Nga ROLAND QAFOKU/

Ky është një vendim i pubklikuar në Fletoren Zyrtare të datës 9 prillti 1926. Presidenti në detyrë Ahmet Zogu kërkonte me ngulm kapjen dhe arrestimin e ish-kryeminstrit Fan Noli. Arsyeja e publikuar është sa e sinqertë deri në naivitet por për kohën që ndodhte ishte mëse normale. Sipas vendimit të shpalljes në kërkim, Fan Noli bënte propagandë të vazhdueshme kundër pushtetit të Ahmet Zogut. Për rrjedhojë ai e quante këtë krim politik dhe për këtë Fan Noli duhet të arrestohej. Më 24 dhjetor 1924 Fan Noli u largua nga detyra e kryeministrit dhe nga Shqipëria drejt Evropës pas triumfit të Legalitetit dhe Zogu u rikthye në pushtet me të njëjtën metodë siç u largua nga pushteti. Në fillim ai mbajti detyrën e kryeministrit dhe më pa u zgjodh president me një metodë aspak demokratike por që u legalizua. Gjithçka më pas u shoqërua me përpjekje të ethshme të Zogut për ta arrestuar Fan Nolin që enden nëpër Evropë. Dëshira e Zogut ishte për ta sjellë në Shqipëri me pranga në duar. Imagjiononi për një moment sikur kjo të kishte ndodhur vërtetë. Sa poshtëruese dhe e turposhme do ishte njëkohësisht. Për fat nuk ndodhi. “Mjekrroshi” sic e thërrisnin kundërshtarët kaloi për shumë vite në kontinent sa në Austri, Gjermani, Francë, Zvicër e gjetkë. Madje, vetëm 1 vit pas këtij vendimi ai shkoi në Moskë në ceremoninë e 10 vjetorit të revolucionit bolshevik të Tetorit dhe mbajti një fjalim të denjë për nofkën “peshkopi i kuq”. Lexojeni vetë vendimin në Fletoren Zyrtare dhe kuptojeni akoma më shumë atë kohë. Por edhe kohën e sotme ama.

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Nuredin bej Vlora ka lindur në Stamboll në vitin 1889. Ai ishte pinjoll i Familjes Vlora dhe djali i ish-kryeministrit të Perandorisë Osmane, Ferit Pashë Vlorës. I shkolluar në katedrat më të mira të kohës, Nuredin beu do të angazhohet në periudhën e krijimit të shtetit shqiptar si kundër lëvizjes vorioepirote ashtu edhe kundër Kryengritjes në Shqipërinë e Mesme (1914-1915).

Në vitet e Luftës së Parë Botërore ai u vendos në Evropë dhe më 1917 u martua me amerikanen Helen Margret Kelly (1884-1952). Më pas shkoi në ShBA dhe në maj të vitit 1918 u zgjodh anëtar i Kryesisë dhe kryetar nderi i Partisë Politike të shqiptarëve të Amerikës, kryetar i së cilës ishte patrioti Kristo Dako. Nuredin beu e përfaqësoi këtë parti në Konferencën e Paqes, duke mbrojtur interesat shqiptare kundër pretendimeve italiane dhe serbo-greke.

Në vitin 1925-1927 Nuredin beu u emërua kryetar i Bashkisë së Vlorës, duke lënë gjurmë në urbanistikën e qytetit. Por për arsye që nuk dihen ai u shkarkua nga kjo detyrë. Kjo dhe të tjera shkaqe e kthyen atë në kundërshtar të A. Zogut.

Në vitin 1935 ai mori pjesë aktive në Kryengritjen e Fierit, drejtuesit e të cilës kishin parashikuar rikthimin e republikës dhe emërimin e tij si president. Për këtë, ai mbështetej në prapaskenë nga italianët. Dështimi i saj solli arrestimin dhe dënimin e tij me vdekje. Ndërhyrja e “faktorit ndërkombëtar” e detyroi A. Zogun që ta amnistonte. Por kjo nuk ishte hera e parë që ai shihej si kandidat potencial. Në vitet e LDB edhe gjermanët e planifikonin atë si kryeministër.

Aktivizimi i tij në radhët e Ballit Kombëtar bëri që në vitin 1944 ai të largohej nga Shqipëria.

Nuredin beu vdiq më 23 tetor 1964 në qytetin Heidelberg të Gjermanisë. Emri i tij filloi të përmendej pas rënies së komunizmit. Kështu ndodhi edhe me Ferit Pashë Vlorën, i cili refuzoi të merrte postin e kryeministrit në vitin 1914, kur elita politike shqiptare deklaroi se, ai ishte i vetmi person që mund ta nxirrte vendin nga kriza.

(Në foto Nuredin bej Vlora vetëm dhe me djalin e xhaxhait, personalitetin e njohur Eqrem bej Vlora)

Gjon F. Ivezaj/

Ismail Qemali (1844-1919) është një nga figurat më të ndritura dhe më të rëndësishme të historisë shqiptare. Ai është ideatori dhe udhëheqësi kryesor i shpalljes se pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912 në Vlorë, duke hyrë në histori si themeluesi i shtetit modern shqiptar. Jetoi në një periudhë kur Perandoria Osmane ishte në rënie dhe Shqipëria rrezikonte të copëtohej nga shtetet fqinje.

Ngjarjet e viteve 1897-1900 treguan se rrethanat ndërkombëtare vazhdonin të ishin të disfavorshme për livizjet e armatosura si në Shqipëri ashtu edhe në viset e tjera të Ballkanit. Një nga personalitetet shqiptare që formuloi një program të ri në perputhje me kushtet e reja, ishte Ismail Qemali.

Ismail Qemali lindi në Vlorë më 25 shkurt 1844 në një familje të madhe feudale. Pasi kreu mësimet fillestare në qytetin e lindjes dhe mësimet e mesme në gjimnazin Zosimea të Janinës, ai u vendos në Stamboll dhe aty mori pjesë në përpiekjet që u bënë deri më 1871 për caktimin e një alfabeti të përbashkët për giuhën shqipe dhe për formimin e një shoqërie kulturale shqiptare. Si funksionar në administratën shtetërore turke, ai u dallua për pikëpamjet e tij liberale e përparimtare, si përkrahës i kushtetutës, në përpunimin e së cilës ai kontribuoi me cilësinë e këshilltarit të kryeministrit turk Mid’hat Pasha.

Njohës i shumë giuhëve dhe me një kulturë të gjerë, veç këtyre i pajisur me zgjuarësi të mprehtë dhe me talent në fushën e diplomacisë, Ismail Qemali u shqua sidomos me artikujt që botonte në gazetat më të mëdha evropiane të kohës, si njohës i mirë i punëve të Turqisë dhe i ngjarjeve ndërkombëtare. Një nga miqtë e tij të botës kulturale evropiane kishte qenë edhe poeti i madh frëng Viktor Hygo.

Në lidhje me gjendjen e brendshme të Perandorisë Otomane, Ismail Qemali si shumica e njerëzve përparimtarë turq kerkonte që, për vetë interesin e Turqisë, kjo duhej të bënte jo politikën e reformave centralizuese të inaguruara me Tanzimatin, por një politikë reformash decentralizuese në dobi të kombësive të shtypura të Turqisë. Popullariteti që filloi të gëzonte në qarqet përparimtare dhe në masat popullore të perandorisë dhe kontaktet që mbante me patriotët shqiptarë, shkaktuan dyshime në Portën e Lartë. Për këte arësye sulltani, me qëllim që ta largonte personalitetin e rrezikshëm nga kryeqyteti, e emëroi atë guvernator në Tripoli, ndoshta edhe me qëllim që ta zhdukte me anë të ndonjë atentati. Por Ismail Qemali, i cili duket se dyshoi për këtë komplot, disa ditë pas takimit që pati me sulltanin më 28 pril 1900, së bashku me djemtë e tij, u arratis nga Turqia. Arratisja bëri një bujë të madhe. Pasi hodhi poshtë të gjitha premtimet që i bëri sulltani për ta bindur të kthehej në Stamboll, I Qemali qendroi në Athinë, ku pati takime me personalitete të larta greke, dhe pastaj arriti në Napoli. Këtu në një intervistë që i dha gazetës së rëndësishme italiane të Romës „Tribuna”, shfaqi për herë të parë publikisht programin e vet politik në lidhje me lëvizjen kombëtare shqiptare. Pas Napolit, I. Qemali vizitoi Romën, Parisin, Brukselin ku botoi në revistën „Albania” të F. Konicës një thirrie drejtuar shqiptarëve.

Pastaj u vendos në Londër ku qëndroi për një kohë të gjatë. Pas arratisjes së tij dramatike nga Turqia, I. Qemali ja kushtoi kujdesin e vet kryesor lëvizjes kombëtare shqiptare, dhe u bë një nga personalitetet e saj kryesore pa hequr dorë nga lëvizja poliitke e Perandorisë Otomane.

Ismail Qemali nisej nga besimi se poliitka e ruaitjes së status-kuosë ishte një politikë e përkohëshme e fuqive të mëdha dhe se rreziku kryesor për Ballkanin vazhdonte të vinte nga Rusia dhe Austria. Nga kombet e gadishullit ata që rrezikoheshin më tepër qenë kombësitë Josllave, shqiptarët, grekët dhe turqit. Me qënë se Austro-Hungaria dhe Rusia e kishin perjashtuar Italinë nga ndarja e Ballkanit, shqiptarët, grekët dhe turqit, të bashkuar në një aleancë, duhej të siguronin edhe përkrahjen e Italisë e cila ishte e interesuar të pengonte shtrirjen e dy rivaleve të saj në Gadishullin Ballkanik, si dhe atë të Anglisë e cila nuk ishte e interesuar për shembjen e Perandorisë Otomane. Prandaj sipas mendimit të Ismail Qemalit, ishte në interes të shqiptarëve, grekëve dhe turqve që të ruhej status-kuoja në Ballkan.

Për këtë, arësye ai shkruante: “Përsa u përket shqiptarëve, çdo levizje e hapur revolucionare nuk do të sillte gjë tjetër veçse do t’i bënte të ligjshme nderhyrjet e huaja, të cilat do ta keqësonin gjendien”: Por, nga ana tjetër, Ismail Qemali mendonte se nuk mund të lejohej vazhdimi i gjendjes së brendshme të Turqisë e cila karakterizohej nga një regjim shtypës i pamëshirshëm ndaj popullsive të saj. Në kushtet kur fuqitë e mëdha nuk lejonin shkëputjen e kombësive joturke nga Perandoria Otomane dhe duke parë se autonomia teritoriale-administrative për Shqipërine kundërshtohej nga të katër anët, Ismail Qemali vazhdonte të

shihte si rrugëdalje decentralizimin e pushtetit qendror në dobi të pushtetit krahinor, nga e cila do të përfitonin në mënyrë të barabartë të gjitha kombësitë e perandorisë.

Mendimi i Ismail Qemalit ishte kryesisht për një autonomi kulturale. Ai mendonte se kjo autonomi e kufizuar do të ishte e pranueshme nga Turqia, mbasi kjo do të bindej se ishte në interesin e saj që të siguronte në konfliktin e ardhshëm ballkanik përkrahjen e shqiptarëve, gjë që mund të bëhej vetëm duke u njohur atyrë te paktën të drejtat kulturale. „Për të përparuar në rrugën e qytetërimit, shkruante ai, ne kemi nevojë të mësojmë; kemi nevojë të hapim shkolla kombëtare për terë Shqipërinë që gjuha shqipe të përhapet dhe të lexohet ne çdo vend. Kjo nevojë për shkolla është e para nga ato reforma që kemi për detyrë të kërkojmë. Është e pamundur të përmirësohet një popull pa shkolla dhe pa arësim…Duhet të jesh tradhëtar për të dëshiruar që të lihet pas dore mësimi i gjuhës shqipe.”

Ismail Qemali shihte në autonominë kulturale rrugën më të mundshme për bashkimin e teritoreve shqiptare dhe për njohjen e kombësisë shqiptare në arenën ndërkombëtare. Në thirrjen drejtuar shqiptarëve ai shkruante: „Ne nuk duam as trazira, as kryengritje dhe aqë më pak nuk duam që të turbullohet paqja e popujve që jetojnë në Gadishullin Ilirik. Ne vetëm duam dhe me gjithë zemër kërkojmë bashkimin dhe unitetin e racës sonë shqiptare, përparimin e saj intelektual dhe ekonomik me qëllim që të bëhemi mjaft të fortë për të kundërshtuar atë që synon të na përpijë ne, si dhe të përpijë të gjithë ata popuj të tjerë që ne kemi interes të jetojnë, sepse ekzistenca e tyre mbron edhe tonën”.

Ismail Qemali u kushtoi kujdes të madh marrëdhënieve me grekët. Që kur ishte akoma në Turqi, ai kishte bërë përpjekje jo pa sukses për t’i bindur udhëheqësit e elementit grek që jetonin në Perandorinë Otomane se ishte edhe në interesin e tyre të bashkëpunonin me shqiptarët dhe me turqit përparimtarë, me synim që të mbanin status-kuone në një Turqi që duhej të zbatonte reformat decentralizuese. Por në lidhje me këtë vijë politike ai gjente rezistencë jo të vogël pranë qeverisë së Athinës dhe më tepër akoma pranë organizatave shoviniste greke, që vepronin brenda në Greqi. Ismail Qemali ishte kategorikisht kundër çdo federate shqiptaro-greke. Ai u përpoq ta bindëte qeverinë e Athinës për një bashkëpunim shqiptaro-grek në bazën e barazisë së plotë të të dy palëve dhe arriti të lidhte me të një marrëveshje për një bashkëpunim shqiptaro-grek, sidomos kundër rrezikut të zgjerimt të shtetit bullgar, që cënonte interesat greke në Maqedoni dhe interesat shqiptare në Kosovë. Ismail Qemali mendonte se ky bashkëpunim do të vazhdonte edhe pas shembjes së Perandorisë Turke. „Duke punuar që sot, deklaronte ai në një intervistë tjetër, për të qenë gati për eventualitetin e një ndryshimi ballkanik, unë nuk besoj aspak se mund të lindin çështje tokësore me rëndësi sa të dobësojnë „marrëveshjen” dhe të krijojnë mosmarrëveshje në të ardhmen. Shqiptari që njihet si i tillë për gjuhën e vet, për historinë e vet dhe ndërgjegjen e vet, do të qëndrojë atje ku efektivisht është; po kështu edhe greku”.

Pikëpamjet politike të Ismail Qemalit për decentralizimin e pushtetit qëndror otoman, në favor të autonomisë kulturale të kombësive të perandorisë, gjetën pëlqimin e qarqeve të ndryshme shqiptare. Por bashkëpunimi dhe marrëveshja që lidhi ai me Greqinë, u kundërshtua nga të gjitha anët, sepse të gjithë ishin të mendimit se kur të prishej Turqia, qeveria e Athinës do t’i shtrinte rivendikimet e saj shoviniste në pjesën më të madhe të shqipërisë. Në të vërtetë, bashkëpunimi shqiptaro-grek, që ishte një nga pikat e randësishme të programit të Ismail Qemalit, mbeti vetëm një deklaratë e thjeshtë, dhe s’u vu në jetë.

Ismail Qemali mbetet një simbol i unitetit kombëtar, një burrë shteti me vizion te qartë, që vuri interesin e Shqipërisë mbi çdo interes personal. Ai la pas një trashegimi të pashlyeshme si një nga themeluesit e shtetit shqiptar, duke u kujtuar gjithmonë për urtësine, vendosmërinë dhe përkushtimin ndaj atdheut.

Në fund te jetës së tij, në vitin 1919, ai ndërroi jetë në Peruxhia të Italisë, larg atdheut për të cilin kishte luftuar gjithë jetën. Megjithatë, emri dhe vepra e tij do të mbesin përherë në zemrat e shqiptarëve si simbol i lirisë dhe pavarësisë kombëtare.

(Kemi të bëjmë me një pasuri arkeologjike kombëtare dhe jo vetëm).

Kodra e Kakarriqit, e cila në gjuhën popullore njihet si Mali i Kakarriqit, shtrihet paralel me Malin e Rrencit në drejtim VP-JL, nga Fusha e Bregut të Bunës, në Fshatin e Ri dhe deri në afërsi të lumit Drin, në fshatin Balldre të Lezhës. Ky kurriz shkëmbor gëlqeror ka një morfologji të njëjtë me Malin e Rrencit (1). Ai ndahet midis Bashkisë Lezhë, që zotëron ¾ e sipërfaqes së tij dhe Bashkisë së Vaut të Dejës, e cila administron vetëm ¼ , më saktë, pjesën e tij veriore dhe verilindore. Mali i Kakarriqit është rreth 20 km i gjatë, 3 – 4 km i gjerë në bazë e 0.5 – 1 km në kreshtë (2), dhe në pjesën e tij veriore arrin lartësinë maksimale prej 398 m mbi nivelin e detit (3). Pjesa e tij më e lartë konsiston në një pllajë karstike, por më e valëzuar në krahasim me Malin e Rrencit. Shpati perëndimor bie thikë mbi Fushën e Torovicës, ndërsa faqja e tij lindore është më e butë dhe zbret gradualisht mbi Fushën e Zadrimës, në disa pjesë në formën e majave kodrinore, të cilat ulen gradualisht drejt bazës së kurrizit (4). Duke qenë se i gjithë mali përbëhet nga shkëmbinj gëlqerorë dhe gëlqerorë merodistë, këtu janë zhvilluar mjaft forma karstike dhe njësoj si në Malin e Rrencit, gjenden një numër i madh me livadhe të vegjël, shumica e të cilëve kanë qenë punuar gjatë shek. XX (5). Po ashtu, pranë këtyre livadheve kanë qenë disa vendbanime, sot të braktisura, prania e të cilëve dëshmohet qartë edhe nga rrënojat e banesave dhe objekteve të kultit të krishterë, ku bie në sy sidomos “Kisha-kapelë e Shën Gjergjit” në varrezat e vjetra të Kakarriqit, të njohura si “Varret e malcorëve” në “Qabalosh (6).”

Ndërsa, “Tumat ose Kodërvarret ilire në Malin e Kakarriqit” shtrihen thuajse përgjatë të gjithë gjatësisë së këtij kurrizi malor, ndonëse me një përqendrim më të madh në pjesën qendrore dhe më të rralla në atë jugore (7). Tumat janë varre të lashta monumentale ose “Monumente funerare”, të ndërtuara kryesisht nga dheu dhe gurët, të cilat formojnë një kodër të vogël mbi varrin e individëve ose grupeve të njerëzve. Ato janë një tipar karakteristik i kulturave të lashta, veçanërisht në Europë, dhe janë përdorur për të varrosur njerëz me status të lartë shoqëror, si udhëheqës, fisnikë apo luftëtarë. Vetë tuma në thelb ishte simbol i statusit shoqëror, sepse individët e varrosur në tuma ishin pjesë e elitës së shoqërisë së kohës. Struktura e tumave është e ndërtuar në bazë me formë rrethore ose ovale dhe ata mund të përmbajnë një ose më shumë varre brenda tyre. Në qendër të monumentit funerar, vendosej varri i njeriut më të rëndësishëm dhe më pas varret e individëve të tjerë pozicionoheshin përqark tij në formë rrethi. Në disa raste, tumat mund të jenë përdorur për disa breza të një familjeje ose fisi. Ndërtimi i tyre shoqërohej me rituale funerale, si vendosja e objekteve të çmuara pranë të ndjerit.

Kjo është arsyeja, që brenda tumave janë zbuluar vazhdimisht objekte si armë, stoli, vegla pune, qeramikë, por edhe mbetje kafshësh (kryesisht kuaj), që tregonin statusin dhe jetën e individit të varrosur. Disa tuma përmbajnë edhe mbetje të djegura të ruajtura nëpër urna, duke treguar se kremimi ishte një praktikë funerale në disa kultura. Në disa raste, rreth tumave vendoseshin gurë të mëdhenj si një lloj rrethimi mbrojtës, një dukuri që e ndeshin si në tumat e ndërtuara nga dheu, nga gurët apo nga të dy këta materiale të përzier së bashku. Tumat ilire në Malin e Kakarriqit paraqesin të njëjtën tipologji ndërtimore me tumat e identifikuara dhe dokumentuara në Malin e Rrencit, në Shkrel (Malësi e Madhe), në Shtoj (Shkodër), në Malin e Brisë (Ulqin), Pllanicës e Rakiqit (Tuz) dhe Neshkova Gruda në afërsi të Podgoricës (. Pra, janë të ndërtuara të gjitha me gurë dhe njësoj si tumat e lartpërmendura, ato përbëjnë një pasuri arkeologjike dhe historike shumë të rëndësishme. Po ashtu, arkitektura funerare e tumave në Malin e Kakarriqit është e njëjtë me ato të tumave në Malin e Rrencit, ku kemi të bëjmë me arkitekturë karakteristike të “Kulturës Cetina” në Dalmacinë Qendrore, në Kroaci. Gjatë dy ekspeditave përnjohëse të kryera në Malin e Kakarriqit, e para në vitin 2014 (9) dhe e dyta më 2017 (10), arkeologët e “Departamentit të Prehistorisë / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë”, identifikuan dhe dokumentuan 38 tuma gjithsej, 24 në territorin e Bashkisë Lezhë dhe 14 brenda territorit të Bashkisë Vau i Dejës. Në hapësirën e kurrizit midis fshatrave Gjadër dhe Balldren janë dokumentuar vetëm dy tuma të veçuara, ku duhet theksuar se ajo jugore përbën tumën më të madhe të identifikuar në të gjithë Malin e Kakarriqit (diam.: 16.50 m; lart.: 3-4 m).

Ajo ndodhet rreth 2 km në veri të Balldrenit, në kuotën 322 m dhe pak metra (400 m) në veriperëndim të “Majës së Marçipajit (11)”, e cila ka një lartësi prej 372 m mbi nivelin e detit. Plot 22 tuma janë identifikuar në pjesën qendrore të Malit të Kakarriqit, në hapësirën midis fshatrave Torovicë dhe Gjadër, një grupim tumular, i cili përfaqëson përqendrimin më të madh të tumave në Malin e Kakarriqit. Nga këto, 4 tuma janë identifikuar mbi periferinë jugore të fshatit Torovicë (rreth 325 m mbi nivelin e detit), të vendosura në një distancë prej 8 deri në 14 m nga njëra-tjetra (diam. varion nga 6.6 – 16.20 m); 2 tuma individuale gjenden më në jug, në një distancë përkatësisht prej 1 km dhe 1.5 km nga grupimi i mësipërm; 16 tumat e tjera i hasim të veçuara ose në grupe prej 2 – 4 tuma, të vendosura në pjesët më të larta të kurrizeve të shpatit lindor në një distancë në vijë ajrore prej rreth 1.8 km (midis fshatrave Kukël dhe periferisë veriore të fshatit Gjadër). Lartësia e tyre mbi nivelin e detit varion nga 104 deri në 279 m dhe kanë një shikueshmëri shumë të gjerë drejt L-VL-V, mbi të gjithë fushën e Zadrimës, mbi kodrat e periferisë së saj lindore dhe deri në qytetet Vau i Dejës e Shkodër (12).

Të dhënat arkeologjike më të rëndësishme, që lidhen me periudhat prehistorike nga Mali i Kakarriqit dhe që janë bashkëkohore me ndërtimin e tumave, janë depot e sëpatave prej bronzi të zbuluara pranë Torovicës, në rrëzë të faqes perëndimore të këtij kurrizi dhe shumë pranë grupimit tumular kryesor. Depoja e parë, e cila njihet si “Thesari arkeologjik i Torovicës (13)”, përbëhej nga 124 sëpata bronzi të tipave të ndryshëm u zbulua në vitin 1983 tek vendi i quajtur «Shkëmbi», në të djathtë të rrugës automobilistike Lezhë-Shkodër, afërsisht 10 m mbi rrugë dhe 2 km pa arritur tek qendra e Torovicës dhe depoja e dytë u zbulua disa vite më herët shumë afër saj, por me një inventar që përbëhej nga vetëm dy sëpata bronzi (14). Këto depo, së bashku me ato të Pentarit, Melgushës, Beltojës të zbuluara më në veriperëndim dhe në veri të Malit të Kakarriqit, por edhe disa të tjera të zbuluara më në veri në zonën e Mbishkodrës, janë datuar në fund të periudhës së Bronzit dhe në fillim të periudhës se Hekurit, rreth shek. XII-X p.k. (15).

Nga studimi tipologjik i disa prej këtyre sëpatave (shqiptaro-dalmate dhe italike), rezulton se këto objekte janë dëshmi e qartë dhe e pakontestueshme e lidhjeve të ngushta të kësaj zone me kulturat e Adriatikut qendror në Kroacinë dhe Bosnjë-Hercegovinën e sotme, por gjithashtu edhe të shkëmbimeve midis bregdetit të Shqipërisë Veriore dhe atij të Adriatikut perëndimor, pjesa qendrore dhe jugore në Italinë e sotme. Mjerisht, deri më sot, përveç identifikimit dhe dokumentimit të tyre, në asnjërën prej këtyre tumave nuk është bërë ende të paktën një sondazh arkeologjik, jo më një ekspeditë arkeologjike e mirëfilltë. Nga ana tjetër, duhet theksuar me shumë keqardhje, që para shumë vitesh disa prej këtyre tumave kanë rënë pre e gërmimeve pirate, ku gjurmët e një krimi të tillë janë shumë evidente sidomos në tumën më të madhe, në veri të Balldrenit. Tumat ilire në Malin e Kakarriqit duhet të trajtohen si pasuri kombëtare e rëndësisë së veçantë dhe të merren në mbrojtje nga Shteti Shqiptar, duke iu dhënë atyre statusin si Monumente Kulture të kateg. I.

BIBLIOGRAFIA:

1) R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.

2) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 148.

3) R.Kurti, R.Ruka & I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit dhe Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë: 2014, f. 182.

4) R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.

5) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 148.

6) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 98-100.

7) R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.

8)A.Lulgjuraj, Gjurmë të periudhës prehistorike në Malin e Brisë në rrethin e Ulqinit, në: Candavia 6, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2016, f. 14-15.

9) R.Kurti, R.Ruka & I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit dhe Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë: 2014, f. 182-183.

10) R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 142.

11) Ibidem, f. 143.

12) Ibidem, f. 143-144.

13) P.Zefi, Thesari arkeologjik i Torovicës, në: “Rrënjët / Le Radicci”, Marzo 2017.

14) F.Prendi, Një depo sëpatash nga Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhistoriques à Torovicë de Lezhë, në: Iliria, vol. 14, n°2, 1984, f. 19-45.

15) R.Kurti, R.Ruka & I.Gjipali, Rezultate paraprake të ekspeditës përnjohëse në Malin e Rencit dhe Malin e Kakarriqit, në Shqipërinë veriperëndimore, në: Iliria, 38, Tiranë: 2014, f. 187-188.

Nga: Paulin Zefi.

Lezhë: 23.05.2025.

P.S.: “Fotot dhe skicat e sëpatave prej bronzi që kam publikuar i përkasin “Thesarit arkeologjik të Torovicës”, që janë bashkëkohore me ndërtimin e tumave, të cilat i kam përdorur për ilustrim.”

Shkruan: Dr. Besim Muhadri

Në histori nuk mbeten vetëm ata që kanë zë të lartë, por edhe ata që kanë një fjalë të drejtë dhe një qëndrim të palëkundur. Profesori, intelektuali dhe studiuesi i mirënjohur i Hasit, Sejdi Dida, është ndër ata njerëz që fjala dhe vepra i kanë qenë një – dhe pikërisht për këtë, ai mbeti në kujtesën e shumëkujt si një nga figurat më të ndritura të arsimit, gjuhësisë dhe qytetarisë në rrethin e Hasit dhe më gjerë.

Një jetë që nisi me sakrificë dhe përkushtim

Sejdi Avdi Dida lindi më 16 korrik 1942 në Krumë të rrethit të Hasit, në një familje të varfër, por me tradita atdhetare, që jetonte nga bujqësia dhe blegtoria. Vitet e hershme të jetës së tij, ashtu sikurse të shumë familjeve hasjane, u shenjuan nga një varfëri e thellë. 

Në vitin 1949, në moshën shtatëvjeçare, filloi shkollën fillore në vendlindje. Zgjuarsia, mprehtësia, shkathtësia dhe etja për dije e kulturë u dalluan që në hapat e parë të fëmijërisë së malësorit të vogël. Varfëria dhe vështirësitë e jetës e burrëruan para kohe, dhe në vitet 1953–1956 përfundoi shkollën shtatëvjeçare me rezultate të shkëlqyera.

Udhëtimi i dijes dhe përkushtimit

Edhe pse ende i ri, horizonti i tij kërkonte më shumë. Përpara Sejdiut shpalosej një botë ëndrrash dhe përpjekjesh për dije, e cila, megjithë vështirësitë ekonomike dhe shoqërore, nuk mundi ta ndalë në përparimin e tij kulturor dhe shpirtëror. 

Në vitet 1956–1957 vazhdoi studimet në shkollën dyvjeçare pedagogjike në Shkodër. Zemërbardhësia dhe inteligjenca e bënë të mirëpritur mes bashkëmoshatarëve, duke e inkurajuar edhe më shumë në punën e tij pasionante.

Në vitin 1956, ende vetëm 16 vjeç, u emërua mësues në Shipshan të Tropojës. 

Larg familjes dhe të afërmve, djaloshi i ri mes fëmijëve malësorë, mendjekthjellët dhe fjalëzjarrtë, u bë shpejt i dashur jo vetëm për nxënësit, por edhe për burrat në oda e kuvende. I rikujtonte vitet e asaj kohe me mall të thellë.

Përgjegjësi të mëdha në moshë të re

Në janar të vitit 1961 u transferua nga Tropoja me përshtypjet më të mira. Tashmë më i pjekur dhe energjik, u emërua drejtor i shkollës shtatëvjeçare të Krumës. Ishte vetëm 19 vjeç, por serioziteti dhe përkushtimi i tij i bënë ballë përgjegjësive të mëdha. I duhej të përballonte sfidat e arsimit në Has: arsimimin e djemve dhe vajzave, përgatitjen pedagogjike e shkencore të mësuesve, si dhe shmangien e dukurive negative në sistemin arsimor. 

Frytet e kësaj pune nuk vonuan të shfaqeshin. Emri i tij përmendej me respekt në shkollë, në rrugë, në shoqëri e në kuvende burrash. Edhe të moshuarit e thërrisnin “mësues”. Kjo dashamirësi e shoqëroi gjatë gjithë jetës.

Nga inspektor arsimi në studiues të pasionuar

Në vitin 1963, falë punës së tij të palodhur, filloi punë në Seksionin e Arsimit të Rrethit të Kukësit si inspektor. Kjo detyrë i dha mundësinë të njihte më thellë jetën kulturore të zonave të ndryshme të rrethit. 

I ndërgjegjshëm për rëndësinë e përgatitjes profesionale, vazhdoi studimet në Institutin Pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës, dega Gjuhë-Histori, të cilat i përfundoi me sukses në vitin 1965.

Në vitet 1965–1967 ishte drejtor i shkollës në Shalqin, buzë Drinit të Bardhë, ku jo vetëm u mësoi nxënësve gjuhën dhe historinë shqipe, por edhe ua përcolli të vërtetën për ndarjen e padrejtë të Kosovës nga trungu kombëtar. 

Pas përfundimit të shërbimit ushtarak në Korçë, në vitin 1969, u emërua drejtor i shkollës tetëvjeçare në Golaj, ku qëndroi për shtatë vjet. Gjatë kësaj periudhe nisi të mbledhë fjalë të urta popullore, shprehje dhe fjalë krahinore.

Kujtesa gjuhësore dhe shpirtërore e Hasit

Në vitin 1976 u emërua mësues në shkollën e mesme “Skënderbeu” në Krumë. Ky shtegtim i gjatë e i mundimshëm, por i pasur shpirtërisht – nga alpet e Tropojës deri në rrëzë të Pashtrikut – shënoi një epokë të re për studimin e kulturës dhe traditës hasjane.

Nën figurën e një gjuhëtari të mirëfilltë, Sejdiu promovoi njëherësh edhe profilin e një folkloristi dhe etnografi pasionant e të përkushtuar. Me qindra faqe nga ditari i tij janë kushtuar mbledhjes dhe shpjegimit të fjalëve krahinore të përdorura në trevat e Kukësit (Has, Tropojë e Kukës), duke qenë një ndër kontribuuesit e rëndësishëm të fjalorit të gjuhës shqipe dhe të dokumentimit të riteve, zakoneve, traditave dhe historisë hasjane. Artikujt e botuar në gazetat lokale dhe ato shkencore flasin qartë për këtë kontribut.

Pionier i fjalës dhe trashëgimisë popullore

Sejdi Dida ishte pjesëmarrës i rregullt me kumtesa në simpoziume shkencore, duke dëshmuar përkushtimin e tij ndaj kërkimit gjuhësor dhe etnokulturor. Devizë e punës së tij ishte mbledhja dhe ruajtja e fjalës dhe shprehjes së rrallë shqipe, të nxjerra drejtpërdrejt nga goja e popullit. 

Kriteri shkencor i përdorur në përzgjedhjen dhe analizën e tyre mundësoi botimin e shkrimeve të tij në revista si “Gjuha Jonë”, “Nëntori” dhe “Etja”.

Nga viti 1984 deri më 1992, vijoi me përkushtim punën e tij si mësues në shkollën tetëvjeçare të Krumës, duke e sistemuar lëndën e mbledhur me skema dhe skeda të mirëorganizuara. Paralelisht, ishte pjesë aktive e kryesisë për pajtimin e gjaqeve në krahinën e Hasit.

Në krye të muzeut dhe trashëgimisë shpirtërore

Në shtator të vitit 1992 u emërua drejtor i Muzeut të Hasit. Ky emërim u mirëprit nga bashkëqytetarët, kolegët dhe nxënësit, me bindjen se ai do të arrinte të evidentonte më mirë traditat hasjane dhe t’i vendoste në funksion të edukimit estetik dhe atdhetar të brezave të rinj. Nën drejtimin e tij, muzeu synonte të përfshinte edhe trashëgiminë kulturore të Hasit përtej kufirit. 

Bashkëpunimi me revistën “Etja” bëri të mundur dokumentimin e shumë fjalëve të rralla, të shkëputura nga përdorimi për shkak të kohës.

Trashëgimia e një mësuesi të rrallë

Profesor Sejdi Dida ndërroi jetë në moshën 51-vjeçare, në kulmin e veprimtarisë së tij pedagogjike dhe shkencore, duke lënë përgjysmë projektet e shumta që kishte për studimin e traditave popullore dhe historike të Hasit, të cilin e deshi me shpirt. 

Pas vdekjes, Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, e dekoroi Sejdi Didën me Urdhrin e Argjendtë “Naim Frashëri”, së bashku me figura të tjera të shquara të kombit.

Nga dorëshkrimet që kishte lënë, u botua një pjesë e një libri, falë përkujdesjes së bijës së tij, Valdete Cenalia (Dida). Në nder të kontributit të tij në arsim dhe kulturë, me vendim të Këshillit Bashkiak të Krumës, shkolla e re e qytetit mori emrin “Sejdi Dida”.

Përmbyllje

Në historinë e arsimit dhe të trashëgimisë shpirtërore të Hasit, emri i Sejdi Didës mbetet jo vetëm si simbol i dijes dhe përkushtimit, por edhe si një zë i urtësisë popullore që nuk u shua kurrë. Ai nuk ndërtoi vetëm shkolla, por edhe ura përtej kohës, për të ruajtur identitetin dhe fjalën shqipe.

Jam i lumtur që pata fatin ta njihja dhe për një kohë të shkurtër, aq sa lejoi jeta, edhe të bashkëpunoja me të.