Shkruan: Halim PURELLKU/
Ndonëse më 12 dhjetor 1912, në Konferencën e Londrës, u njoh pavarësia formale e Shqipërisë, çështja e saj aty nuk u zgjidh përfundimisht.1) Shteti shqiptar gjatë viteve 1912-1915 ballafaqohej me një sërë sfidash si: mosdefinimi i kufirit shtetëror; caktimi i kryeqytetit të shtetit dhe çështja e caktimit të princit të Shqipërisë etj., të gjitha këto stimulonin dhe më shumë kundërthëniet e brendshme politike, por dhe ndërthurjet e faktorëve të jashtëm në punët e brendshme shqiptare.2) Ndaj dhe për të siguruar njohjen e sovranitetit të Shqipërisë “në të gjitha territoret shqiptare” dhe për përshpejtimin e zgjedhjes së një mbreti, Ismail Qemali i shoqëruar nga Isa Boletini e Luigj Gurakuqi, në prill të vitit 1913 udhëtuan në një turne diplomatike në Romë, Vjenë, Paris e Londër.3)
Nga shtetet më të angazhuara rreth çështjeve shqiptare ishte dhe Mbretëria e Serbisë, e cila ishte fare e pa kënaqur me rrjedhën e ngjarjeve në Shtetin shqiptar dhe me kufijtë shtetëror të tij. Qeveria e Vlorës dhe veprimtaria atdhetare e Isa Buletinit ishin fort irituese për Serbinë, sepse konsideroheshin si pengesa të mëdha në jetësimin e objektivave serbomëdha në Shqipëri, ndaj dhe serbët Ismail Qemalin e kishin vënë në shënjestër për ta likuiduar.4)
Pas Luftës së Parë Ballkanike, udhëheqësit kryesore të lëvizjes kombëtare nga viset e pushtuara nga Serbia u grumbulluan në territorin e Shtetit shqiptar,5) dhe po vazhdonin aktivitetet e tyre politike. Mehmet pashë Deralla, ministër i Luftës në Qeverinë e Vlorës, në marrëveshje me Isa Boletinin, nga fundi i qershorit 1913, propagandonte haptazi për luftë kundër sllavëve në, si që thuhet shprehimisht, “Shqipërinë verilindore”.6) Pas shumë përpjekjesh, nga fundi i qershorit dhe fillimi i korrikut të vitit 1913, qe organizuar në Vlorë një Konferencë e rëndësishme e prijësve shqiptarë nga të gjitha viset e Shqipërisë nën pushtimin serb e grek, në të cilën u morën vendime shumë të rëndësishme politike. Në atë konferencë u zgjidhën dhe disa çështje thjeshtë me karakter të brendshëm shqiptar. Në këtë kuadër, si duket, prijësit shqiptar deklaruan unitetin e tyre rreth Ismail Qemali, sa që dhe Esat pasha qe i detyruar formalisht të pranonte postin e ministrit të brendshëm në Qeverinë e Vlorës, poshtu qe arritur dhe pajtimi i Bajram Currit e Riza Beut me Ismail Qemalin. Pas këtyre këtyre hapave drejt unitetit të brendëshëm, në atë Konferencë qe krijuar një Komitet/ Këshill Qendror i veçantë, i obliguar të organizon dhe të drejton luftën e armatosur çlirimtare kundër Serbisë e Malit të Zi deri në çlirimin e plotë të territoreve shqiptare të pushtuara. Në krye të këtij Komiteti qe emëruar Irfan Ohri, i cili do të qëndronte në Elbasan dhe nga aty do të drejtonte veprimtarinë politike e organizative përtej kufijve shtetëror të Shqipërisë. U mor vendim edhe për formimin e degëve/“këshillave” të Komitet/ Këshill Qendror”, brenda territorit shtetëror të Shqipërisë si dhe në trevat e pushtuara shqiptare, me në krye komisarët e tyre. Detyra kryesore e këtyre degëve/“këshillave” dhe komisarëve të tyre ishte të organizojnë dhe të përgatisin popullin për kryengritje e cila do të shpërthen kur do të vendos për të Këshilli/Komiteti Qendror.7)
Nga ana tjetër, Serbia në forma të ndryshme dhe me mjete të ndryshme vazhdonte sabotimin e ngritjes së Shtetit shqiptarë dhe të Lëvizjes kombëtare e irredentiste shqiptare. Për të arritur këto objektiva, Qeveria serbe kishte rekrutuar në shërbim të saj dhe disa figura politike shqiptare të kohës, nga të cilët edhe Esat pashën. Për të i qëndruar në krah Esat pashës dhe për të ndihmuar forcimin politik të tij, që nga fundi i majit 1913 kishte arritur në Durrës dhe M. Ballugxhiq.8) Ashtu që, po sa Komiteti/ Këshill Qendror në fjalë filloi veprimtarinë e tij pasoj sabotimi i tij nga ana e Esat pashës për interesa të ngushta personale.9) Qe krijuar një opozitë e drejtuar nga Esat Pasha, qëllimi i së cilës ishte grushti i shteti kundër Ismail Qemalit.10)
Këto përplasje të brendshme, gjithsesi të mbështetura dhe nga faktorë të jashtëm, rezultuan me krijimin e kaosit politik-administrativ në vend. Ashtu që në aspektin politik e administrativ Shteti shqiptar u copëtua në pesë (5) rajone të veçanta dhe të pavarura nga njeri tjetri, dhe atë: rajoni i Vlorës, i Durrësit, i Shkodrës, i Mirditës dhe i Matit.11) Lidhur me këtë, Esat Pasha i shkruante Hasan Prishtinës se populli i qarkut të Durrësit është “bashkuar e janë lidhur që urdhri tij (Ismail Qemalit-H.P), në këto vende, të mos zbatohet me asnjë mënyrë”.12)
Ndërkaq, gjatë muajve shtator-tetor revolta shqiptare kulmoi me Kryengritjen e njohur të Shtatorit të vitit 1913, e ndihmuar në formë jo zyrtare nga Qeveria e Vlorës.13) Sipas historianit serb Dushan Batakoviq, kjo kryengritje qe organizuar me insistimin e Ismail Qemalit, dhe se me insistimin e tij Bajram Curi, Isa Boletini, Riza Beu, Isuf Elezi me fuqitë e tyre kishin sulmuar trupat serbe.14) Fillimisht kryengritja arriti suksese të rrufeshme. Kryengritësit shqiptarë çliruan përkohësisht nga pushtimi serb rrethet e Peshkopisë, të Dibrës, të Zhernanicës (Rekës së Dibrës), të Strugës dhe atë të Ohrit, ku dhe qe vendosur pushteti kryengritës shqiptar dhe qe ngritur flamuri kombëtar.15) Isa Buletini, që asokohe konsiderohej nga qeveria serbe si një nga armiqtë e Serbisë,16) në burimet dhe shtypin serb të kohës vlerësohet se ishte i angazhuar drejtpërdrejti në Kryengritjen e Shtatorit 1913,17) sa që konsiderohej një nga drejtuesit kryesor të saj dhe një nga autorët e Planit të Kryengritjes.18) Sipas një raporti të von Stork, diplomat austro-hungarez në Beograd, 24,o9.1913, shqiptarët nën komandën e Isa Boletinit “po përparonin në dy drejtime dhe pikërisht njëra pjesë për në Ohër, Resnjë dhe Prespë dhe pjesa tjetër kundra Tetovës dhe Gostivarit”.19) Po kështu edhe Dr. Shajnoviq, diplomat serb, pohonte se: “Arnautët nën Isa Boletinin… që kishin ardhur nga Durrësi po përparojnë me sukses drejt liqenit të Ohrit dhe drejt Kërçovës respektivisht Galiçnikut-Mavrovës…”.20)
Por, si duket misioni i M. Ballugxhiq, në Durrës, përkatësisht në territorin e Shtetit shqiptar, që filloi nga maji i vitit 1913, rezultonte me suksese në thellimin e kundërthënieve brënda shqiptare. Kështu, nga gjysma e parë e muajit tetor 1913, mosmarrëveshjet midis anëtarëve të Qeverisë së Vlorës po thelloheshin dhe, rezultuan edhe me largimin e shumë prej tyre nga qeveria, ndër ato edhe Hasan Prishtina dhe Mehmed Deralla, ndonëse ky i fundit formalisht nuk kishte dhënë dorëheqje. Largimi i Hasan Prishtinës nga qeveria e Vlorës, dukshëm dobësoi pozitën e Ismail Qemalit.21)
Në Janar 1914 Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit i mori kompetencat e Qeverisë së Vlorës,22) kurse në mars 1914 arriti princ Vidi në Shqipëri.23) Ardhja e Vidit në fronin shqiptar u pritë në mënyra të ndryshme në radhët e prijësve dhe të grupimeve politike shqiptare. Sipas një raport të komandantit serb të “trupave Maqedono-kosovare”, Smiljaniq: “Me rastin e pritjes së princ Vidit në Durrës, Esat pasha, Mehmed pashë Deralla dhe Hasan beu Prishtina dukeshin shumë të pa disponuar, ndërkaq shumë të disponuar ishin Bajram Curri, Isa Boletini dhe Musa Efendiu nga Prizreni, të cilët veç a veç ishin pranuar në audiencë” nga princi.24) Gjithashtu, rreth Vidit ishin tubuar dhe të gjithë anëtarët e Qeverisë së Vlorës, të cilët u përfshinë dhe hynë në qeverinë e re në krye me Turhan pashën.25)
Por, përpara kaosit që po thellohej në Shqipëri, i shkaktuar nga “Lëvizja epirote” dhe “Kryengritja osmaniste” turkushake kundër princ Vidit,26) më 3 shtator 1914 princi u largua nga Durrësi (Shqipëria), dhe tani pushteti nominalisht kaloi në duart e Komitetit Ndërkombëtar të Kontrollit (K.N.K). Pas largimit të Vidit, Bajram Curri dhe Isa Boletini me fuqitë vullnetare nën komandën e tyre, u larguan nga Durrësi në drejtim të veriut.27)
Pra, dhe gjatë vitit 1914, në kohën e të quajturit “kontrolli fiktiv” nga ana e Fuqive të Mëdha, Shtetin shqiptar e kishte kapluar kriza e brendshme politike e shoqërore që e çonte vendin drejt anarkisë dhe kaosit.28) Nga faktorët kryesor motivues dhe nxitës të trazirave apo dhe krizave në Shtetin shqiptar, ishin propagandat serbe, greke dhe aksioni i xhonturqve.29) Epilog i të gjitha këtyre zhvillimeve dhe të situatës së krijuar ishte, mbetja e Shtetit shqiptar asokohe pa asnjë pushtet qendror.30)
Situatat e krizave të brendshme në Shtetin shqiptar synonin të i shfrytëzonin armiqtë e jashtëm. Nën pretekstin se shqiptarët nuk janë në gjendje të konsolidojnë shtetin dhe të sigurojnë ekzistimin e tij., që në fillim të vitit 1914 Italia hodhi idenë e pushtimit italo-austriak të Shqipërisë.31) Me njëherë pasuan kërkesat e Serbisë për një okupim ndërkombëtar të Shqipërisë me pjesëmarrje të barabartë të të gjitha Fuqive të Mëdha, si dhe për rektifikim e vijës së kufirit shtetëror në favor të sajë te Dibra, Luma dhe Prizreni.32) Mirëpo, ideja e pushtimit të Shqipërisë nga fuqitë e jashtme nuk qe mbështetur nga Anglia dhe Franca,33) kurse kërkesës së Serbisë për rektifikim e vijës së kufirit shtetëror secila nga Fuqitë e Mëdha iu përgjigjën në varësi të pozicioneve dhe interesave të tyre.34) Ashtu që, kur Serbia nuk gjeti mbështetje për realizimin e pretendimeve territoriale tani ndaj Shtetit shqiptar, jo vetëm nga ana e Fuqitë e Mëdha por as edhe nga ana e Greqisë, në maj të vitit 1914 modifikoi kërkesat e saja dhe tani deklarohej për autonominë e Shqipërisë vetëm me kusht, që të sigurohet “dalje e lirë ekonomike” e saj në detin Adriatik.35)
Ndërkaq, Lëvizja Kombëtare shqiptare vazhdonte përpjekjet për të sfiduar pretendimet hegjemoniste e territoriale të fqinjëve dhe të mbështetëseve të tyre. Që nga mezi i janarit 1914, ekzistonte një komitet ilegal shqiptar i quajtur “Shkipnia”, që kishte dhe Programin e vet. Duket se ky komitet njihej dhe me emrin Komiteti Shqiptar “Besa”? Komiteti/ Shoqata “Shkipnia” kishte degët e tij në disa qytete dhe vise shqiptare brenda e jashtë kufijve të Shtetit shqiptar. Ndër anëtarët e saj mendohej se ishin Isa Boletini (nga zona e Mitrovicës), Hasan Prishtina, Mahmud Gjura (nga zona e Pejës), Bajram Curri (nga zona e Gjakovës), Riza Beu (nga zona e Gjakovës), Mersim Dema (nga Malësia e Dibrës), dhe Ali Pustina (nga Dibra) etj. Programi politik i këtij komiteti ishte çlirimi dhe bashkimi i pjesëve të okupuara të Shqipërisë me Shtetin shqiptar.36) Ndërkaq, fillimi i Luftës së Parë Botërore (fillimi i gushtit 1914), e gjeti Shtetin shqiptar (Shqipërinë) pa kufij të përcaktuar përfundimisht dhe të pranuar ndërkombëtarisht. Ndaj dhe menjëherë pas fillimit të luftës, integriteti territorial i Shtetit shqiptar qe kontestuar jo vetëm nga fqinjët por edhe Antanta nuk i respektonte me konsekuencë marrëveshjet e Londrës mbi Shqipërinë.37) Kështu, Serbia, edhe në kushtet e luftës me Austro-Hungarinë, nuk hoqi dorë nga pretendimet territoriale ndaj Shtetit shqiptar, që sipas ambasadorit francez dhe atij rus “nuk ekzistonte më”. Kështu p.sh. nga fundi i gushtit dhe në dhjetor të vitit 1914, Serbia iu kërkoi leje Fuqive aleate për pushtimin e Shqipërisë, por për këtë qe penguar nga qeveritë e Fuqive aleate dhe të qarqeve të caktuara ushtarake serbe.38)
Ndërkohë, aksionet e çetave shqiptare kundër pushtuesit serb vazhdonin edhe gjatë viteve 1914-1915.39) Pas atentatit të Sarajevës, Austro-Hungaria përgatiste sulme/ndërhyrje të reja nga territori i Shqipërisë kundër shtetit të Serbisë, me qëllim të hapjes së një fronti të dytë nga jugu kundër saj (Serbisë). Për këtë qëllim edhe parinë shqiptare; Isa Boletinin, Bajram Curin, Hasan Prishtina i pajiste me armë.40) Për të përfituar nga rasti i sulmit të AH ndaj Serbisë, nga mesi i korrikut 1914 filluan përgatitjet për një kryengritje çlirimtare në pjesën e Shqipërisë nën pushtimin e Serbisë. Përgatitjet dhe drejtimi i kryengritjes u ishin besuar Hasan Prishtinës, Isa Boletinit, Mehmed Derallës, Bajram Currit etj.41) Në kuadër të përgatitjeve për mësymje mbi ushtrinë serbe në “kufi”, më 17 korrik 1914 Isa Buletini me 60 veta u nis nga Durrësi me vapor austriak për në Shëngjin, për të dal në kufirin me serbët, por qe detyruar të kthehet prapa. Ashtu që nga fundi korrik 1914 Isa Buletini dhe Bajram Curri ndodheshin ende në Durrës.42) Ndërkaq, Hasan Prishtina, Selim Batusha, Bajram Daklani, Qerim bej Begolli, Halim bej Deralla, me suitat/forcat e tyre, më 6 gusht 1914 shkuan nga Durrësi për në kufirin me Serbinë, përkatësisht përgjatë “Vijës së demarkacionit”me Serbinë. Me vete morën armë e municione.43) Sipas shtypit të Vjenës dhe informatave tjera, në fillim të nëntorit 1914, kryengritësit shqiptar tri herë i kishin sulmuar forcat serbe në trevën e Dibrës, dhe se çeta shqiptare/guerile vepronin për rreth Tetovës.44)
Rezultat i kësaj lëvizje kryengritëse të armatosur ishte çlirimi i Bregut të Matit nga trupat serbe.45) Përkatësisht, Serbia përpara ofensivës austro-hungareze dhe të lëvizje kryengritëse shqiptare, deri nga fundi i tetorit 1914 i tërhoq trupat e saja edhe nga të ashtuquajturat “pikatë strategjike” në Shqipëri, por pas veti la në Durrës qeverinë proserbe të Esat pashës.
Pushtimi i Vlorës nga Italia më 25 dhjetor të vitit 1914, do të rezulton me ndërlikimin edhe më të madh të pozitës ndërkombëtare të Shtetit shqiptar gjatë vitit 1915, por dhe ashpërsimin e rivalitetit italo-serb në Shqipëri.46) Që nga mesi i shkurtit të vitit 1915 vazhduan përgatitjet ushtarake të Serbisë për invadim në Shqipëri, nën pretekstin e mbrojtjes nga gjoja sulmet dhe provokimet e shqiptarëve ndaj trupave serbe përgjatë kufirit. Në shkurt 1915, në rajonin: Resnjë-Ohër-Strugë, Qeveria serbe kishte përqendruar rreth 3000/4000 trupa ushtarake shtesë,47) kurse në maj ishin të përqendruara aty rreth 15.000 trupa serbe, me synim të pushtojnë Pogradecin dhe pastaj Elbasanin.48) Përgatitjet e Qeverisë serbe për invadim në Shqipëri apo “për tu mbrojtur nga Shqipëria”, si thoshte Grej, ministri britanik, ishin aprovuar edhe nga Britania që në maj të vitit 1915,49) duke e këshilluar Qeverinë serbe që trupat e sajë të mos depërtojnë përtej “Pikave strategjike” apo “rajonit strategjik” e as në Elbasan.50)
Njëkohësisht agresioni serb ndaj Shtetit shqiptar qe kundërshtuar në forma të ndryshme dhe nga shqiptarët. Përplasje midis fuqive kryengritëse shqiptare me trupat dhe xhandarmerinë serbe kishte edhe në gjysmën e parë të vitit 1915. Më 6 maj 1915 një grup më i madh kryengritësish të cilët ishin nga treva e Gostivarit (çeta e Gostivarit), kishin kaluar kufirin shtetëror lindor të Shqipërisë dhe kishin hyrë në Pollog dhe, pas një shkëmbimi zjarri një kohë më të gjatë me forcat serbe mbetën të vrarë një oficer dhe dy ushtarë serb. Pastaj çeta u rikthye në fshatin Radomir të Lumës dhe menjëherë qe vënë nën komandën e Mehmed Derallës. Ndërkaq, trupat serbe në ndjekje të Çetës së Gostivarit depërtuan drejtë Lumës, përkatësisht drejt “Urës së Vezirit “, në Kukës, ku çeta ia doli të ndalon marshin e trupave serbe. Nga këtu Çeta marshoi në drejtim të Shkodrës, ku në luftë me malazezët qe rrethuar dhe u detyrua të dorëzohet. Gjithashtu, edhe Mehmed Deralla me të birin Halimin si dhe Isa Boletini, iu dorëzuan malazezëve dhe pas një kohë qëndrimi në Shkodër u dërguan në Cetinë.51)
Por, kur filloji pushtimi serb në Shtetin shqiptar, dhe kur më 1 qershor të vitit 1915 serbët pushtuan Pogradecin dhe po përgatiteshin të pushtonin Elbasanin,52) Italia rreptë e kundërshtoi invadimi serb në Shtetin shqiptar.53) Për ballë rrezikut të angazhimit ushtarak italian në Shqipëri, me kërkesën e Britanisë (më 16 qershor 1915),54) Rusisë dhe të Francës.,55) Serbia qe e detyruar të ndërpres invadimin ushtarak të Shqipërisë.56)
POLITICAL DEVELOPMENTS IN THE ALBANIA STATE AND ISA BOLETINI IN YEARS 1913-1915
S u m m a r y
Undefined border, setting the capital, the issue of determining the prince, stakeholders rivalry, such as active interference of external factors, challenge the consolidation of sovereignty and international subjectivity of the Albanian State. So, in years 1912-1915 in Albania resembles a series of political developments, as well as armed clashes between rival parties within the country and also against foreign military intervention.
Referring consulting resources and literature, we estimate that during those political developments Isa Buletini was reunited with forces in defense of the independence of Albania. In April 1913, Isa Buletini accompanied Ismail Kemal in his diplomatic tour in Rome, Vienna, Paris and London, as well as he stood by his and the Government of Vlora as long as this government existed.
Isa rejected political fragmentation of Albania in London with all the tools and was one of the most prominent personality of Albanian irredentes. By the end of June 1913 Isa was engaged in the movement for organization of the liberation war in the part of Albania under Serbian and Montenegrin occupation. For this purpose, in early July 1913 was created a Committee / Central Special Council, based in Vlora, where he adhered. Consequently, during September-October 1913 uprising was carried out against the Serbs, which resulted to temporary release of the five circles , in which Isa Boletini played a special role.
In March 1914, when in Albania reached Prince Wied, Boletini was lined up on the side of the prince and was admitted in audience. But, after the departure of Wied from Albania, in September 1914, such as remaining of the Albanian state without any central power, have intensified actions of Serbia for the implementation of territorial claims, Isa Boletini with friends fled from Durres towards the northern border, where continued action of the Albanian fighting units against the Serb occupiers even during 1915.
FUSNOTA/REFERENCA
.) Андреј Митровић, Албанци у политици Аустро-Угарске према Србији 1914-1918, Срби и Албанци у XX веку, Београд, 1991, f. 82, 85-88.
2.) ЦДА, София, ф. 176К, оп. 2, а е. 1376, л. 6, 11, 22, 41-43; а. е. 1378. л. 88, 141, 146, Raport Nr. 17 i konsullit të përgjithshëm bullgar Pavllov kryeministrit bullgar Vasil Radosllavov etj., nga Vlora, më 12 nëntor 1913.
3.) Ismail Qemal Vlora, Kujtime, Tiranë, 1997, f. 360.
4.) [FO 195/2453], Nr. 42, (Konfidenciale), Zëvendës-konsulli Greig, drejtuar Ambasadorit britanik Sir G. Lowther, Manastir, 5 korrik 1913, në: Luftërat ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia në vitet e fundit të Perandorisë Osmane, përgatitur për botim nga Robert Elsie dhe Bejtullah Destani, Përktheu nga anglishtja: Majlinda Nishku, Ilir Nishku, 2013, fq.203-204.
5. Државен Архив на Република Македонија (më tej: ДАРМ), Скопје, Микрофилм бр. (më tej: M) 30/465, Kraljevsko-Srpsko, Poverlivo, Br. 758. 8 oktobra 1913 god. Debar, Gospodinu Ispektoru Policije Gospodinu Gospodinu Dušanu Alimpiću, Bitolj, Načalnik Okruga, Nenshkrimi, (N. Ćirković-H.P.)
6 . [FO 294/51], Nr. 41, (Konfidenciale), Kopje për Konsullin e Përgjithshëm britanik, Selanik, Zëvendës-konsulli Greig drejtuar Sir G. Lowther, Kostandinopojë, 28 qershor 1913, në: Luftrat ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia…fq. 188.
7 . ДАРМ, Скопје, 30/M-465, Kraljevsko-Srpsko, Poverljivo, Br. 758. 8 oktobra 1913 god. Debar, Gospodinu Ispektoru Policije Gospodinu Dušanu Alimpiću, Bitolj, Načalnik Okruga, Nenshkrimi, (N. Ćirković-H.P.)
8. [FO 371/1827], Nr. 36 , (Konfidenciale), Zëvendës-konsulli Greig drejtuar Sir G. Lowther.—(Marrë nga Foreign Office më 24 qershor), Manastir, 14 qershor1913, në: Luftrat ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia…fq. 178.
9 .ДАРМ), Скопје, 30/M-465, Kraljevsko-Srpsko, Poverljivo, Br. 758. 8 oktobra 1913 god. Debar, Gospodinu Ispektoru Policije Gospodinu Gospodinu Dušanu Alimpiću, Bitolj, Načalnik Okruga, Nenshkrimi, (N. Ćirković-H.P.)
10 .) Prof dr. Hakif Bajram, Si e okupoi Serbia Kosovën më 1912, 1, Prishtinë, 2003, fq. 141.
11.) ЦДА, София, ф. 176К, оп. 2, а е. 1376, л. 6, 11, 22, 41-43; а. е. 1378. л. 88, 141, 146, Raport Nr. 17 i konsullit të përgjithshëm bullgar Pavllov kryeministrit bullgar Vasil Radosllavov etj., nga Vlora, më 12 nëntor 1913.
12.) AIH, Tiranë, A-IV-335, Nr. inv. 1930, Materiale Arkivale II, 11.734, 13 Vjesht e parë 1329/1913
13 .) AIH, Tiranë, Vj. 23.18.1870, Dok. Nr. 116, Vlorë, 24. shtator 1913, konsulli austro-hungarez, Leibanec-Vlorë
14 .) Душан Батаковиљ, Косово и Метохија у србско-арбанашким односима, Друго допуњено издање, Београд, 2006, f. 205 dhe 300.
15.) Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj (28 nëntor 1912-22 janar 1914), Tiranë, 1963, dok. nr. 266, 275, 277, 280, 281, 282, 285, 286 dhe 296; AIH, Tiranë, A-IV-335, Nr. inv. 1930, Materiale Arkivale II, 11.759, Telrgram nga Qukësi Nr. 390, 15 Vjesht e parë 1329/1913, Isufi, nëpunës (kryetar) i Qeverisë provizore civile të Ohrit, Prefekturës Elbasan; A-IV-336, Nr. inv. 1931, Materiale Arkivale, 11.961, 13 Vjesht e dyt 1329/1913, Prefekti i Elbasanit Aqif; Zekeria Cana, Populli shqiptar në kapërcyell të shekullit XX, Prishtinë, 1990, fq. 175-176; Lajme të Brendme, “Përlindja e Shqipniës”, Nr. 18, Vlonë, 28/11 Vjesht` e I 1913; ; Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији од краја 1912. до краја 1915 године, Врање, 1988, fq. 62.
16.) Dr. Bogumil Hrabak, Elaborat srpskog Ministarstva inostrani dela o pripremama srpse okupacije severne Albanije 1915 godine, Vjetar, I II, Prishtine, 1970, f. 11.
17 .) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српско’арбанашким односима…, f. 205
18.) “Radniçke novine”, , Beograd, 13/26.o9.1913.
19.) AIH, Tiranë, Vj. 23.18.1866, Dok. Nr. 608, Belgrad, më 24. shtator 1913, Telegram shifër, nga von Stork, diplomat austruhungarez.
20.) AIH, Tiranë, Vj. 23.18.1855, Dok. Nr. 615, Belgrad, më 25. shtator 1913, Telegram shifër.
21 .) ЦДА, София, ф. 176К, оп. 2, а е. 1376, л. 6, 11, 22, 41-43; а. е. 1378. л. 88, 141, 146, Raport Nr. 17 i konsullit të përgjithshëm bullgar Pavllov kryeministrit bullgar Vasil Radosllavov etj., nga Vlora, më 12 nëntor 1913; САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књига VII, Свеска 2, 1/14 мај-22.јули/4. август 1914, Приредили Владимир Дедијер и Живота АниЋ, Београд, 1980, dok. nr. 364 fq.497.
22 .) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српсско-арбанашким односима, Друго допуњено издање, Београд, 2006, f. 205.
23 .) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српсско-арбанашким односима…, f. 205,
24 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књига VII, Свеска 1, 1/14 јануар-30.април/13. мај 1914, Приредили Владимир Дедијер и Живота АниЋ, Београд, 1980, dok. nr. 466, fq. 608.
25 .) Shukri Rahimi, Një elaborat i konsullit serb në Kor
26 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска I, dok. nr. 596, f. 761: Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска 2, dok. nr. 38, f. 162, nr. 37, f. 169-170. nr. 152, f. 287, nr. 248, f. 381.
27 .) Ismail Qemal Vlora, Kujtime, Tiranë, 1997, f. 371.
28 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска I, dok. nr. 24, f. 140. nr. 64, f. 189-191 dhe nr. 271, f. 407-408; САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска 2, 1/14 мај- 22 јули/ 4 август 1914, Приредил Владимир Дедијер, Живота Антић, Београд, 1980, dok. nr. 75, f. 206.
29 .) Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска 2, dok. nr. 48, f. 178-179; Државен Архив на Република Македонија (më tej: ДАРМ), Скопје, Фонд бр. (më tej: Ф) 18- Краљевско српско посланство-Лондон (1879-1918), Кутија (më tej: К.) 6, арх. един. 4, лист 5 (në vazhdim sipas këtij shembulli: ДАРМ, Скопје, 18.6.4/5), Шифрирана телеграма Бр. 4527, 21.о8./3.o9.1914, Ministria e PJ, Legatës në Londër; САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска 2, dok. nr. 48, f. 178-179; nr. 391, f. 526-536, nr. 392, f. 536, nr. 398, f. 541-542, nr. 443, f. 580-581, nr. 453, f. 587-588 dhe nr. 481, f. 617-620; Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српсско-арбанашким односима…, f. 207. (Administrata shtetërore serbe njësimin e kohës e bënte sipas kalendarit të vjetër gregorian, i cili dallonte nga ky i sotmi për 13 ditë).
30 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије…, Књ. VII, свеска I, dok. nr. 24, f. 140.
31 .) ДАРМ, Скопје, 18.6.4/5, Шифрирана телеграма Бр. 28, Београд, 12/25.1.1914, Ministria e Punëve të Jashtëme (MPJ), Legatës serbe në Londër; САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска I…, dok. nr. 24, f. 140, nr. 64, f. 189-191. nr. 77, f. 201, nr. 98, f. 228-229.
32.) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска I…, dok. nr. 18, f. 137, nr. 108, f. 230-231, nr. 141, f. 271; САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска 2…, dok. nr. 13, f. 138-142.
33 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска I…, dok. nr. 66, f. 193-194, nr. 116, f. 245, nr. 453, f. 596.
34 .) САНУ, Документи о спољној политици Краљевине Србије, Књ. VII, свеска I…, dok. nr. 71, f. 201-202.
35 .) ДАРМ, Скопје, 18.6.13/18-19, Пов. N= 1810, Београд, 17/30.о5.1914, Letër e Nikolla Pashiqit për Boshkoviqin, legati serb në Londër.
36 .) [FO 294/53], Nr. 173, Z. Crackanthorpe drejtuar Sir Edward Grey.—(Marrë më 16 shkurt), Beograd, 11 shkurt 1914 dhe 173.1, Shtojcë në nr. 173, Zëvendës-konsulli Greig drejtuar Z. Crackanthorpe (Konfidenciale), Manastir, 29 janar 1914; në: Luftrat ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia…fq. 313-315 Luftërat ballkanike; .ДАРМ), Скопје, 30/M-465, Kraljevsko-Srpsko, Poverljivo, Br. 758. 8 oktobra 1913 god. Debar, Gospodinu Ispektoru Policije Gospodinu Gospodinu Dušanu Alimpiću, Bitolj, Načalnik Okruga, Nenshkrimi, (N. Ćirković-H.P.)
37.) Драгослав Димитријевић Бели, Албанци у Србији и Југославији од 1912. до 1941. Године, Београд, 5. септембар 2014. Године, fq.20.; Срђан СЛОВИЋ, Косово и Метохија од 1900. године до почетка Првог светскограта, Баштина, Приштина – Лепосавић, св.28, 2010, fq. 289.
38 .) ДАРМ, Скопје, 18.6.38/55, Телеграма Пов. Бр. 171, 27.о8./…1914, Telegram i Legatës serbe, në Londër, MPJ, në Nish; Po aty,18.6.21/32-33, Шифрирана телеграма N=. 355, Атина, 11/24.о8.1914, Ballugxhiq, MPJ; Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српскo-арбанашким односима…., f. 213.
39 .) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у српско-арбанашким односима, f. 205
40 .) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија у србско-арбанашким односима…, f. 206-207
41 .) Dr. Tahir Abdyli, Hasan Prishtina, 1908-1933, Prishtinë, 1990, f. 189.
42 .) Hasan Prishtina, Dokumente, 1983, dok. Nr. 53, f. 94-96; Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији …, fq. 127.
43 .) Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…, fq. 127.
44 .) Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…,fq. 149-150.
45 .) Dr. Tahir Abdyli, Hasan Prishtina…, f. 189-190.
46 .) ДАРМ, Скопје, Фонд бр. 17-Министерство за надворешни работи-Београд: (Јован Јовановиќ-Пижон), Кут. 2, арх. един. 38, стр. 80 (në vazhdim sipas këtij shembulli: ДАРМ, Скопје, 17.2.38/80), Телеграм N= 60, Пов. Бр. 887, из Лондона-Ниш, 25.о1/.1915, Nga Ballugxhiq, ministri serb në Londër, Ministrisë së Punëve të Jashtme në Nish, Mbi qëndrimin e qeverisë angleze.
47 .) ДАРМ, Скопје, 1034.9.88/553-554, Nr. 26128, Raport i vice konsullit britanik në Manastir, Manastir, 16.02.1915 (i pranuar më 6.o3.1915).
48 .) ДАРМ, Британски конзули во Македонија 1797-1915, Документи, Редакција М-р Драги Ѓорѓиев, Скопје, 2002, dok. nr. 230, f. 442.
49 .) ДАРМ, Скопје, 18.6.184/248, Пов.Бр. 476, Лондон, 25.о4/…1915, Letër e Legatës (Boshkoviqit), nga Londra, MPJ, në Nish.
50 .) ДАРМ, Скопје, 17.2.203/421-423, Телеграма N= 595, Лондон, 30/.о5.1915, Nga Boshkoviq, Londër, personalisht për Pashiqin, kryeministër i Serbisë, përkatësisht përgjigje për telegramin e tij nr. 1436.
51 .) ДАРМ, Скопје, Фонд: Диломатски Архив Белград, Микрофилм (më tej: M) бр. 472, Пов. N= 934, 31. Августа 1915 године, Ниш, Ministria e Punëve të Brendshme, Ministrisë së Punëve të Jashtme; . Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…, fq. 173 dhe 178.
52 .) Британски конзули во Македонија 1797-1915…, dok. nr. 230, f. 442.
53.) ДАРМ, Скопје, 18.6.14/21, Шифрирана телеграма N=. 123, из Београда, 24 maj/…1915, Pashiqi, Legatës serbe në Londër.
54.) ДАРМ, Скопје, 17.3.20/35-36, Телеграма N= 612, Лондон, 4/17.о6.1915, Nga Boshkoviq, Londër, personalisht për Pashiqin, kryeministër i Serbisë, përkatësisht përgjigje për telegramin e tij nr. 1477.
55.) Душан Т. Батаковић, Косово и Метохија…., f. 214.
56 .) ДАРМ, Скопје, 17.3.18/30-31, Телеграма N= 306, Пов. Бр. 6273, Софија, 5/18.о6.1915, Nga Çollak Antiq, MPJ, në Nish, mbi komentet në gazetën “Bëllgaria”-pushtimi i Shqipërisë.