytin, ky çip dhé ja mban të mbeturat e vdirshme, nën këtë pirg balte fle gjumin e përjetshëm

Një grusht dhé mbulon një njeri të gjallë, plot vullnet, tërë shpresë dhe dëshirë; një pushim i thellë tani ka zënë vendin e asaj mëndjeje gjithnjë në lëvrim dhe në punë. Rrojti një herë dhe tani më s’është!

Më kujtohet gjithnjë një vjershë në persisht që këndonte Sami beu me një zë të mallëngjyer:

Der gurbet egjër myrq bigjired damen-i men

Aja qi qyned kabr qi duzed qefen-i men

Tabut-i-mera der xhoj-i bylend pyzarid

Ta bad byred buj mera der vatan-i men.

Shumë herë këtë vjershë e pasonte një psherëtimë që Sami beu pothua se e kish për vete të tij, aqë një përshtypje të madhe dhe të veçantë bënte.

Si sot po e shoh: Sami beu, kur shkruante e kish zakon që rrinte këmbë-kryq mbi një shilte të unjët; përpara mbante një fron t’unjët ku ishin rradhitur të hapura librat; libra dhe harta të hapura kish më të dy anët, më të mëngjër më të djathtë. Shkuante kurdoherë me një rregull dhe me një durim të çudiçmë, duke u ngjitur fort herët në mëngjes.

Nganjëherë, në mes të shkrimit ngrinte kokën nga karta që mbante në dorë, se zakon’ e kish të shkruante pa pshtetur kartën gjëkund dhe shkruante pastër, me një shkrim të bukur, pa fare prishje dhe ndreqje ; ahere syt’ e zes që i jepnin aqë bukuri fytyrës, i ngrinte, psherëtinte dhe një vjershë dilte nga goja me një zë t’unjët; veç kësaj vjershe persisht, shpesh thosh dhe të tjera persisht e arabisht.

Po ish dhe një tjetër vjershë frengjisht për të cilën kish një dashje të posaçme; dy vjersha të Viktor Hygoit:

Pourquoi devant mes yeux revenez-vous sans cesse

O jours de mon enfance et de mon allegresse?

Ç’ishin hidhërimet dhe shpresat e djalërisë që kujtonte Sami beu? Në ç’shpresa, në ç’projekte pritmi, në ç’ëndërrime të djalërisë kthente sytë dhe shikonte? Ç’ishin këto shpresa që s’ishin mbaruar, që kishin pritur më kot?

Kot kemi bërë shumë herë këto pyetje me vete tonë! Po Sami beu s’i kish të shuma fjalët. Atë që di është se çfarë do që të kenë qënë shpresat, ëndërrimet dhe hidhërimet e tij, ay ish gjithnjë plot durim dhe kurrë s’e njohu dëshpërimin.

Prapë ja shoh të dy syt’ e zez plot mendime dhe ëmbëlsi, të shkëlqyeshëm ballët e zbuluar; me të rrallë i dilte ndonjë fjalë hidhërimi nga goja, një psherëtimë e hollë; ahere pandehnja se dëshpërimi ja shtrëngonte zemrën, po kjo pahndehje shuhej shpejt duke parë durimin me të cilin punonte, shpresat dhe projektet që bënte… Ahere thoshnja dhe më dukej se kurrë ndonjëherë dëshprimin nuk ia njohu zemra dhe mendja. Edhe kështu vajti gjer në orë të fundit.

Nga një njeri plot mëndje dhe punë, tani ky pirg i vogël ka mbetur!

Stamboll, 7 gusht 1910

Frano Kulli/

Studiuesi arbëresh Alessandro Serra (Spezzano Albanese 1912 – Romë 2000), na ka lënë të skicuar njërin prej portreteve më të bukur letrar të Fishtës. Me mjeshtri të përkorë e me një rrespekt e vlerësim dehës përshkruan një episod të pjekjes së tij me “Poetin e madh shqiptar”- cilësor me të cilin ai e titullon shkrimin e tij. Zjarrmia e dëshirës për ta njohur Poetin i vjen, sikurse ai e kumton, mbasi kishte lexuar kryeveprën e tij “Lahutën…” . Duhet të ketë qenë vera e vitit 1938, autori gazetar, asokohe gjindej në Tiranë. “Në shtëpinë e Nush Gjokës, në rrugën Tafaj, në orët e nxehta të gjumit të drekës, poshtë gjetheve të fikut që lëshonin hije, lexova atë verë Lahutën e Malcis, kryevepër e Fishtës.”

Kërshërinë për ta njohur e takuar autorin, që i lind ç’prej asohere, duket se do t’ja sjellë rasti kur Fishta gjindej në Romë, në ceremoninë rituale të zgjedhjes së tij në Akademinë Italiane, në majin e vitit 1939. Edhe ai ndodhej në Romë ato ditë, por…kërshëria mbeti pezull, rasti nuk e solli takimin. Do të jetë tetori i vitit 1940, kur ai gjindet prapë në Tiranë. Asokohe jepte mësim në liceun e Shën Dhimitër Korones (në Kozencë) dhe u thirr nën armë , në Komandën e Armatës së Tiranës… Nuk vonon e niset për në Shkodër në përmbushje të dëshirës së vet. Katër hapa larg i duket Shkodra…E mandej, mrekullohet prej takimit të asaj ditë. Kah fundi i takimit…” ju luta t’i bëja një fotografi me aparatin tim, të cilën e shkrepa me gëzim të madh.”…

Ajo foto, gjindej në arkivin e familjes Kamsi e shoqëruar me një letër, shkruar me 18 prill 1994, dërguar Willy Kamsit, ambasadorit tonë pranë Selisë së Shejtë, dhuruar bujarisht Bibliotekës françeskane. Gjithashtu nuk dimë se prej atij tetori e deri sa mbylli sytë, të ketë foto tjetër, ase thënë më saktë, nuk është publikuar ndonjë foto tjetër e Poetit, prej asnjërit prej biografëve bashkëkohës. Po edhe shkrepësi i fotos në fjalë, shprehet gjithashtu se ajo është e fundmja foto në gjallje të Poetit. Kurse shkrimin e gjejmë të publikuar për së pari në vitin 1971. (Serra, Alessandro-titolo: A Scutari con p. Fishta il, grande poeta albanese-pubblicazione: Roma, s.e.[ sensa editore] 1971- Descizione fisica: 3 p.)

Në Shkodër me At Fishtën, poetin e madh shqiptar

Nga treshja e poetëve të mëdhenj shqiptarë – Jeronim De Rada, Naim Frashëri e Gjergj Fishta- ishte gjallë më i madhi, françeskani At Gjergj Fishta, i cili banonte në Shkodër, në Kuvendin e Urdhrit të tij. Në atë kohë unë ndodhesha në Shqipëri, në periudhën e luftës që i ndryshoi faqen popujve e kontinenteve. Ishte një verë e bukur. Në Tiranë dielli ishte i fortë; shtëpitë shëmbëllenin me ato të Lindjes: të ëmbla dhe të freskëta. Në fshatra frynin fllade lumenjsh, ultësira mbytëse, të populluara nga dele e lopë të kuqërremta. Në shtëpinë e Nush Gjokës, në rrugën Tafaj, në orët e nxehta të gjumit të drekës, poshtë gjetheve të fikut që lëshonin hije, lexova atë verë Lahutën e Malcis, kryevepër e Fishtës. Dhe më befasoi forca lirike dhe epike, me të cilat poeti nxiste burrat dhe shfaqte pjesë të mjedisit malor, si dhe klima historike dhe e nxehtë, që nisi në vitin 1878 dhe përfundoi më 1912, kur shqiptarët u bënë ballë luftërave të furishme kundër serbëve e turqve.

Leximi i kësaj kryevepre më ngjalli dëshirën për të njohur autorin, dëshirë, e cila zë fill në maj të vitit 1939, kur At Fishta ishte zgjedhur akademik i Italisë. Kishte ardhur në Romë për ceremoninë rituale. Në atë kohë isha edhe unë në Romë, por nuk m’u dha mundësia ta shoh poetin e madh françeskan. Tashmë, ndodhesha në Shqipëri, katër hapa larg Shkodrës, domethënë nga banesa e At Fishtës dhe, më në fund, munda të përmbush dëshirën time. Rastisa në muajin tetor, përpara se lufta të prekte këto zona. Udhëtoja me automobil, në shoqërinë e një familjeje muslimane, që po shkonte në një ceremoni dasme. Pas meje, gratë bisedonin qetësisht, sikur murmurisnin lutje. Para meje, një adoleshent i paduruar këndonte herë pas herë nën zë një këngë që shprehte angështinë e luftës. Ishte e trishtë në nota. Sa e bukur ishte rruga dhe akoma më i bukur peizazhi! Ishte e mrekullueshme ajo ditë e kthjellët vjeshte! Pas një rruge në fusha kaluam në Lezhë, u ngjitëm përgjatë Drinit dhe mbërritëm në Zadrimë, në shtëpinë ku kishte lindur Fishta, në shtëpinë e poetit.

Më pas, kaluam nëpër fshatin e Barbullushit dhe Bushatit dhe sërish lundruam anës Drinit: të gjitha vendet ishin të mbushura me kujtime historike e legjenda magjepsëse. Në fund, mbërritëm në Shkodër. Në kasollet e vjetra, njerëzit rrekeshin mes barakash e stallash, në të cilat shisnin lloj-lloj sendesh; na thoshin se ishim në pazar, në një cep të Lindjes. Para nesh, në të djathtën tonë shtrihej një lumë: ishte Buna. Përtej lumit, një kodër historike ngrihej si në qiell, e zhveshur, Taraboshi. Kodra e lumenj kishin qenë për shekuj teatro luftërash të përgjakshme ndërmjet shqiptarëve, serbëve dhe turqve, por rrjedha e lumit derdhej mizorisht dhe e përgjumur, e dukej sikur simbolizonte kohën që shkatërron kujtimet. Zbrisja në shesh e përshëndesja. Gratë përgjigjeshin me vështrime tinëzare. Një shqiptar bujar më shoqëroi në kuvendin e françeskanëve. Ishte një ndërtesë e vjetër, prej shekujsh, thuajse e maskuar nga koha. Një murg i ri më përcolli në korridorin e kuvendit, ku kundërmonte erë myk, gëlqere dhe temjan. Ndaluam në një qeli dhe murgu trokiti. – Hajde! – gjëmoi një zë pak i ngjirur. Udhërrëfyesi u zmbraps dhe papritmas, u shfaq një tryezë e madhe, pas së cilës ndodhej një murg i vjetër, me fytyrë të freskët e të rrumbullakët.

Më përshëndeti i buzëqeshur: më në fund, ishte At Fishta! U ngrit, duke çuar krahët e tij të fuqishëm, më zgjati dorën dhe më ftoi të ulesha; u ul edhe ai. Më pas, me një shqipe të rrjedhshme, më ftoi të pija duhan. E ndezi cigaren e tij duke e dredhur. At Fishta ishte atëherë 69 vjeç, por nuk tregonte as gjashtëdhjetë. Megjithëse tryeza fshihte një pjesë të trupit të tij, struktura e bustit, e kokës dhe e krahëve ravijëzonin një personazh të veshur mirë e madhështor. Shikim i gjallë, shprehës, nën ballin e gjerë e pa rrudha. Fytyra e pastër, e trëndafiltë; fjala e peshuar, gjesti i ngadaltë e i sigurtë, zbulonin një murg të regjur në studime dhe meditim. Është malësori ekspert në përshkrimin e burrave dhe luftërave. Mbante veshur një zhgun të ri, të errët, në të cilin, në vend të vrimës së një kopse, spikaste distinktivi i Akademisë së Italisë. Mbi tryezë kishte letra e libra, jo në një përsosuri rregulli, por as edhe çrregullt. Në të majtë i varej një kryq. Qela nuk ishte e madhe, megjithëse e rehatshme, e ndriçuar dhe e qetë. Dy dritare nga kopshti shquanin një fik të bukur, që shkëlqente në diell dhe ndër gjethet e pemëve frutore, disa harabela çukitnin fshehurazi, duke lëvizur herë – herë mbi kryet tanë. Nuk e dinin që ai fik u përkiste bijve të Shën Françeskut!… Mbi tryezë, poshtë syve, at Fishta kishte një dorëshkrim, në të cilin po bënte disa korrigjime. Përfitova nga rasti ta pyesja:

-Një tjetër vepër si Lahuta?

-Jo, është një tragjedi me shije klasike – m’u përgjigj poeti.

-Shkëlqyeshëm! – komentova – Nga Shqipëria antike në Greqinë klasike, hapi është i shkurtër.

Në këtë përfundim mbërritëm, kur u ndalëm pak në argumentin më të rëndësishëm, në Lahutën e tij të Malcis:

– Përsa i përket gjuhës, – shtova – dikush ka vërejtur se ju përdorni shumë fjalë serbe e turke.

– Gabim: – saktësoi poeti -. Si nevojë shprehjesh më është dashur të përdor fjalë që nuk gjejnë përgjigje në gjuhën tonë. Por, përdor një shumë të madhe fjalësh dhe mënyrash që i ka vetë gjuha shqipe, që flitet në male, ku edhe zhvillohen luftërat e malësorëve tanë. Në këtë qasje u shpreh At Fishta:

– Nëse dikush dëshiron të hulumtojë – shtoi – të shkruajë menjëherë në gazetë e të vërë firmën!

Pastaj, e drejtoi bisedën rreth veprës së tij satirike, fetare, oratorike, sepse At Fishta ishte edhe një orator i madh, i shenjtë. E, duke biseduar, u ngrit ngadalë, shkoi pranë bibliotekës, mori një kopje të Lahutës së Malcis dhe e vendosi mbi tryezë; e zgjati penën në faqen e parë dhe shkroi. Ma dhuroi librin dhe buzëqeshi prej kënaqësisë së tij dhe prej buzëqeshjes sime mirënjohëse e plot vlerësim.

Pashë orën: kishte kaluar më shumë se një orë. Sa shpejt kalon koha me burra mendjendritur si At Fishta! Iu luta t’i bëja një fotografi me aparatin tim, të cilën e shkrepa me gëzim të madh. Kur u ndamë, poeti më ftoi ta vizitoja sërish. I mallëngjyer, i premtova, dhe ai, duke u ngritur me vështirësi më zgjati dorën dhe më shoqëroi drejt daljes. Në fund të shkallëve, u ktheva. At Fishta qëndronte ulur si një statujë, por një statujë e buzëqeshur, që ngrinte krahun të më përshëndeste e më ftonte ende të kthehesha sërish.

Kohë më vonë, në janar të ‘41, u riktheva në Shkodër, por At Fishta nuk ishte më! Vdekja e kishte marrë pak ditë më parë, më 30 dhjetor, dhe fotografia që i kisha bërë dhe që kishte dalë vërtet e bukur ishte e fundit e poetit të madh shqiptar. Nga Buna atë ditë dilte ngadalë një mjegull e lehtë dhe e squllët, e cila mbështillte Taraboshin dhe pushtonte rrugë e shtëpi. Njerëzit lëviznin ngadalë e të heshtur si në një varrim. Dukej sikur natyra, me njerëzit e gjithçka të saj merrte pjesë në zinë e Shqipërisë, për vdekjen e poetit të fundit të madh të kombit.

*Shkrimi është përkthyer nga: Erla A.Velaj, Titulli në origjinal: A Scutari con p. Fishta il grande poeta albanese.

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Gjatë shek. XIX kryengritjet e armatosura popullore për të drejta ekonomike, kundër shërbimit ushtarak, për autonomi e liri, shpërthyen gati si një varg i pashkëputur. Vetëm për 8 vjet nga 1832 deri më 1839 shpërthyen 34 kryengritje krahinore e ndërkrahinore. Me rëndësi të tillë vazhduan kryengritjet dhe në dekadat pasuese deri më 1900. Në kuadrin e luftës së armatosur të popullit tonë gjatë shek. XIX aspektet më të rëndësishme dhe më të qarta luftarake i përbëjnë kryengritjet e vitetve ‘30-‘40 dhe lufta e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë dhe për autonomi.

Kryengritjet e viteve ’30 të shek. XIX e më pas deri në vitet 1910-1911 treguan qëndresën e armatosur të popullit shqiptar. Në këto kryengritje morën pjesë pothuajse të gjitha forcat e grupet shoqërore të popullsisë. Lufta mori karakter ballor, që dëshmonte për ndryshime në përmasat e në organizimin e saj. U krijua kështu një front i gjerë kundërosman, i cili përbënte tiparin kryesor. Në udhëheqje të lëvizjes kryengritëse, gjatë viteve ’30-’40, kraha krerëve çifligarë dolën përfaqësues të borgjezisë qytetare e të fshatarësisë. Ky ishte një tiparv i ri që dëshmonte për ndryshimet cilësore të ndoshura në zhvillimin e luftës së armatosur. Kryengritjet kundër shtypjes kombëtare patën në fillim karakter lokal, por ato drejtoheshin kundër një armiku të përbashkët dhe kishin kërkesa të njëllojta. Gatishmëria e bashkë punimi ndërmjet vatrave të veçanta të kryengritjeve dhe soliodariteti ndërmjet popullsisë së treveve të ndryshme, tregonin se procesi i bashkimit të popullit shqiptar kishte hedhur rrënjë të qëndrueshme.

Ndryshime u vunë re edhe në aspektin organizativ të këtyre kryengritjeve. Dolën në skenë forma organizative demokratike dhe më të kohës. U organizuan kuvende, besëlidhje, pleqësi dhe këshilla të kryengritëseve, disa nga të cilat, ndonëse kishin qenë edhe më parë, morën përmbajtje të re. Këto lëvizje e kapërcyen karakterin e ngushtë lokal dhe në disa raste morën karakter ndërkrahinor e kombëtar. Kryengritjet e armatosura më të mëdha, më të organizuara dhe më të fuqishme të këtyre dhjetëvjeçarëve janë: kryengritja e vitit 1833 e Toskërisë, ajo e vitit 1834 që shpërthen në Berat dhe u zgjerua deri në Shqipërinë e Mesme, ajo e vitit 1835, që pati si epiqendër qytetin e Shkodrës, dhe gati u shtri në të gjitha viset e Shqipërisë, kryengritjet e vitit 1844 në Kosovë dhe Dibër dhe kryengritja e “vegjëlisë fshatare” e vitit 1847 që përfshin të gjithë Shqipërinë e Jugut prej Beratit deri në Çamëri.

Tipare dalluese të këtyre kryengritjeve ishin masiviteti dhe vullnetarizmi. Numri i luftëtarëve që morën pjesë në secilën kryengritje varion nga 20.000 deri 40.000. Kështu, më 1835, efektivi luftarak i kryengritësve në gjithë Shqipërinë arriti rreth 40.000 veta, 13.000 në Sanxhakun e Shkodrës, 7.000 në Vlorë, 6.000-8.000 në Berat, Tepelenë e Përmet, 4.000-5.000 në Dibër si dhe disa grupe të tjera të vogla në Shqipërinë e Mesme dhe në Kosovë. Kështu në vitin 1847 vetëm në krahinat e Vlorës, Gjirokastrës e Beratit morën pjesë në luftë mbi 15.000 luftëtarë. Në krahasim me popullsinë përkatëse ky numër përbënte 9-10% të përgjithësh të saj. Në rastet kur veprimet luftarake arrinin pika kulmore numri i vullnetarëve që shkonin në luftë arrinte 16-18 % të popullsisë. Kështu në maj të vitit 1835 vetëm nga qyteti i Shkodrës që kishte rreth 25.000 banorë dolën 4.000 luftëtarë, më 1847 vetëm nga fshatrat e Kurveleshit më 15.000 banorë, morën pjesë në luftë afërsisht 3.000 luftëtarë. Duke pasur si forcë lëvizëse fshatarsinë, që përbënte 90 % të gjithë popullsisë së Shqipërisë, si dhe shtresat e ulëta qytetare, këto kryengritje nisën e përfunduan me përleshje të ashpra dhe të përgjakshme, duke u shkaktuar forcave turke mijëra të vrarë e të plagosur dhe me dëme në materiale të shumta.

Si rregull para shpërthimit të kryengritjes mblidhej një kuvend krahinor ose ndërkrahinor i cili shpallte beslidhjen dhe përcaktonte qëllimin e kryengritjes, masat organizative, detyrat, numrin e forcave dhe detyrimin për çdo krahinë, zgjidhte prijësat ushtarakë etj. Të tilla ishin beslidhja e 9 krahinave me qendër në Berat më 1834, beslidhja e krahinave të Kosovës më 1844, Beslidhja (Kuvendi) i Mesaplikut më 1847 etj. Një dëshmitar i kohës, Demir agë Vlonjati, tregon se, sapo afroheshin ekspeditat turke, të gjithë njerëzit iknin nga shtëpitë “sikur të kishte rënë murtaja”. Zbatimi me dhunë e me vrazhdësi i reformave, ndonëse në krye u bë vetëm në disa krahina, e kishte shtuar së tepërmi urrejtjen e masave popullore ndaj sundimtarëve osmanë dhe kishte përgatitur truallin për një kryengritje të re.

Parimi i pjesëmarrjes ose i mobilizimit për luftë ishte vullnetarizmi që mbështetej në zakonet dhe traditat popullore, sipas të cilëve “çdo derë” (shtëpi) nxirrte nga një luftëtar. Çdo njësi e banuar, fshat, lagje qyteti, krahinë etj., do të nxirrte çetën e grupit të vet me një numër përafërsisht të përcaktuar luftëtarësh. Zakoni merr formën e detyrimit të pakundërshtueshëm. Kush i shmangej pjesëmarrjes i nënshtrohej një dënimi moral ose material si: konfiskim pasurie, djegie shtëpie, largim nga vendbanimi e deri tek dënimi me vdekje. Por, në përgjithsi, e sidomos nga krahinat e zonave malore, “rregulli” një për shtëpi tejkalohej.

Shpejtësia me të cilën kryengritësit grumbulloheshin ose hidheshin në luftë ishte tepër e madhe. Pas lajmërimit ose thirrjes, kryengritësit brenda 1-2 ditësh grumbulloheshin me mijëra në vendet e caktuara. Kështu më 1834, pas thirrjes së udhëheqësit popullor Tafil Buzit, brenda 24 orëve u grumbulluan në Berat 10.000 vullnetarë. Nga pikpamja e organizimit, formacionet luftarake ishin bashkime rajonale me lidhje të përkohshme dhe me përbërje të thjeshtë. Një fshat ose lagje qyteti formonte një çetë prej disa dhjetra luftëtarësh deri në ndonjë rast edhe mbi njëqind. Në vartësi të numrit të shtëpive (familjeve), një krahinë formonte një grup që sipas numrit të popullsisë përkatëse mund të kishte disa qindra deri në 2.000 luftëtarë etj.

Kryengritja e vitit 1847 shënon një shkallë më të lartë të lëvizjeve çlirimtare kundër Tanzimatit si për nga përmbajtja, ashtu edhe për nga shtrirja e organizimi i saj. Ajo dallohet në radhë të parë për rolin aktiv të masave fshatare në drejtimin e saj. Kjo kryengritje luajti një rol të rëndësishëm për bashkimin e shqiptarëve si një tërësi etnike me interesa të përbashkëta, pavarësisht nga feja e krahina, ashtu siç ishte vendosur në kuvendin e Mesaplikut. Ideja e bashkimit u shpreh edhe në këngët popullore që iu kushtuan kryengritjes. Në një nga këto këngë poeti popullor i drejtohet Zenel Gjolekës me fjalët “sos lëfton për vete, / por për gjithë vilajete” dhe vë në dukje se udhëheqësi trim nuk lufton “as për mua, as për ti, / po për gjithë Shqipëri”. Duke folur për këtë kryengritje, Sami Frashëri vinte në dukje që ajo kërkoi bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare në një Shqipëri autonome.

Gjatë kryengritjeve ndërkrahinore formoheshin grupime forcash akoma më të mëdha. Kështu gjatë kryengritjes në Shqipërinë e Jugut më 1847 u krijuan dy grupime: ai Verior me Rrapo Hakalin në krye dhe ai Jugor me Zenel Gjolekën. Secili grupim përbëhej nga 4 deri 5 grupe krahinore. Grupimi i Veriut përbëhej nga grupi i vullnetarëve të Vlorës, të Myzeqesë, të Mallakastrës dhe të Tepelenës. Po kështu grupimi i Jugut përbëhej nga grupi i Kurveleshit të Poshtëm dhe i Bregdetit, të Delvinës, të Kurveleshit të Sipërm e Kardhiqit, të Tepelenës dhe të Çamërisë. Secili grup kishte 500-600 luftëtarë ndërsa secili grupim deri më 2.000 luftëtarë që qëndruan në formacione gjatë kohës së kryengritjes. Me këto grupime në momente të caktuara bashkoheshin dhe vullnetarë të tjerë duke dyfishuar e trefishuar efektivin.

Dinamika e veprimeve luftarake të kryengritësve zakonisht zhvillohej nëpërmjet dy fazave kryesore: fazës së nismës dhe fazës së luftimeve me karakter mbrojtës. Në fazën e nismës, kryengritësit mësynin forcat ushtarake osmane në qendrat administrative, garnizonet e ruajtjes, në nyjet rrugore dhe nënrepartet e repartet shetitëse, forconin ruajtjen e kalave, ju bënin prita dhe kurthe karvaneve të furnizimit etj.

Mësymja në përgjithësi fillonte nga rajonet fshatare të zonave malore dhe drejtohej mbi qytetet e zonat e ulëta. Sipas vendimit të besëlidhjes (kuvendit) çetat dhe grupet e ndryshme, me t’u lajmëruar grumbulloheshin dhe niseshin në drejtimin e objektivit të mësymjes. Kryengritësit i afroheshin objektit me kolona marshimi, të cilat përhapeshin për luftim duke shfrytëzuar terrenin. Në afërsi të objektit ato organizoheshin për luftim dhe hidheshin në sulm. Sulmet zakonisht ishin rrethore dhe të vrullshme. Në këtë mënyrë në maj të vitit 1835 gjatë kryengritjes së Shkodrës, luftëtarët e qytetit dhe vullnetarët prej Malësisë së Madhe, Pukës, Mirditës, Zadrimës, Anamalit me rreth 15.000 vullnetarë sulmuan 6.000 forca turke në kalanë e Rozafës dhe në kodrat e Pashës. Brenda tre-katër ditëve të para arritën të mbyllnin plotësisht unazën e rrethimit. Kurse prej muajit maj deri në gusht i bllokuan plotësisht forcat turke dhe duke i sulmuar herë pas here u shkaktuan mijëra të vrarë. Po kështu më 1847 rreth 2.000 luftëtarë në grupimin Verior të Shqipërisë së Jugut sulmuan nga të gjitha anët një regjiment forcash qeveritare turke në fshatin Greshicë të Mallakastrës. Pas tri ditë luftimesh, e detyruan atë të dorëzohej duke lënë qindra të vrarë në fushën e luftës. Kurse Grupimi Jugor vetëm me 1.500-2.000 luftëtarë mbajti të rrethuar në kalanë e Gjirokastrës 6-7 tabor turk.

Faza e mbrojtjes zakonisht fillonte pasi forcat e ekspeditave ushtarake turke të nisura nga qendrat e vilajeteve ose rajonet qendrore të Perandorisë, ballafaqoheshin me kryengritësit. Mbrojtja e kryengritësve kishte gjithmonë karakter manovrues. Pikënisja e luftimeve të kësaj faze ishte ndeshja në një vijë ose pozicion të caktuar terreni, ku kryengritësit organizonin mbrojtjen, pritat ose kurthet. Vendet më të përshtatshme për kryengritësit ishin, grykat, qafat e shpatet e maleve, nyjet rrugore të rëndësishme, “portet” e hyrjes në zonat malore, brigjet e lumenjve etj. Në përgjithësi qëndresa e kryengritësve në këto vija nuk vazhdonte gjatë. Pas thyerjes në këto vija, kryengritësit tërhiqeshin më në thellësi, ku prioritet merrnin pusitë, kurthet, goditjet e sulmet e befasishme ditën e natën me grupe të vogla e çeta. Gjërësisht gjenin përdorim forma të ndryshme si dredhit, mashtrimet, ndjellja e armikut, kapja rob, marrja e informatave etj.

Mjeshtëri të lartë në zbatimin e këtyre mënyrave luftimi u pasqyruan sidomos gjatë kryengritjes së vitit 1847. Në shumicën e rasteve, para fillimit të luftimeve, kryengritësit krijonin përshtypjen te komanda e forcave turke se do të ndesheshin me ta ballë për ballë, në vende të hapta ditën etj. Por në të vërtetë, kryengritësit tërhiqeshin, fshiheshin, zhdukeshin e humbisnin gjurmët për mjaft kohë. Në disa raste i “ndollën” forcat osmane në bazat e tyre, në disa herë edhe i vinin në “gjumë”. Mirëpo pas kësaj ato jepnin goditje ose sulme të befasishme duke u shkaktuar humbje të mëdha turqve. Në mesin e korrikut 1847 Grupimi Jugor provokon dhe i ndjell ditën me një repart të vogël 3.000 forca turke. Kurse gjatë natës, duke i futur në një grykë shkëmbore u jep goditje nga të gjitha anët, duke vrarë më shumë se 1.000 veta. Po kështu nga mesi i gushtit, 700-800 kryengritës u përballën në Doliana, rreth 50 km ne Veriperëndim të Janinës, me një forcë turke prej mëse 5.000 veta që vinte prej Maqedonisë. Pas kësaj qëndrese kryengritësit u tërhoqën me shpejtësi nga mesi i natës sulmuan forcat turke pa pritur, kur ata pushonin, duke u shkaktuar 500 të vrarë dhe duke e detyruar të largoheshin në drejtim të Janinës së shpartalluar. Në këtë mënyrë u veprua në Senicë, si dhe në grykën e Kuçit. Megjithëse të kufizuara e shpeshherë spontane, këto konflikte ishin rrëke që çonin ujë në shtratin e lëvizjes së përgjithshme kombëtare dhe i jepnin peshë çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare.

Fitoret e kryengritësve bënë bujë në Shqipëri dhe jashtë saj. Jehona e tyre u ndie edhe në Kosovë, ku filluan të dukeshin shenjat e një lëvizjeje të re. Nëpunësit turq braktisnin në panik postet sapo dëgjonin për afrimin e kryengritësve. Udhëtari anglez E. Spenser, që udhëtonte në këtë kohë nëpër Shqipëri, shkruante: “Heroi i ditës kudo është Gjoleka”.

Për të siguruar suksesin e plotë të kryengritjes, Komiteti i Lidhjes u përpoq të gjente edhe një aleat të jashtëm. Për këtë qëllim ai iu drejtua Greqisë, marrëdhëniet e së cilës me Stambollin në këtë kohë ishin acaruar. Qeveria greke tregoi interesim të veçantë për kryengritjen shqiptare, jo vetëm sepse përpiqej t’i shkaktonte vështirësi Turqisë duke nxitur shqiptarët, duke u premtuar edhe ndihma materiale e financiare, të vijonin luftën, por edhe sepse synonte që ta vinte kryengritjen shqiptare në shërbim të saj për të realizuar lakmitë territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut, që ishin shpallur zyrtarisht qysh më 1844 me të ashtuquajturën Megali Idea (Idea e Madhe). Këto qëllime ishin shkaku që bisedimet ndërmjet Zenel Gjolekës dhe kryeministrit grek J. Koletis nuk patën sukses.

Përvoja historike, që përcillet të paktën që nga këto kryengritje popullore masive, është kushtëzimi më i fuqishëm për zhvillimin e besimit, se udhëheqësit nuk duhet të tolerojnë më shumë nga çfarë dikton memorja historike, që të ruajnë marrëdhëniet të mira me kombin. Vrulli revolucionar në rritje i masave popullore dhe përvoja historike i luftërave dhe kryengritjeve të tyre të zhvilluara gjatë gjithë periudhës së Rilindjes Kombëtarë Shqipëtare, shtronin si detyrë të ngutshme organizimin e një kryengritje të përgjithshmae, të përfshirjen në të mbarë trojet shqiptare, bashkërendimin e forcave luftarake të trevave të ndryshme për t’i dhënë fund sundimit të huaj në Shqipëri. Kjo kryengritje e përgjithshme ishte paraprirë nga kryengritjet e viteve ’30-‘70 të shek. XIX kundër të ashtuquajtura reforma të Tanzimatit e zbatimit të tyre në Shqipëri, e pastaj me radhë me luftërat gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), me kryengritjet në vitet 1896-1901 nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Pejës, me ato të viteve 1905-1908 nën drejtimin e Komitetit Kombëtar “Për Lirinë e Shqipërisë” të Manastirit dhe sidomos kryengritjet e dy viteve të mëparëshme, ato të viteve 1910-1911.

Kryengritja e Kosovës e vitit 1910 ishte e para lëvizje e armatosur aq e gjerë e popullit shqiptar në fillim të shek. XX, por që mbeti në kufijtë e një vilajeti të vetëm. Veprimet e suksesshme luftarake të kryengritësve në skajin verilindor të vilajetit të Shkodrës nuk ndikuan në zgjerimin e përmasave të saj. 

Kryengritja e vitit 1911 i detyroi pushtuesit osmanë të hynin në bisedime me shqiptarët dhe t’u bënin atyre disa lëshime. Megjithëse këto lëshime ishin larg kërkesave kombëtare të shqiptarëve, përbënin ndërkaq një mbështetje për kërkesa më të përparuara në të ardhmen. Kryengritja nxori në pah çështjen shqiptare si një problem ndërkombëtar. Për këtë dëshmon, krahas të tjerave, edhe interesimi i diplomacisë angleze për kryengritjen dhe sidomos përkrahja prej Londrës e kërkesave kombëtare të shqiptarëve.

Kryengritja e vitit 1911 mund të mbahet si prologu i Kryengritjes së Përgjithshme shqiptare të vitit 1912. Për përgatitjen e kryengritjes së përgjithshme në prag të shpalljes së pavarësisë, u punua, u mendua dhe u luftua gjatë muajve të fundit të vitit 1911 dhe në tre-katër muajt e parë të vitit 1912. Gjatë kësaj periudhe pregatitore u vendosën kontakte midis përfaqësuesve të krahinave të ndryshme për organizimin e veprimeve të përbashkëta, për krijimin e një qëndre të vetme udhëheqëse, për sigurimin e armëve, për qendrimin që duhej të mbanin shqiptarët ndaj premtimeve të të ashtuquajtura reforma të shpallura në vitin 1911 dhe mbi të gjitha u luftua me këmbëngulje për realizimin e kërkesave kombëtare të kryengritjes së vitit 1911, të cilat pasqyronin objektivat themelore kombëtare të mbarë shqiptarëve. Gjatë periudhës pregatitore u zhvilluan edhe veprime të armatosura por jo në masë të gjerë. Për organizimin e kryengritjeve dhe drejtimin e formacioneve popullore, kuvendet e beslidhjet zgjidheshin për prijësa ushtarake, ata luftëtarë që kishin treguar trimëri, kishin përvojë luftarake dhe aftësi ushtarake, organizuese e drejtuese, e gëzonin autoritet.

Në përgjithësi, në periudhën e Rilindjes këta prijësa dolën nga shtresat e mesme, madje dhe të varfëra. Të tillë ishin Tafil Buzi, Shahin Delvina, Çobo Golemi, Balil Nesho, Alush Frakulla, Hamza Kazazi, Binak Alia, Sokol Rama, Dervish Cara, Sheh Fejzo, Zenel Gjoleka, Rrapo Hekali, Hodo Nivica etj. Njësitë kryengritëse shqiptare në këto beteja e luftime drejtoheshin nga atdhetarë e luftëtarë popullor si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Idriz Seferi, Abdi Toptani, Gjeto Coku, Themistokli Gërmenji, Spiro Ballkameni, Sali Butka, Ismail Klosi, Muharrem Rushiti etj.

Analistë të vëmendshëm pohojnë se, këta prijësa popullor me format, veçoritë dhe metodat e tyre të luftimit bënë që të dëgjoheshin në hapësirat Ballkanike e më gjerë. Kryengritjet e armatosura shqiptare të kësaj periudhe, luftëtarët e shquar të saj, figurat e ndritura popullore, janë sot më shumë se kurrë pranë popullit të tyre, në mesin e popullit të tyre, në zemrën dhe shpirtin e ushtarakut shqiptar. Në të vërtetë mitet e prijsave popullor të kryengritjeve kundër osmanëve janë, përveç Kastriotit, miti i flakjes së pushtimit, miti i ruajtjes së ndërgjegjes kombëtare, i ruajtjes së tërësisë tokësore të Shqipërisë, i harmonisë fetare e i harmonisë midis Veriut dhe Jugut, e kultit të gjuhës shqipe. Kryesorja ishte se në këto programe nuk kishte urrejtje e aq më pak tmerre, si ato të pastrimit etnik që ishin formuluar në disa nga programet e fqinjëve tanë. Kombi nuk është një propagandë, por themeli historik e kulturor i shtetit. Çështja kombëtare nuk mund të shmangë elitën drejtuese shqiptare kudo që ndodhet. Bëhet më e domosdoshme kjo detyrë e përcjellë që nga vitet e këtyre kryengritjeve popullore masive, kur jo rrallë, propogandohet se …të flasësh për interesa kombëtare do të thotë ta vendosësh veten mbi një fushë të minuar…

Nga ROLAND QAFOKU/

Ky është një vendim i pubklikuar në Fletoren Zyrtare të datës 9 prillti 1926. Presidenti në detyrë Ahmet Zogu kërkonte me ngulm kapjen dhe arrestimin e ish-kryeminstrit Fan Noli. Arsyeja e publikuar është sa e sinqertë deri në naivitet por për kohën që ndodhte ishte mëse normale. Sipas vendimit të shpalljes në kërkim, Fan Noli bënte propagandë të vazhdueshme kundër pushtetit të Ahmet Zogut. Për rrjedhojë ai e quante këtë krim politik dhe për këtë Fan Noli duhet të arrestohej. Më 24 dhjetor 1924 Fan Noli u largua nga detyra e kryeministrit dhe nga Shqipëria drejt Evropës pas triumfit të Legalitetit dhe Zogu u rikthye në pushtet me të njëjtën metodë siç u largua nga pushteti. Në fillim ai mbajti detyrën e kryeministrit dhe më pa u zgjodh president me një metodë aspak demokratike por që u legalizua. Gjithçka më pas u shoqërua me përpjekje të ethshme të Zogut për ta arrestuar Fan Nolin që enden nëpër Evropë. Dëshira e Zogut ishte për ta sjellë në Shqipëri me pranga në duar. Imagjiononi për një moment sikur kjo të kishte ndodhur vërtetë. Sa poshtëruese dhe e turposhme do ishte njëkohësisht. Për fat nuk ndodhi. “Mjekrroshi” sic e thërrisnin kundërshtarët kaloi për shumë vite në kontinent sa në Austri, Gjermani, Francë, Zvicër e gjetkë. Madje, vetëm 1 vit pas këtij vendimi ai shkoi në Moskë në ceremoninë e 10 vjetorit të revolucionit bolshevik të Tetorit dhe mbajti një fjalim të denjë për nofkën “peshkopi i kuq”. Lexojeni vetë vendimin në Fletoren Zyrtare dhe kuptojeni akoma më shumë atë kohë. Por edhe kohën e sotme ama.