Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Bajram Curri ishte udhëheqës popullor, ushtarak, senator i Senatit të Dhomës së Këshillit Kombëtar të Shqipërisë nga 27 mars 1920 deri më 20 dhjetor 1920. Dëshmor i Atdheut, Hero i Popullit shqiptar nga Malësia e Gjakovës. Bajram Curri e filloi veprimtarinë ushtarake si kapiten në Prizren, major në Prishtinë, e së mbrami kolonel (allajbeg) në Shkup, ku kishte në dorë xhandarmërinë e Vilajetit të Kosovës.

Bajram Curri kapet fort pas “besë së lidhur ndërfisnore dhe popullore përpara luftës së shtatorit të vitit 1878”. Malësia e Gjakovës e nis në luftë më shumë për të marrë pagëzimin, po Bajram Curri i prin luftës përkrah Sulejman Vokshit e Riza Kryeziut, përkrah Jakup Ferrit e Haxhi Zekës, që ka për të qenë emblema e tij për shumë kohë. Betejat në Pepiç e Velikë, në Nevshak-Velika ishin ndeshje të vogla për luftëtarët e regjur, që prisnin luftën vendimtare të 5 janarit 1881. Në këtë përpjekje fitimplote për shqiptarët Bajram Curri u njoh për së afërmi me Haxhi Zekën. Ndiqte luftën, ndiqte njerëzit e luftës. Ata ishin të ndryshëm. Haxhi Zeka nuk ngjante me Isuf Sokolin, Abdulla Hoti ishte natyrë e shtruar dhe e qetë, Beqo Qoshja ishte gjaknxehtë, Ali pashë Gucia ishte pasha… Megjithatë të gjithë këta burra puqeshin në një pikë: ia dinin luftës dhe e kishin çuar bukur mirë gjer atëherë… Ende nuk orientohej mirë, ende mbështetej te të tjerët, shihte si e çmonin luftën Haxhi Zeka me shokë, si e sillnin kuvendin, si e jepnin fjalën e besën. Ashtu bënte edhe ai.

Isa Boletini e kishte bërë për vete. Kishte parë Kosovën te Boletini. Të rëndë, pa mburrje, të vuajtur, pa nxjerrë klithma, trimërie pa shitur trimëri… Do të vijë një kohë që Bajram Curri do të përdorë një ekivalent të bujarisë, trimërisë dhe fisnikërisë. Do të thotë “Qofshi si Boletini!”. Ai u bë një nga organizatorët e Lidhjes Shqiptare të Pejës të viteve 1899–1900, ku u shqua si udhëheqës i lëvizjes antiimperialiste në Kosovë. U bë prijësi kryesor i Mbledhjes së Ferizajt, të korrikut 1908, ku përkrahu kërkesën për vendosjen e kushtetutës. Në vendimet e Ferizajt, Bajram Curri ishte mbështetësi kryesor i mendimeve dhe propozimeve të Hasan Prishtinës. Një mbështetje po kaq të madhe pati edhe nga Isa Boletini. Hasan Prishina në kujtimet e tij shkruan: “në këtë rast, me të vërtetë asht për t’u përmendë  mundi e zelli i Bajram beg Currit”.

Bajram Curri ndihmoi kryengritjen e armatosur të Malësisë së Mbishkodrës të vitit 1911, ku i bëri një qëndresë të fortë ushtrisw turke në Qafën e Morinës. Në maj të vitit 1912 u bashkua me vendimet e mbledhjes së Junikut, mori pjesë në Kryengritjen e Përgjithshme të armatosur, u shqua si një nga komandantët e talentuar popullorë që theu ushtritë turke në Qafën e Prushit në korrikun e 1912, dhe në fushën e Kosovës. Së bashku me Hasan Prishtinën, Isa Boletinin, Idriz Seferin dhe Riza bej Gjakova në krye të forcave kryengritëse hyri në Shkup. Në Manastir, Bajram Curri njeh plot burra të dëgjuar, të Shqipërisë së Jugut, po Sali Butkën dhe Bajo Topullin i ndan veç. Flet për ta kur kthehet në Prishtinë. Ai alamet Bajo Topulli, mësues në Idadije, dhe ai Sali shtatshkurtë, luftëtarë i regjur!

Bajram Curri me Isa Boletinin dhe të tjerë ngulën këmbë, që edhe shqiptarët duhej të përkrahnin lëvizjen xhonturke dhe të kërkonin kushtetutën. Pushka e tij u zbraz herë mbi batalionet e ekspeditave ndëshkimore, të cilat me zjarr e hekur kërkonin nënshtrimin dhe taksa e ushtarë për sulltanin, herë mbi elemente vendas që dilnin kundër rrymës së përgjithshme të kohës, duke bërë kauzë të përbashkët për pushtuesit. Krisma e saj ishte mjaft shqetësuese edhe për shtetet shoviniste fqinje dhe aleatët e tyre të mëdhenj, që lakmonin ose bënin pazarllëqe në kurriz të trojeve shqiptare. Lëvizja e pareshtur popullore, deri në atë shpërthim të fuqishëm, që çoi në Shpalljen e Pavarësisë më 28 nëntor 1912, janë të lidhura shpesh me emrin e Bajram Currit. Në vitin 1912, atdhetari i vjetër u bë ndër drejtuesit kryesore të kryengritjes së përgjithshme antiturke. Kjo kryengritje, më e madhja, më e organizuara dhe më e pjekura politikisht ndër kryengritjet e periudhës së fundit të Rilindjes, i dha atij mundësinë si prijës popullor ndër më karizmatikët, që të shfaqë më së miri aftësitë organizative, ushtarake e politike. Kuvendi i Junikut dhe betejat nga Qafa e Prushit deri në çlirimin e Shkupit dëshmuan vlerat e gjithanshme të “tribunit të vegjëlisë”.

Bajram Curri me forcat e tij hyn në Shkup me muzikë e flamuj, duke krijuar kështu një ndjenjë të gëzuar që ngjallte besim për të ardhshmen. Njerëzit e tij u derdhën menjëherë në dyert e klubit të oficerëve ku ishin thurur gjithnjë planet antishqiptare të xhonturqve dhe u thirrën atyre që ishin brenda: “Deri tash kje e jueja e sod e masandej asht e Shqypnisë”.

Në situatën e vështirë gjatë viteve të Luftës Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore, kur Bajram Curri u rreshtua përkrah mbrojtësve më të flaktë të pavarësisë dhe kundërshtarëve të papajtueshëm të copëtimit të trojeve shqiptare. Në këtë kuadër, gjithnjë në krye të forcave popullore, u përlesh me ushtritë pushtuese serbo-malazeze, në Plavë e në Guci, në Krasniqe e në Gash. Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” më pas e pati nder ta zgjidhte atë anëtar të vetin dhe t’i ngarkonte detyrën e përfaqësuesit në Konferencën e Paqes për mbrojtjen e çështjes shqiptare. Kryengritësit shqiptar u përgjakën me trupat serbe duke luftuar në tërheqje. Humbjet qenë të mëdha nga të dy palët. Bajram Curri me luftëtarët e vet u tërhoqën në drejtim të Qafës së Morinës. Aty bëri qëndresën e fundit.

Në vitin 1913 ishte një nga drejtuesit e kryengritjes së armatosur popullore në Kosovë kundër zgjedhës serbomalazeze. Në vitin 1914 mori pjesë në luftën kundër veprimeve antikombëtare e separatiste të Revoltës së Shqipërisë së Mesme në Durrës. Me të hyrë ushtritë austriake në Gjakovë më 1916, shkon në terren ku interesohet për rendin dhe qetësinë dhe për zhvillimin arsimor. Kambanat e luftës botërore arrijnë edhe në Shqipëri po me atë forcë që bien në frontet e madha… Bajram Curri me Hasan Prishtinën organizojnë qëndresën e popullit në malësi. Ata e ndjejnë nevojën e Isa Boletinit. Ata u kërkojnë Fuqive të Mëdha me anë të një letre dërguar përfaqësuesëve të tyre në Shkodër, që të ndërhyjnë pranë Beogradit dhe Cetinës për të respektuar vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër. Letrën e firmos i pari Hasan Prishtina dhe i dyti Bajram Curri.

Bajram Curri rri maleve. Herë qëndron në Dragobi, herë hidhet në Nikaj e Mërtur e ndodh që kalon edhe në Krumë. Pushteti i malazezve shtrihet me egërsi në të gjithë Malësinë e Gjakovës, po malet mbeten si gjithnjë pa asnjë pushtet. Bajram Curri gjatë pushtimit austro-hungarez “rrin në shtëpi të vet në Gjakovë” pa asnjë detyrë zyrtare. Megjithëse në kushte të ndryshme dhe larg njeri tjetrit, “Hoxha Kadriu, Hasan Prishtina dhe Bajram Curri qenë një treshe e pandalshme, që e plotësuan njeri-tjetrin… bile, ndër disa periudha, të caktueme historike e politike të vendit tonë sa që mund të interpretohen pa njeri-tjetrin”.

Në vitin 1918 u zgjodh anëtar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” dhe u bë një nga udhëheqësit kryesorë të tij. Në Kongresin e Lushnjës u zgjodh anëtar i Këshillit Kombëtar dhe më 27 maj 1920, Këshilli Kombëtar e zgjodhi ministër pa portofol Bajram Currin detyrë të mbajtur deri më 28 shtator 1920. Më tej vijoi punën si këshilltar i Këshillit Kombëtar. Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës gjeti tek ai i një mbështetje të fuqishme dhe prijësin që i duhej për të shpartalluar çdo pengesë në rrugën e sigurimit dhe konsolidimit të pavarësisë së vendit. E thërrisnin të ishte aty ku situata ishte më kritike, dhe ai me atdhetarizmin dhe aftësitë e tij e normalizonte. Kështu ai nisi operacionin kundër bandave esadiste, të hapur në ballë të gjerë në gjysmë harku dhe e mbajti të fshehtë planin që kishte hartuar dhe vetëm në mesnatë të 4 qershorit 1920 u tha trupave për të nisur sulmin.

Goditi e shpartalloi esadistët në Shqipërinë e Mesme në prag të fillimit të Luftës së Vlorës. U përgatit të nisej për Vlorë, zgjodhi edhe trimat që do të merrte me vete, po lajmet për një përqëndrim të ri trupash në Gjakovë e vonuan disa ditë. Kur e pyetën se kush do t’i qeverisë tokat e tjera shqiptare që kanë ndër mend të çlirojë, Bajram Curri thotë prerë, qeveria e Vlorës. Mandej pa u çlodhur ende, vrapoi në Koplik për të sprapsur intervencionin jugosllav. Në konfliktin e Koplikut 1920, qeveria shqiptare dërgoi forca të emigrantëve kosovarë me në krye Bajram Currin, si dhe mjaft vullnetarë nga Shqipëria e Mesme. Më 30 tetor 1920 Bajram Curri dorëhiqet si deputet. Si ministër pa protofol në qeverinë e Tiranës, zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës, tregoi se burrat e ndershëm të popullit e gjejnë veten për t’i shërbyer Shqipërisë. Më tej caktimi i tij si komandant i përgjithshëm i operacionit kundëresadist, tregon për përvojën e gjatë të luftës, si dhe popullaritetin që gëzonte në popull. Ai merr fuqi të plota nga qeveria e Tiranës mbi Forcat e Armatosura, madje sa të zgjasë operacioni, “do të ketë tagër t’i jap urdhër edhe gjindarmërisë”. Ai komandoi njësi të rregullta ushtarake dhe vullnetare, gjithsej deri në 3.000 mijë trupa.

Taktika dhe strategjia e tij prej prijësi popullor, nuk i lë agjë mangut artit ushtarak të përparuar të kohës, sado që përpjestimet e betejave janë të vogla. Bajram Curri ishte i përgatitur për beteja të mëdha. Sulejman Delvina e vlerëson lart shërbimin e Bajram Currit, duke e falënderuar “për veprimet nalta dhe patriotike”, e “s’ka për t’i harruar kurrë kombi shqiptar”. Bajram Curri dhe Luigj Gurakuqi kanë ndikim të madh mbi njeri-tjetrin. Curri ishte për Gurakuqin nderi, burrëria, besa “baba”… ndërsa Gurakuqi ishte për Currin “Luigji, prisi ynë i diturisë” dhe “Luigji asht djal i jem”!

Në mars 1921 Këshilli i Lartë kishte dekretuar emërimin e Bajram Currit “kolonel rezervë me rrogë të përmuajshme”, që e linte pa asnjë fuqi… por, Bajram Curri kishte ndikim në popull. Në dhjetor 1921 u caktua Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura në qeverinë disa ditore të Hasan Prishtinës.

Një vit më vonë, asgjësoi në Mirditë komplotin e agjenturës së Pashiçit, të kryesuar nga kapedani separatist i krahinës. Më pas, i pakënaqur nga politika e diktatit të qeverisë mori pjesë në lëvizjen e marsit 1922, kurse në 24 maj shpërtheu në Krumë kryengritjen e armatosur në favor të opozitës liberale, e cila u kurorëzua me fitoren e Qershorit.

U vendos në Krasniqe nga ku vazhdoi luftën në gjirin e malësorëve të Veriut ndaj masave të çpopullimit që kishin ndërmarrë serbo-malazezët. Mori pjesë në Lëvizjen e Marsit të vitit 1922 kundër Ahmet Zogut, bashkë me Elez Isuf Ndreun dhe M. Krujën me emrin “Lidhja e Shenjtë”. Krijoi një zonë të lirë në Malësinë e Gjakovës (Tropojë) nga ku kërcënonte qeverinë e Tiranës dhe bashkëpunoi me çetën e Azem Galicës që luftonte në Kosovë për çlirim kombëtar.

Ishte ndër udhëheqësit kryesorë të forcave demokratike revolucionare që shpartalluan repartet zogiste dhe i hap rrugën fitores së Lëvizjes së Qershorit 1924. Në vjeshtë të vitit 1924 shkoi në Gjenevë për të paraqitur para Lidhjes së Kombeve çështjen e të drejtave të popullsisë shqiptare të Kosovës të shtypur egërsisht nga serbomëdhenjtë. E vazhdoi luftën kundër reaksionit të brendshëm dhe shovinistëve serbë edhe pas shtypjes së Lëvizjes së Qershorit.

Lajmi i ndërhyrjes së huaj ngjalli protesta energjike nga ana e popullit, organizatave demokratike dhe qeverisë. Më 18 dhjetor 1924 Fan Noli ju drejtua Italisë, Anglisë, Francës dhe sekretarit të Lidhjes Kombeve Enrik Drumontit me një note. Populli protestoi dhe kërkoi armë për të luftuar kundër ndërhyrjes. Tirana kërkoi armë dhe Zija Dibrën, si komandant operacioni, kërkoi forca e armë. Luma kërkoi armë dhe oficera për të drejtuar rezervistët, ndërsa Bajram Curri nuk kërkoi tjetër veçse një top. “Plaku i maleve” qe pushka e parë dhe e prapme e Revolucionit.

Nuk mori rrugën e mërgimit, kur Ahmet Zogu pasi kishte siguruar përkrahje ndërkombëtare me ndihmën e trupave të huaja, përmbysi qeverinë e Fan Nolit. Me armë në dorë iu ngjit përsëri bjeshkëve të Krasniqes, kreu aksione në Gash e Bytyç, por edhe në Has udhëzoi luftëtarët kosovarë t’i qëndronin dhunës dhe politikës serbe të spastrimit etnik të Kosovës dhe përgatitej për të rifilluar në pranverën e vitit 1925 një kryengritje të re, që do t’i sillte vendit një regjim liberal demokratik, kurse Kosovës, shpresën për t’u çliruar e bashkuar me Shqipërinë.

Osmanët i bënë atentatë, austriaket e internuan, qarqet shoviniste serbe i premtuan një pasuri të tërë vetëm të hiqte dorë me çdo kusht ta shtinin në dorë, “gjallë ose vdekur”, sepse ekzistenca e tij donte të thoshte qëndresë, kryengritje, shpërthim për liri, pavarësi e bashkim kombëtar, për emancipimin politik e demokraci. Por “dragoi” nuk ishte i tillë që të përshtatej, dhe siç është shprehur vet, “me shpëtue nji shpirt të korit veten, të tradhtojë atdheun”.

Në interes të çlirimit kombëtar, Bajram Curri hyri në kontakt edhe me përfaqësues të lëvizjes çlirimtare të kombeve të tjerë të Ballkanit, duke kontribuar kështu në ngritjen e urave të mirëkuptimit, të miqësisë e bashkëpunimit ndërballkanik. Bindja se popujt e vegjël e të robëruar duhet të çlirohen e të vëllazërohen, e shoqëroi atë përgjatë gjithë jetës.

Populli e deshi për prijës, ia dha pa hezitim “votën”, duke e ndjekur pas jo vetëm në fitoret e bujshme, por edhe në kohë të vështira. Bajram Curri ka qenë shumë besnik, patriot i palëkundur për çështjen kombëtare, antiserb përsa i përket problemit të Kosovës dhe të viseve të tjera kombëtare të mbetura jashtë kufijve të shtetit shqiptar, dhe një mbështetës i shtresës së varfër të popullsisë.

Ahmet Mehmeti/

Muaji mars në shekullin XX ka regjistruar tragjedi për kombin shqiptar, veçanërisht për Çamërinë. Gjithçka nisi me masakrën në Prroin e Selanit në Paramithi ku u vranë 72 burra më 1913 dhe më pas me masakrën e Filatit më 1945, që u bë epilogu i masakrave genocidiste që nisën më 27 qershor 1944. Të flasësh me fakte për çka ka ndodhur në territorin shqiptar jashtë kufijve aktualë, është detyrim moral dhe historik që do u shërbejë brezave për të vërtetat mbarëkombëtare. Në Prroin e Selanit ku u martirizuan pabesisht 72 krerë të zgjedhur nga paria e Çamërisë në mars të vitit 1913 kur vendi ra nën robërinë greke pas vendimit fatal të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, një ngjarje kobzezë ndërkombëtare e ndërmarrë nga Fuqitë e Mëdha kundër kombit shqiptar ku më shumë se gjysma e trojeve etnike dhe e popullsisë shqiptare u la jashtë kufijve të kësaj krijese shtetërore gjysmake, që u bë pre e humorit dhe presioneve të të mëdhenjve.

Pas rënies së Janinës me 21 shkurt 1913 popullata e Çamërisë përbëhej me afro 40.000 shqiptarë myslimanë çamë dhe 30.000 ortodoksë çamë, me një përqindje të papërfillshme ortodoksë grekë. Më 23 shkurt 1913 Çamëria u pushtua nga trupat greke. Në këtë kohë bandat greke bënin kërdinë në territorin e Çamërisë, duke vrarë e djegur njerëz të pafajshëm, duke grabitur shtëpi dhe produkte ushqimore. Më e madhja masakër në territorin e Çamërisë nga bandat greke është ajo e Përroit të Selanit, në verilindje të Paramithisë, më 27 mars 1913. Për këtë masakër shkruan dhe historiani grek, G. Fessopullos, bashkëkohës i asaj periudhe: “Pas pushtimit të Janinës dhe gjithë Çamërisë, andartët grekë lanë kujtime të hidhura në popullsinë shqiptare të Çamërisë. Banda me ushtarë kretas, të drejtuar nga Manalos Montakis e Granicas, nuk kursyen asgjë të gjallë tek myslimanët”. Po kështu edhe K. Buehberg, në veprën “Vitet e mia në Shqipëri”, në fq.141 shkruan: “Pas pushtimit të Janinës, në rrethinat e saj kishte kufoma shqiptarësh të shpërfytyruar në mënyrën më të egër”. Masakra e Selanit vërtetohet dhe nga një letër që i vjen komandës italiane në Paramithi në vitin 1917, letër e cila gjendet në Komunën e Paramithisë,ku thuhet: “Në 19 mars 1913 Furarhio e Paramithisë, mblodhi kryetarët Petro Ringa, Vasil Ringa, Dhimosten Ringa, Apostol Zogani, Mitro Caci dhe Jorgji Pabro prej Gliqise etj. Këta, nën kryesinë e Dhespotit të Paramithisë, bënë një komision dhe sipas listës që hartuan vendosën të arrestojnë të gjithë ata që luftuan në mbrojtje të Çamërisë nga pushtimi i dytë, tani jo më nga forcat osmane por nga ushtarët grekë. Pikërisht në këtë kohë popullsia myslimane e fshatrave të Frarit pësoi reprezaljet më të mëdha nga bandat greke.

Më 19 mars 1913 në qytetin e Paramithisë, mitropoliti Athanagora Neofiti, kapiten Dhimitriadhi, Dhemosten Ringa etj., kurdisën planin djallëzor për masakrën e krerëve patriotë çamë. Këtë detyrë u caktua për ta bërë krimineli nga Gjiriti Marko Deljanaqi dhe Joti Spiro Popovo, Stefan Thoedhoraqi, Kozma Kaloi etj. U tha se ky urdhër “vjen nga lart”, ku u përmend emri i kolonel Ebitis. Marko Deljanaqi mblodhi andartët e fshatrave përreth, si kriminelë antishqiptarë të fshatrave Curril, Leftrohor etj. Rreth 200 kriminelë antiçamë, ca të veshur me uniformë ushtarake dhe ca civilë të armatosur, u grumbulluan në garnizonin e Paramithisë. Iu tha kriminelëve të kryenin shpejt e pa zhurmë masakrën, me një dinakëri greke, pa shkrehur asnjë plumb.Pas disa ditësh stërvitje, ditën e diel më 27 mars 1913, në orën 3 të mëngjesit, dolën nga Garnizoni dhe u drejtuan nga verilindja e Paramithisë, drejt fshatit Njihuar. E gjithë kjo ushtri, nga një mbledhje operative, u vendos të ndahej në grupe. Filloi operacioni i arrestimeve të befta dhe tinëzare. Në Njihuar u arrestuan 10 veta, në fshatin Shemrizë 4 veta, në Nikolicë 6 veta, në Grikë 2 veta, në Vrisi 4 veta, në Skupicë 6 veta, në Mininë 13 veta, në Vratilë 4 veta, në Koriqan 3 veta, në Dramës 9 veta, në Bedelen 5 veta, në Rrëzanj 5 veta, në Petrovicë 1 person, në Paramithi 3 veta. Vetëm nga prefektura e Paramithisë u arrestuan 38 veta. Kur trokisnin në dyert e shtëpive pjesëtarëve të familjes u thuhej se: “këta i kërkon qeveria për të caktuar kryetarët e fshatrave”. Sa dilnin matanë fshatit, i lidhnin me tela 2 e nga 2.

Pasi ecën disa kilometra arritën në fshatin Skupicë dhe pikërisht në shtëpinë e Kushejve, një shtëpi e madhe me një oborr me mure të larta. Familjarët i nxorën nga shtëpia dhe i strehuan tek komshinjtë. Në oborr i riu 21 vjeçar nga Vratila, Vejsel Rexhepi, pasi u zgjidh nga një shok aty pranë, kërcen nga muri dhe me vrap kalon matanë fushës. Pasi dolën nga shtëpia e Kushejve dhe ecën 4-5 kilometra, grupit i del përpara një njësi luftarake prej 5 vetash me një letër për Marko Deljanaqin. Kjo letër vinte nga një mbledhje urgjente e nënprefektit të Paramithisë, Panajot Zorba dhe me firmën e Dhespotit. Në letër thuhej se të arrestuarit nuk duhet të hynin në Paramithi se do të kishte probleme. Atëherë u vendos që të drejtoheshin në një grykë të fshatit dhe të ekzekutoheshin. Ata u futën në Përroin e Selanit, në një vend shumë të ngushtë, se mezi ecnin 2 veta. Me t’u futur në ngushticë, të lidhurit ecnin në mes të Përroit, të rrethuar nga të dy anët nga andartët. Dikush thirri: “Apanu” (përsipër). Të 200 andartët u hodhën sipër të lidhurve, duke i goditur me bajoneta e sëpata të vogla të 72 krerët çamë. Menjëherë, gjysma e të goditurve ra përtokë. U dëgjuan ulërima të llahtarshme, ca u shpuan me bajoneta, ca u goditën fort në kokë. Kush binte përmbys në përrua i vërvitej ndonjë gur zalli në kokë me tërë forcën që të mos ngrihej më. Uji I përroit u mbulua me gjak. Një masakër të tillë kanibaleske s’kish njohur më parë historia. Andartët s’i lanë as të jepnin shpirt; nisën t’i kontrollonin, duke u marrë teshat e trupit dhe u thyenin me gurë dhëmbët e florinjtë. Pas grabitjes u mbuluan me gurë zalli…

Thonë se edhe pas një jave dëgjoheshin akoma ulërima. Ai vend u ruajt me roje specialë dhe asnjeri nuk u lejua të merrte njeriun e vet. Masakra e Selanit ishte vrasja më makabre që ndërmori qeveria greke kundër popullsisë së pafajshme të Çamërisë. Pas masakrës së Dionis Filozofit, më 1611 në fshatrat çame të Granicës dhe Aorovucit, një tjetër masakër po përgatitej dhe që u bë pas 30 vjetësh (1944-1945), në fillim në Paramithi dhe pastaj në gjithë Çamërinë. Dhe për ironi të fatit, prapë në Paramithi dhe fshatrat e gjithë Çamërisë. Historiani grek Jorgo Margariti, në librin “Bashkëpatriotë të padëshiruar” shkruan: “Të rrëqethin faktet tronditëse, jo vetëm të muajve të parë të vitit 1913, vitet 1923-1926, vitet 1930-1940, por edhe ato të 27 qershorit 19944.”

Historia e Çamërisë (1913–1944) nën pushtimin grek ishte një mënxyrë që u karakterizua nga nxitja e drejtpërdrejtë dhe publike e shtetit dhe kishës ortodokse greke në marrëveshje për të kryer genocid, bashkëfajësi për genocid dhe genocid etniko-fetar i mirëfilltë i kryer nga qeveritarë, funksionarë apo nga persona të veçantë ashtu siç përkufizohet në Konventën për parandalimin dhe ndjekjen e krimit të genocidit të miratuar nga Ansambleja e Përgjithshme e OKB-s me rezolutën e saj të 9 dhjetorit 1948 dhe që hyri në fuqi më 12 janar 1951. Greqia në rastin e Çamërisë nuk ka zbatuar asnjë detyrim ndaj Konventave kundër genocidit.

Është pikërisht kjo shkelje flagrante e ligjeve dhe konventave ndërkombëtare që Greqia raciste bën presion ndaj shtetit shqiptar, me vend e pa vend, me të gjitha format dhe mënyrat, t’i shmanget detyrimeve strikte ndërkombëtare për krimin e genocidit, aq sa kërkon ta heqë edhe emrin e Çamërisë nga librat shkollorë të historisë, gjeografisë, letërsisë etj. Shteti grek, megjithëse është prej kohësh pjesë e Bashkimit Europian, është shumë prapa në krahasim me disa shtete fqinje ballkanike si Shqipëria etj, nuk ka firmosur dhe as ka ratifikuar protokolle si ai Nr. 4 i Konventës Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Liritë Themelore. Më e keqja që ka bërë shteti grek është zhdukja me genocid, zjarr e hekur, e minoriteteve kombëtare, duke grabitur pasuritë e tyre të tundshme e të patundshme, në fund të Luftës së Dytë Botërore siç ishin hebrenjtë, shqiptarët çamë, maqedonasit sllavë (egejcit) etj. Për këtë deri sot ai nuk ka dhënë llogari, nuk ka kërkuar falje dhe nuk është ndëshkuar rëndë siç e meriton në bazë të Konventave kundër Genocidit. Kjo ka sjellë që edhe në Kushtetutën e sotme greke mungojnë minoritetet kombëtare, pasi Greqia nuk njeh minoritete të tilla në territoret që i dha Europa Plakë (The Ethnopolitical Encyclopedia of Europe, f.422, London ,2004). Këto janë plagë të rënda që Greqia nuk duron sot as t’ia kujtojnë. Siç dëshmojnë vetë dokumentet e shtetit dhe të Drejtësisë greke çamët jo vetëm nuk janë fajtorë, por po vazhdon genocidi edhe sot nëpërmjet mohimit të kthimit në shtëpitë, pronat, varrezat dhe trojet e tyre mijëvjeçare. Ka një përgjigje: Shteti shqiptar nuk po bën detyrën e vet, nuk e ka në axhendën e punës së tij zgjidhjen e Çështjes Çame si problem i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe si Minoritet Kombëtar Shqiptar në trojet e veta në Çamëri (Thesproti).

Dr. Nikollë Loka/

Murat Toptani lindi me 13 korrik të vitit 1863. Ishte djali i Sait Seremedin Toptanit, personit që hodhi shkëndijën e parë të atdhedashurisë në Tiranë, nënshkrues i Memorandumit kundër copëtimit të trojeve shqiptare në Kongresin e Berlinit të datës 22 qershor 1878. Murati ka qenë atdhetar, poet, publicist, piktor, skulptor, si dhe mësues që punoi fort për futjen e gjuhës shqipe nëpër shkollat turke. Mbahet mend edhe si poliglot, ngaqë zotëronte disa gjuhë të huaja: turqisht, frëngjisht, arabisht, persisht, gjermanisht dhe italisht.

Murati lindi në Aka, (Kaukaz) në kohën e internimit të babait të tij atje. Mësimet i filloi në shkollën “Madam Fyres”, ndërsa studimet e larta i vazhdoi në “Gallatasaraj” të Stambollit. Gjatë vijimit të mësimeve në “Madam Fyres” pati rastin të njihej me Asijen, vajzën e Sherif Frashërit, të cilën pas vdekjes së të atit e birësoi xhaxhai, poeti kombëtar, Naim Frashërit. Kjo njohje motivoi lindjen e një dashurie të sinqertë mes Muratit dhe Asijes, të cilët me pëlqimin e vëllezërve Frashëri u martuan. Lidhjet mes familjes Toptani dhe Frashëri u forcuan edhe më shumë kur Vesimeja, motra e Murat Toptanit, u martua me më të voglin e vëllezërve Frashëri, Mehmet Frashërin.

Edukata që i kishte dhënë familja Muratit, si dhe kontaktet e babait të tij me vëllezërit Frashëri në Stamboll, veçanërisht bisedat që ai pati me vëllezërit Frashëri luajtën një rol të madh në qëndrimet dhe formësimin e edukimit të tij. Pas përfundimit të arsimit të lartë, Murati me të shoqen Asije u kthyen në Tiranë, diku rreth vitit 1895. Ai udhëtoi shumë nëpër Shqipëri dhe punoi për përhapjen e gjuhës shqipe dhe rritjen e ndërgjegjësimit kombëtar. Duhet theksuar se në atë kohë, situata politike në Tiranë ishte mjaft e trazuar. Sipas raporteve nga konsullata austro-hungareze në Durrës, dy djemtë e Saidit, Murat dhe Refik Toptani qëndronin në krye të grupit të atdhetarëve tiranas. Me ta ishin edhe tre kushërinjtë e tyre, vëllezërit Abdi, Masar dhe Hamit Toptani, djemtë e Adem Toptanit. Me nismën e tyre u themelua klubi shqiptar “Bashkimi” në shtëpinë e tyre në Tiranë dhe ata njiheshin si kundërshtarë të partisë “Iftihad” të myftiut Musa Qazimi.

Murat Toptani bëri një propagandë të madhe për përhapjen e ideve kombëtare dhe qëndresës antiosmane gjatë vitit 1896 në Shqipërinë e Mesme dhe në të gjithë vilajetin e Manastirit, veçanërisht në Tiranë, Krujë, Elbasan, Ohër, Strugë etj. Ai është autor i promemories që popullsia e krahinës së Shpatit i dërgoi Portës së Lartë dhe ambasadorëve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë në Stamboll, në dhjetor të vitit 1896, duke kërkuar njohjen e kombësisë shqiptare.

Në vitin 1897, Vjena vendosi të hapte një shkollë shqiptare djemsh në Tiranë, me angazhimin e Murat, Refik dhe Abdi Toptanit. Shkolla shqipe u hap fillimisht në shtëpinë e Osman Elezit, me mësues shkodranin Filip Ashiku. Por Murati u arrestua në tetor të vitit 1897 me akuza se mbështeste idenë e autonomisë së Shqipërisë, si dhe përpjekjet për bashkimin e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut me Besëlidhjen e Pejës, pasi ai kishte punuar për krijimin e degëve të kësaj Lidhje. Murati u mbajt i burgosur për disa kohë në Manastir, pastaj u internua, fillimisht në Gallipoli e më vonë në Tripoli të Afrikës së Veriut, ku u mbyll në burgun famëkeq Tarabuluz Garba. Nga mesi i vitit 1898, Murati arriti të arratisej nga burgu i Tripolit, duke kaluar kufijtë e Perandorisë Osmane. Fillimisht shkoi në Napoli dhe më pas u vendos në Brindizi të Italisë. Arratisja e tij pati jehonë edhe në qarqet diplomatike europiane, veçanërisht në ato austro-hungareze dhe italiane.

Në Itali, Murad bej Toptani lëvizi nga një qytet në tjetrin, në kolonitë shqiptare të atjeshme, ku vazhdonte propagandën për çështjen kombëtare. Në Brindizi, Murati filloi të bashkëpunonte me gazetën “Albania” të Anselmo Lorekios. Aty Murati botoi artikullin përkushtues “Shqipëria e shqiptarëve”, ku shkruante: “Kurrë nuk u ndal shpresa dhe dëshira e lirisë për shqiptarët”, si dhe poezitë “Vëllazëria”, “Shpata e Skënderbeut” etj.
Kur ishte në Itali, Murati mbajti lidhje me atdhetarë të tjerë shqiptarë që vepronin në qendrat e tjera të emigracionit shqiptar. Në një letër të datës 20 korrik 1898 drejtuar doktor Ibrahim Temos, shkruan nga Brindizi: “Për sa kohë të kem një pikë gjaku, do ta derdh për mëmëdheun tim të dashur, kudo që të jem, sido që të jetë”.

Në tetor 1898, Murati u gjend në Bruksel dhe prej andej, së bashku me Faik Konicën, shkoi në Bukuresht. Murat Toptani është ndër të paktët shqiptarë të shquar, për të cilin ka shkruar, më shumë se njëherë, vetëm fjalë të mira dhe Faik Konica. Sipas tij, “Murad Beu ishte patriot i zjarrtë, mjaft inteligjent… urren sllavët dhe ka simpati për Austrinë”. “Albania” e Konicës shkroi disa herë për Murat Toptanin dhe ai botoi aty disa vjersha. Murati bashkëpunoi edhe me gazetën periodike “Shqipëria” (1897-1899), numri i parë i të cilës u botua më 10 maj 1897 në Bukuresht. Kjo e përkohshme qarkulloi fillimisht një herë në javë dhe pastaj u bë e përdyjavshme. Në këtë organ bashkëpunuan edhe shumë atdhetarë të tjerë shqiptarë si: Thoma Avrami, Loni Logori etj.

Platforma e saj kishte si pikësynim që t’i shërbente ndërgjegjësimit të shqiptarëve në përpjekjet kundër pushtuesit osman, për autonomi dhe pavarësi, për informimin lidhur me situatën luftarake që po krijohej në atë kohë në vendin tonë, si dhe t’i bënte të qartë opinionit të huaj lashtësinë e traditat patriotike të popullit shqiptar. Periodiku “Shqipëria”, përveç artikujve në gjuhën shqipe që zinin vendin kryesor, botoi edhe shkrime në gjuhë të huaj, si në greqisht, rumanisht dhe frëngjisht, me qëllim që edhe të huajt të njiheshin me aspiratat liridashëse të popullit shqiptar.
Nga fundi i vitit 1899, Murad bej Toptani u kthye në Shqipëri. Meqenëse u angazhua në veprimtari atdhetare, ndiqej nga autoritetet osmane dhe në vitin 1900 punonjësit e rendit kontrolluan shtëpinë e tij në Tiranë dhe gjetën atje libra mësimi në shqip, vjersha dhe Hstorinë e Skënderbeut, të gjitha të shtypura më 1881 me lejen e autoriteteve të kohës. Me atë rast, Murat Beu, me gjithë familje, u internua në Konia të Anadollit dhe u kthye në atdhe vetëm në vitin 1908. U angazhua në Lëvizjen Kombëtare për pavarësinë e Shqipërisë dhe mori pjesë në Kuvendin e Vlorës si përfaqësues i Tiranës.

Me atë rast ai mbajti një fjalim të ndezur dhe plot retorikë, të cilin e kishin vlerësuar Mit’hat Frashëri dhe baronesha Marie Amelie Frein von Godin, të dy dëshmitarë në ngjarje. Murat Toptani është njëri nga nënshkruesit e aktit të Pavarësisë.
Në korrik 1913, Esat Pashë Toptani u bë pjesë e Qeverisë së Vlorës. Ai përfaqësonte fuqinë turke dhe i uritur, siç ishte për pushtet, bëri kompromise të pabesueshme. Viti 1914 ka mbetur një vit i pafat për shqiptarët. Shtëpia e Muratit u dogj nga forcat rebele të Haxhi Qamilit. Humbi i gjithë koleksioni i thesareve artistike të familjes, përfshirë shumë libra, dokumente dhe letra të Naimit, Samiut dhe Konicës.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, Murati hyri vullnetar në ushtrinë austro-hungareze, por dhe Perandoria që e kishte përkrahur gjatë përndjekjeve që i bënte Porta e Lartë dhe vetë ai patën fund të hidhur katër vjet më vonë. Në një raport të shërbimit të fshehtë anglez të vitit 1916, lexojmë: “Murad beu: Nga familja e Toptanasve, kushëri me Esatin, por në konflikt të vazhdueshëm me të, shtrëngohet të jetojë jashtë shtetit. (…) Ka ndikim të madh në popullsinë e Shqipërisë së Mesme”. Siç duket, Murat Toptani u largua përkohësisht nga vendi dhe bashkëpunoi me organet e shtypit të shqiptarëve jashtë atdheut. Në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë ndodhet një vëllim me poezi prej tij, botuar në vitin 1924. Parathënien e ka shkruar Mithat Frashëri. Ky vëllim poetik u publikua nga shtypi i kohës, si pasqyrë e ngjarjeve në të cilat ai mori pjesë dhe ishte protagonist. Murati njihet edhe si skulptor; një bust të Skënderbeut e ka punuar në Napoli më 1898, një tjetër në Tiranë në vitin 1917. Më vonë, bustin e Tiranës e riprodhoi në bronz mjeshtri i skulpturës monumentale Odhise Paskali. Busti i gruas së tij, Asijes, është një nga punimet e tij më cilësore dhe ndër të paktat vepra të tij që nuk ishte politike. Karikatura e Murad Toptanit, e titulluar “Premtimet e Anglisë”, është një krijimet e tij më të mprehta. Dy kalorës, me vështrimin përpara, shkojnë drejt fatalitetit shaluar mbi kuaj, kapistallët e të cilëve i tërheq një skelet njeriu nga thellësia e greminës.

Në Arkivin Qendror të Shtetit, në Tiranë, gjendet një fletë broshure, fleta 14, e cila lartëson veprën patriotike të Murad Bej Toptanit. Dokumenti është në gjuhën osmane, ku në shqip nuk gjendet përkthimi, por një shpjegim për përmbajtjen: Fleta lartëson veprat patriotike të Murat beut, tue i thanë se ti edhe me të vra me tradhti e me tortura, nuk do të vdesësh, sepse me idealin e lirisë në zemër e me ndjenjat e sacrifices do të mbetesh i pavdekshëm e të tjera”. Përcaktimi i këtij teksti anonim duket se është i saktë, veprimtaria patriotike, më shumë se gjithçka tjetër, ka mundësi të rezultojë më jetëgjatë në histori. Përpjekjet për çështjen e kombit shqiptar i kushtuan Murat Toptanit vuajtje e dhimbje, iu desh të kalonte prova të shumta e të bënte sakrifica me çmim të lartë, por, në fund, firma në dokumentin e pavarësisë, më 28 nëntor 1912 i hapi portat e përjetësisë.

Mit’hat Frashëri shkruan se patriotizmin Murati e ka trashëguar nga i ati, por si rreze dielli e ka marrë nga Naimi. Murat Toptani ka pësuar një atak në zemër me 11 shkurt të vitit 1918. Portreti i Murat Toptanit i piktorit Vilson Haliti është një sintezë e veprës artistike të këtij patrioti të përkushtuar që u bë nderi i familjes së shquar Toptani. Sot një shëtitore e vendosur në qendër të Tiranës dhe një shkollë -vjeçare në qytetin e Tiranës mban emrin e tij. Presidenti Bamir Topi e ka dekoruar Murat Toptanin me titullin “Nderi i Kombit”, si njërin ndër firmëtarët e Pavarësisë së Shqipërisë.

Hulumtim nga Rafael Floqi

Durrësi është qyteti më i lashtë i Ilirisë i njohur në Ballkan, ndërsa hinterlandi që nga epoka e bronxit është i njohur si një territor i Taulantëve. Pozita gjeografike e tij zona e tij portuale krijuan edhe ambicjet e para të kolonëve grekë, të cilët arritën të krijojnë kolonitë e tyre në Epidamnos dhe në Apolloni. 

Nga greqishtja e lashtë Ταυλάντιοι (Taulántioi), ndoshta një gabim drejtshkrimor i fjalës ilire *dauland- që do të thotë “gëlltitje”, nga proto-indo-evropiane *delh₁- (“prerje”), e ngjashme me shqipen dallëndyshe (“gëlltitje”), pasi një etnonim tjetër i përdorur ishte Χελιδllou). Emri Taulantëve duket se lidhet me fjalën dallëndyshe, nga protoshqipja *daulna që do të thotë “gëlltitje”. 

Taulantët janë një ndër fiset më të vjetra ilire të dokumentuara nga historianët antikë si Hekateu i Miletit dhe Appiani. Zona e tyre qendrore përfshinte territorin midis lumenjve Drin dhe Vjosë, me Durrësin si një nga pikat kryesore të influencës.

Taulantët një nga fiset më të lashta ilire

Taulantët janë një nga grupet më të lashta të fiseve ilire. Vendbanimi taulantian në vendin e Epidamnos-Dyrrhachion vlerësohet të ketë ndodhur jo më vonë se shekulli i 10-të para Krishtit. Pas pushtimit të vendit, fiset ilire me shumë gjasa u larguan nga bregu lindor i Adriatikut për në Itali duke u nisur nga rajoni i Epidamnos-Dyrrahachion për kalimin më të mirë në Bari, në Pulia, dhe formuan aty ngulimet mesape dhe japige. Kur u vendosën në zonën e Epidamnos-Dyrrhachion, duket se Taulantët zëvendësuan banorët e mëparshëm, brigët. Brigët, frigjianët flisnin frigishten, një gjuhë indo-evropiane. Disa historianë bashkëkohorë, ndër të cilët Straboni që është më i njohuri, i konsideruan frigët si një fis thrakas, parahelen pjesë e një grupi më të gjerë “trako-frigjian”. 

Rreth shekullit të 9-të para Krishtit, ilirët liburnë zgjeruan dominimin e tyre drejt jugut, dhe morën në zotërim vendin e Epidamnos-Dyrrhachion, duke i dëbuar Taulantët. Në atë periudhë Taulantët u zgjeruan drejt jugut dhe kontrolluan fushën e Mallakastrës duke arritur deri në grykën e Aousit( Vjosës).[30] Kur përshkruan pushtimin ilir të Maqedonisë të sunduar nga Argaeus I, diku midis viteve 678–640 p.e.s., historiani Polyaenus (shek II pas Krishtit) regjistron mbretin e supozuar më të vjetër të njohur në Iliri, Galaurusin ose Galabrusin, një sundimtar i Taulant që sundoi në shekullin e 3.7 para Krishtit. 

Taulantët kërkuan ndihmën e Korintit dhe Korkyrës kundër liburnëve

Mes korintasve dhe fiseve të caktuara ilire u krijuan marrëdhënie miqësore e tregtare. Në shekullin e VII para Krishtit, Taulantët i kërkuan ndihmën e Korintit dhe Korkyrës (Korfuzi sot) në një luftë kundër Liburnëve. Pas disfatës dhe dëbimit të liburnëve nga rajoni, korkyrasit u mirëpritën në vitin 627 para Krishtit në bregdetin ilir në qytetin Epidamnos, duke u përzier me popullsinë vendase dhe duke krijuar sistemin më të madh tregtar në port. Qyteti quhej Epidamnos-Dyrrhachion, që mendohet se kanë qenë emrat e dy sundimtarëve ilirë të rajonit. Emri i dyfishtë u përcaktua nga prania e një vendbanimi paraekzistues ilir, me sa duket i vendosur mbi kodra (Epidamnos), ndërsa fusha, e zënë më parë nga një lagune që komunikonte me detin, ofronte kushte të favorshme që krijonin një liman natyror (Dyrrachion). Prandaj qyteti u themelua në një territor që korrespondonte me një kep të ngushtë të rrethuar nga deti që i jepte qytetit pamjen e një ishulli. Një qendër tregtare në lulëzim u shfaq dhe qyteti u rrit me shpejtësi.  Ai lulëzoi për rreth dy shekuj, kryesisht si rezultat i tregtisë me ilirët fqinjë të rrethinës, që ndërmjetësohej nga një magjistrat, i quajtur poletes (‘shitës’). Poletët zgjidheshin çdo vit nga radhët e qytetarëve që u vlerësuan të denjë nga Epidamnianët.

Kolonitë korinto-korkyrease në Iliri përbëjnë një rast të privilegjuar krahasimi për koine shumë të dukshme ekonomiko-kulturore (në gjuhë, në shkrim, në emërtim, në dëshmitë numizmatike) që i lidh ato jo vetëm me Korkyrën dhe Korinthin, por edhe me grupin jugor të Korinthit, dhe të gjashtë kolonive. Arkeologu dhe iliriologu Pierre Cabanes pati paraqitur disa përsiatje mbi elementet e konvergjencës ose mosvazhdimësisë që gjenden në mitologjinë e origjinës së Epidamnit dhe Apolonisë, reflektime të cilat lindin pikërisht nga disa prej veprave të tij të rëndësishme mbi karakteristikat e ndryshme historiko-institucionale të dy kolonive korinto-korkyrease, por edhe të ndikimit të elementit ilir në to.  

Bota iliro-adriatike ka formën e disa bërthamave mitike dhe legjendare, të cilat janë të vështira për t’u datuar dhe për t’u kontekstualizuar, mendoj se është më produktive t’i konsiderojmë sipas traditave origjinale nga këndvështrimi i ndarjes trepalëshe hyjnore/heroike/njerëzore, të cilat shfaqen që nga Homeri dhe Hesiodi te Pausanias sipas asaj që ishte mendësia e mendimit dhe shprehjes së vlerave tradicionale greke për orakujt. 

Për të vlerësuar më mirë ndikimin e ndryshëm historik të vetë traditave, më mirë nëse në formën e strategjive reale të vetëpërfaqësimit: emetimet monetare, si dhe anatemat publike u përgjigjen shumë mirë këtyre kërkesave, së bashku me disa elementë të tjerë tradicionalë që i nënshtrohen në pjesën më e madhe të trashëgimisë së saj mitike që nga periudha më vonë arkaike është ende e artikuluar brenda miteve sizife të zakonshme për vendin e prejardhjes amë Korinthit.  Ka raporte për përbërjen origjinale të ekspeditave koloniale, të cilat përfaqësojnë për Epidamnusin një kontigjent në shek. V për të dyja, dhe për vetë kushtet e deduksioneve koloniale, sigurisht që nuk është e rastësishme: që përveç reflektimit të tensioneve shumë të forta që karakterizonin marrëdhëniet midis dy vendeve amë, por edhe ato të krijuara brenda tyre për shkak të bashkëjetesës së elementeve korintike dhe korkyrase, kjo çështje kritike nuk mund të zgjidhet duke shqyrtuar më shumë se një çështje gjyqësore, në një rast tjetër. Dëshmitë e Tukididit në veçanti, «janë larg nga gjurmimi i “historisë” së kolonive të Korintit apo Korkyrës, më tepër fotografojnë statusin që kishin rreth mesit të shek V-të. 

Me këtë analizë paraprake ne në fakt e kemi vendosur tashmë veten në nivelin themelor “të ulët”, pra njerëzor dhe historik, të ndarjes trepalëshe të hetimit të propozuar në fillim, një nivel që është i përshtatshëm për t’i mbajtur, siç duhet të dallueshme nga dy më të lartat. 

Pasi thuhet se asokohe ata do të kishin marrë një kontribut të mëtejshëm të popullsisë greke që vinte nga Pisan Dispontio, i shkatërruar nga Elenët rreth 575 pes 19 në Epidamnusit në vitin 435 u shkaktua një proces që ndoshta i bëri ata të gjendeshin pjesërisht si palë kundërshtuese. 

Kështu duhet të ketë qenë në kohën e rithemelimit korintik të Epidamnit, kur Apolonia, duke u mbështetur në metropolin istmian, së bashku me kolonitë e tjera korintike dhe shumë barbarë epirotë, i dha shtysë largimit për në Epidamnus duke I lënë kolonët të hynin në territorin e tij nëpërmjet tokës, duke kundërshtuar në këtë mënyrë marrjen e refugjatëve.

Projekti i këtij rikolonizimi nis nga miratimi i orakullit delfik, i cili mbështet kërkesën e Epidamnit për t’u dorëzuar Korintasve dhe i cili i urdhëron ata t’i marrin në konsideratë. Kuadri historik i themeleve të Epidamnit dhe Apolonisë është mjaft i qartë dhe mbi të gjitha koherent me rrjetin e dendur të marrëdhënieve tradicionale tipike të ‘sistemit kolonial’ korintik, të cilat kulmojnë me singjeninë dhe me lidhjet e sakta kultike ndaj atdheut amë, fatkeqësisht jo aq mirë të specifikuara, disa korintas, të cilët shoqëronin ecista tek ilirët taulantë; duke ardhur e 200 korintase në territorin origjinal ilir. 

Të dy polet në këtë nivel, dhe që përpara konfliktit të hapur që i parapriu Luftës së Peloponezit, i cili përfundoi duke përmbysur edhe këto pika themelore referimi, nuk duket se mund të dallohen ndërprerje të vërteta midis dy poleve. Por me stazë hegjemone. Programi i rithemelimit dëshmon se është konceptuar me një spektër të gjerë politik, pasi, nëse nuk do të ishte penguar nga reagimi i ashpër korkyras, me shumë mundësi do të kishte çuar në një ndryshim rrënjësor të përbërjes së trupit qytetar të polisit. Korinthi në fakt kishte përfshirë në iniciativë, përveç kolonistëve të tij, një grup të madh aleatësh prej Peloponezit dhe Jonit Perëndimor.  

Herkuli/Herakliu dhe legjenda e krijimit te qytetit

Niveli themelues hyjnor dhe heroik mund të paraqesë momente analoge konvergjence, duke mbajtur parasysh se korniza e hyjnive të njohura nga të dy polet si origjinale kufizohet në Poseidonin dhe Herakliun për Epidamnin, në Apollonin për Apoloninë. dhe «pa mohuar Dyrrachios, por ata mburren veçanërisht me Herakliun sepse ai është një zot I tyre. 

I vetmi rrëfim i detajuar i origjinës së Epidamnus/Dyrrhachium, duke përfshirë të gjithë protagonistët e zhvillimit diakronik të qytetit, është ai i propozuar nga Apiani: “Nga njëra anë, ai shpjegon emrin e dyfishtë të polisit (Epidamnos/ Dyrrachion), nga ana tjetër, ai shtrihet ndjeshëm, krahasuar me burimet e mëparshme të mbërritjes së popullatës, dhe kolonëve  grekë, të cilët megjithatë identifikohen qartë si korkyras. Epidamnos, qe “mbreti ilir”  themeluesi i polisit, që i dha për martesë vajzën e tij, Poseidonit dhe nga bashkimi i tyre lindi, Dyrrachos, krijuesi i portit me të njëjtin emër. 

Ndërsa Dyrrahu ishte në luftë me vëllezërit e tij, ai u shpëtua nga Herakliu gr, Herkuli lat., ndërsa po kthehej nga Erytheia në këmbim të një pjese të territorit; Gjatë betejës ai vrau aksidentalisht Jonin, të birin e Dyrrahut, dhe trupin e tij e hodhi në det, në mënyrë që të bëhej eponimi i Detit Jon..”

Si rrjedhojë pati një trashëgimi të përbashkët dhe të veçantë e një grupi të madh zonash helenistike jonio-ilire. Dyrrahasit e konsiderojnë Herkulin si ekistin e tyre.  Historia interesante hapet me figurën e Poseidonit, i cili vendoset në origjinën e dinastisë mbretërore vendase, i lidhur ngushtë me portin dhe emrin e detit Jon: Një homazh i qartë për vokacionin historik të qytetit detar. Epidamnianët ndajnë origjinën e përbashkët Poseidoniane me Feakët Korkyranët, gjithashtu pasardhës të perëndisë së detit, paraardhës sipas Homerit të Nausithous, babait të Alcinousit; për Hellanikusin e Feakas, i lindur nga Poseidoni dhe Korkyra, e bija e Asopit. Prandaj, origjina e parë duket se është formuar, nga Appiani, në modelin detar dhe emporium korkyras, një model me të cilin të dhënat historike që vërtetojnë, mund të jenë në përputhje, nga Cabanes, 1993, ku do të gjejmë një hetim të gjerë të burimeve të mundshme të Appianit. Nuk do të ndalem në mitologjinë që lidhet me jonianët, e cila është e rëndësishme për të kuptuar marrëdhëniet midis grekëve dhe ilirëve: për këtë, gjerësisht, shih Šašel-Kos, 2005. 

Veçoritë e kolonisë greke të Epidamusit   

Kolonia greke në përgjithësi. – Forma tregtare, e cila ndonjëherë i parapriu kolonisë, është ἐμπόριον; kolonia quhet ndryshe nga grekët ἀποικια, pothuajse “familje e re”, dhe kolonët ἄποικοι. Koncepti grek i një kolonie është thelbësisht i ndryshëm nga ai modern, sepse kolonia greke ishte përgjithësisht (përveç kolonive të tiranëve, si Cypselids, Pisistratids dhe Dionysius i Sirakuzës. Kolonistët humbasin nënshtetësinë e vendit të vjetër dhe fitojnë atë të vendit të ri, i cili ka institucionet dhe ligjet e veta, megjithëse zakonisht të modeluara sipas atyre të vendit amë. Marrëdhëniet juridike private rregulloheshin nga ligjet e kolonisë dhe nga traktatet. Kolonitë dhe metropolet nuk luftuan me njëra-tjetrën, por përkundrazi e ndihmuan njëri-tjetrën në luftë (luftërat midis Korintit dhe Korkyrës ishin përjashtim) dhe në tregti. 

Për të nxjerrë fatin e kolonisë, zakonisht konsultohej orakulli Delfik, priftërinjtë e të cilit, falë raporteve të tyre të gjera, në fakt mund të jepnin indikacione të dobishme. Udhëheqësi i ekspeditës (οικοστής “eciste”), i cili kishte kompetenca shumë të gjera, zgjidhej nga qyteti ose nga kolonët në varësi të faktit nëse kolonia dërgohej me iniciativë publike apo private. Pas vdekjes, ecisti merrte nderime dhe adhurimin e heroit. Kolonitë më të vjetra, të cilat kishin humbur kujtesën e themeluesit të tyre, i atribuonin vetes hyjnitë dhe personazheve mitikë e legjendarë si ecista. Kolonët ishin zakonisht vullnetarë. Pushtimi i territorit mund të ndodhte në mënyrë paqësore ose vendasit do të dëboheshin ose do të shndërroheshin në skllevër (p.sh. në Sirakuzë, Bizant, Heraclea Pontica). Toka e qytetit të ri matej dhe caktohej me short në parcela (κλῆροι), të cilat në kolonitë aristokratike ishin më të mëdha për fisnikët dhe shitja e të cilave ishte e ndaluar; disa porcione (τεμένη) ishin të rezervuara për perënditë dhe komunitetin. ‘Εποικία ishte një koloni që dërgohej për të përforcuar një koloni para-ekzistuese ose për të pushtuar një pjesë të territorit të një qyteti.

Shqyrtimi i kujdesshëm i burimeve, i kryer nga Cabanes, Drini, 1995, f. 19-23, për emrin e dyfishtë të polisit, për fat të keq nuk na çon në rezultate vendimtare: dy emrat duhet t’u korrespondojnë dy vendeve të ndryshme, por të ngjitura, pa mundur të përcaktojnë saktësisht se cilat, as renditjen sinkronike ose diakronike të themeleve; tradita letrare, megjithatë, përdor kryesisht emrin Epidamnus, i zëvendësuar në kohën romake nga ai i Dyrrachium, Romakët eleminuan emrin Epidamnos pasi I tingëllonte si lat “damnos” i mallkuar, ky i fundit  mbijeton pa ndërprerje deri në ditët e sotme si (Durrës); Megjithatë, prerja e monedhave të qytetit, që në fillimet e saj, përdor në legjenda shkurtesën «Dir(rachio)», duke garantuar kështu lashtësinë edhe të emrit të dytë të polisit. Hellanik. 

Figura fillestare e Poseidonit zhduket shpejt në favor të ndërhyrjes së Herkulit, si një supozim dhe një projeksion mitik i rolit të luajtur historikisht nga grekët në këtë zonë dhe mbi të gjitha një metaforë për zotërimin e tyre legjitim të tokës, e cila është e përbashkët me popullsinë vendase ilire. 

I njëjti predileksion i qartë i Dyrrahianëve për një Herkul të përkufizuar si “zot” (qeov~) dhe jo për ekistin heroik, Dyrrachos, është padyshim një element historik, të cilin Appiani e ndjen dukshëm i detyruar ta nënvizojë sepse është në domenin publik. Ky konfirmohet nga llojet e monedhave që kanë ekzistuar që nga shekulli i IV-t. para Krishtit që paraqesin imazhe dhe simbole heraklidiane, por mbi të gjitha mbishkrimi më i vjetër i gjetur deri më tani në Epidamnos, një kushtim privat për Herakliun/Herkulin  që daton midis shekullit të 6-të dhe 5-të para Krishtit. p.e.s., në të cilin perëndia është paraqitur i armatosur me një shkop. 

Nga ana tjetër, sqarimi i Apianit se Herakliu mbërriti në Epidamnus duke ardhur nga Erythia na lejon të imagjinojmë një “rrugë” të vërtetë të përshkuar nga perëndia, e identifikueshme me rrugën e brendshme që të çon nga gjiri i Ambrakisë në Iliri. Në fakt, edhe në këtë zonë të helenizmit periferik, njihen disa lokalizime të Erythias mitike, shtëpia e buajve të Geryonit, në një përparim domethënës dhe gradual nga Jugu drejt Veriut, paralelisht me përfshirjen në rritje të grekëve të veriut në ngjarjet e të gjithë Hellenikonit. Pseudo Scylax në vend të kësaj e vendos atë më në veri, në kullotat e pasura të Cestrine, një zonë kufitare midis Kaonëve dhe Thesprotëvet. 

Është e njëjta rrugë për Epidamnin, ekzistenca nga njëra anë e një rrezeje të gjerë tregtare që përfshinte edhe ilirët fqinjë, nga ana tjetër e një gjyqtari të vetëm qytetar, poletit, përgjegjës për transaksione të tilla. Duhet nënvizuar gjithashtu se figura e Poseidonit këtu ka një konotacion të qartë detar, ndërkohë që disa dhurime serike duket se pikasin një itinerar kontinental dhe baritor të zotit brenda territorit ilir dhe kaonian, përgjatë luginave të Drinos dhe Vjosës – Aoos antike 

 Autori thekson bindshëm aspektin lokal dhe baritor, jo detar të së njëjtës. Megjithatë, duhet të theksohet se disa figurina prej bronzi dhe ari, të cilat paraqesin të njëjtën ikonografi , janë ndër ofertat më të vjetra të kushtimit të Poseidonit në Isthmus, madje edhe para ndërtimit të tempullit arkaik ku përmendet një buall në vend të demit) të vendosura në veri të lumit Thyamis, fillimisht Kaoni dhe hark dhe shkopin / Miraj, 2002, f. 446-449, avancon hipotezën e atribuimit të disa serive të “pegasit” korinthian në Epidamnus, duke i datuar në mesin e shekullit të 5-të, para vitit 435 p.e.s. (veçanërisht tipat me simbolikën e Herkulit). Ndër tabelat orakulare të Dodonës, njëra, e të dhënave të çerekut të tretë të shek. BC, dëshmon një përgjigje në lidhje me ” emporian drejt Epidamnos”

Pra, në emetimet numizmatike të zonës Joniano- Adriatike, ikonografia e Heraklit i drejtohet ekskluzivisht Epidamnusit, ku klubi është, së bashku me delfinin , një përbërës konstant i simboleve dytësore monetare e kësaj është seria e monedhave prej bronzi që datojnë në shekullin e 5-të. p.e.s., me llojet e lirës dhe të obeliskut të shoqëruar nga legjenda Apollonit. 

Glauku dhe lufta e Peloponezit

Taulantët vazhduan të luajnë një rol të rëndësishëm në historinë ilire midis shekujve V dhe IV-III para Krishtit, dhe në veçanti në historinë e Epidamnos-Dyrrhachion, jo vetëm si fqinjë, por edhe si pjesë e popullsisë së tij. Megjithëse epidamnianët vendosën figurën e një magjistrati tregtar (poletes) për të shmangur ndikimin e vendasve që rrethonin Epidamnosin, kjo nuk ishte e mjaftueshme për të parandaluar ndërhyrjen e ilirëve fqinjë në punët e brendshme të qytetit.[39] Kushtetuta e Epidamnos ishte fillimisht oligarkike dhe shumë banorë nuk ishin qytetarë. Në 435 para Krishtit, qyteti pësoi një luftë të fortë civile të zhvilluar midis fraksionit demokratik dhe fraksionit aristokratik. Pasi demokratët morën pushtetin, oligarkët e mërguar u bashkuan me Taulantët fqinjë për të rimarrë qytetin. Ilirët e rrethuan me forcë qytetin dhe me pushtimin e rajonit përreth, i shkaktuan shumë dëme ekonomisë së qytetit. Kriza sociale shkaktoi ndërhyrjen e dy qyteteve mëmë: Korinthit në anën e demokratëve dhe Korkyra në anën e aristokratëve dhe ilirëve vendas. Korkyra fitoi betejën detare kundër Korintit, duke marrë Epidamnosin dhe duke dëbuar demos. Në fund të betejës detare, Athina, udhëheqësja e Lidhjes Deliane, mori anën e Korkyrasve, pasi Korinthi ishte tashmë aleat me Spartën brenda Lidhjes së Peloponezit. Ky ishte preteksti për Luftën e Peloponezit, siç raportohet nga Tukididi.

Në fund të fundit, Herkuli në Ilirinë e Jugut “hap” rrugë, të reja detare dhe tokësore, themeloi qytetin e Dyrrachiumit duke futur rregullat e “ndarjes së drejtë” të tokës sipas modelit të “qytetit të munguar”, i jep fund barbarizmit të fazës parapoleike, në të njëjtën kohë, ai është në të njëjtën kohë arekhet. Nuk është për t’u habitur që shprehjet e kultit të Heraklidit lidhen me fitoren e tij mbi buajt e Gerionin dhe në njëfarë kuptimi “shënojnë” rrugën kontinentale për në Erithia, duke qenë se kjo është vepra më e rëndësishme dhe më e përhapur e Heraklidit perëndimor në arkaizmin grek në atë ilir, duke trashëguar atë pelazgjik.

Lidhja e Herakliut me betejat kundër përbindëshave dhe përpjekjet për të zbutur natyrën mund të ketë pasqyruar besimet e Pellazgëve, të cilët shpesh i përshkruanin forcat e natyrës në mënyrë mitologjike. Disa tradita tregojnë se kulti i Herakliut fillimisht u përhap në rajone ku popullata pellazge ishte e pranishme, veçanërisht në Arkadi, Argos dhe Thesali.

Për më tepër, figura e Herakliut mund të jetë bashkuar me figura të tjera heroike nga mitologjia pellazge, duke simbolizuar kalimin nga besimet paragreke tek ato olimpiane. Ndërsa Dodona mbeti kryesisht një qendër e adhurimit të Zeusit, prania e figurës së Herakliut në mitet dhe kultet përreth saj pasqyronte rolin e tij si një hero hyjnor. Lidhja midis Herakliut dhe Dodonës mund të shihet si një shkrirje e besimeve të lashta pellazge me mitologjinë helene, duke forcuar rëndësinë e Herakliut si një figurë që ndërthurte hyjnoren me njerëzoren.

Bibliografia

Claudia ANTONETTI, Epidamno, Apollonia e il santuario olimpico:convergenze e discontinuità nella mitologia delle origini

Cabanes, Drini, 1995 e Cabanes, Čeka, 1997 e in Grecs et Illyriens, 1993.

Beauregard, 1993. Marc Beauregard, « L’apport des monnaies à l’étude de l’onomastique

d’Apollonia d’Illyrie et d’Épidamne-Dyrrachion », in : Grecs et Illyriens.

Cabanes, 1993a. Pierre Cabanes, « Apollonie et Épidamne-Dyrrachion : épigraphie et histoire

», in : L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité II, Paris, 

Cabanes, Pierre (2008). “Greek Colonisation in the Adriatic”. In Tsetskhladze, Gocha R. (ed.).

Šašel Kos, Marjeta (2005). Appian and Illyricum. Narodni muzej Slovenije.

Shkruar nga Avni Alcani/

Para disa ditësh rastësisht hasëm një hartë të Ilirisë antike, të pjesës nga Olcinium-i e deri në Oricum. Duhet theksuar se një hartë e tillë kishte qenë gati e panjohur për ne dhe si e tillë ajo ishte befasuese pwr ne. Harta ngjallte interes për studimin e zonës. Në hartë ishin vendosur disa nga vendbanimet ilire, duke filluar nga qytetet antike, si Olcinium, Scodra, Lissus, Epidamnus (Dyrrhachium), Uskana, Theranda, Luchnitis, Apollonia, Aulon, Oricum etj., emrat e disa prej krahinave të njohura ilire, si Labeates, Peneste, Taulantii, Albani, Dasareti, Antitania etj., si dhe emrat e një pjesë të lumenjve kryesorë, si Drilon (Drini), Isanus (Ishmi), Mathis (Mati), Genusus (Shkumbini), Apsus (Seman), liqeni i Luchnitis (Ohri) etj. 

      Në hartë ishte i regjistruar emri i krahinës ilire të Candavi-së, e cila ishte hera e parë që hasej në një hartë antike. Befasia ishte shumë e madhe, pasi për ekzistencën e një krahine ilire me emrin Candavia  (Kandavia) ka qenë e dokumentuar vetëm nga disa autorë antikë, si Plini Sekundi (në librin “Historia e natyrës”), Ciceroni (filozofi i madh romak), Cezari (një nga strategët më të shquar të botës antike), Straboni (gjeograf) etj. Gjithashtu edhe emri i banorëve të krahinës (candaviensis), e kemi të njohur nga një zbulim shumë i rëndësishëm i vitit 1916 nga arkeologu austriak Kamilo Prashniker, i cili, gjatë kërkimeve të tij, pati hasur në banesën e një qyteti në Mal të Zi, të një fragmenti arkitektonik, që i përkiste një tempulli antik. Objekti prej guri kishte të gdhendur në faqen kryesore të tij një mbishkrim, ku ishte shkruar përkushtimi: “Diana augusta kandaviensis” (Diana mbretëresha e kandavëve).  Në artikullin tim, të titulluar “Kandavët dhe Kandavia”, zbulimin e Prashniker-it e kam konsideruar si “një zbulim shumë të rëndësishëm për historinë e lashtë të Shqipërisë, pasi emri i një fisi ilir, siç ishte ai i fisit të kandavëve, dokumentohej nga një zbulim arkeologjik” (gazeta “Shqip”, 17 mars 2012).

      Diçka e veçantë në këtë hartën është se vetë emri “Candavia” haset tri herë. Së pari, ai shënohet si emri i një rruge, “Via Candavia”, e cila fillonte nga qyteti i Durrachiumit dhe vijon nëpër luginën e lumit Genusus (Shkumbini i sotëm), deri te liqeni i Luchnitis-it (Ohrit). Në hartë është i regjistruar edhe emri i rrugës Egnatia (Via Egnatia), por ajo ndodhet e çvendosur në rrugën që lidh Apolloninë me stacionin rrugor Clodiana, aty ku bashkohet me lumin Genusus (Shkumbin) dhe Via Candavia-n. Së dyti, emri Candavia shënuon emrin e një qyteze, apo stacioni rrugor, e cila ndodhet në krahun e djathtë të lumit Genusus, afërsisht aty ku ndodhet Librazhdi i sotëm. Së treti, emri “Candavii” del në hartë si emri i një krahine, që ndodhet afërsisht ku ndodhet sot Mali i Shebenikut, por pak më në thellësi, të krahinën e Deborus (Dibrës së sotme). 

      Në hartë është emri “Albani”, i vendosur aty ku sot shtrihet krahina e Çermenikës, që ne mendojmë se është një çvendosje apo spostim i këtij emit nga hartuesit apo kopjuesit e hartës. 

      Duke e vëzhguar me vëmëndje hartën, natyrshëm lindin disa pyetje, si, p.sh., sa e saktë është harta, kujt i përkiste, e cilit vit është dhe cili mund të ishte autori i saj? Për të marrë një informacion sa më profesional, iu drejtova arkeologut të shquar shqiptar, prof. dr. Neritan Ceka, i cili, me shumë kompetencë profesionale, më ktheu këtë përgjigje: “E shoh për herë të parë. Është mbështetur tek Ptolemeu, por ka shumë gjëra të sakta (nënvizimi im- A. A.). Via Egnatia quhet nga Cezari pjesa e rrugës Egnatia në luginën e Shkumbinit”. 

      Duke u nisur nga stili i vizatimi, mendojmë se harta është një kopje e hartave të Ptolemeut, të cilat u hartuan përgjatë shekujve të 14-15-të e në vijim. Klaud Ptolomeu (87 – 150) ishte ndër gjeografët më të përmendur të kohës antike. Ai hatoi veprën e tij “Gjeografia” në njëzetë libra, që ishte e ilustruar me harta. Në mes të hartave të Gjeografisë ishin të përfshirë pjesët e Evropës Juglindore. Aty hasen shënimet e para që kanë të bëjnë me Ilirinë antike, në të cilat janë lokalizuar vendbanimet e gati të gjitha trevave të Ilirisë, si krahinat, qytetet, lumenjtë, liqenet etj. Gjetja dhe publikimi i kësaj harte është shumë i rëndësishëm për historinë e trevave të Librazhdit. Së pari, se vëndet dhe emrat e shënuara në atë hartë, që, sipas prof. Cekës, janë të sakta, korespondojnë me të dhënat e emrit “Candavi”, e cila vinte nga një zbulim arkeologjik (Prashniker). Së dyti, ato mbështen nga të dhënat që japin autorët antikë, që ne i përmendëm më sipër. Së treti, historiku i krahinës ilire të Kandavisë pasurohet edhe me disa të dhëna të reja dokumentare, siç janë emri i rrugës Via Kandavia, emri i një vendbanimi me emrin “Kandavia” (pranë Librazhdit të sotëm), si dhe vetë emri i krahinës së Kandavisë, i shkruar në një hartë antike të shek. të 2-të pas Krishtit. 

Tiranë, 22 mars 2025.