Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

EDHE “HERONJTË” KANË “DOSJE”…

by

KUSH E TRADHËTOI VASIL SHANTON ..?
Ne Foto: Vasil Shanto 1913 – 1944/
Nga Fritz RADOVANI/
Në shtator të vitit 1961 u emnova mësues në shkollen “Liria” të qytetit të Shkodres. Shkolla fillore ku do të fllojshe punën si mësues, ishte brinjë një kodres, prej ku shihej krejt Pazari i vjetër i Shkodres, po thuej i rrënuem fare…
Ai dikur asht kenë qendra tregtare e Shqipnisë së Veriut ku, nuk mungonte prania e Malit të Zi dhe Kosovës, pa dashtë me shkue disa shekuj mbrapa tek mardhanjet me Venedikun… Sejcili asht mundue me ia lanë fajin e shkatrrimit tjetrit, një ves që Shqiptari vazhdon me e pasë endè, tue justifikue vetën dhe tue fajsue jugosllavët, të cilët donin me rritë vlerat e qendrave të tyne tregtare moshatare të Pazarit tonë. Ka edhe nga ata që ardhjen e grekve në 1949, e paraqesin si shkak shkatrrimi, me djegëjet e prishjet e tyne…Por, asnjena palë nuk ka vue dorë pa lejën e të zotit të shtëpisë, i cili ditë e natë ka mendue si me qitë fare Shkodren…
E vetmja e mirë e mbetun pranë atyne rrënojave ishin njerëzit që jetonin në rrënoja të tjera aty afër, që quheshin “shtëpi” vetëm pse ishin të lyeme me gelqere dhe ata, na i kemi quejtë gjithmonë magjypë ose jevgj, sigurisht tue u nisë nga ngjyra e murrme që ata trashigojnë prej paraardhësve të tyne, të ardhun si hamaj pranë qendres tregtare të Shkodres disa shekuj ma përpara, kur ai qytet ishte edhe “port” i njohtun në Mesdhe.
■Ruej kujtimet ma të mira për ata banorë që me të vërtetë diskriminoheshin edhe pse “Kushtetuta e RPSSH” iu kishte “garantue të gjitha të drejtat e shtetasve”…
Edhe kryetari i Këshillit Popullor të lagjes, i ndjeri Zeqir Dani, punonte hamall… Nuk ishte “anëtarë i PPSH (AP)” sëpse, siç më ka tregue vetë, kishte deklarue se “unë besoj në Zotin dhe nuk heq dorë nga besimi!”, kusht që e përjashtonte mundësinë e kenjes AP. Pra, shumica e burrave punonin në ngarkim shkarkim dhe punë tjera të randa. Edhe gratë e tyne lodheshin në punë të randa, por “përfitonin” nga lejët e lindjeve që pasonin pa ndërpremje njenatjetrën…
Një grue në atë lagje kishte një fëmijë përdore, një kapej për kind të brrandavekve, një tjetër ecte tre – katër hapa përpara, ndërsa ai, që mbahej hopa, ishte mbi tjetrin që përgatitej me lindë…dhe, kur unë tue u qeshë e pyeta:
“Po, ti, Naxhije prap po lindë edhe një tjetër…?”
– Po, zotni Princ (kështu më thirrnin ata), duhet me ba edhe një, se kemi disa borxhe e, në mujshim me i resitë me paret që na jep shteti për lindje…
■Një ndër prindët atje, fëmijët e të cilit i kam pasë pothuej njenimbastjetrit ishte edhe Xhela. Edhe ky hamall por AP. Burrë i heshtun që nuk i ndihej zani i gojës. Më njihte shumë mirë mbasi në vitin 1958 kishte punue me vëllaun tim Alfonsin dhe me Pjerin Vatën, në punishten e venës (tek shtëpia e dr. Mborjes), ku të tre së bashku ngarkonin e shkarkonin kamjonat me arkat e rrushit.
Në vitin 1968, mbas arrestimit të dytë të Alfonsit me “Revolucionin Kultural”, me 13 Qershor 1967, dhe me dënimin e tij me 10 vjet burg mbas 11 muejsh hetuesi speciale në Tiranë, mue më transferuen si mësues nga qyteti në fshatin Kosmaç dhe mbas një viti më larguen fare nga arësimi (gja që më doli ma me hajër…).
Mbas një muej që u dënue vëllau, në muejn qershor 1968, kam takue Xhelën tek Dugajt’e Reja dhe më ftoi me pi një kafe tek klubi aty afër ku, banakjer ishte Lec Troshani. Unë pranova me qejfë dhe u ulëm në një tavolinë nga fundi i klubit me Xhelën. Porsa u ulëm, më tha: “E sheh atë tavolinën aty afër?” – Unë, iu përgjegja po! – Ai më tregoi se pak ditë ma përpara në atë tavolinë ishte ulë vetëm me pi një gotë raki. Porsa ka çue gotën kishte hy në klub Pjerin Vata dhe, mbasi ka marrë një gotë raki në banak asht drejtue tek tavolina ku ishte Xhela.
Pa i kërkue leje asht ulë. Xhela e ka shikue dhe i ka thanë: “Pjerin, para pak ditësh të kam ndigjue në altoparlant tue dishmue në gjyqin e mikut tand Alfonsit. Kur ti ia ke ba ashtu një shokut që keni ba burg bashkë si studenta, mandej edhe mik se ti je kenë edhe kumbara i tij i martesës, unë nuk pranoj me pi në një tavolinë me ty, mbasi më vjen turp me më pa kush me ty tue shkrepë goten…
dhe, u çova e dola nga klubi.”.
■Ky pra, ishte Xhela !..
■Mbas pak vazhdoi: “I urrej spijunët që në vitin 1944…”
Unë e shikova por, nuk po merrshe vesht ku do me dalë me vitin 1944 !..
E, vazhdoi: – “Në vitin 1943 – 44, jam kenë korrjer i grupit komunist të Shkodres dhe kam pasë të njohun Vasil Shanton…Simbas porosisë, një mbasdreke shkova tek hoteli që atëherë ishte pranë kafes “Rozafa”, përballë Shtëpisë muze të Migjenit. Ai hotel kishte një dalje nga rrugica në krye të së cilës asht pisha, nën të cilën asht ajo grueja që ka peshorën. Aty prita. Doli në orën e caktueme “shoku” Enver Hoxha, bashkë me një shok nga jugu i quejtun Perikli, mbasi të dy i kam njohë pak vite ma parë po tek ai hotel prej Qemal Stafës. Më dha një letër të vogël ku shënohej diçka sekrete për të cilen “shoku” Enver, do të takonte Vasilin sa ma parë… Të nesërmen nade herët u nisa në Vrakë ku ishte Vasili. Nuk pata asnjë problem rrugës, mërrijta dhe ia dorzova letrën Vasilit. Nuk ndeja as me pi kafe por u ktheva shpejtë, mbasi më duhej më njoftue tek hani i Salo Kalit, në Rus me porosi të Vasilit, për me ruejtë dy vende se në darkë mund të vinte Vasili vet’i dyti. Kur mërrijta tek hani nuk gjeta Salon dhe e lashë me e njoftue ma vonë.
Nga darka e gjeta Salon dhe më tregoi se kishte ardhë një përson tjetër prej Vasilit dhe e ka njoftue se Vasili, e ka shtye ardhjen për njëditë tjetër.
Pra, as unë as Salo Kali, nuk dijshim gja ma për ditën e ardhjes së Vasilit në Shkoder. Shkova nga hoteli tjetër në Pjacë por edhe “shoku” Enver, ishte largue nga Shkodra pak orë para. Atëherë, u sigurova se Vasili, e ka shtye për ma vonë ardhjen në Shkoder…
■Të nesërmen, me datën 1 shkurt 1944 nga dreka, rreth orës 2 ka ardhë tek vendi i punës një shok i imi që, edhe ai ndihmonte lëvizjen partizane. Më thërret jashtë dhe më pyeti se, a ke marrë vesht apo jo, se çka ka ndodhë sot në fshatin Gril me Vasil Shanton ? – Unë nuk dijshe asgja.
Ai, më tregoi se Vasilin e kanë pré në besë dhe se, një grup i armatosun ka ba pushkë me té… Vasili ishte vra në atë përpjekje gjoja nga disa fshatarë të Grilit brijë Liqenit Shkodres…
■Atypëraty, më shkoj mendja tek trathtia e “shokut”.
Asnjëherë, nuk kam guxue me e thanë të vërtetën e asaj vrasje me asnjë njeri.
Pse Vasili, nuk erdhi në ditën që dijshe unë këtu?
Pse Vasili kaloi nga fshati Gril atëditë, prej kah nuk kishte ardhë kurr këtu?
Pse “shoku” Enver, iku një natë përpara prej Shkodret?
Vasili ké do të takonte të nesërmen tek hoteli kur, Enveri kishte ikë?
Këto ditë një mik më ka tregue se kështu, i ka ndodhë edhe Qemal Stafës me té. ■Deri pak orë para se ta vrasin Qemalin, ai ishte kenë në shtëpi tek Enveri.
Gjaja ma e ndytë në këte jetë asht me spijunue shokun.
Tashti, më duket se jam lehtësue nga ankthi që kam pasë tash sa vite në zemër!”
***
■Edhe sot, unë kur e kujtoj bisedën e Xhelës, shikoj a kam njeri mbas shpine…
Për çudi, Ai burrë e filloi dhe e mbaroi gjithë tregimin e asaj vrasje dhe në fund, u ndame me té pa më porositë fare për ruejtje sekreti…
E pra, Xhela, nga të gjithë njihej për “jevk” madje, edhe “AP”…
Aty, tek ajo lagje unë,.. nuk njoha asnjë spijun, as tradhëtarë të shokut !..

Melbourne, 2016.

Donovan’s Devils

by

Libri Donovan’s Devils (amazon.com) është histori e pararendëses pak të njohur të Forcave të sotme Speciale amerikane, OSS ose Zyra e Shërbimeve Strategjike – e krijuar nën komandën e William Donovan – e njohur për operacionet e saj të zbulimit dhe sabotimit gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe si pararendëse e CIA-s.
OSS eshte portretizuar si një klub për njerzit me lidhje të mira para, gjatë dhe pas luftës. Por Donovan’s Devils i Albert Lulushit tregon historinë e një OSS tjetër, atë të njerezve të zakonshëm, të rekrutuar nga radhët e para dhe të dyta të gjeneratës së emigrantëve, që dolën vullnetarë për detyra të rrezikshme prapa vijave të armikut dhe rrezikuan jetën e tyre në Itali, Francë, Ballkan, dhe në vende të tjera në Evropë.
Organizuar në Grupet Operative, ata infiltruan në territorin e armikut nga ajri apo deti dhe operuan për ditë, javë ose muaj qindra kilometra larg aleatëve më të afërt. Ata kryen sabotime, organizuan rezistencën dhe shpëtuan ushtarakë, infermiere (ne Shqiperi), dhe të burgosurit e luftës; armiku u tregoi atyre mëshirë, dhe nganjëherë miqtë e tyre më të afërt i tradhtuan. Ata ishin pararendësit e forcave speciale të sotme.
Bazuar në të dhënat e deklasifikuara të OSS, koleksione personale dhe histori gojore të pjesëmarrësve nga të dyja anët e konfliktit, Donovan’s Devils i Albert Lulushit jep llogarinë më të plotë të aktiviteteve operative të Grupit, duke përfshirë edhe tregime të detajuara si ai i misionit fatkeq Ginny, që rezultoi në një nga humbjet më të rënda OSS-së gjatë luftës.

Për librin kanë thënë:
“Më në fund, në sajë të Albert Lulushit, OSS i jepet vendi i duhur në histori.” – David Robarge, kryehistorian i CIA-s
“Donovan’s Devils më la gojëhapur. Albert Lulushi na ka dhënë sfondin thelbësor të forcave speciale.” – Frank Wisner, ish-ambasador, Nën Sekretari i Mbrojtjes për Politika, dhe Nënsekretari i Shtetit për Çështje Ndërkombëtare të Sigurisë
“Lulushi ka prodhuar një libër që duhet lexuar nga çdo nxënës i OSS dhe publiku i gjerë në përgjithësi. Libri është mbushur me detaje interesante në lidhje me pak sprova të njohura dhe vështirësite e operacioneve të OSS gjatë Luftës së Dytë Botërore. Është patjetër me vlerë për ta shtuar në Bibliotekë.” – Jack Devine, ish zëvendës drejtor për operacione, CIA-n, dhe presidenti aktual, Grupi Arkin.
“Ky libër është një kontribut i rëndësishëm për njohurite tona rreth OSS – dhe duhet lexuar nga të gjithë të interesuarit për të mësuar në lidhje me një nga aspektet më interesante dhe pak të njohura të luftës.” – Charles Pinck, president, OSS Society.
“Leximi i librit të Lulushit do të jetë me interes të veçantë për ata të interesuar në përvojën amerikane të emigranteve dhe historinë e operacioneve speciale.” – Publishers Weekly
“Një trajtim i shquar i heroizmit vendosmërisë, dhe rrezikut të kohës së luftës. Detajet e përfshira në Donovan’s Devils thuajse e fusin lexuesin në vetë keto operacione.” – David Cohen, ish zëvendës drejtor për operacione, CIA, dhe ish komisioner për inteligjencën, NYPD.
Rreth Autorit
Albert Lulushi, i lindur në Shqipëri, iku në Perëndim në vitin 1990 dhe u zhvendos në SHBA në vitin 1991. Ai ka ndërtuar një karrierë të suksesshme si sipërmarrës i teknologjisë së informacionit duke punuar me agjencitë qeveritare amerikane dhe kompanitë Fortune 500. Lulushi ka ndihmuar Shtetet e Bashkuara në kryerjen e marrëdhënieve me Shqipërinë dhe Kosovën. Albert Lulushi është autor i librit Operation Valiuabe Fiend, nje përzgjedhje e History Book Club dhe Military History Book Club. Ai jeton në Oakton, Virginia.

FAIK KONICA DHE LIBRI I TIJ” “Shqipëria, Kopshti Shkembor i Evropës Jugolindore”

by

LETRA DHE SHENIME TË FAIK KONICËS RRETH PËRPJEKJEVE PËR BOTIMIN E LIBRIT TË TIJ: “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë ”/
NGA IDRIZ LAMAJ*/

Libri i Faik Konicës: “Shqipëria – Kposhti Shkëmbor i Evropës Juglindore”, botuar pas vdekjes së autorit nën kujdesjen e Qerim Panaritit, mbështetur në letrat e Konicës dhe të shtëpisë botuese, “Robert Mc. Bride & Company”, mban titullin: “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë”.
Në parathënien e kësaj vepre, Panariti thotë se “titulli i librit nuk është i Konicës”, por është i tij. Ai citon edhe dy letra midis Konicës dhe shtëpisë botuese, “Robert Mc. Bride & Company” të Njujorkut, ku bëhet fjalë për prejardhjen librit dhe vështirësit që ka ndeshur në përgatitjen e librit.
Për të shkruar pakë më gjersishtë se Panariti lidhur me zanafillën e këtij libri dhe planet për botimin e tij, shfletojmë një dosje me letra e shenime të Faik Konicës, të cilën ma dhuroi Petro Kolonja këtu e një çerek shekulli më parë. Këto letra e shenime të pa botuara deri tashi vëjnë në dukje përpjekjet e Konicës për botimin e librit dhe ofrojnë mundësi për analizimin e shkaqeve të mosbotimit të tij.
Në vazhdim sjell korrespondencën, ato pakë letra që kam në dorë, midis pronarit të shtëpisë botuese, “Robert Mc Bride & Company” dhe të Konicës.

* * *

Robert Mc. Bride i shkruan Konicës letrën e parë me 19 nëntor, 1935:
I dashur zotëri:
Me rekomandimin e z. Hito Sadik, Sekretar i Konsullatës në Boston, po ju shkruaj këtë letër lidhur me projektin e një botimi që do të ndërmarim.
Jemi shumë të interesuar për të siguruar dhe botuar një histori të sotme me karakter popullorë për Shqipërinë, që në veçanti do të vërë në dukje përparimin e bërë nga vendi në situatën e re, me të cilën ballafaqohet si pasoj e luftës.
E dijmë se vendi juaj asnjë herë nuk është treguar në literaturën angleze siç i takon dhe ato botime që janë për të anglisht, janë kryesisht të vjetruara.
Natyrisht, gjetja e një historiani është shumë e vështirë dhe sigurimi i shitjes së librit, pasi të shkruhet dhe të botohet, është një çështje me rëndësi të madhe për ne. Duke shpresuar se Ju jeni të interesuar të shihni botimin e një libri serioz, ju kërkoj me anë të kësaj letre të na rekomandoni një person të përshtatshëm për këtë punë dhe të na jepni mbështetjen tuaj për shitjen e librit, gjë e domosdoshme për sigurimin e shpenzimeve dhe nxjerrjen e fitimit ekonomik.
Përfitojmë nga çdo këshillë e juaja për këtë çështje.
Me nderime, Robert Mc. Bride

Konica i përgjigjet z. Mc. Bride, me 21 nëntor, 1935:
Zotëri:
Kam nderin t’ju njoftoj se mora letrën tuaj të datës 19 nëntor, 1935.
Projekti juaj për botimin e një “Historie Moderne Popullore të Shqipërisë” më intereson jashtëzakonisht dhe shpresoj të rializohet sa më parë. Jam i një mëndimi me ju për nevojën e një libri të tillë.
Kur z. Hito Sadik ju rekomandoi mua, ndoshta ai ka patur në mend se unë, për më tepër se gjysëm shekullit, kam mbledhur materail për një histori të Shqipërisë, dhe tani kam aritur në shkallën e klasifikimit të lëndës së mbledhur dhe paraqitjen e formës së librit. Sidoqoftë, libri im do të jetë një libër shkencor i cili kryesisht iu sherben studiuesëve të historisë si një studim udhëzimi e reference për gjurmim të mëtejshëm. Natyrisht, këtë mund t’a këthej shumë lehtë edhe në një botim të lezeçëm për rrethe më të gjëra lexuesish, duke lënë jashtë të gjitha shqyrtimet dhe pikat që mund t’i interesojnë një specialisti. Por, për të shkruar një libër të formës gazetare, i cili pak a shumë do të përfshinte paraqitjen e sotme të përparimit mekanik të Shqipërisë, mua nuk me intereson aspak. Nëse ju kuptoj mirë, ju keni në plan pak a shumë vepër të tillë, për shkrimin e të cilës unë iu rekomandoj z. Nelo Drizari, instruktor i shqipes në Univerisitetit Columbia, person i përgatitur në gazetari dhe i aftë për të shkruar një vepër të thjeshtë dhe të letë për t’u lexuar. Adresa e tij është: Z. Nelo Drizare – Philosophy Hall, Columbia University, New York City.
Këtu vëj në dukje, ju do të keni përkrahjen time morale për inkurajimin e shitjes së librit të z. Drizari dhe shpresoj se një vepër e tillë do të gjëjë blerës midis turistëve dhe njerëzve kurioz.
Nëse, nga ana tjetër, ju preferoni që unë t’a shkruaj librin, ashtu siç theksova në paragrafinë e mësipërm, jamë i bindur se libri do të gjëjë blerës në kolegje, biblioteka dhe studiuesë të historisë, dhe pastaj, me një ritëm më të ngadalshëm, besonjë se do të shitën një numër i konsideruar kopjesh. Tërë çështja është nëse ju dëshironi një vepër serioze që përmbanë lëndë origjinale, apo dëshironi një libër të mbështetur në shkrime të përsëritura dhe të botuara nëpër gazeta e revista. Nëse më dërgoni dy-tri libra mbi vendet tjera, si një shembull ose model që ju keni në mënd, do të jem në gjëndje më të mirë për t’iu këshilluar si duhet.
I juaj me nderime, Faik Konitza

Me 26 nëntor 1935, Mc. Bride i shkruan Konicës përsëri:
I dashur zotëri:
Ju falenderoj përzemërsisht për mirësinë që patët t’na shkruani gjër e gjatë.
Ne nuk dëshirojmë një libër gazetarik, të përcipët, por një studim origjinal dhe serioz mbi të kaluarën dhe të tashmën e Shqipërisë, të shkruar me sa më shumë dramë njerëzore, me sa më pak të dhëna të parëndësishme, me detaje të specifikuara traktatesh, me fakte politike të brëndëshme, dhe me një theks të veçantë në vet historinë e popullit; pra, një studim të vërtet historik që trajtojnë shumica e historianëve. Thejshtë, ne dëshirojmë një vepër origjinale historike të shkruar për shtresën e lexuesëve të përgatitur dhe jo një libër të formës gazetarike.
Për të mos diskutuar më rreth kësaj çështjeje, ne dëshirojmë që librin t’a shkruani Ju dhe mos të kërkojmë gjetk.
Këtu shtrohet një pyetje të cilës duhet t’i gjëjmë përgjigjen para se të fillojmë punën. Duket se fillimisht libri do të ketë një numër të vogël shitjeje që nuk i mbulon shpenzimet e botimit. A do të ishte praktike për Qeverinë Shqiptare të siguronte kopje të mjaftueshme për konsullatat e veta në vendet që flitet anglishtja, për të na ndihmuar kalimin e vështirësive të botimit ?
Unë do të thoja se një libër relativisht i përmbledhët në vëllim, mund të shitet dy dollarë kopja. Sikur Qeveria të blente tre-katërqind kopje, me çmim tregu $1.20 cent, do të na garantonte mundësinë e fillimit të punës. Ju e dini se ana ekonomike është vëndimtare për sigurimin e shpenzimeve të botimit.
Sinqerisht i juaj, Robert Mc. Bride

Konica i përgjigjet z. Mc Bride me 30 nëntor, 1935:
Zotëri:
Ju njoftoj se mora letrën t’uaj të 26 nëntorit 1935, për të cilën ju falenderoj.
Jam i sigurt se Qeveria Shqiptare do të blejë dy-treqind kopje të një libri të shkruar nga unë, e, në qoftë se jo, nja dy organizata Shqiptare do të realizojnë atë që nuk realizon Qeveria. Unë mendoj ashtu, sidoqoftë, kjo nuk bëhet para botimit të librit, por dy-tre javë pasi libri të dali në qarkullim.
Libri, ashtu si e përfytyroj unë, do të shtrohet në këtë mënyrë: Do të jetë një parathënje e shkurtë, një ose dy faqe. Pastaj, një kapitull hyrës në të cilin gjuha, raca, kostumet dhe veçoritë e popullit Shqiptar, si dhe klima e karakteristikat fizike të vendit, do të përshkruhen shkurti- misht; ky kapitull zënë nja 20 faqe. Mbas kësaj do të jenë nja 200 faqe mbi historinë, ngjarjet, përpjekjet dhe luftat e popullit Shqiptar nga kohët më të lashta deri më sot. Një kapitull i shkurtë i fundit do të përmbledh gjëndjen e sotme. Në fund të librit, – në një farë mënyre të shkëputur prej tij, që do t’ju sherbej vetëm studiuesëve serioz, janë nja 20 faqe shenime, të cilat, spjegojnë me referenca të sakta, disa pika kontestuese historike, për të cilat bëhet fjalë në zemrën e librit. Në vazhdim do të jenë dy faqe bibliografi dhe 10 faqe treguesi sipas rendit të alfabetit.
Ju do të shihni nga parashtrimi se libri, ashtu si e mendoj unë, do t’ju përgjigjet mirë kërkesave tuaja; i vetmi lëshim që kërkoj është të më jepet vend për shenimet dhe treguesit, përndryshe vepra do të ketë pamjen e një pune amatori, gjë së cilës dua t’i shmangem vendosmërisht.
Nëse më dërgoni vërejtjet tuaja lidhur me pikatë e mësipërme, do të shikoj për ndonjë modifikim të mundshëm të planit tim.
Sinqerisht i juaj, Faik Konitza

Me 18 dhjetor, 1935 z. Mc. Bride i shkruan Konicës:
I dashur z. Konitza:
Kërkoj ndjes për vonimin e përgjegjës time letrës t’uaj të 30 nëntorit. E kam shikuar si të domosdoshme nga ana financiare shitjen e një tirazhi sado të vogë të librit të kolegët tonë në Angli para se t’iu bëjë ofertën e sigurtë.
Sa të marrë përgjigje nga ata, do t’ju shkruaj në hollësi.
Sinqerisht i juaj, Mc. Bride

Me 6 shkurt, 1936, z. Mc. Bride i dërgon Konicës marrëve- shjen (kontratën) e nënshkruar nga ana e tij. Kontrata e Shtëpisë Botuese, dy faqe të formatit të madh, përmban detaje si çdo kontratë e zakonshme e firmave amerikane. Nga 11 pikatë e marrëveshjes dhe 7 shtojca, z. Mc. Bride vënë në dukje vetëm dy pika të cilave duhej t’iu përmbahej Konica; titullit të librit: “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë” dhe të ardhurave nga shitja e librit. Sipas marrëveshjes, Konica do të paguhej 10 përqindë nga të ardhurat e librit nëse shtëpia botuse do të shiste një tirazh prej 2000 kopjesh dhe 15 përqind nëse ajo do të shiste 3000 kopje. Në dy shtojca të marrëveshjes, z. Mc Bride shenon edhe disa detaje të së drejtës rreth shitjes së librave nga ana e autorit.
Konica e nënshkruan marrëveshjen dhe e poston pas dy ditësh.

Më 17 shkurt ,1936, z Mc. Bride i shkruan Konicës:
I dashur z. Konica:
Më duket se kontrata e jonë është pak e pështjelluar në një shtojcë të rregullores së vet. Ajo që shenoni Ju në pikën tre, thjeshtë nuk përfshihen të drejtat e shitjes së librave jashtë shtetit. E drejta e shitjes së librave jashtë shtetit përfshihet në paragrafet e pikës së katërt dhe të pestë; në gjyshmën e faqës së dytë të kontratës.
Shpersoj se ajo sqaron shumë mirë pozitën e autorit.
I juaj sinqerisht, Robert Mc. Bride

Me 18 shkurt, 1936, Konica i përgjigjet edhe kësaj letre:
Zotëri:
Ju njoftoj se mora letrën tuaj të datës 17 shkurt, 1936. Ju falnderoj për spjegimet, këtu iu dërgoj kontratën e nënshkruar prej meje.
Lidhur me referimin për botimin e librit, besoj se dorëshkrimin do t’a përfundoj deri nga fundi i korrikut, pasi tërë lëndën e kam mbledhur me kohë, tani me mbetet vetëm t’i jap formën.
I juaj, Faik Konitza

Me 27 maj 1936, Konicës i shkruan z. Tom Davin editori i shtëpisë botuese, “Robert Mc. Bride & Company”:
I dashur z. Konitza:
A mund t’na dërgoni brënda dy-tri ditësh kapitullin e parë të librit? Shitësit e botimeve tona fillojnë udhëtimet brënda dy javësh. Ata duhet të kenë me vete listat e botimeve të vjeshtës ku përfshihet edhe libri i juaj. Ne duhet të kemi një pjesë të materialit për të përgatitur reklamën e librit, të cilën ata duhet t’a ken me vete.
U jemi mirënjëhës gjithashtu pa na treguat se kur mund të na dërgon dorëshkrimin e plotë.

Me nderime, i juaj, Tom Davin, Editori

Konica i përgjigjet z. Davin me 28 maj, 1936:
Zotëri:
Këtu po ju dërgoj parathënien dhe kapitullin e parë të librit, sipas kërkesës t’uaj në letrën e 27 majit, 1936. Ju di për nderë nëse më dërgoni bocat e korrigjuara.
Dorëshkirmin e plotë të librit shpresoj se mund t’ju dërgoj nga fundi i korrikut.
I juaj me nderime, Faik Konitza

Me 5 qershor 1936, z. Davin i shkruan Konicës:
I dashur zotëri:
Ju falenderoj për dërgimin e parathënies dhe kapitullit të parë të librit. Titulli i lirit është “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë”, vazhdim i serisë së historive të shkurtëra që ne botojmë. Na nevojitën edhe dy informata nga zotëria juaj: 1). A mund të na dërgoni sa më shpejt titujtë e kapitujve të librit, kështuqë shitësit tonë mund të kenë një ide të përgjithëshme mbi përmbajtjen e librit? Me këtë, do t’ju dija për nderë sikur të na dërgoni një përshkrim nja 200 fjalësh mbi përmbajtjen e librit, në të cilin do të bazohet përpilimi i katalogut tonë. 2). Ju lutëm, a mund të na këshilloni se cila do të ishte harta më e përshtatshme e Shqipërisë për botim në librin tuaj. A duhet t’i vëjmë emrat e qyteteve sipas shqiptimit të gjuhës shqipe, italishte, apo ka ndonjë traditë të shqiptimit në gjuhën anglishte? Kjo varet plotësisht në dëshirin tuaj.
Këto të dhëna na nevojitën sa më parë, besoj se do të na i dërgoni deri të hënën, me 8 qershor.
I juaj sinqerisht, Tom Davin, Editori

Konica i përgjigjet z. Davin me 9 qershor, 1936:
Zotëri:
Letra e juaj e 5 qershorit me erdhi të nesërmen, me datën 6-të. Kërkoj ndjes që nuk mund t’u përgjigjsha menjëherë, të hënën, për arsye se në funksionin tim si diplomat kisha një angazhim që nuk mund t’i shmangesha letë.
Një fjali në parathënien time nuk i përgjigjet titullit të librit. Po ju dërgoj faqen e parë të korrektuar të parathënies; ju lutën grisnje faqen e parë që e keni dhe përdornje këtë që po iu dërgoj. Titulli është në rregull dhe i pëlqyeshëm nga ana ime.
Brënda dy ditësh do t’ju përgjigjem lidhur me pjesën tjetër të letrës t’uaj.
I juaj sinqerisht, Faik Konitza

Po me datën 9 qeshor, Konica merr këtë telegram nga shtëpia butuese:
“ Urgjentisht na nevojitet materiali i kërkuar në letrën e 5 qershorit. Ju lutëm na dërgoni ç’ keni të gatshëm. Ju falemnderit – Robert Mc. Bride & Company”.

Konica i përgjigjet telegramit me 12 qershor, 1936:
Zotëri:
Në zarf keni hartën e Shqipërisë me një shenim rreth shkrimit të emrave të qyteteve, gjysmën e lëndës së librit dhe përshkrimin 200 fjalësh të përmbajtjes. Së shpejti do t’iu dërgoj pjesën tjetër. Ju lutëm m’i ktheni bocat për shikim të fundit.
Me nderime, Faik Konitza

* * *

Për mue këtu zhdukën gjurmët e korrespondencës Mc. Bride & Konica rreth botimit të librit: “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë”. Sipas Qerim Panaritit, Konica i shkruan z. Mc. Bride edhe me 8 prill, 1939:
“Meqë Shqipëria, për shkak të rethanave të sotme tragjike, ka dalë në qendër të vemendjes, dëshiroj të di nëse do të miratoni një sugjerim nga ana ime”; domethënë botimin e librit, por “botuesi hodhi poshtë me mirësjellje sugjerimin e tij dhe dorëshkrimi mbeti mënjanë”. ( Shqipëria – Kopshti Shkëmbor i Evropës Juglindore, Boston, Mas., 1957).
Tani, para se të themi diçka për disa shenime të Konicës të cilat besoj se kanë të bëjnë me çështjen e librit, kthehemi edhe një herë të letra e parë e tij dërguar z. Mc. Bride. Këtë letër Konica e shkroi në dy vërsione; versioni i parë i letrës, që më vonë shëndrohet në pika mbështetëse për versionin e dytë, është tre paragrafe më e gjatë. Në një paragraf të shkurtë, Konica nuk pranon asnjë përgjegjësi financiare për shtyp duke i shpjeguar qartë arsyet e veta:
“Librin e shkruaj pa pretendim fitimi por duhet të keni parasysh, nuk marrë asnjë përgjegjësi shpenzimi për shtypin për arsye se jamë në gjëndje të hollë ekonomike. Unë rroj me një rogë të vogël të Qeverisë s’ime me të cilën mëmzi përballoj jetesën e përditëshme.”
Siç duket, Konica nuk e dërgoi këtë letër për arsye se ishte e gjatë, kishte bërë në të disa korrigjime me dorë dhe mund t’a shkurajonte pronarin e shtëpisë botuese, duke u shmangur që në fillim nga përgjegjësit financiare. Versioni i dytë i letrës, dërguar z. Mc. Bride, mbështetet në versionin e letrës së parë.
Thuhet se shumë njerëz të penës kur janë në tavolinë të punës të zhytur në mendime të thella rreth projekteve krjuese dhe halleve të jetës, ‘zhgaravitin’, shenojnë e ‘vizatojnë’ në ndonjë letër që kanë aty pranë. Kur ato letra i shpetojnë shportës është vështirë të konstatohet se ç’kishin në mend të thonin ata në ato raste të veçanta.
Ky ‘fenomen’ sigurisht duhet të ketë ndodhur edhe me Faik Konicën. Në dy fletë shkrimi të pastra gjëndën tri zhgaravitje të vogla me laps, një lule e vizatuar dhe disa shenime në anglisht. Pas mendimit t’im, bazuar në qartësinë e fjalive, Konica kishte në plan t’u shkruante për çështjën e librit dy miqëve të tij. Ai shkruan në një fjali: “Bënë mirë të folësh me Vasilin dhe Kriston, ndoshta mund të më ndihmojnë përkohësisht”. Në qoftë se qëndron ky mendim, atëherë ai kishte në plan t’i shkruante z. Hito Sadiku, Sekrtetar i Konsullatës së Shqipërisë në Boston. Vasili dhe Kristo duhet të jenë Vasil Pani e Kristo Thanas, të dytë në gjëndje të mirë ekonomike dhe miqë të tij. Edhe fjalia tjetër: “Lëre këtë punë, kur të vi atje shohim e bëjmë, … duhet të mendosh mirë,… më shkruaj…”, ka mundësi të bëj me këte çështje. Po aty, në ato fletë, plani për t’i shkruar Nelo Drizarit, prof. në universitetin Columbia në New York, është i qartë: “Të kam dërguar materialin e ardhë nga Shqipëria. Na gjëj katalogun me emrat e kolegjeve amerikane; të interesuara sipas mendimit tënd. Me datën ? (pikëpyetja është e Konicës – il.) do jem në New York, duhet të shoh vet ç’ bëhet atje. Nevojitën dy ditë pushim pune”. Dihet se Drizari ishte në dieni të projktit për botimin e veprës së Konicës; ai i kishte shkruar Petro Kolonjes për këtë çështje.
Tani bëhet pyetja, pse nuk u botua libri? Megjithëse mbeten vetëm spekulime, kam përshtypjen se z. Mc. Bride, pas analizave financiare, duhet të ketë ardhur në përfundim se libri jo vetëm që nuk ishte fitimprurës për firmën e tij por nuk i nxjerte as shpenzimet e shtypit. Nga ana tjetër, atë e brente edhe ndërgjegja morale ndaj Konicës, sepse vet i kishte propozuar atij për shkrimin dhe botimin e librit.
Po të lexohen me vemendje dy pika të kontratës së nënshkruar midis z. Mc Bride dhe Konicës, shihen hollësit e përgjegjësisë së autorit për mblulimin e shpenzimeve të shtypit nëse shtëpia botuese nuk siguronte në parapagim shitjen e një tirazhi 500 kopjesh për një libër 200 faqesh. Megjithëse z. Mc. Bride dhe Konica nuk bëjn fjalë në letrat e tyre për ato dy pika të kontratës, vetvetiu lënë të kuptohet se botimi i librit mund të pezullohej, për arsye se nuk ishte mbledhur asnjë para si parapagesë.
Ndërkaq, edhe zotimi i Konicës për sigurimin e një pjese të shpenzimeve me blerjen e librit nga ana e qeverisë shqiptare, duket i pa shpresë. Mjafton të izolojmë fjalinë e letrës së tij, “Jam i sigurtë se Qeveria Shqiptare do të blejë dy – treqind kopje të një libri të shkruar nga unë, e, në qoftë se jo, nja dy organizata Shqiptare do t’a realizojnë atë që nuk realizon qeveria.” Z. Mc. Bride, fjalia e thjeshtë midis paragrafit të mësipërm, “në qoftë se jo”, duhet t’i ketë tërhe- qur vrejtjen që në fillim. As mbështetja e autorit në “nja dy organizata Shqiptare” nuk duhet të ketë mjaftuar për të.
Largimi i Konicës ndaj përgjegjësis së financimit, lë të kuptohet, se, ai s’kishte kujt t’i drejtohej për ndihëm. Me qeverinë i kishte ftohur marrëdhëniet si pasoj e kritikave që i bënte Mbretit Zog me letra private. Me shokët më besnik të “Vatrës”, grupin e Refat Gurrazezit, ishte prish për arsye të afrimit të tij me Nolin dhe me vatranët e moderuar. Organi- zimi i një fushate për mbledhjen e të hollave ndoshta i dukej iluzion për arsye të krizës së thellë ekonomike që kishte përfshirë Amerikën. Megjithë këtë, nuk kemi të dhëna nëse Konica mori ndonjë hap konkret për sigurimin e shpenzimeve të botimit.
Shpesh është thënë: “Konica ishte dembel, nuk i shkonte punës në fund, nuk i përfundonte shkrimet e veta”. Në këtë rast pohimet e tilla nuk qëndrojnë. Vllimi i librit për të cilin bëhet fjalë, sipas kontratës, nuk duhej të kalonte 230 faqe. Ai i dërgoj shtëpisë botuese të paktën 120 faqe të gatshme për shtyp.
Ndërsa, puna e rënd dhe vështirësit e Panaritit për plotësimin e zbraztësive dhe përgatitjen e librit të Konicës, botuar 15 vjet pas vdekjes së tij, duhet të jenë reale. Jam i mendëmit se pjestë e gatshme të librit, të cilat Konica ia kishte dërguar shtëpisë botuese, kanë ngelur në shtypshkronj dhe më në fund janë hedhur në shprotë. Konica herë pas here i kërkon shtypshkronjës bocat, pjesët e përgatitura, për shikim të fundit, por nuk insistonte në kthimin e tyre, me shpresë se libri mund të botohej një ditë.
Përfundimisht, kalimi i këtyre letrave nga një dorë në tjetrën, udhëtimi i tyre i gjatë nga një qytet në tjetrin, gjumi i tyre i rënd, afër 70 vjet, nëpër dosje të grisura dhe të zvërdhuara nga pluhuri i kohës, lenë të kuptohet se shumë letra të Faik Konicës janë zhdukur pa gjurmë. Edhe këto letra të botuara më lartë nuk e ndriçojnë tamam planin e Konicës për botimin e librit të tij, “Një Histori e Shkurtë e Shqipërisë”.
* * *
NJË LETËR PËR LIBRIN KONICËS TË BOTUAR NGA PANARITI

Lidhur me librin e Konicës: “Shqipëria, Kopshti Shkembor i Evropës Jugolindore”, botuar nga Qerim Panariti, janë bër vitet e fundit shumë thashetheme të pa mbështetura në burime të besu- eshme. Panarit është akuzuar për shperdorim të lëndës së këtij libri të cilin e botoi me shumë mundim. Sjellim këtu një letër të Nelo Drizarit, e cila është në kundërshtim edhe me mendimin tim për këtë çështje.
I dashuri mik:
Më parë dua t’ju falem nderit për të gjitha sa më thoni në letrën më të fundit. Me falni që kam vonuar përgjigjen. Kjo ka ngjarë nga mungesa e kohës – gjer sa mbarova librin mbi Kreshnikun t’onë me famë. Po gjith’ashtu, edhe nga hidhërimet e tjerea: Humbja e një shoku e miku të çmuar Mihal Marku – si edhe nga grindjet e intrigat e Patrikanës.
Libri në fjalë është gati për shtyp. Besoj të dalë në disa muaj. Por nuk dua të dihet gjer sa të botohet. Sa dëshiroj me gjithë zemër sikur t’ish gjallë Faik Konica! Besoj që do t’a lëvdonte.
Sa për librin e tij, Albania: The Rock Garden of Europe, e bleva fare rishtas. Kur e këndova, më ra pika. Kuptova që nuk është libri i tij i plotë. Është vetëm një kaptinë nga disa kaptina që më kish dëgftuar në zyrën e Legatës. Një nga kaptinat e tij ish ajo që ka dalë në shesh nën emrin An Albanian Letter, gjoja e shkroijtur nga Hito Sadiku. Ku janë të tjerat?.
Nevonja tani e lyp me shpejt të gjendet drejtimi i sekretares së tij – Zonjës Charlotte – e cila ka daktilografuar kaptinat e librit. Ndoshta Peter Tykoja mund t’ja gjejë drejtimin, me që ndodhet në Washington. Lutem ia njoftoi këtë nevojë..
Për fat të zoi, shoh edhe disa shenja të liga në Boston. Dielli dhe Vatra nuk përfillen me aqë rëndësi sa na thonë seimënët. Kisha Ortodokse është në rrezikun e math – ashtu siç është edhe Toskëria – sepse propaganda Greke n’ Amerikë, është e tmerrshme kundër Shqiptarëvet Në një kohë të këtillë, na dalin edhe “veteranët” e Bostonit me një dekllaratë qesharake se gjoja janë neutral. Cili shqiptar i vërtet munt të mbetet neutral kur t’i humbasë Shqipëria e Jugut.
Me të fala të përzemërta. Juaji me besë, Nelo Drizari.

Shenim: Kjo letër botohet për të vu në dukje edhe disa mendime të ndryhme nga mendimi im i mësipërm lidhur me botimin e veprës së Konicës nga qerim Panariti, 15 vjet pas vdekjes së autorit. Pas mendimit tim mllefet e vjetra politike midis Prof. Drizarit si mbështetës fanartik i Konicës dhe kundërshtarëve të dikurshëm të Konicës reflekton në këtë letër.
*Nga Libri i gazetarit, studiuesit, anetaret te keshillit te Vatres, Idriz Lamajt” Vatra dhe vatranet”, botim 2015

Kosova shtet edhe me Himn 8 vjet…

by

-Propozimi me shifrën “Europa” u miratua në 11 qershor 2008 në një seancë të veçantë të Kuvendit 120 anëtarësh si Himn shtetëror i Republikës së Kosovës, me 72 vota pro, 15 kundër dhe 5 abstenime/
-Himni i Kosovës e ka tekstin:O mëmëdhe i dashur, vend i trimnisë/Çerdhe e dashurisë/N`ty shqipet fluturojnë dhe yjet ndriçojnë/Vend i të parëve tonë/….
Nga Behlul JASHARI/ PRISHTINË, 1 Shkurt 2016/ Në vitin e 8 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Kosovës në 17 shkurtin historik 2008 edhe Himni Shtetëror i Republikës së Kosovës mbush poashtu 8 vjet nga miratimi në Kuvendin e shtetit të ri.
Propozimi me shifrën “Europa” u miratua në 11 qershor 2008 në një seancë të veçantë të Kuvendit 120 anëtarësh si Himn shtetëror i Republikës së Kosovës, me 72 vota pro, 15 kundër dhe 5 abstenime.
Kompozitori Mendi Mengjiqi është autor i melodisë pa tekst, e përzgjedhur mes 134 propozimeve të paraqitura në konkursin publik për Himnin.
Komisioni për Simbolet Shtetërore të Kosovës kishte dërguar në Kuvend tre propozime, ndërsa Kryesia e Kuvendit dhe shefat e grupeve parlamentare nxorën në votim vetëm propozimin e parë – melodinë me shifrën “Europa”.
Në seancë plenare, deputetët u ngritën më këmbë për të nderuar Himnin e Republikës së Kosovës, të transmetuar në sallën e Kuvendit.
Në prag të 15 qershorit 2008, ditës së hyrjes në fuqi të Kushtetutës, shteti i ri i Kosovës me Himnin i plotësoi simbolet shtetërore, pasi Kuvendi kishte miratiuar edhe Flamurin e Stemën që në 17 shkurt, në ditën e shpalljes së Pavarësisë.
Himni Shtetëror i Republikës së Kosovës kishte një konkurrencë të madhe, nga 134 propozimet 110 ishin nga Kosova, ndërsa 24 nga shtetet tjera të botës: 7 prej Francës, 5 prej Shqipërisë, nga 2 prej Gjermanisë, Suedisë e Sllovenisë, nga 1 prej SHBA-së, Britanisë së Madhe, Holandës, Rusisë, Zelandës së Re dhe Kroacisë.
Autori i Himnit, kompozitori Mengjiqi menjëherë pas miratimit të melodisë ka thënë se pret që me kohë ajo të bëhet edhe me tekst.
“Kur e kam punuar këtë himn tërë kohën kam menduare në tekst dhe me kohë ma merr mendja do t’u mbetet poetëve që të shkruajnë vargjet për këtë muzikë”, ka thënë autori.
“Himni është një vepër solemne dhe ekzekutohet nëpër raste të veçanta, duhet të jetë muzikë e mburrjes, e krenarisë, muzikë e paqes, dhe këtë ma merr mendja se e kam thënë përmes muzikës”, ka deklaruar Mengjiqi.
“Himni i Kosovës e ka tekstin”, ka shkruar shtypi kosovar në 6 vjetorin e shpalljes së Pavarësisë duke bërë të ditur se në fakt kur ishte propozuar melodia nga autori Mendi Mengjiqi, ajo shoqërohej edhe me vargje.
“Për shkak të limiteve të vendosura nga Pakoja e Ahtisaarit, komisioni përzgjedhës ishte detyruar që të heq tekstin”, shkruante shtypi, duke shtuar se “tashmë që kjo pako i takon së kaluarës, ka ardhur koha që qytetarët e Kosovës të mësojnë edhe tekstin e bukur që i kushtohet dashurisë për mëmëdheun”.

HIMNI I KOSOVËS

O mëmëdhe i dashur, vend i trimnisë
Çerdhe e dashurisë
N`ty shqipet fluturojnë dhe yjet ndriçojnë
Vend i të parëve tonë

Ti qofsh bekue për jetë e mot
O nënë e jonë
Ne të dalim zot

O mëmëdhe i dashur, vend i trimnisë
Çerdhe e dashurisë

Kosova para tetë vitesh u bë me Himn Shtetëror edhe në prag të Ditës së Lirisë – 12 Qershorit, ditës kur në vitin 1999 nisën të hyjnë forcat shpëtimtare të NATO-s.
Në 2016-tën e 17 vjetorit të Lirisë e të 8 vjetorit të Himnit, Kosova me Pavarësinë e shpallur në 17 Shkurtin historik 2008 është e njohur deri sot nga 111 shtete anëtare të OKB-së.

Illo Foto shkruan në Amerikë Kolanën “Blegtoria Shqiptare”

by

Doktrina amerikane e Harry Fultzit, aktuale edhe sot në Shqipëri/
Nga Dalip Greca/
Illo Foto është në moshë pensioni, por ai nuk di të pushojë, vetëm shkruan dhe boton libra që nga Amerika për Shqipërinë. Jeton në Queens, New York, që prej vitit 1995. Aty ka nisur të shkruaj Kolanën e Blegtorisë shqiptare. Deri tani ka botuar tetë libra të Kolanës:”Flas me Fermerët”,”Nga Harry Fultz tek Ilia Pali”, “15 shkencëtarët e vërtetë të bujqësisë shqiptare”,”Celnikët shtrydhin malet”; “Derri euro-amerikan i Roskovecit”, “Mëma e njerëzimit”, “Fshatarësia e tradhëtuar”, “Monopatet e dhisë shqiptare”. Në proces ka librin e nëntë ”Toka, Bujku, Shteti”, i cili pas procesit të redaktimit është dorëzuar për print në shtypshkronjë. Asnjë libër nuk ia ka sponsorizuar kush, gjithëcka me kursimet e familjes.
Arkivi i përvojës së tij është i pasur; që nga viti 1958, ku u diplomua si zooteknik në Institutin e Lartë Bujqësor në Tiranë, ai i ra Shqipërisë kryq e tërthor; punoi nëpër ferma të mëdha e në institucione shkencore, duke krijuar një përvojë të jashtëzakonshme. Nuk e njohu dështimin në asnjë rast, përkundrazi; vetëm sukses. Punonte pa orar, nuk donte që të ngjallte dyshime nga që ishte i biri i një emigranti që kishte jetuar në Amerikë për dhjetëra vite.

Kur fitoi të drejtën që të vinte në SHBA

E drejta për të ardhur në SHBA ia dha ligji amerikan si biri i një ish shtetasi amerikan, që e kishte lënë vendin e ëndërrave në kohën e luftës Botërore.Babai qe bërë shtetas amerikan që nga viti 1928, por që më vonë u kthye në Shqipëri dhe ndërroi jetë në vitin 1968. Illo, nga frika e një persekucioni e kishte asgjësuar pasaportën amerikane së bashku me dokumentet e tjerë të babait. Ia tregoi këto konsulles së ambasadës amerikane, Barbara Swing, duke u përpjekur që ta shfajësojë veten nga faji që kishte bërë se në kohën e komunizmit, intelektuali që dyshohej për ndonjë lidhje me Amerikën, përfundonte nëpër qeli dhe nxirrte krom pa para dhe nën kërbac gjithë jetën . Ia tregoi zonjës Swing se c’mund t’i ndodhte realisht po t’ia gjenin ato dokumete në kohën e komunizmit, gjë që ishte e natyrshme sepse Amerika ishte shpall armike nga Enver Hoxha.Pasi kishte dëgjuar rrëfimin e shkenctarit që gjatë të gjithë jetës kishte punuar vetëm për një kafshatë bukë, konsullja i kishte rekomanduar që të gjente mundësinë e angazhimit të një avokati në Shtetet e Bashkuara të Amerikës që ta zgjidhte në mënyrë ligjore problemin e gjetjes së dokumentacionit të atit të vet.
Pyetja e parë që i pat drejtuar Illua konsulles ishte nëse do t’i duhej të paguante avokatin amerikan dhe sa mund të ishte shuma, që do të duhej që të përballonte.
Konsullja ishte përgjigjur se natyrisht që duhej të paguante dhe shuma ishte e konsiderueshme.Illos, shifra iu duk tepër e madhe sepse e krahasoi me gjendjen financiare që kishte ai si shumica e shqiptarëve të asaj kohe.
I tha konsulles se nuk egzistonte një mundësi e tillë për të shlyer pagesën që duhej për avokatin. Ai i tregoi konsulles se kishte punuar 32 vite dhe kishte marrë mesatarisht 7 dollarë në muaj.
– Mos deshët të thonit 7 dollarë në ditë, tentoi ta korrigjonte konsullja, pasi aq sa thatë ju është pagesa ditore në Kinë, kishte ndërhyrë ajo me takt, pa e lënduar në shpirt.
Illo këmbëngulte në shifrën që dha dhe ia theksoi zonjës Swing se ajo ishte pagesa mujore, po të kemi parasyshw se dollari në kohën që ai ishte në konsullatë, këmbehej me 1000 lekë të vjetër shqiptare.
Biseda kishte qenë e gjatë. Intelektuali që ishte rropatur gjatë 32 vjetëve nëpër fusha e komplekse blegtorale, shkencëtari që eksperimentoi rendimente të larta në kushte të vështira në blegtorinë shqiptare, autori i dy botimeve të plota dhe i mbi 200 artikujve shkencor, ishte shpërblyer në mënyrë qesharake.
E prekur nga fati i hidhur i intelektualit shqiptar, zonja Sëing i kishte thënë që të kthehej në shtëpi se do ta gjente vetë zgjidhjen. Dhe u mor vetë konsullja me dokumentacionin e babait të Illos dhe mundësoi natyralizimin e Illos si shtetas amerikan. Ai nuk e harron kurrë shërbimin që i solli konsullja dhe ndjehet i gëzuar që iu mundësua pajisja me dokumente. Tani e gjithë familja e tij jeton në Amerikë.

Në një klasë me Ismail Kadaren

Illo Foto ka lindur në fshatin Tërbuq të rrethit Gjirokastër.U lind në një familje emigranti, e cila merrej pak me bujqësi, por vetë Illo, u përfshi shpejt me punët e bujqësisë ngaqë i përballoi ato në familjen e tezes së tij, e cila kishte ngarkesë të plotë në punët bujqësore. Përvojën e hershme në punët e bujqësisë ai e ka objekt në librin që ka në proces printimi ” Toka, bujku, shteti”. Edhe pse nuk është persekutuar gjatë regjimin komunist, Illo ka ecur me kujdes në jetë, ka shmangur kurthet dhe keqinterpretimet. Nuk ishte e lehtë në Shqipërinë komuniste të përballoje biografinë , kur kishe një njeri që kishte jetuar për vite në Amerikë.
Ai pati fatin të shkollohej në një gjimnaz me tradita në Shqipëri, sic ishte Gjimnazi i Gjirokastrës, nga më të vjetrit në Shqipëri. Në kohën kur ai studionte aty, studionin personalitete të shquar të kulturës shqiptare si shkrimtari Ismail Kadare, me të cilin Illo ishte shok klase, poetët e shquar Dritëro Agolli e Agim Shehu, mjeku i shquar Ulvi Vehbiu, studiuesi i Folklorit, Agron Fico etj.
Illo kujton nga koha e largët e studimeve të shkollës së mesme edhe plagët e kohës, që vranë shpirtrat e ish gjimnazistëve, që do të binin në kthetrat e luftës së klasave për faje të pakryera.

Tani i duket absurde vala e demaskimeve, nëpërkëmbjes për arsye biografike, por Illo sjell ndërmend se asokohe janë dënuar me burgim të gjatë politik nxënës të vitit të dytë dhe tretë të shkollës së mesme si:Ilia Tereska, Thanas Dhespa, Bajram Zymeri. Ai nuk mund ta harroi atë frymë pakënaqësie që u end në shkollë e sidomos në klasën e tij, kur shoqen e klasës,Vojsava Kalljxhi (Cocoli) pasi e demaskuan publikisht, e përjashtuan në mënyrë ceremoniale nga shkolla, pa kryer kurrëfarë faji.Gjithësesi ai sjell ndërmend shumicën e mësuesve, të cilët u ngritën mbi ideologjinë e kohës absurde dhe u qëndruan afër nxënësve dhe i edukuan ata që të bëheshin njerëz të vlefshëm.
Pas gjimnazit, Illo kishte dëshirë që të studionte për inxhinier bujqësor. Nuk e kishte ditur fare se kishte fakultet Zooteknie. Atëherë nuk të pyesnin shumë se ku kishe dëshirë të studjoje, aq më shumë Illo, që ishte i biri i një shqiptaro-amerikani.Disa herë ishte përpjekur që ta ndërronte degën e studimeve, por pa sukses. E pa se ishte e kotë dhe iu nënshtrua studimeve. Doli me rezultate të shkëlqyera.

Një jetë nëpër ferma

Pas përfundimit të studimeve Illo Foto kujton se ndjehej i shqetësuar se mund të emërohej në ndërmarrjet blegtorale. Nëse do të ndodhte kjo, atëherë ”Lamtumirë familje”, do të bëje jetë stanesh, me dele a dhi maleve a fushave, shtegëtim i detyrueshëm dy herë në vit.I ra shorti i emërmit që të mos ishte në ndërmarrje blegtorale, po në ato bujqësore.Prova e parë ishte në një fermë të re; atë të Levanit në Fier, e cila sapo ishte ndarë nga Ferma mëmë e Fierit dhe kishte aneksuar një fermë blegtorale, atë me numër 3.Kujton se ishte me fat nga që bashkë me të ishin emëruar aty dhe tre shokë të fakultetit. Jeta në provincë natyrisht që ishte e vështirë, por ai iu fut punës dhe rezultatet nuk munguan. Të katër ish studentët përpjestuan bashkë vuajtje dhe shqetësimet e para. Në të njëjtën kohë ai pat dhe një fat tjetër, bashkëpunoi me personalitete të njohur, të cilët qenë sjellë aty me masë dënimi për shkaqe biografike apo për faje politike, që natyrisht nuk i kishin kryer.
Ai sjell ndërmend personalitete të tillë si:Dr. Jakov Milaj, agronomët e njohur Sami Bitincka, Refat Toptani, Faik Lumi, ekonomistin Jakub Vrioni. Gjithashtu Illo krijoi miqësi edhe me shkrimtarin Astrit Delvina, njohu Drita Kosturin, që ishte internuar aty e shumë të tjerë. Gati në të gjitha fermat ku punoi Illo Foto, shumica e punëtorëve ishin të internuar.Ai i trajtoi me ngrohtësi njerëzore. Me një pjesë prej tyre shihet edhe tani në Queens dhe pi kafe në fundjave.

Puna, avokatja që i doli në krah

Illo punoi shumë, studioi dhe eksperimentoi gjatë të gjithë kohës. E kishte parashikuar se vetëm puna do të ishte avokatja e tij më e mirë.Kjo ishte ideja fikse që e shoqëroi në cdo hap që hodhi në jetë. Kudo që e emruan nuk tha jo dhe kudo ku punoi la gjurmë prej shkencëtari pasionant, që nuk njihte dështime. Në sektorin e Cermës të ish Fermës së Lushnjës ka gjetur 700 krerë lopë nga të cilat merrej një rendiment 1600 litra për krerë, kur është larguar ka lënë mijëra krerë me rendiment 4000 litra qumësh për cdo krerë.
Tek i përmend këto rezultate, shkencëtari Foto nuk ka për qëllim që t’i thurë lavde socializmit të dështuar, por të evidentoi pasionin e përkushtimin e blegtorëve dhe të specialistëve, që në ato kushte mizerable, arritën të bënin të pamundurën. Ai, edhe pse ishte një shkencëtar, që shquhej për rezultate të larta, nuk arriti që të krijonte asnjë lloj pasurie dhe nuk iu la asgjë fëmijëve, por ndjehet i gëzuar se nuk i ka hyrë kujt në borxh, nuk ka asnjë konflikt personal, dhe fëmijët e tij me nipër e mbesa jetojnë të qetë në SHBA. Në kohën e tij, ai nuk u la asnjëherë që ta kapërcente kufirin shtetëror të Shqipërisë; të shihte se si bëhej mbarshtimi i blegtorisë në fermat e vendeve perëndimore. Illo nuk hynte tek grupimi i të besuarëve të partisë. Ai do të dilte për të parën herë jashtë shtetit vetëm pas vitit 1990, ku do të vizitonte Greqinë fqinj.
Shkatërrimet që u vunë re në bujqësinë shqiptare pas përmbysjes të sistemit në Shqipëri e shqetësuan së tepërmi njeriun që kishte lidhur jetën me të. U përpoq që të ndikonte përmes shtypit të kohës duke hedhur idenë e privatizmit të shpejtë të ish fermave, por orteku i shkatërrimeve nuk kishte të ndalur. Shkatërrimi i komplekseve blegtorale, të marrë kush ishte më i shpejtë e më i fortë, zhdukja e planatcioneve të pemëve, përfshirë dhe ullinjtë, ia drithëruan zemrën dhe i përcuan ngrica në shpirt, por ishte e pamundur të ecje kundër rrymës.Shkoi atëherë dhe bisedoi me Petrit Kalakulën, ish ministrin e ndjerë të Bujqësisë, i cili i dha të drejtë për idenë e privatizimit të shpejtë të fermave, por ishte e pamundur që të ndalej qerthulli i shkatërrimeve.
Kur erdhi në Amerikë ai ndjeu se mund të ndikonte në një mënyrë tjetër, të përcillte përvojën dhe mendimin shkencor përmes librave.Dhe ia nisi punës.

Kolana e Blegtorisë shqiptare

Kolanën e nisi me librin”Flas me fermerët”. Krahas përvojës, përmes këtij libri ai përcolli mesazhin e argumentuar për domosdoshmërinë e ringritjes së fermave kapitaliste si mundësi zhvillimi kapitalist të bujqësisë shqiptare të zhytur në kaos.Illo përdor termin ”ringritje” pë rtë theksuar faktin se fermat kapitaliste në Shqipëri kanë egzistuar para atyre socialiste. Ai bashkëbisedon perms faqeve tue librit me fermerët shqiptarë dhe u përcjell atyre mesazhe shprese dhe u jep ide se si duhet të riorganizohen.
Një ndër librat e Illo Fotos quhet “Celnikët shtrydhën malet”. Ky është një libër me 250 faqe, që evokon celnikët. Celnik, në Jug të Shqipërisë, quhej pronari i dy a më shumë staneve me bagëti të imta, dele ose dhi.Illo ngre lart kontributin e tyre sepse ata u dhanë jetë maleve, shfrytëzuan resurset e maleve dhe nxirnin që andej të mira materiale për shoqërinë, që kishte aq shumë nevojë. Ata ishin mjeshtër të shfrytëzimit dhe mirëmbajtjes së kullotave, që së bashku me pyjet përbënin gjysmën e territorit të vendit.Mirëpo shteti monist, i izoluar nga të gjithë, i futi traktorët kodrave dhe maleve dhe tjetërsoi kullotat për të prodhuar nga ato bukën, mungesa e së cilës në kushtet e vetëizolimit total vinte në pikëpyetje jetët njerëzore.Shkencëtari Illo Foto u përcjell mesazhin bujqërve dhe blegtorëve që gjithëcka duhet të shkojë atje ku ishte, së paku para se të vinte komunizmi. Tendenca e sotme e bujqësisë globale presupozon rritjen e sipërfaqes kullosore. Celnikët , të përfaqësuar nga biznesmeni Ndine Jano e të tjerë, sjellin një përvojë nga duhen kthyer sytë. Aktualisht kullotat alpine shqiptare nuk shfrytëzohen, ndërkohë që tokat bujqësore janë kthyer në kullota.Në malet e shteteve fqinjë, sidomos Greqisë, është zhvilluar sistemi fermer shumë racional dhe barinj janë djemtë e Shqipërisë, që punojnë hyzmeqarë atje.Ky handikap kohor e ka detyruar Illo Foton që t’u drejtohet varreve të celnikëve martirë:Ndin Jano, Vasil Shupuli, Kolal Goci, Jorgji Cukali, Sotir Dede e të tjerëve, që përcjellin përvojë. Duke iu drejtuar përvojës që ata krijuan, duke sjellë qëndresën e tyre, ai pyet se ku e gjetën forcën dhe idetë që t’u dilnin zot maleve shqiptare. Libri për celnikët merr formën e një testamenti, që brezat duhet ta zbatojnë në jetë në kujtim të etërve dhe gjyshërve të maleve.Shkencëtari konastaton se shqiptarët janë të përfshirë nga mania e pafalshme e mbipopullimit të fushave dhe zbrazjes totale të maleve. Nuk do të kishte ndodhur as Gërdeci, nëse malet do të shiheshin më të përshtatshëm si aleatë së paku për destinancionin e gabuar që iu dha duke vendosur në fushë armatim mes mbipopullimit.
Si vazhdimësi e librit të Celnikëve , erdhi libri tjetër; “Mëma e njerëzimit”. Bëhet fjalë për mbarshtimin shkencor të dhisë, e cila zë vendin e parë në botë për prodhimin e qumështit. Kështu tregojnë statistikat e përbotshme, këmbëngul Illo. Shqipëria ka përvojë të lashtë në mbarshtimin e dhive, por shteti monist i shpalli ato të padëshirueshme, duke e konsideruar dhinë si “sopata e pyllit”. Monizmi zhduku edhe dhinë, edhe pyjet. Kullotat e dhive u kthyen në toka buke, ndërsa dhitë u dënuan të mos egzistonin.Duke studiuar literaturën shkencore në SHBA, Illo ka konstatuar se mbarshtuesit e dhisë në Shqipëri janë shumë mbrapa me arritjet e këtushme, ku një dhi në SHBA jep normalisht sa dy lopë që mbarshtoheshin në ish kooperativat bujqësore të Shqipërisë, ndërsa dhija rekordiste angleze prodhon sa 35 dhi aktuale shqiptare.
Shkenctari i pensionuar ndjehet i revoltuar për këtë gjendje, ku është katandisur dhija e Skënderbeut, përvojë që u ndal në 50 vitet e komunizmit.Deri tani Illo ka shkruar dy librat e parë për specien në zhdukje, aleaten historike të shqiptarëve në luftë dhe paqe, brinjtë e së cilës Skënderbeu i kishte vendosur në përkrenare.
Një mesazh kuptimplot sjell edhe libri për mbarshtimin e derrit në Shqipëri.Në politikën moniste derri tentohej të rritej pa drith dhe pa tokë.Në ato kushte derri i butë u kthye në gjysëm të egër.Në ferma, rezistenca qe më e madhe. Në 10 ferma të vendit u rritën dhjetëra mijëra derra. Shkencëtarët shqiptarë arritën që të sfidonin ideologjinë. Dr. Pavli Papaisi, që punoi për shumë vite në fermën e Roskovecit në Fier, ishte një ndër ata që nuk do të harrohet.Disa nga specialistët u burgosën e persekutuan për të vetmen arsye se deshën që të praktikonin rritjen e derrit sipas praktikave shkencore perëndimore të mbarshtimit.
Illo Foto ka punuar nëpër fermat e Shqipërisë, ku ishin përfshirë edhe të internuarit e kampeve të internimit. Ai, duke qenë se edhe veten e shihte si pjesë e tyre, i trajtoi njerëzisht dhe u ofroi ngrohtësi. Ai sjell ndërmend familjet e Jorgji Diamantit në Nartë, familjen e Feti Rexhepit të internuar në Cermë, Kollcinakët në Plug dhe Cermë, si dhe specialistët e aftë dhe patriotë si Donika Vrioni(OMari), Javer Halili, e Xhevat Ago, që meritonin jo vetëm rolin e specialistëve, por edhe të ministrave do ta kishin pak.

Doktrina amerikane e Harry Fultzit

Në librin e dytë në radhën e botimit të Kolanës, që titullohet ”Nga Harry Fultz tek Ilia Pali”, përshkruhet me detaje doktrina e Fultzit, që ishte produkt i ndihmës amerikane për Shqipërinë në vitet ’30 të shekullit XX.Kjo doktrinë u konkretizua me ngritjen e fermës model në Golem të Kavajës.
Illo Foto argumenton se ferma e Fultzit përbën një fenomen, pasi shënon fundin e bujqësisë feudale në Shqipëri dhe nisjen e erës kapitaliste, që filloi të fryjë në Shqipërinë e prapambetur. Me të nis ngritja e fermave kapitaliste në fushë, kodër e mal.Fultzi ishte gjeni, shkruan Illo.Ai parashikon se doktrina e Fultzit për bujqësinë do të jetë aktuale edhe në këtë shekull, ku po udhëtojmë.
Illo kujton se në shkollë askush nuk u pat folë studentëve për Fultzin, por ama praktikën e patën kryer në fermën e krijuar prej tij. Gjithëcka që di për shkencëtarin amerikan, që edukoi një brez të shkëlqyer, i cili më vonë do të burgosej e persekutohej nga regjimi komunist, duke i etiketuar si agjentë të amerikanëve të rekurtuar nga Harry Fultz. Ndërsa vetë shkencëtari dhe diplomati amerikan Fultz do të shpallej i padëshiruar nga Enver Hoxha dhe do të përzihej nga Shqipëria. Shpërblim më përbuzës s’kishe ku të gjeje. Illo, gjithëcka dinte për Fultzin e kishte mësuar nga Xhoxhi Mihali, i cili kishte studiuar në Amerikë. Kur e njohu Illo, Xhoxhin e kishin nxjerrë përkohësisht nga burgu dhe punonte si zooteknik në ish fermën e Xhafzotajt në vitin 1956. Ilia Pali, një specialist kurajoz, mundi të ruante shumë nga tiparet e doktrinës së Fultzit në ish fermat e mëvonshme të shtetit monist.
Ilia Pali mundi t’u jepte prioritet edhe fermave në veri të vendit. Shumë nga ato ferma arritën që të kishin rezultate shumë të mira dhe konkuruan ferma të fushës.
Në librin “15 shkenctarët e vërtetë të bujqësisë shqiptare”, Illo nuk ka ngritur kulte, por ka përshkruar personalitet që kanë lënë gjurmë.Ai e ndjen se ka krijuar xhelozira, sidomos për ngritjen e personalitetit të dr. Jakov Mile. Për disa Mile nuk ishte shkencëtar, por një zooteknik i thjeshtë, e madje dhe një kolaboracionist, ish ministër i qeverisë së pushtimit. Por Illo, nuk është i atij mendimi. Ai argumenton se Jakov Mile ishte një shkencëtar i madh e shumëdimensional, ishte jo vetëm specialist i zoti, por dhe një letrar i pëlqyer, antropolog e politikan me vision. Ai u burgos e u internua, por nuk hoqi dorë nga pasioni për shkencën.
***
Në librat e Illo Fotos lëvizin ngjarje reale, personazhe realë (më shumë se 300 të tillë), mjedise reale. Ai shkruan dhe shkruan në vazhdimësi.Librat e tij kanë jo vetëm përvojë, por edhe shkencë, edhe histori. Nuk dihet se cfarë presin në Univesritetin Bujqësor të Shqipërisë, që nuk ua rekomandojnë studentëve si literaturë ndihmëse 9 librat e Illo Fotos. Ndoshta ka ardhë koha që shteti t’i kthejë sytë më mirë nga librat, aq më shumë kur kryeministri shqiptar këto ditë bëri një apel publik se shteti do të bejë kthesë. Le të shpresojmë! Shpresa është supa e të uriturit.(Dielli-Arkiv)