“…njё nga burrat mё tё parё tё kombit tonё “ Gjergj Fishta/

NGA Albana Mëlyshi-Lifschin/

Ai ishte i vetmi djalё i familjes dhe i vetmi mashkull i shtёpisё. I vunё emrin e tё jatit, i cili vdiq vetёm pak ditё para se tё lindte foshnja. Do tё rritej i pashёm e i fisёm e do tё mund tё merrte vajzёn mё tё bukur tё krahinёs, t’i mbushte prehёrin nёnёs me nipёr e me mbesa, dhe t’i pёrkushtohej familjes. Por jeta e tij mori drejtim tjetёr . Ai iu pёrkushtua Shqipёrisё.

***

Kur i besoi tё birin, ende njomcak, ipeshkv Pal Domazeit, pёr ta arsimuar e pёrgatitur pёr prift, mirditorja e urtё pёshpёriti ato fjalё qё janё meraku i çdo nёne: “Tё bёhet pёr vete”. Ajo e kishte mёkuar Prendin e saj me virtytet e krahinёs, tё besёs e tё nderit, e po e pёrcillte nё njё rrugё njё rrugё tё gjatё prej sё cilёs ai do tё kthehej tek ajo, si njё nga burrat mё tё shquar tё kombit.

Fёmijёria kaloi shumё shpejt dhe rinia erdhi e burrёruar. Nё moshёn 17 vjeç, ai, Prend Doçi,student i Kolegjit Urban tё Romёs, kishte nisur tё kuptonte se teologjia nuk pёrbёnte gjithё strumbullarin e interesave tё tij. U dha shumё pas veprave tё shkrimtarёve tё vjetёr shqiptarё, e gjuhёs e letёrsisё arbёreshe. Rioshi shkonte shpesh nё katundet arbёreshe nё Itali dhe zuri miqёsi me Jeronim De Radёn, miqёsi e pёrjetёshme. Ndёrkohё, tek studionte filozofinё kristiane dhe njihej me qytetёrimin evropian, mёndja e tij rrinte nё Shqipёri e veçanёrisht nё Mirditë, vёndlindjen e tij, marëdhëniet e së cilës më Portën e lartë sa vinte e keqësoheshin. Kishte dështuar kryengritja e Mirditës e vitit 1862 dhe Porta e Lartё synonte ta zhdukte me çdo kusht autonominё e saj. Prend Doçi u kthye nё atdhe, nё vitin 1871, pas pёrfundimit tё studimeve dhe nisi punёn nё Abacinё e Oroshit, pranё Gaspёr Krasniqit. Abat Krasniqi kishte qenё frymёzuesi dhe organizuesi i kryengritjes tё vitit 1862. Prej tij Prend Doçi u informua me hollёsi pёr kryengritjen dhe veçanёrisht arsyet e dёshtimit tё saj. Njëkohësisht mёsoi se në krahinё vazhdonin tё emёroheshin klerikё tё huaj tё cilёt luanin njё rol shumё negativ nё popull, duke predikuar nёnshtrim ndaj autoriteteve osmane. Qё nga fёmijёria, i kishte mbetur nё kujtesё qё edhe nё Bulgrin ku kish lindur, njerёzit ankoheshin qё prifti nuk fliste shqip. Gjendja qe bёrё edhe mё keq. Pikёrisht shqetёsimi pёr emёrimin e njё prifti tё huaj, nё Kalivare, e detyroi abat Kransiqin ta dёrgonte atje Prend Doçin, edhe pse kish nevojё pёr ndihmёn e tij nё Orosh. Prend Doçi qe ndёrgjegjёsuar se puna e tij nuk do tё kufizohej kurrё vetёm pёrreth grigjёs sё tij, por shumё mё pёrtej. Kur në 1877 filloi kryengritja nё Mirditё frymёzuesi dhe organizuesi i saj qe vetё ai, Prend Doçi. Meshtari i ri ndoqi gjurmёt e Abat Krasniqit dhe kryengritja ishte vazhdim i asaj të vitit 1862, por mё e gjёrё e mё popullore. Ai i kushtoi vёmendje lidhjes sё besёs nё mes tё 12 bajrakёve tё Mirditёs, dhe nё krye tё saj nuk ishte vetёm njё njeri(si nё 1862) por krerёt e 12 bajrakёve dhe Prend Doçi qe kёshilltari i tyre. Prend Doçi e pёrfytyronte Mirditёn si qendёr tё kryengritjes, dhe çlirimi nga Perandoria Osmane do tё fillonte prej saj, sё pari, e pastaj do tё pёrhapej nё tёrё Shqipёrinё kur tё arrihej çlirimi i gjithё atdheut, vetё populli tё zgjidhte formёn e qeverimit, mbretёri apo republikё. Frymёzuesi dhe luftёtari i kryengritjes, prifti me veladon, i armatosur si luftёtar i lirisё, nga njё krahinё nё tjetrёn pёr t’ja arritur bashkimit. Kleriku linte mbresa tek njerёzit, si burrё i kuvendit, i besёs dhe i pushkёs. Nga Shkodra kishte siguruar mbёshtetjen e njё grupi atdhetarёsh, nё mes tё cilёve Zef Jubanin, e ndёrkohё mbante lidhje tё ngushta me mikun e tij Jeronim De Radёn. Arbёreshёt kishin krijuan njё komitet nё ndihmë të kryengritjes. Dora D’istria, nga ana e saj, bёnte tё njohur nё Evropё zёrin e kryengritёsve. Nё Korrik tё 1876, Porta e lartё kishte kёrkuar qё Mirdita tё dёrgonte vullnetarё kundёr Malit tё Zi. Duke ndjekur kёshillёn e Prend Doçit, krerёt e bajraqeve e refuzuan kёtё kёrkesё, nё tё kundёrtёn kёrkuan lirimin nga internimi tё Preng Bib Dodёs si kryetar i vendit dhe simbol i bashkimit tё 12 bajrakёve, gjё qё u realizua. Me ardhjen e Preng Bib Dodёs nё Mirditё, At Prend Doçi vazhdoi misionin e tij pёr bashkimine forcave dhe shtimin e aleatёve tё kryengritjes. Nё udhёtimet e tij zuri miq tё rinj e takoi miq tё shquar. Nё takimin me Dede Gjo Lulin i tha me pёrmalim: “Mos harroni se nё kёto male as nuk ёshtё shuar dhe as nuk ka me u shue kurrё pёr jetё e mot flaka e lirisё…e pёrderisa rron emri i Skenderbeut, tё cilin e dёgjon kudo nё kёto male, rron e ka me rrue Shqipёria”.

Ndёrkohё nga Lezha eprori i tij, ipeshkv Malçinskij, i bёnte thirrje qё tё braktiste kryengritjen e tё kthehej nё krye tё detyrёs kishtare. I zёnё ngushtё midis detyrёs fetare dhe asaj atdhetare ,Prend Doçi zgjodhi kёtё tё fundit. Ipeshkv Malçinskij e pezulloi nga puna. Ai raportonte se”Prend Doçi nxiti rrebelimin nё Famulli, sillet nёpёr male me “trimat e tij, me bazhibozukёt e Preng Bib Dodёs, pёr tё ngritur popullin nёn flamurin e vet’. Autoritetet turke e shpallёn “tё jashtligjshёm” me ferman nga sulltani . Por At Prend Doçi, edhe pas shtypjes sё kryengritjes, vazhdonte tё qёndronte maleve me bashkёluftёtarёt e vet duke u dhёnё zemёr atyre, deri ditёn qё u rrethua. Dhe atё moment i kёrkoi komandantit turk qё t’i lironte shokёt e tij tё malit,se “ata anё shёrbёtorёt e mi e nuk kanё faj’. Ky gjest fisnik u shpëtoi atyre jetën, kurse Prend Doçi , u pёrcoll nё pranga nё Stamboll. Atё kohё ishte vetёm 31 vjeç . Kur e rrethuan, mund ta kishte ruajtur edhe njё plumb pёr veten qё tё mos dorёzohej i gjallё, por gjykoi qё nёse do tё vdiste do tё linte misionin e tij tё pakryer. Ndaj tha bashkёluftёtarёve: “Burgu e ka njё derё, varri jo”. Në burgun e Stambollit, ku i kishin pёrgatitur vdekjen, u gjend njё engjёll shpёtimtar, ujёmbajtёsi i burgut ,qё ndodhi të qe njё djalё nga Mirdita. Prend Doçi, i dha atij njё letёr pёr patriarkun katolik armen Stefan Azarjan qё ishte njёkohёsisht edhe mik i Sulltanit. Patriarku sёbashku me konsullin austro-hungarez mundёn tё nxirrnin nga Sulltani dekretin pёr lirimin e Prend Doçit nga burgu me kusht qё ai ” tё largohej menjёherё jashtё kufijёve tё Perandorisё Osmane,e tё mos kthehej mё pa leje tё veçantё nga Porta e lartё’.

Kёshtu vjeshta e vitit 1877 e gjeti Prend Docin mijra e mijra mile larg atdheut, nё njё vend qё ndoshta as qё do t’i kishte rёnё ndёrmend ndonjёherё. Fill pas lirimit nga burgu, i paligjshmi Prend Doçi i qe drejtuar Selisё sё Shejtё pёr ndihmё pёr bashkёatdhetarёt e vet, qё ata tё fillonin sёrish veprimet luftarake kundёr Turqisё. Si pёrgjigje, Kongregacioni i shejtё e nisi atё me detyrё kishtare nё St.John, Foundland, Kanada .

Ishte i pari shqiptar qё shkeli kontinentin amerikan nё njё nga pikat mё tё ftohta tё tij. Imagjinata njerёzore nё kёto kushte do tё zgjonte vizionin e njё njeriu tё vetmuar, pa njё tё dytё pёr tё shqiptuar njё fjalё nё gjuhёn e nёnёs, tё rёnё shpirtёrisht. Por Prend Doçi nuk ishte njeri i zakonshёm. Edhe nё kulmin e dimrit misionari shqiptar shkonte nё qendra punёtorёsh dhe peshakatarёsh dhe nёpёr fshatra, pasi u vinte rrathё kёpucёve pёr ta bёrё mё tё lehtё ecjen nёpёr dёborё. Emri i Prend Doçit, meshtarit tё qytetit, pёrmendej me respekt dhe u bё i njohur nё gazetat kanadeze tё asaj kohe. Shqipёri Pas 6 vjetёsh nga dita qё vuri kёmbёn nё St.Johns bёri njё pёrpjekje pёr t’u kthyer nё atdhe, edhe pse e dinte se mbi emrin e tij rёndonte fermani i Sulltanit qё ia bёnte tё pamundur kthimin. Gjithёsesi nga Selia e shenjtё iu dha njё obcion: tё shkonte me detyrё nё Athinё . Pranoi, sepse aty ndodhej mё pranё atdheut dhe e mbante shpresa se njё ditё do tё nxirrte lejen nga Porta e Lartë pёr t’u thyer nё atdhe. Nё Athinё u njoh me shqiptarё patriotё qё kishin krijuar besёlidhjen “Komiteti i Korfuzit”. Njohja dhe shoqёrimi me shqiptarёt e Greqisё u pa me dyshim dhe ipeshkv Malçinskij, i cili e ndiqte nё çdo hap veprimtarinё e At Prend Doçit gjeti shkas pёr ta akuzuar se ai ka dёrguar udhёzime nёpёr Mirditё pёr ta ngritur popullin nё kryengritje. Akuzat shkaktuan qё Selia e Shejtё ta dёrgonte Prend Doçin nga Athina nё Bombei tё Indisё. Sa mё larg atdheut!

Gjithёsesi, vitet nё Kanada dhe mё pas nё Bombei i dhanё Prend Doçit mundёsinё pёr tё njohur kulturat e popujve tё ndryshёm, mёnyrёn e jetёs, por dhe mёnyrat e qeverisjes. I pajisur me experiencё dhe mё njё bagazh kulturor si asnjёherё, ai digjej nga dёshira pёr tё rinisur edhe njёherё punёn e tij patriotike nё atdhe. Mallin pёr atdheun e derdhte nё letrat qё shkёmbente me mikun e vjetёr, De Radёn. Njerёn prej kёtyre letrave e mbyllte me fjalёt:”Mos e harronin tё mёrguemin tuaj”. Largёsia nga atdheu e ndizte mё shumё dashurinё pёr tё, siç ndez era zjarrin.

***

”Forca lёvizёse e çdo shqiptari, qoftё mysliman apo i krishterё, ёshtё dashuria pёr atdhe dhe ndjenja e ruajtjes se kombёsisё sё vet dhe e gjuhёs sё vet”.

Prend Doçin e thirrёn nё Romё në vjeshtёn e vitit 1886. Vendi i punës pranё degёs sё misionit tё Ballkanit, qe mjaft i pёrshtacёm pёr tё njohur nga afёr veprimtarinё antishqiptare tё Patrikanёs greke e Stambollit, gjё qё e shtyu atё t’i dёrgonte njё letёr Kardinal Simonit, funksionar i lartё në Vatikan,qё drejtonte misionet e Lindjes, ku theksonte faktin qё patrikana greke ka ndaluar gjuhёn shqipe nё tё gjitha shkollat e krishtera nё trojet shqiptare dhe po hapte shkolla greke nё Shqipёri duke i shpallur tё gjithё shqiptarёt e krishterё grekё. Nё letrёn e tij, ai sillte argumenta se nё Shqipёri si myslimanёt edhe tё krishterёt janё vetёm shqiptarё, sepse tipari dallues i shqiptarit nuk ёshtё besimi fetar, por vetёm pёrkatёsia etnike shqiptare. Citoj kёtu fjalёt e tij monumentale: ”Forca lёvizёse e çdo shqiptari, qoftё mysliman apo i krishterё, ёshtё dashuria pёr atdhe dhe ndjenja e ruajtjes se kombёsisё sё vet dhe e gjuhёs sё vet” .

Gjithnjё duke patur qёllim tё vetёm kthimin nё atdhe pёr tё vazhduar punёn e tij tё lёnё pёrgjysmё, ai gёrmoi nёpёr arkiva tё Vatikanit materiale qё flisnin pёr vjetёrsinё e abacisё sё Mirditёs, e cila pas vdekjes sё Abat Krasniqit ishte suprimuar. Prend Doci mendonte se ajo duhet jo vetёm tё rikrijohej por t’i njihej edhe njё status i veçantё. Ai u kёrkoi eprorёve tё vet qё ta caktonin nё Mirditё me statusin e abatit Nullius, status qё i krijonte vartёsi direkte nga Vatikani. Ai ishte i ndёrgjegjshёm qё kthimi nё atdhe nuk do ishte i lehtё, por qe i vendosur pёr t’ja arritur qёllimit. Nё ndihmё i erdhi pёrsёri miku i tij i vjetёr patriarku armen Azarian i cili u bё dorёzёnёs pranё Portёs sё lartё se “ Prend Doçi s’kishte pёr tё trazuar mё dheun…”

Kёshtu me dekret tё Sulltanit ,Prend Doçi u lejua sё fundi të hynte në atdhe, si kryeshpirtёror i mirditasve, por me kusht “qё tё mos i kapёrcente kufijtё e provincёs”. Kjo do tё thoshte qё ai nuk mund tё dilte jashtё dioqezёs sё Shkodrёs.

***

Kthimi i Prend Doçit nё vendlindje, nё 6 nёntor 1888 shoqёruar nga djemtё e Mirditёs, i pritur nё çdo katund me dashuri tё madhe, ishte njё ngjarje e jashtёzakonshme. Ai hyri nё Orosh me statusin e abatit Nullius tё Mirditёs.

“Dalja e papritur dhe plot shkёlqim nё detyrёn e abatit tё Mirditёs’-vё nё dukje Nopça-‘e kёtij njeriu nё çdo kuptim tё jashtёzakonshёm,qё kishte qenё zhdukur nga sytё e mirditasve 11 vjet mё parё, shkaktoi mbresa nё tёrё Shqipёrine e veriut…”

Mirёpo kthimi i tij njёkohёsisht krijoi shqetёsim tek kolegёt e tij pasi abati me vete solli edhe dekretin e Vatikanit qё abacisё sё Mirditёs i jepeshin 5 famulli nga ipeshkvia e Lezhës. Mё tej ai e shtoi abacinё e vet deri në 13 famulli,qё do tё thoshte mbi gjashtё herё nga kthimi i tij. Kisha historike e Oroshit e projektuar nga ai vetё, u ndёrtua nё vitet 1889-1890.

Zgjerimi i abacisё, vёnia nё vend e krenarisё sё saj tё dikurshme, ishte vetёm njё qёllim i Abat Doçit. Qёllim kryesor qё vlonte nё zemrёn e tij prej dekadash ishte: çlirimi i atdheut nga sundimi turk. Dhe pёr t’ja arritur kёtij qёllimi sёpari nevojitej bashkimi i shqiptarёve me fe tё ndryshme, duhej qё, “feja e shqiptarёve tё ishte vetёm Shqiptaria’.

Ai filloi tё punonte me tё gjitha energjitё e tij qё t’ia arrinte kёtij qёllimi edhe duke qёnё i vёzhguar nё çdo kohё e nё çdo veprim tё tij. Tё gjitha raportet qё shkonin nё Vjenё kundёr Abat Doçit kishin njё thelb ‘ prifti merrej mё shumё me veprimtari politike se me atё shpirtёrore” Madje qe javёt e para tё mbёrritjes sё tij nё Mirditё, thuhej se”pikpamjet e tij nuk do tё mbeten tё panjohura“. Ёshtё rasti kёtu tё pёrmend njё episod qё studiuesi Pal Doçi ka pёrfshirё nё librin e tij mbi Abat Doçin. Nё njё drekё tё shtruar nga konsulli austro -hungarez nё Shkodёr, ku ishte ftuar gjithё paria e klerit katolik, ky i fundit duke folur pёr shqiptarёt tha:” Ju shqiptarёt nuk i keni nё gjuhёn tuaj fjalёt “atdhe “e“ mirёnjohje’

Abat Doçi ju pёrgjigj:” Po habitem se si njё zyrtar aq i lartё, i cili duhej ta njihte mirё historinё, mund tё pohojё gjёra kaq tё çuditshme e tё kundёrta me tё vёrtetёn, pasi ёshtё e njohur se shqiptarёt nё tё gjitha kohёrat kanё treguar dashuri tё flakёt pёr atdhe. Pёrsa i pёrket mirёnjohjes, ne nuk kemi kujt t’ja tregojmё sepse askush kurrё nuk ka pas pёr ne simpati pa interes, askush nuk na ka shtrirё dorёn nё fatkeqёsi”.

Ndryshe nga priftёrinjtё e tjerё katolikё, ai bёnte miqёsi edhe me myslimanё. Afrimi i shqiptarёve pa dallim feje i shёrbente besёlidhjes sё madhe. Ai i ftonte banorёt e Matit dhe tё Dibrёs nё festat fetare tё krahinёs. Sjellja e tij ra nё sy. Shuarja e armiqёsive midis shqiptarёve me feve tё ndryshme, nuk i vinte pёr zemёr Turqisё. Asaj nuk i interesonte bashkimi, por pёrçarja midis shqiptarёve. Por Abat Prend Doçi kishte njё synim pёr tё arritur, ai hartoi njё program i cili i shёrbente tё ardhmes tё atdheut , krijimit tё njё shteti shqiptar “tё aftё pёr mё jetue i pavarur”. Programi i tij pёrfshinte disa pika të rëndësishme ndёr tё cilat“njё pajtim i pёrgjithshёm kombёtar, duke lёnё mёnjanё çdo ndasi krahinore e fetare dhe te vendoseshin lidhje me komitetet jashtё Shqipёrisё veçanёrisht me arbёreshёt”;“tё krijohej njё besёlidhje krahinore nё pesё njёsi kryesore,Kosova me qendёr Prishtinёn, Gegёria-Shkodrёn, Shqipёria e mesme Durrёsin, Toskёria-Vlorёn dhe Epiri ose Cameria-Janinёn, si edhe “nё çdo krahinё tё krijoheshin çetat kombёtare tё cilat nё kohёn e volitshme tё kthehen nё ushtri tё vetme kombёtare”.

Mirёpo synimi i tij kombёtar binte ndesh edhe me interesat e Vjenёs. Vjena udhёzonte qё”ёshtё me rёndёsi qё tё mёnjanohen tё gjitha gjёrat qё mund tё interpretohen tek Sulltani si zhvillim i pavarur i Shqipёrisё”. Nё koordinim me Turqinё, Viena hartoi njё projekt pёr ta zhdukur përfundimisht autonominё lokale tё Mirditёs duke e vёnё atё nёn administrimin e Portёs sё lartё. Nga ana tjeter ajo kёrkonte tё informohej me hollёsi mbi aktivitetin e abatit. Konsulli austro-hungarez nё Shkodёr informonte se mendimet e abatit janё po ato si tё 22 vjetёve mё parё”tek ai ka njё patriotizёm intensiv qё tё detyron respekt dhe qё ky patriotizёm ёshtё shtytёsi mё i fuqishёm nё veprimet e tij.

Qё Turqia do tё binte nje ditё kjo s’kishte asnjё dyshim, por cili do tё qe qёndrimi i fqinjëve ndaj Shqipёrisё pas rёnies sё saj? Kjo pyetje e shqetёsonte abatin Preokupimin e tij ai e shpreh nё njё bisedё me Edit Durhamin ku sipas pёrshkrimit të saj, ai tha”vendi ynё ka vuajtur tmerrёsisht nga Turqia, por Shqiperia nuk vdiq….Tani kemi njё armik tjetёr shumё mё tё keq qё po rritet dita ditёs dhe ky ёshtё sllavi. Rusia me kishёn e saj fanatike dhe me çetat e egra serbo-bullgare ёshtё gati ta shkatёrojё Shqipёrinё e ta fshijё nga faqja e dheut katolikё e myslimanё sёbashku.’ …Pastaj, shkruan Durham, ai zgjati doren drejt Pejёs :….Tej nё ato anё ,tha ai, ёshtё njё vend qё serbёt e quajnё Serbi e vjetёr. Por atje ёshtё njё Shqipёri shumё mё e vjetёr. Tani ajo ёshtё populluar me shqiptarё shumё prej tё cilёve janё viktima ose bijtё e atyre qё bёri viktimё Traktati i Berlinit, shqiptarё tё vёrtetё qё kanё jetuar nё ato vise brez pas brezi….Vёshtro atje poshtё Ulqinin. Qytet thjesht shqiptar qё u kёrcёnua nga luftanijet e Fuqive tё Mёdha. Na i rrёmbyen me forcё. Si do t’i kundёrshtonim ne gjithё Evropёs? Populli ynё u pёrdor me shtazёri prej serbёve dhe malazesёve shkelёs. Dhe i madhi Gladston bёnte sikur nuk shihte. Tani bёhen ankime se shqiptarёt e Kosovёs keqpёrdorin sllavёt… Ç’mund tё presёsh prej tyre? Ata e dijnё fare mirё se gjersa nё njё vend ndodhen 10 serbё bashkё, Rusia bёn be qё e gjithё krahina ёshtё sllave!… Kur tё rrёzohet perandoria turke, dhe do tё rrёzohet pa dyshim, ne nuk duhet tё biem as nё duart e austriakut e as nё ato tё sllavit”. Ai fliste si një general që aspironte për fitore, sepse s’mund të pranonte rrugë tjetër”. Parashikimet abat Prend Doçit i vёrtetoi koha.

***

“Abati i Mirditёs”- me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se nuk asht kund njё skaj Shqypnijet ku burrat e mençёm dhe tё kalemit tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr.“ Gjergj Fishta

Me pushkё e me penё

Ata qё e kanё njohur abat Doçin, kanё pёrcjellё nё breza portretin e njeriut tё mbyllur, tё paepur dhe njёkohёsisht shumё inteligjent dhe largpamёs. At Prend Doçi kishte luftuar me armё nё dorё kundёr sundimit osman, por nё fillim tё shekullit XX,siç shkruante Zef Skiroi ‘ai vepron me dituri e mendje krejt tё kohёs sonё”. Prend Doçi gjithё jetёn e vet detyrën kishtare e realizonte nё mёnyrё tё tillё qё t’i shёrbente detyrёs kombёtare . Shkrimtari M.S.Gurra shkruan “ Me t’i shkelur kёmba nё vendin e vet fillon nga propaganda kombёtare,duke predikuar dashurinё e atdheut dhe tё gjuhёs shqipe çel shkolla. Me njё fjalё Prend Doçi ka qenё i çdo veprimi me fytyrё kombёtare”.

Pushkёn pёr liri abati i Mirditёs s’e ndau nga arma pёr dituri. Pena i shёrbente zgjimit tё ndёrgjegjes kombёtare, bashkimit dhe çlirimit kombёtar . Edhe pse nёn mbikqyrje, ai filloi tё ftonte nё abaci kolegё tё tij atdhetarё, me tё cilёt konsultonte ngritjen e njё shoqёrie gjuhёsore, letrare, kombёtare. Nёn drejtimin e tij u krijua nё 1899 nё Shkodёr Shoqёria “Bashkimi “. Nё vitin 1900 “Kalendari i Maleve”shkruante:” Mё e madhja qё ndodhi pёr kombin shqiptar ёshtё krijimi i Shoqёrisё “Bashkimi’ nё Shkodёr, pёr pёrparimin e gjuhёs kombёtare. Kjo shoqёri zgjodhi pёr kryetar Prend Doçin i cili gёzon besimin dhe shpresёn e tё gjithё shqiptarёve.

Historiani gjerman K. Lange e rendit Prend Doçin nё radhёn e personaliteteve tё shquara historike tё Evropёs Juglindore dukё vёnё nё dukje se “ Rёndёsi politike Prend Doçi fitoi edhe njё herё si udhёheqёs i klubit letrar ‘Bashkimi’, i themeluar nё Shkodёr nё 1899”.

Megjithёse e maskuar si shoqёri fetare qёllimi kombёtar dukej qartё nё objektivat e saj : vendosjen e njё alfabeti tё gjuhёs shqipe, pёrgatitjen e njё fjalori tё gjuhёs shqipe, krijimi i gjuhёs sё njёsuar letrare, rregullave tё drejtshkrimit, hapja e shkollave laike shqipe, pёrgatitja e teksteve shkollore. Abat Prend Doçi afroi nё shoqёrinё “Bashkimi’ elitёn intelektuale tё gegёrisё At Gjergj Fishtёn, Dom Ndoc Nikajn, Dom Dod Kolecin, At Pashk Bardhin, Imzot Lazer Mjedёn, Luigj Gurakuqin, etj.”

Rrolin kryesor nё kёtё shoqёri –thotё studiuesi i njohur Mentor Quku,- e kanё luajtur klerikё tё abacisё sё Mirditёs’. Famullitё e Mirditёs nё kёtё kohё u shndёrruan nё qёndra tё veprimit arsimor e kulturor. Po atё vit, nё 1899, u rihap shkolla shqipe nё Orosh. Nё fillim vjeshtёs tё 1899 , abat Doçi dёrgoi nё Vjenё katёr tekste shkollore pёr tё shtypur :gramatikёn, gjeografinё, arithmetikёn dhe katekizmin. Nё nёntor kishte gati pёr shtyp librat e kёndimit pёr shkollёn fillore. Shkolla ka patur pёr mёsues figura kombёtare, duke nisur me Dom Zef Marashin dhe u vazhdua nga njё plejadё e nderuar mёsuesish, Kolё Dema, Kolё Gurakuqi, Luigj Shkjezi, Prenk Jakova, etj.

Albania” e Konicёs dhe shoqёria“Bashkimi’ kanё patur lidhje tё ngushta me njёri tjetrin. Anёtarё tё shquar tё shoqёrisё ‘Bashkimi’ shkruanin tek “Albania”. Faik Konica ka mbrojtur e mbёshtetur shoqёrinё “Bashkimi” tё Shkodrёs, madje shkroi njё artikull fshikullues ndaj shoqёrisё qё u hap vite mё vonё nё Bukuresht, e cila edhe pas kёshillave tё tij pёr tё zgjedhur njё emёr tjeter, nguli kёmbё tё mbante edhe ajo emrin ‘Bashkimi’. Konica e quajti atё “Bashkimi plagj.”

Nё shtypin e kohёs disa herё ёshtё vёnё nё dukje qё” Emzot Doçi ,s’ka shkrue pak, por gjithnjё pa emrin e tij”. Prend Doçi shkruante me pseudonimet “Primo Doçi, dhe “Njё djalё prej Shqypnie”. Si poet i zgjimit kombёtar, Prend Doçi me poezinё “Shqipnia nё robni”renditet nё treshen e parё, pas Naim Frashёrit me poezinё “Dallёndyshja”, e Pashko Vasёs me “Moj Shqypni”.

Ai shkroi 32 vepra nё nёntё vjet tё Shoqёrisё Bashkimi. Por edhe autorё tё tjerё nuk firmosnin me emrin e tyre. Kёshtu edhe Fjalori e ri tё shqipes, pёr tё cilin Profesor Shaban Demiraj thotё se edhe sot mbetet njё nga mё tё mirёt, u shkruajt nga Dodё Koleci,(nga Selita e Mirditёs) .

Hartimi i alfabetit tё gjuhёs shqipe- qe detyra mё e parё dhe mё e rёndёsishme qё i vuri vetёs shoqёria”Bashkimi”qё nё mbledhjen e parё tё saj. njё alfabet qё do tё ndihmonte nё njёsimin e gjuhёs letrare. Deri atё kohё nё Shqipёri kishte mjat alfabete sa, siç ka pohuar baroni Franz Nopcza,”kishte aq alfabete sa kishte njerёz qё dinin shkrim e kёndim. Alfabeti mё i pёrdorur qe ai i Stambollit ( i Mithat Frashёrit),por ai megjithёse me bazё latine kishte pёrzier nё tё edhe shkronja sllave e greke,qё siç ёshtё shprehur Prof. A. Xhuvani pёrbёnte njё ‘ngatёrresё’ dhe organet mё tё njohura tё shtypit nuk e pёrdornin. Pёrveç Albanisё sё Konicёs, edhe organe tё tjera tё kohёs qё dilnin nё atdhe dhe jashtё tij pёrdornin shkronjat e “Bashkimit. Ndaj nё hartimin e fjalorit, Prend Doçi dhe komisioni i drejtuar prej tij mendonin qё alfabeti tё ishte praktik qё me tё, tё mund tё botoheshin libra kudo edhe ne Shqipёri edhe tej kufijve nё Evropё apo nё Amerikё, nё çdo shtypshkronjё ku pёrdoreshin shkronja latine. Edit Durhami shkruan se Prend Doçi, qe “shpikёsi i njё sistemi tё shkёlqyer pёr tё shkruar shqipen, sipas tё cilit, duke pёrdorur shkronjat e rёndomta latine qёroi theksat e ndryshёm e shkronjat e tepёrta”.

Roje vigjilente e pavarёsisё

Nё nёntor 1912 ndёrkohё qё Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi shkonin drejt Vlorёs pёr tё shpallur pavarёsinё, midis abat Doçit dhe Ismail Qemalit shtohet letёrkёmbimi i cili zanafillёn e vet e kishte qё nё vitin 1903 thuajse njё dekadё mё parё. Ismail Qemali e quante Prend Doçin si tё vetmen shtyllё tё pёrkrahjes sё qeverisё sё pёrkohёshme nё malёsitё rreth Shkodrёs. Mirdita ishte me qeverinё e Vlorёs dhe kjo ishte nё radhë tё parё meritё e Abat Doçit.

Ndёrkohё qё pёrgatitej shpallja e pavaresise atdheut fat-trazuar rreziku i coptimit i varej si re e zezё mbi kokё. Aradha serbe marshonte drejt Prizrenit, Oroshit e Lezhёs. Megjithese nё kushte tё pushtimit, abati e gjeti mundёsinё qё tё 2 dhjetor t’i dёrgonte letrёn e urimit Ismail Qemalit. Pas shpalljes sё pavarёsisё nё Vlorё, abati organizoi nё Orosh nё selinё e tij njё kuvend me pjesmarrjen e 12 bajrakёve tё Mirditёs dhe pёrfaqёsuesit e Matit, Dibrёs, Pukёs, Dukagjinit, Bregut tё Matёs dhe Kurbinit, nё tё cilin pjesёmarrёsit njohёn qeverinё e Vlorёs dhe u betuan se do tё ndiqnin Ismail Qemalin dhe Nikoll Kaçorrin nёnkryetarin e qeverisё, mirditorin e tyre, si përfaqsuesё tё Shqipёrisё. Historia vlerёson pёrpjekjet e abat Docit pёr ruajtjen e pavarёsisё e cila do tё arrihej vetёm nёpёrmjet forcimit tё besёlidhje sё shqiptarёve. Megjithёse nё kushte tё vёshtira, kur grykat e topave serbe nё Orosh mbaheshin drejtuar nga qela e abatit, ai bёn thirje pёr mbajtjen e njё kuvendi tё ri nё 23 prill,1913, ‘pёr njё fjalё e pёr njё besё”.

Mirёpo njё ditё mё pas,mё 24 prill,erdhi lajmi i zi pёr rёnien e Shkodrёs nё duart e malazesёve.

Nё librin e saj,”Brenga e Ballkanit”, nё kapitullin “Rёnia e Shkodrёs”, Edit Durham shkruan:”Princi Danillo hyri nё kalanё e Shkodrёs nё 24 prill, ngriti atje flamurin malazes dhe mori çelsat nga Esati, i cili u nis menjёherё pёr Tiranё me ushtrinё turke”. Nё 25 prill 1913 Prend Doçi shkruante”. Ndodhem nё njё gjendje tmerrёsisht tё tronditur. Mora vesh lajmin e ramjes sё Shkodrёs nё duart e malazesve. Ky lajm erdhi zyrtarisht nё komandёn serbe tё kёtushme me urdhёn qё tё pёrshendetet fitorja e mbretit Nikollё me tё shtime topash, gjё qё u bё sot nё mёngjes nё ora 10:30”.

Vetёm njё javё mё vonё, me thirrjen e abat Doçit, u mbajt njё kuvend nё qytetin e Lezhës me pёrfaqsues tё Bregmatjes, Dibrёs, Dukagjinit, Kurbinit, Lumёs, Malsisё sё Madhe, Matit Mirditёs Pukёs, Zadrimёs dhe Shkodrёs. Kuvendi lidhi besё “t’u dalё zot trojeve shqiptare deri nё tё mbramen pikё gjaku duke mёsy edhe Shkodrёn, pёr me nxjerrё jashtё Malin e Zi”. Kuvendi zgjodhi njё komision prej 16 vetёsh qё pёrfaqёsonte gjithё krahinat e veriut i cili i dёrgoi njё dokument komandantit tё flotёs ndёrkombёtare ku protestohej kundёr pushtuesve sёrbo-malazes dhe u kёrkohej Fuqive tё mёdha t’i largonin nga vendi, qё Shqipёra tё mbetej shtet i pavarur nёn mbrojtjen e Fuqive tё Mёdha. Besa ishte e shenjtё dhe e njё rёndesie tё pazёvendёsueshme pёr ruajten e pavarёsise. Populli e quante Prend Docin ‘ roje vigjilente e pavarёsisё’.

Edhe gjatё kohёs sё luftёs balkanike, ai mblidhte krahinat vetёm mё njё qёllim: pёr besёlidhje e pёr t’ju falur flamurit shqiptar. “Flamuri Kombёtar ёshtё shenjё bese, vllazёrimi, bashkimi, dashurie pёr liri e pavarёsi. Kush don flamurin, don familjen e vet, shtёpinё e vet, qytetin e vet vendin, atdheun e vet. “ Ky ishte perkufizimi qё i bёri abati flamurit nё njё fjalim tё tijin nё vitin 1914 nё kalanё e Shkodrёs.

Vitet e fundit tё jetёs sё Abat Doçit, ishin vitet më të mjerueshme pёr shpirtin i kёtij patrioti tё madh, qё kishte luftuar gjithё jetёn e vet pёr çlirimin e vendit nga perandoria osmane, ta shikonte atё tё nёn pushtime tё reja, edhe pse zemra ia kishte ndjerё kёtё mёnxyrё kohё pёrpara. Emri i abatit tё Mirditёs, Prend Docit, pёr pushtuesit e rinj qe po aq i rrezikshёm,siç kishte qenё pёr perandorinё osmane. Me pushtimin e Shqipёrisё veriore nga Austro –Hungaria, komanda eprore e ushtrisё kёrkoi largimin e Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, nga posti i tij si dhe nga Oroshi, si njё nevojё urgjente. Duhej qё Abat Prend Doçi tё internohej nё thellësi tё vendit. Po ku? Pёr kёtё i u kёrkua mendimi konsullit tё pёrgjithshёm austriak nё Shkodёr. Përgjigja e tij qe njё ironi e madhe.” Mё thellё se nё Orosh, nuk kish se ku ta çonin’.

A imagjinohet ky vigan i burgosur pikёrisht nё shtёpinё e vet, nё Oroshin e tij, nёn mbikqyrjen e rreptё tё njё garnizoni tё huaj ushtarak? Njё fund krejt i pabesueshёm. Zemra e Prend Doçit, pushoi nё njё ditё shkurti, tё vitit 1917. Tregojne qё vetminё e tij e shoqёronin librat dhe njё çifteli. Kёndonte kёngё tё vjetra, ato qё i diktonte shpirti i tij i plagosur.

Gjergj Fishta nё gazetёn ‘Posta e Shqypnisё’, botoi kryeartikullin me titull “Abati i Mirditёs” ku shkruante: “Abati i Mirditёs”- me kёtё emёn e kanё quejtё, e mundet me u thanё pёr siguri se nuk asht kund njё skaj Shqypnijet ku burrat e mençёm dhe tё kalemit tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr. Ne na dridhet penda nё dorё prej dhimbet, kah po na duhet me shnue dekёn e tij nё fletoren tonё, sadoqё edhe shkrimtari ma i lanun kishte me mujtё me nxjerrё landё shkrimit prej jetёs sё tij,sa me mbushё e me hijeshue shtyllat e fletoreve ma tё para tё Evropёs”.

Ismail Qemali sipas dёshmisё sё Ali Asllanit, duke iu referuar figurёs sё Abat Prend Doçit, ka thёnё: “Ne bёmё si e bёmё Shqipёrinё, por ai(Abat Doçi) do ta bёnte pa ne, e mё mirё se ne” . (Ali Asllani, kujtime gojore,Tiranё 1959)

Historiani Ndoc Nikaj duke i kushtuar atij botimin e Historisё sё Shqipёrisё nё 1917, shkruante: “Pёrkujtimit mё tё madhit ndёr kombёtarё tё kohёs sonё, Imzot Prend Doçit, Abatit tё Mirditёs’

Diplomati anglez J.Swire e konsideroi vdekjen e tij si “njё humbje tё pazevendёsueshme pёr vendin e vet”.

“Njeri i jashtёzakonshёm nё çdo kuptim” e pat pёrshkruar Franc Nopça.