Histori – Page 464 – Dielli

DEDË GJON LULI, FIGURË E SHQUAR KOMBËTARE DHE FLIJIMI I FAMILJES LULI PËR KOMB E ATDHE

December 22, 2015 by dgreca

NGA FRAN CAMAJ/*
Për të shkruar për jetën dhe veprën e një heroi e atdhetari të madh, siç është trimi i Malësisë e luftëtari i gjithë shqiptarisë, heroi ynë Dedë Gjo’ Luli, është detyrë e vështirë ngase gjithmonë rrezikon të mos thuash diçka të re. Them kështu sepse me këtë temë janë marrë shumë historianë, letrarë, skulptorë, piktorë, muzikantë e krijues të tjerë nga fusha të ndryshme. Nga ana tjetër është obligim i yni, ngase sado që është shkruar e thënë për të dhe meritat e tij njerëzore, kombëtare e patriotike, megjithatë ende ka çka të thuhet.
Dede Gjo’ Luli ka lindur ne Bardhaj te Hotit, në vitin 1840. Ishte i vetmi djalë e Gjonit dhe i Lulë Keqes nga Shkreli. Deda kaloi fëmijëri të vështirë, sepse babai i vdiq kur ai nuk i kishte mbushur as dy vjet, kurse e ëma u martua pas një kohe të shkurtër për të dytën herë, në fshatin Spi, po ashtu në Traboin. Sipas zakonit që mbretëronte atëherë në Malësi, në rast të martesës së nënës, fëmijët vazhdonin të jetonin në shtëpi të babait. Në rastin konkret për Dedën u kujdes axha i tij Gjelosh Luli e posaçërisht e shoqja DilëHasanja nga Kastrati, grua burrëreshë e me nam në atë kohë. Qysh herët u dallua ndër të gjithë shokët me zgjuarsi, pjekuri, aftësi dhe guxim, veti këto të cilat do t’ i tregojë në praktikë gjatë tërë jetës së tij të gjatë 75 vjeçare. Mbase ishte djalë i vetëm dhe pa baba e me nënë të martuar, Deda u martua tepër i ri me Prenë Gjeloshen, të bijën e Gjelosh Marashit nga Gruda, përndryshe një familje ndër më të përmendurat e këtij fisi. Me të pati dy vajza Naren e Mrinë (të dyja u martuan në Triesh) dhe dy djem- Kolën e Gjergjin, të cilët, ashtu si pothuajse e tërë familja Luli, u sakrifikuan në lule të rinisë për atdhe. Deda në moshë të re mori armën, të cilën askurrë nuk do ta heq nga krahu deri në ditën e vdekjes. Në moshën 22 vjeçare, konkretisht në vitin 1862, kur OsoKuka me shokët luftonin me guxim të madh në kullën e Vraninës, të rrethuar nga Ushtria malazeze, Dedë Gjo Luli, me disa trima të tjerë malësorë, i shkoi atij në ndihmë.
Rikthesë të madhe në angazhimin e mëtejmë të Dedë Gjo’ Lulit bëri pjesëmarrja e tij në Lidhjen e Prizrenit. “Si plak i dytë në Hot dhe i parë në Traboin, Dedë Gjon Lulit i takonte me përfaqësueTraboinin në Kuvendin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit” Me të kthyer nga ky takim i rëndësishëm të prijësve shqiptarë nga të gjitha viset shqiptare, ai me shokët e vet iu përvesh punës për të organizuar malësorët në luftë kundër armikut shekullor. “Dedë Gjo’ Luli, tashmë i formuar politikisht dhe me eksperiencën e fituar në vitet 1878-1881, iu bashkua Lidhjes Shqiptare të Pejës. Ai qe një nga udhëheqësit dhe veprimtarët më të shquar të saj në ato vise dhe të lëvizjes shqiptare në tërësi.” Natyrisht se nga takimet e tilla u njoh me trimat dhe patriotët më të njohur shqiptarë të asaj kohe, të cilët shihnin rrezikun e copëtimit të trojeve shqiptare pas Kongresit të Berlinit. Dedë Gjo’ Luli ishte ndër luftëtarët më të dalluar kundër pushtimit osman të Shqipërisë, por edhe kundër shteteve fqinje që shikonin momentin e volitshëm për të kapur ndonjë pëllëmbë më shumë nga kjo tokë. “Vala e protestave u përhap si flaka në të gjitha trojet shqiptare. Përfaqësuesit e popullit iu drejtuan ditë e natë Kongresit të Berlinit dhe Fuqive të Mëdha. Të gjitha këto protesta, memorandume e vendime i kishte nënshkruar edhe Dedë Gjo’ Luli i Hotit.” Historiani i mirënjohur shkodran Romeo Gurakuqi është marrë me angazhimin e hershëm të Dedë Gjon Lulit në mbrojtjen e tokave shqiptare. Ai sjell dy dokumente, të panjohura deri tani, të cilat flasin për angazhimin patriotik dhe luftarak të tij disa vite pas Kongresit të Berlinit, konkretisht në vitin 1883. Në atë kohë Valiu i Shkodrës bënte përpjekje të mëdha që ta shtrinte sundimin e vet edhe në Malësi, gjegjësisht të fuste aplikimin e vendimeve të Komisionit të Xhibalit, kurse nga ana tjetër Turqia filloi bisedimet me Malin e Zi për caktimin definitiv të kufijve mes dy vendeve, ngase prijësit dhe patriotët shqiptarë nuk pajtoheshin që tokat e tyre t’ u falen të tjerëve. “Prijësit malësorë, pa ngurrim, i thanë Bedri Pashës (komisionarit) dhe Valiut të Shkodrës se, meqenëse toka e prekur prej kësaj vije kufitare u përkiste fiseve të tyre dhe askujt tjetër, ata nuk do të lejonin transferimin e saj në duar të tjera. Ata gjithashtu i vunë në dijeni këto autoritete se do të ktheheshin menjëherë në shtëpitë e tyre për t’ u bërë gati për rezistencë nga çfarëdo lloj krahu që mund të vinte sulmi.” Si gjithherë, turqit u përgjigjën me sulme brutale. Disa taborre të ushtrisë, në krye me gjeneralin famëkeq Hafiz Pashën, ia mësynë Malësisë. U bënë masakra të mëdha ndaj popullatës së pambrojtur të kësaj krahine, edhe pse burrat e këtij vendi bënë rezistencë të madhe. Sipas historianit Gurakuqi, “ Pikërisht gjatë kësaj kohe krerët malësorë i drejtuan dy memorandume përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkodër…” Memorandumi i parë mban datën 9 qershor, kurse i dyti 26 qershor 1883. Të dy këto memorandume i nënshkroi edhe Dedë Gjon Luli, i cili pas shtypjes së kryengritjes, u arratis në mal me shumë prijës të tjerë malësorë. Angazhimi i mëtejmë luftarak e patriotik i Dedë Gjon Lulit është i madh, pa asnjë rënie deri në ditën e vdekjes. Pothuajse nuk mund të flitet për ndonjë ngjarje të rëndësishme në Malësi e të mos përmendet emri i tij. Bashkëpunonte ngushtë me udhëheqësit hotianë e malësorë (Çun Mulen, Marash Ucin, TringëSmajlen, Dedë Nikën, Gjon Ujkën, PjetërZefin, LucëMark Gjeloshin, Mirash Palin, Mirash Lucën, TomëNikën, Mehmet Shpendin), por edhe me “Luigj Gurakuqin, HilMosin, RistoSiliqin, NikollëIvanajnMarkKakarriqin nga Shkodra, SaliHidën nga Elbasani, Fadil Toptanin nga Tirana e deri te IsmailQemalin nga Vlora e të tjerë” , me kosovarët Hasan Prishtinën, Isa Boletinin, me mirditorin Prend Doçin dhe me shumë figura të tjera të shquara të pendës dhe të pushkës nga e gjithë Shqipëria dhe trojet shqiptare jashtë kufijve zyrtarë. Angazhimi më i madh patriotik e luftarak, aftësitë organizative dhe guximi i madh te trimi Dedë Gjon Luli do të vijnë në shprehje gjatë Kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës të vitit 1911. Do të shohim më vonë se sa në këtë kohë do të vijë në shprehje edhe vigjilenca e tij para shumë dredhive dhe kurtheve që i përgatiteshin atij, malësorëve dhe popullit shqiptar në Stamboll dhe Cetinë, por edhe në vendet tjera fqinje dhe në qendra të ndryshme botëror. Viti 1910 atë e gjen në Mal të Zi, ku kishin ikur shumë patriotë shqiptarë, por edhe një numër i madh i refugjatëve malësorë. Mbreti i Malit të Zi NikollaPetroviq ishte shumë dinak dhe me mjete e metoda të llojllojshme u mundua ta kthejë Dedën për vete, siç kishte kthyer shumë të tjerë. Ai madje mundohej ta bind atë dhe udhëheqësit tjerë të kryengritjes që të luftojnë nën flamurin e Malit të Zi. Dedë Gjon Luli e kuptoi menjëherë qëllimin djallëzor të mbretit të Malit të Zi dhe i kthen përgjigje negative:“Takena mësy si kufitar që të kemi, e tuemendu se luftojmë kundër njianmiku të përbashkët. Pasi puna qëndruaka ndryshe, duhet ta dish se shqiptarët kanë luftue e derdh gjak, jo të përfitojë Mali i Zi në kurriz të tyne e të përfitojë toka shqiptare…” Ka mbetur e njohur në popull edhe përgjigja tjetër e Dedës kralNikollës “Për mik të pranoj, por për vëlla e zot shtëpie askurrë për jetë”. Më në fund këtë e pranon edhe historiografia bashkëkohore malazeze. “KralNikolla u ka propozuar atëherë shqiptarëve që të luftojnë nën flamurin e Malit të Zi, por ata e kanë refuzuar këtë ofertë. Esenca e politikës malazeze ndaj lëvizjes në Shqipëri ka qenë bashkimi i pjesës veriore të Shqipërisë Malit të Zi”. Në mënyrë të ngjashme shkruan edhe Atë DonatKurti në gazetën “Hylli i dritës”, në vitin 1937/11 fq.521-523 “Do pasë parasysh se Mali i Zi, u kishte çilë rrugë malcorve, jo pse donte të mëkambejnjiShqipni e lirë, por pse donte me e mbajtëzjarmin ndezë kundra Turkis e me gjuejtë peshk në ujë turbullt. Malcorët gjatë ksajë kryengritjeje luftuen për nji ideal, luftuen vetëm për pamvarsin e Shqypnis.” Edhe këngëtari popullor i kushton një këngë kësaj problematike, duke e konsideruar mbretin e Malit të Zi njeri dinak, që mundohet të fusë përçarje në mes të shqiptarëve të feve të ndryshme, kurse Dedë Gjon Lulin njeri vigjilent, që nuk tradhtohet lehtë nga intrigat e tij.
KralNikolla kopil kopilit
i dha armë tetanëkshtënimit
tanë kshtënimit armë i ka dhanë
mei vra turqit ku mej zanë.

Këngëtari popullor e kupton qëllimin e mbretit Nikolla se ai nuk mendonte për turqit, por për shqiptarët e fesë islame, andaj i vë në gojë udhëheqësit të vet Dedë Gjon Lulit këtë përgjigje mbretit të Malit të Zi:

Dedë Gjon Luli burr dai
i thotkralit ën Ceti
i vras turqit e Azisë
por jo vllaznit e Malsis.

Vetëm këto vargje flasin mjaft për vigjilencën e Dedë Gjon Lulit, por edhe të popullit të cilit i printe dhe i cili i thuri këto vargje kaq domethënëse. Dedë Gjon Lulin u mundua ta kthejë për vete edhe Porta e lartë, por ai nuk gënjehej lehtë. Përfaqësuesi i Bedri Pashës e luti me para, duke menduar se ai do t’ i marrë dhe do të veprojë për interesa të Perandorisë, ngase ishte në gjendje të keqe materiale, por Deda ia ktheu: “ Hami dreq lirat e tua. Shqipninë as nuk e shes, as nuk e fali.”
Emri i Dedë Gjon Lulit është i lidhur ngushtë me Kryengritjen e Malësisë të vitit 1911. Në të vërtetë nuk mund të flasësh për këtë ngjarje kaq të rëndësishme në historinë shumëshekullore të popullit tonë e të mos përmendësh rolin vendimtar të tij si komandant, ushtar e strateg e mbi të gjitha si largpamës e atdhedashës. Ngritja e flamurit në Bratilë, afër Deçiqit, paraqiste gëzimin më të madh të Dedë Gjon Lulit, ngase edhe më herët ishte angazhuar me tërë forcën e vet që aty të valëvisë vetëm flamuri shqiptar e asnjë tjetër. Kjo ishte fitore e madhe, jo vetëm e Malësisë, por e tërë shqiptarisë, ngase për herë të parë, pas një kohe shumë të gjatë, valoi flamuri kombëtar në një territor të çliruar, edhe pse vetëm për një kohë të shkurtër. Dedë Gjon Luli është bashkautor dhe nënshkrues i shumë memorandumeve, kërkesave, protestave dhe kuvendeve që u organizuan aso kohe në Malësi dhe në mbarë Shqipërinë, por edhe jashtë vendit. Është ndër nënshkruesit e memorandumit të Cetinës, që iu drejtua Fuqive të Mëdha më 30 mars 1911, autor i të cilit ishte Luigj Gurakuqi. “Sipas këtij memorandumi kërkohej që të manifestohej kombëtarizimi shqiptar si në fushën territoriale, si në fushën e arsimit, si në fushën e administratës, po ashtu edhe në atë ushtarake…” Dedë Gjon Luli mori pjesë edhe në Kuvendin e njohur të Greçës në qershor të vitit 1911 dhe u angazhua mjaft që në memorandumin, që u miratua njëzëri, të futen kërkesat me karakter gjithëkombëtar e jo vetëm lokal. Pasi u njoftua me përmbajtjen e Memorandumit të Greçës, Sulltani dërgoi përfaqësuesin e vet që të bisedojë në Podgoricë me krerët e kryengritjes, në mesin e të cilëve ishte edhe Dedë Gjon Luli. “Pyeti këta zotërinj nëse atë që përmendin i duan për vete apo për gjithë Shqipërinë?”- e kishte porositur Sulltani të dërguarin e vet. Në këtë pyetje Deda ishte përgjigjur : “Ato pikat që janë në Librin e Kuq i dona ma parë për vedi, mandej për Shqipni mbarë.” Për këtë shkruan edhe historiani Gazmend Shpuza: “Ky program për meritë, në radhë të parë të udhëheqësit kryesor të saj, Dedë Gjon Luli, u bë flamur i një kryengritjeje që i detyroi autoritetet civile dhe ushtarake osmane, jo vetëm të ulen në tryezën e bisedimeve me kryengritësit malësorë, por edhe të bëjnë lëshime jo të vogla, të cilat i hapën rrugën sendërtimit të autonomisë së Shqipërisë.”
Këto raste dhe shumë të tjera tregojnë qartë se Dedë Gjon Luli nuk luftonte vetëm për Hotin e Malësinë, por për gjithë shqiptarinë. Ai i dha çka kishte Shqipërisë dhe popullit shqiptar. I fali atdheut të dy djemtë: Gjergjin, i cili u vra më 20 shtator të vitit 1912 në vazhdim të kryengritjes dhe Kolën, të cilin e helmuan në Vlorë më 1918 kur ishte duke u kthyer nga Italia ku e kishin internuar. Me vrasjen e Kolës mbyllet përgjithmonë dera e familjes së ngushtë të Dedë Gjon Lulit, kurse nga familja e gjerë e Lul Doçit Dedvukajt, për ideale të larta kombëtare, u sakrifikuan edhe shumë burra e trima të tjerë. Nikë Gjelosh Luli, që pati nderin ta ngrejë Flamurin e Skënderbeut në Bratilë më 6 prill të vitit 1911, u vra një muaj më vonë, më 3 maj të vitit 1911, kurse i biri i tij, Luc Nishi në Suka të Moksetit në vitin 1920, në moshën 21 vjeçare, kur u hodh në grykë të topit të forcave serbe për të penguar depërtimin e tyre në Shqipëri. Gjok Luli, plagoset në luftën e Koplikut e pastaj internohet, kurse i biri i tij, i famshmi kapedan Gjelosh Luli, u vetsafrikua për ideale kombëtare në vitin 1947. Për atme e atdhe u sakrifikua edhe vet Dedë Gjon Luli në moshën 75 vjeçare. E vrau dora e zgjatur serbe në Mirëditë, më 24 shtator të vitit 1915. “Në vjeshtën e vitit 1915, në bjeshkët e Mirëditës ushtria shoveniste serbomadhe e vrau mizorisht atdhetarin e shquem, luftëtarin e flaktë për lirinë e Shqipërisë Dedë Gjo’ Lulin.” Lidhur me vrasjen e heroit tonë Dedë Gjon Lulit ka pasur edhe mendime tjera të ndryshme, por askush nuk e sjell në pyetje datën, vendin dhe dorën e zezë që ia shkurtoi jetën këtij patrioti e tribuni të popullit tonë. “Më 24 shtator të vitit 1915, pikërisht këtu e 90 vjet më parë, u vra Dedë Gjo’ Luli nga dora e kriminelit serb kapidanGjura, i cili ishte me një kompani ushtarësh serbë në vendin e quajtur Sheshaz. Luftëtarët e Dedë Gjo’ Lulit, që e shoqëruan deri në vdekje, për ta mbrojtur nderin e Mirëditës, edhe ata u vranë në mbrojtjen e heroit tonë kombëtar. Ata i therën me bajoneta dhe i hodhën në Shpellën e Akullit, në Malin e Shënjetit. Atdhetarët mirditas, që u sakrifikuan në mbrojtjen e Dedë Gjo’ Lulit, janë:
1. Mark llesh Doda
2. Ndue Kol Pjetri
3. Zef Ndue Gjoka
4. Preng Qup Deda
5. Bib Marlula
6. Llesh Doda
Pra, kjo është e vërteta historike e vrasjes së atdhetarit Dedë Gjo’ Luli. Çdo falsifikim që është bërë në të kaluarën nga pseudohistorianët, shërbëtorë të regjimit më të egër pansllavist të diktatorit Enver Hoxha, nuk do të ketë vlerë as peshë historike. Aq më pak kur tentohet të mbillet përçarje në mes Malësisë e Mirditës, këtyre dy krahinave heroike.” Tetë vjet më vonë, më 1923 eshtrat e tij u sollën në Shkodër, ku u bë rivarrimi me nderime të mëdha, si e meritojnë njerëzit e mëdhenj, që tërë jetën ia kushtojnë çështjes kombëtare e ai kësaj çështjeje i kushtoi edhe më shumë se jetën e vet. “Nga ana e saj Shkodra e nderoi vetëmohimin e familjes Gjo’ Luli. Në maj të vitit 1923, me përpjekjet që banë e bija Nareja dhe e reja Nora, (bashkëshortja e Kolës), u bartën prej Oroshit eshtrat e Dedës dhe prej Vlore ata të Kolës dhe u sollën në Shkodër.” Atëherë në Shkodër edhe u formua Komiteti “Dedë Gjo’ Luli”, i cili duhej të ndërtonte përmendoren e prijësit të Malësisë e luftëtarit të Shqiptarisë. “Luigj Gurakuqi, i zgjedhur bashkë me AvniRustemin e RistoSiliqin anëtarë nderi të komitetit, shkruante: “…due të shtoj dy fjalë edhe mbi dy inisiativa të tjera që janë marrë; me i ngritun një monument edhe kreshnikut tonë me famë botërore Skënderbeut e malcorit të madh Dedë Gjo’ Luli…” Patrioti tjetër i shquar, AvniRustemi, do të shkruante që nga Roma: “Gëzohem që u muarinisiativa për t’ i ngrehur një monument Burrit pa frikë e pa njollë të malësive tona, që kështu të jehojë emri i të ndjerit në brezat e ardhshëm. Ju faleminderit që më keni emëruar si pjesëtar nderi.” Për heroin tonë Dedë Gjon Lulin kanë folur e shkruar shumë mendimtarë e patriotë të kohës së tij dhe më vonë. Për plakun e Vlorës, IsmailQemajlin, “Dedë Gjo’ Luli asht pushkë e ngrehun për Shqipninë”, për Atë MarinSirdanin “ Dedë Gjo’ Luli asht kreshnik i Malëcisë”, për AvniRrustemin “ …asht burrë i pa frikë e i pa njollë i maleve tona”, kurse për historianin e njohur kroat, MillanShufllajn familja Luli ka qenë “…derë e parë nëpër shekuj”. Fishta i madh heroit tonë i ka kushtuar këngën e 28 të “Lahutës së Malëcis’” prej 770 vargjesh. Për të Dedë Gjo’ Luli është “Shpatë e gjallë e burrë si motit”. “Mos vallë në jetën e tij pasqyrohet tragjizmi i Shqipërisë në të kaluarën?”- pyet gjuhëtari i madh shqiptar Eqrem Çabej. Edhe studiuesit dhe historianët bashkëkohorë, në çfarëdo rasti, flasin me nderim dhe fjalë të zgjedhura për trimin Dedë Gjon Luli. “ Deda ishte jo vetëm një organizator i shquar, udhëheqës me përvojë dhe ushtarak i zoti, por njëkohësisht edhe një personalitet i pjekur politikisht, falë kjo pjesëmarrjes në tubime të ndryshme politike dhe kontakteve me rilindësit ideologë.” “Dedë Gjon Luli bën pjesë në atë plejadë udhëheqësish popullorë, si Bajram Curri, Isa Boletini, IdrizSeferi, Alush Taka, MuharremRushiti e të tjerë, të cilët dhanë një ndihmesë të pallogaritshme për shkrirjen e programit të rilindje Kombëtare me luftën e armatosur të masave dhjetëra mijëshe të kryengritësve.” “Dedë Gjo’ Lulin e njohu dhe respektoi mjedisi si askënd tjetër në kohën e tij. Ishte burrë në zë, fjala e tij kishte peshë shumë të madhe në tërë Malësinë. Ishte ndër figurat më të mëdha që pati Malësia në kohën e tij…” “Heroi i Popullit Dedë Gjo’ Luli pati dy jetë: atë fizike (1840-1915) dhe atë artistike. Kjo e dyta, nëpërmjet “Lahutës së Malcis”, vazhdon gjer në ditët tona.” “Historia shkruhet me emra. Kryengritjen e 1911-ës e bënë malësorët që kishin prijës. Atë e udhëhoqi Dedë Gjo’ Luli me trimat malësorë të Hotit, Grudës, traboinas etj.” “DedëGjo Luli nuk qe vetëm burrë i fjalës e i gishtit. Atij ia priste mendja përtej tehut të taganit.” “Falë veprimtarisë së gjatë atdhetare mbi 50 vjeçare, në shërbim të përpjekjeve të popullit të tij për liri, pavarësi e bashkim kombëtar, trimi traboinas i Hotit, Dedë Gjo’ Luli rreshtohet padyshim midis figurave më të shquara të kombit.” Këto janë vetëm disa nga shumë mendime e vlerësime të shprehura kohëve të fundit të studiuesve shqiptarë për figurën e shquar të prijësit të Malësisë dhe luftëtarit të shqiptarisë, Dedë Gjon Lulit, emri i të cilit do të jetojë sa të jetojë Shqipëria dhe populli shqiptarë e ata do të jetojnë përgjithmonë.
BURIMET E AUTORIT
1. Historia e Shqipërisë, Vëllimi II, Tiranë 1965
2. Romeo Gurakuqi, “Kryengritja e MalësisësëMbishkodrës 1911”, PHOENIXSHKODRA, 2002
3. Pal Doçi, “DedëGjo’ Luli”, Tiranë, 2003
4. KristaqPrifti, “LidhjaShqiptare e Pejës”, Toena, Tiranë, 2002
5. GjergjNikprelaj, “Kryengritja e Malësisë e vitit 1911, Gjonlekaj Publishing CO, NjuJork, 2004
6. GazmendShpuza, “Nëpragtëpavarësisë, Eagel Press, NjuJork, 1999
7. DalipGreca, Gazetashqiptaro-amerikane “Illyria” New York Nr. 919, Mars 2000
8. “DedëGjon Luli-90 vjetori i vrasjes”- Konferencëshkencorepërkujtimore, ILLYRICUMI, Tuz, 2006
9. “Kryengritja e Malësisë 1911”, materialet e Simpoziumitshkencor, ILLYRICUM, Tuz, 2001
10. Grupautorësh, “IstorijskileksikonCrne Gore”, Redakcija “Vijesti”, Podgoricë, 2006, Rrëshen-Mirditë, 24-25 korrik 2006
* Kumtese e mabjtur ne Konferencen kushtuar 100 vjetorit te vrasjes se Dede Gjo Lulit, organizuar ne Royal Regency Hotel, Yonkers, NY nga Shoqata “Malesia e Madhe” ne New York

Kur dibranët luftonin kundër serbëve

December 21, 2015 by dgreca

NGA QERIM LITA/
Kryengritja e Shtatorit të vitit 1913 (e cila fillimisht shpërtheu në Dibër, që më pas të shtrihet në mbarë brezin kufitar Ohër-Strugë-Dibër-Gostivar-Prizren), në kohë të fundit ka zgjuar një interesim më të madh tek studiuesit shqiptar e më gjerë, të cilët përmes disa Konferencave shkencore kombëtare e ndërkombëtare të organizuara në Dibër, Strugë e Ohër, kanë arrit të hedhin dritë mbi atë ngjarje me peshë historike. Mirëpo, sado që në ato konferenca, studiuesit përmes punimeve të tyre studimore, ofruan shumë fakte dhe të dëshmi të panjohura për opinionin shqiptar e më gjerë, megjithatë nuk mund të thuhet se u arrit zbardhja e tërësishme e asaj Kryengritje. Nisur nga kjo, e pash të arsyeshme që përmes gazetës shqiptare të Shkupit “KOHA”, të botoj një dokument shqiptar i pa botuar deri më sot, në të cilin ofrohen disa të dhëna të reja jo vetëm për Kryengritjen e Shtatorit të vitit 1913 por edhe për Kryengritjen anti-serbe të viteve 1920-22 në Krahinën e gjerë të Dibrës e të Lumës, që në historiografinë shqiptare njihet si Kryengritja e Drinit. Dokumenti është i shkruar me dorë, ku nuk figuron as data e hartimit dhe as autori, mirëpo shikuar sipas përmbajtjes i njëjti është hartuar gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, nga Ismail Strazimiri, i cili ka qenë pjesëmarrës aktiv në të dy kryengritjet. Dokumenti, gjendet në Arkivin Qendror Shqiptar, Fondi “Ministria e Tokave të Liruara – 1941-1944”, dosja 25. I njëjti botohet në formë origjinale.
. . .
“Si kuer se, do ta shifni në fotografi qytetin Historik Dibrën e Madhe e cila si në kohë të Skënder Beut ashtu dhe në kohën e fundit më 912(bëhet fjalë për vitin 1912 – Q.L.) si marshonin ushtriet Serbe mbi Shqipni ndeshen në luftime të rrepta ku ma pastaj lufta zuni vend në grykën e vogël ku vazhdojë 3 (tre) muej me radhë, natyrisht Dibranët u thyen se, ishte përpara nji ushtris qi then gardhat e frontevet të mbretnis Otomane e jo të qindronin ato n’at dimën me ka nji rup me municijon, por me gjithë të mehtat e ushqimit munocjonit e fuqis prap mujti me qendrue tre muej me radhë, e nuk i lanë kalorsit Serb m’u hedhë nëpër kualë e me zaptue tokën Shqiptare kot. Pra prap më (1)913 u fillue lufta në fushën e Alisë (qark i Dibrës Vogël) e mandej tue u ndie zani “a besa besë” bura e gjin u zgjanue revulucjoni nëpër tanë qarkun e Dibrës Vogël dhe në gjith t’asaj Dibrës Madhe ku me luftën e bamë më 48 orë pa pre ju arit qytetit Dibrës Madhe, ku paria dhe shumë burra të zgjedhun ishin marrun prej Serbëve nën vuajtje (zënë rob – Q.L.) në kohën kur lufta po zgjanoheshe, mbasi Serbët e panë se, luanët e Gjergjit të I-rë po i afroheshin qytetit, i muarën parinë dhe burrat trima të Dibrës për m’i gri në mitralioz tue gjumue topat dhe krismat e mitralizovet si dhe pushkët e Shqiptarvet u dha urdhën prej komandantit qi të ekzekutohet…. si qenë ata të rrethue dhe mitralozi filloj kundrejt tyne, u dha britma “a besa besë me dorë burra” u zgjidhën si luanat prej kufomavet dhe ju turrën ushtarve Serb kujt u muerrën pushkën e kujt revolen .. dhe filloj lufta dhe në qytet, tue mbet të grim nga patarja: Sheh Mumini, Sadulla Strazimiri, Ramiz Beu, Safet Beu… dhe shumë të tjerë, dhe të tjerët që murnë mjetet luftarake në dorë filluan luftën kundra Serbve, dhe britma e besës po tingëllonte në çdo shtëpi e lagje qi kështu zani i gjith popullsis që përbante prej 30,000 frymësh tue bërtitë burra me spata e me thika binuni Serbvet. Zani këmbonte si kambana e Katedralës Romës, mbas dy orë lufte u rethue tan qyteti prej luanash qi vishin prej s’jashtmi dhe të gjith topat, mitralozat e nji shumica 300 ushtarë Serb ngelën të robnuem, e mandej u muerr pjesa tjetër deri afër Resnjës (Manastir e deri nhymjet Tetovës). Dhe ushtarët e oficerët Serb qi u robnuan ndër të cilët shumica ishin të plagosun mbasi u banë kushtet ma të mira si spitalë u vendosën duke ju siguruar të gjitha mjetet si i meritojnë spitalet ndërkombëtare për shërimin e tyne.
E pra kundrejt barbarizmavet Serbe, Shqiptarët qi i akuzonte Serbi si të tillë ju afruan atyne shëndetsinë ma njerzore qi ata ndoshta nuk e kishin pamun në ata shtete moderne qi kishin luftue e ja Shqiptarët qi n’at kohë organizoheshin me anën e nji Komiteti. Bamirsinat qi panë të plagosunit dhe të robnuemit besojmë edhe sod nuk do t’i ken harue…, kur vetë ata e pohonin se, me të zanun rob kishin kujtue se Shqiptarët kan me i grië, por ma pastaj ju doli e kundërta sa habiten në bamirsin dhe besnikrin Shqiptar. Dhe më pastaj kur shpërthej lufta 14 dit me radhë, munycjonet munguhen, ushqimi mungonte mbasi luftat u larguen nga 100 km (gjatësia e frontit 100 km. -Q.L.). Dhe n’atë kohë nuk ekzistonte nji Qeveri Shqyptare ose nji organizatë qi të kujdesesh për të sigurue nji municjon dhe ushqimin, me gjith që, Serbët sollën nji ushtri prej 70.000 vetash mbas dy luftimevet të rrepta e mbas nji damit që mbetën të vramun, shumica e Shqiptarëvet të cillët kishin frontin prej Gostivarit e deri në Petrine të Manastirit pa pasun asnji top ose mitralioz si dhe mjaftë fishekë për pushkët e tyne u – thyen tue u tërhekë nëpër malet e Matit e të Lurës, masandej në Dibër kush u gjet Shqiptar mbeti i therrur dhe tanë ajo pasuni u grabit prej Serbvet, sa që dhe sod sexhadet e gjanat ma kalitativ gjinden nëpër shtëpijat e oficervet Serb qi u ndodhnë në garnizonet e athershme, dhe katundet e bukra e të begatshme si u dogjën krejtsisht fusha e Dibrës Madhe e asaj të Voglës si dhe katundet e fushës Kastriotit deri afër Lumës u banë hi dhe gërmadha. Popullsia e qarqeve të Dibrës gjetën streh e lëmosha vllaznore të Elbasanit e ma tepër tek Tiransit, ku edhe Dibra duhet t’jet mirënjoftës përpara edhe Tiransit. Pastaj mbas nji kohë të shkurtun u lirue kufini i 1913-tës ku popullsia ma e shumta u kthyhen nëpër gërmadhat e tyne duke mbulue ka nji kasolle sa me jetue e me shpëtue prej shiut e dëborës. Më (1)915 kur Esad Pasha dash të shtynte rebelët, dhe n’at kohë Serbët e lejum prej Esadit, ndodhën në luftë me Dibranët por mbasi çan këtu nji rrugë lufta nuk zgjati shumë. Kur më (1)918 Serbët e kthyem prej luftës madhe, t’armatosun e ma shovenë nuk dojshin kursesi me u tërheqë në kufinit e 913-tës, më 1919 Komiteti i Arrasit i dërgoj nji Memorandum Komandantit të ushtrivet Serbe në Peshkopi për lirimin e provincës Dibrës në bazë të kufinit (1)913-tës të njoftun prej Kësh. të Ambasadorvet, Komiteti kërkonte nji gjegje a lirimin ase luftë, Komandanti u tall dhe as gjegje nuk i dha. Komiteti mbasi priti të mbushet afati i caktuen në memorandum mandej filloj të realizojnë në të katër anët allo, allo, as nji telefon nuk gjegjesh mbasi ishin këput, asnjo fuqi me t’jetrën s’mereshte vesht, e kështu mbas planit të Komitetit ku ishin 600 ushtarë shkuenin 150 Shqiptarë e kështu në nji luftim 10 arësh fuqija e përbame prej 30.000 urtarësh Serb të forcuem nëpër këndet ma strategjike e me gjith at alamet topash e mitralozash mbasi shumica u vranë, pjesat tjera ranë rob në dorën e Shqiptarit, dhe luftat ma të rrepta njgjanë në katundet e Kr. Trojakut dhe në katundet Berzhdan, …., …. e Pollozhan sa memzi ka shpëtue Komandanti me disa autoritete civile tue lanë rrugën mbasi qe preme xhadeja e Dibrës Madhe kapërcehen prej malit Skërtacit për Gostivar. Dhe pjesa e robnueme bashkë me 10-12 oficera të mbëdhej u dërguen në Tiranë, mbasi shumica qe vra në luftë ku Drini n’at ditë mori ngjyrë të kuqe prej gjakut. Shqiptarët, si kurse, ja – u kishin njoftue dhe në Memorandumin që u përmend ma sipër s’kishin për qëllim me kapërcye kufinin e (1)913-tës me gjithë se n’ato ditë u çliruen Dibra Madhe, Gostivari dhe të t’jera qytete dhe tue ja u dorzue administrimin shqiptarvet atjeshëm dhe mandej mbasi e panë se, shqiptarët me të vërtetë respektonin traktatin ndërvendas – u qetsuhen duke u kthye prej Shkupit e Manastirit nëpër vendet e tyne. Por dhe kjo nuk u kërkohej ma se, 13-14 ditë kur qeverija Serbe e- cila ka zanun vendin e Austro-Hungaris vjetër solli 70.000 ushtarë nji ushtri me të gjitha mjetet qi i lypsin nji ushtris s’atillë dhe filloj lufta përsëri ku mbas tre ditë e tre netë Shqiptarët mbasi nuk patën ndihmë prej asnji vendi të Shqipnis (mbasi atherë nuk ekzistonte nji Qeveri kaq e fortë dhe me rregull si kjo e sotshmja) u shtrënguen m’u tërhekë po si n’at (1)913 -tës duke i dërgue gra e fmi e pleq në Tiranë, dhe pjesa e trimavet qi luftonin zunë malet e Bulqizës, Lurës e Martaneshit me mos e lejue ushtrinë Serbe me ja arrit Tiranës e cila kish lakmi të shtrihet deri në Durrës, kjo defanzivë vazhdoj duke luftue me Serbët deri me 11 Dhetuer të vitit (1)922, q’u prapsën Serbët prej fushavet të qarqevet Dibrës deri në kufinin e (1)913-tës. Luftat qi vazhduen mbrenda dy vjetvet qenë aq të rrepta sa fuqija e 70.000 vetvet nuk munte të shkatronte atë 10-12 mi vetësh të shqiptarvet të cilët ishin të bindur se, për atë se, m’byt në detin e Adriatikut s’kishin vend tjetër nga kjo ishte një ide e preme që a lirin e (1)913-tës ase vdekja e të gjithvet. Duhet t’a dinë plaçkitsit se, në këta dy vjet Shqiptarët si vullnetarë që ishin të zhveshur e të zbathur në borë e në shi a n’ata male të nalta si dema në dimnat e me bukë misri e dy kokra kryp u-bajshin ball artilerisë moderne të ushtrisë Serbe si mizëria e madhe e lanë m’u e duk prej artës Shqipnis kombin e tyne duke e lëshue përfund dëshirën e Serbve qi deshin m’u ulun deri në Durrës e në Shëngjin. Kjo qe nji shkurtim i vogël i ngjarjevet Kombëtare të popullsisë Dibrës, se ma vonë do të shtypet nji libër

Themelimi i Bibliotekes Kombetare nga Karl Gurakuqi

December 20, 2015 by dgreca

Nga R.Gurakuqi, nipi i Karl Gurakuqit/
Sot, nga Kryeministri i Republikes se Shqiperise u perkujtue 95 vjetori i themelimit te Bibliotekes Kombetare. Publiku priste qe me kete rast te njoftohej nje projekt mbi ndertimin e nje Biblioteke te vertete Kombetare. Sot në 95 vjetorin e themelimit, nga ana tjeter askush nuk u kujtua per themeluesin e Bibliotekes Kombetare, Profesor Karl Gurakuqin, njeriun aq të dashur të familjes sime, që e çoi një jetë të tërë në shërbim të arsimit kombëtar, gjuhësisë shqiptare, nxënësve shqiptar, në veri dhe në jug të Shqipërisë, dhe mes arbëreshëve të Siçilisë dhe Kalabrisë. Pavarësisht se Kryeministri dhe shpura e tij e antikulturës nuk u kujtua për axhen tonë, për t’i bërë një nderim, unë jam i bindur që shqiptarët e nderojnë vepren e Karl Gurakuqit per Shqiperinë dhe shqiptarët. Shkodranët, Tironsit, Vlonjatët, Arbëreshët e Siçilisë dhe Kalabrisë, bota shkencore do ta nderojë përjetë vepren e tij. Lavdi Vepres se Punetoreve te Ndershem te Kombit, Arsimit, Kultures dhe Shkences”. Ata s‘kane nevoje per nderimin e politikaneve te sodit. Ato i nderon populli thelle ne zemren e vet. Pac Drite gjithmone axha Karlo! Themelimi i Bibliotekes Kombetare dhe Muzeut Histori Kombetar. Nga Karl Gurakuqi Shkëputur nga ditari i tij. Qi mos të harrohen. Ditár.Themeloj Bibljotheken Kombtare-28 nanduer 1922 Mbasi asht kthye në Tiranë nga Salzburgu ku kishte qene per vizite, Karl Gurakuqi, „ Me 10 nânduer 1920, u vûna me shtrue relacjonin mbí misjonin t’em n’Austrí të pjekjes me prof. Patsch-in ashtu edhe rregulloren e bibljothekës (30 faqe të daktilografueme), e cila në vjetin 1922 (shif mâ tutje) vlefti si bazë për krijimin e Bibljothekës Kombtare. Sikurse u tha në f. 413 të këtij ditari, unë shkova n’Austrí në vjetin 1920 (korrik) për të studjue organizimin e bibljothakavet mbassi i kishim vû themelet bibljothekës së ministrís me librat e ish-komisis letrare të Shkodrës, qi unë i solla prej Shkodre në Tiranë. Rexhep Mitrovica, ministri i arsimit ishte njerí i kuptueshëm, puntuer i palodhëshëm; e kishte shum për zemër përparimin e vendit me anë veprash kulturore, me hapje shkollash, me botim librash dhe rivístash. Nën dikasterin e tij i u dha rrugë botimit t’organit të ministrís s’arsimit me titullin “Revista Pedagogjike”, numri i parë i së cilës doli me 1 shtatuer 1922, nën drejtimin e Salih Çekës, e mbas këtij, për nji kohë të shkurtë, nën atë të Nebil Çikës. Në vjetin 1925 e mora unë drejtimin, të cilin e mbajta për tre vjetë deri në fundin e vjetit 1927. Rexhep Mitrovica e shpërnguli ministrín e arsimit nga shtëpija e Selim Stërmasit, e pa-dêjë për nji ministrí, në shtëpin e Abdi Toptanit, në Rrugën “Pjetër Bogdani”, të cilën mâ vonë e bleu italjani Viansone, qi e shendrroi në hotel-restaurant “Hotel Continental”, e qi mâ vonë në vjetin 1943, u vendos komanda e ushtrís gjermane, ku e kishte zyrën komandanti i ushtrivet SS, gjeneral Fitztum. Shtëpija ishte e gjânë, me shum oda poshtë e nalt, me nji kopësht të madh përpara. Në pjesën përdhese ishte nji salon i madh nga ana e rrugës. Këtu patëm vendosë librat e bibljothekës s’arsimit, nji bibljothekë e vogël, por mjaft e pasun, për atëherë, me botime shqipe, sidomos me ato të botueme në Shkodër nga të trí shtypshkrojat e qytetit: “E Papërlyemja”, “Françeskanja” e”Nikja”; këto botime i kishem pasë mbledhë unë në Shkodër. Ndër këto bâjshim pjesë kolekcjonet e plota të revistavet “Elçija e Zemrës së Krishtit” dhe Zâni i Shna Ndout”. Me ministrin e poqëm mendimin qi kjo bibljothekë të bahej botore e të pagzohej “Bibljothaka kombtare”. Mbassi u pasunue edhe me vepra tjera, të cilat shkojshem tue i lypë andej e këndej nepër privatë(Unë vetë i dhurova dyqind libra nga bibljotheka e eme private.)e nepër zyra, me 28 nânduer 1922 u bá inaugurimi zyrtár, ku muerën pjesë të gjitha auktoritetet, tue nisë prej ministravet, e nji shumicë populli. Fjalimin e rasës e bâni Rexhep Mitrovica e, fill, mbas tij, fola unë, tue theksue rândsin qi kanë bibljothekat për kulturën e njij populli. Drejtimin e bibjothekës e mbajta unë përkohësisht derisá u êmnue Visko Babatasi. Prof. Karl Patsch në Tiranë- Themelimi i muzeut kombtar. Nji veprimtarí e gjallë vijon në ministrín e arsimit. Ministrija e arsimit, nën drejtimin e Rexhep Mitrovicës, shkroi fletë të paharrueshme në historínë kulturore të Shqipnís, Sikurse u tha në fqq. 4115-417 të këtij ditari, në vjetin 1920 ishem takue në Vjenë me prof. Karl Patsch-in, i cilí proponimit qi i bâna për krijimin e njij muzeu kombtár në Tiranë, i pat përgjegjë “se nuk i kishte ardhë ende koha”; me gjith këtê, do ta studjonte çâshtjen e do të rrînte në marrëdhânje me ministrín e arsimit të Tiranës. Në fundin e vjetit 1922 ministrija thirri në Tiranë prof. Patsch-in për të bisedue gojarisht çâshtjen e krijimit të muzeut. Në Ministrí vetëm unë flitshem gjermanisht, kështu qi krejt barra e ndërmjetsimit dhe e punimit me tê rá mbí mue, përveç përkthimit të raportevet, qi ai gadi çdo ditë i parashtronte ministrís; më duhej prá me punue edhe natën.”

Diktatura vdiq, Korça është gjallë

December 20, 2015 by dgreca

U përpoqën për ringjalljen e Korçës, përfunduan në burgje dhe internime. Diktatura vdiq, Korça është gjallë/
Nga Vepror Hasani/
Pas vitit 1912 banorët e Korçës kaluan vite të vështira. Me ardhjen e ushtrisë greke, (7 dhjetor 1912), pazari u plaçkit dhe banorët morën arratinë. Qytetit i mbetën vetëm muret. Mjerimi dhe tmerri ishte i madh. U kthyen sërish kur erdhën francezët, 22 tetor 1916. Me ikjen e tyre, (24 prill 1920), nisën të mendonin për ringjalljen e Korçës. Nuk ishte e lehtë, por e kishin ngritur me duart e tyre dhe u dhimbsej. Kur Korça iu bashkua Qeverisë së Tiranës, më 26 prill 1920, festuan deri në agim.
***
Muaj më vonë, më 28 nëntor 1920, festuan në Xhami ngritjen e flamurit. Këndonin dhe qanin. Festa nisi dy ditë para. Qyteti u mbush me flamurë:
Pas të premtes, “Të shtunë mbrëmanet, 27 nëntor, më ora 7, banda kombëtare “Vatra” vajti në gjithë zyrat qeveritare dhe lojti disa marshe të zgjedhura, dhe pastaj shëtiti në disa rrugë të qytetit duke u pasuar (shoqëruar) prej një shumice të madhe prej popullit. …Të dielë, 28 nëntor, më ora 9 në mëngjes, u bë në Xhami lutje ku u ndodhë gjithë zyrtarët dhe një shumicë e madhe prej populli sa nuk i nxinte Xhamia. … Që nga Xhamia të gjithë vajtën në Kishën e “Shën Gjergjit” ku u bë lutje…”.
(“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 1 dhjetor 1920)
***
Korça priste t’i rikthehej shkëlqimi. Nga banorët e saj u mendua ngritja një godine të madhe dhe të bukur qeveritare ku të vendoseshin të gjitha zyrat e shtetit sepse qyteti ishte zgjeruar mjaft. Fshati Peskëpi, ose Varoshi, siç u quajt më vonë, ku jetonin ortodoksët, tashmë ishte pjesë reale e Korçës. Përpjekjet e para për të qenë bashkë u bënë më të prekshme më 1879 kur Korça u bë bashki, por dy komunitetet vijuan të qëndronin të ndara së paku deri në vitin 1914. Ideja e ngritjes së godinës qeveritare u kundërshtua nga një grup banorësh të Varoshit. Për ta, gjithçka e re duhej të ndërtohej në Varosh. Varoshi do të ishte Korça e re. Si u zgjidh ky konflikt? Përgjigjen e gjeni në fund të këtij shkrimi, por nëse dëshironi të krijoni një ide më të qartë, ndiqeni rrëfimin që nga ngjarja e parë.
***
Një nga ngjarjet e para që u prit me kënaqësi ishte krijimi i xhandarmërisë:
“Që njëdizaj nisi në Prefekturë zyra e Xhandarmërisë Ndjekëse nën komandën e atdhetarëve z. kapiten Ferid Frashëri dhe togerit Tosun Selenica”.
(“Gazeta e Korçës”, 9 tetor 1920”

Korça i kishte 4 ndërtesa ushtarake të ndërtuara që nga viti 1892:
“… Këto janë 4 ndërtesa të reja të bukura që u ndërtuan nga themelitë më 1892 më të mëngjër të udhës së madhe kur shkojmë në Manastir, ndë mes të lumit të Barçit dhe Shelgjeve të Gorgurit. E para nga këto, që është edhe më e bukura, është për kryetarët e ushtrisë, e mesmja është për të mbajtur rroba, armë dhe të tjera gjëra të ushtrisë, të dyja këto janë me dy kate; edhe e treta për të ndenjur ushtarët, është e vogël me një kat se Korça është vend klyç ushtrie (pra nuk është vend stategjik). E katërta ndërtesë, e cila është prapa së mesmes, është e vogël, e mbuluar mirë, e mbështjellë me mure të forta; këtu mbajnë fishekë, barutnë etj, të cilat më parë i mbanin më një ndërtesë të vogël afër Qeverisë dhe Burgut. Prapë një ndërtesë e vogël është në lindje të Qeverisë, të cilën edhe këtë e kanë për të ndenjur ushtria që bën shërbimin në qytet (xhandarmëria).
(Ilia Ballauri, Korça Encyclopedica, Nr. 6 f. 103)
***
Banorët Korçës u ndjenë të lumturuar kur vunë re se në qytetin e tyre po vinin sërish njerëz të artit dhe të kulturës, këngëtarë dhe prestigjiatorë për të dhënë shfaqje. Korça nuk kishte vdekur:
“Një dervish jabanxhi prej Shkodre, nesër të diel do të dëftejë disa mrekulli të Rafahive, të vërteta. Ay që s’beson mund të vijë të shikojë ato shishe, të cilat do të jepen në dorë për të besuar. Sefte ngulen shishkat, pastaj shuhet hekuri i kuq me gjuhë dhe së fundi merr topuzë e theret me të. Biletat shiten në han të Alo Beut në “Udhën e Postës” që më ora 3-5, dhe astaneli fillon që më ora 5”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 28 korrik, 1923)
***
U mendua për një spital të ri. Selim Mborja dhuroi truallin për ndërtimin e tij:
“Në numrin e njëditshëm patëm shkruar se Selim Mborja dhuroi në jetimët e Jetimores nga një kostum, rroba për shpirt të të ndjerëve, atit dhe vëllait të tij, kështu edhe një arë (truall) që t’ia falë Bashkisë për një spital. Sot po marrim vesh se z. Selim Mborja po përpiqet për ta mbaruar me qëllim që të shkruhen emrat e të ndjerit Mustafa dhe Selim Mborja si shenjë mirësie….” (Spitali do të mbante emrin Selim dhe Mustafa Mborja)
(Gazeta “Koha”, 26 korrik 1924)
***
Për vajzat dhe gratë u hapën vende pune. Nazima Ypi ngriti trikotazhin e Korçës. Shtypi njoftonte:
“Një rast i mirë për vajzat dhe gratë që dëshirojnë të mësojnë mjeshtërinë e trikotazhit dhe të qepurit. Ju bëhet e njohur të gjithë të intersuarëve që dëshirojnë të punojnë në fabrikën tonë, për të marrë gjithë çkoqitjet le të adresohen në godinën e Ali Efendi Qytezës ku ishte internati i vajzave që u transferua tani. N. Ypi&C”.
(“Gazeta e Korçës” e mërkurë 28 korrik 1926)
***
Për Korçën teatri ishte bërë domosdoshmëri. Lëvizja teatrore mori jetë për herë të parë nga klubi i shqiptarëve “Dituria shqip” e Orhan bej Pojanit më 1908. Tashmë udhën e tij po e ndiqte profesor Ali Cungu:
“Një pjesë e djemve të shkollës teknike po bëjnë një turne në tërë Shqipërinë duke shfaqur drama dhe komedira. Këta djem janë nën drejtimin e profesorit të asaj shkolle, të zotit Ali Cungu…”
(“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 28 korrik 1926)
***
Spitali i Selim Mborjes nuk po ngrihej. Kryetari i Bashkisë, Vasil Avrami, siç njihet prej kronikave të kohës, zvarriste realizimin e projekteve. Banorët e Korçës e zgjidhën vetë. Mehmet Panariti vuri në dispozicion shtëpinë e tij:
“Spitali i shtetit, i këtushëm, transferohet prapa Xhamisë së Madhe në shtëpinë e Mehmet Panaritit, cilido që të ketë nevojë, le të urdhërojë atje”.
(“Zëri i Korçës”, e martë 5 tetor 1926)
***
Korça me radiogram. Te Xhamia u vendos edhe një zyrë radiogrami për t’u ardhur në ndihmë njerëzve për dhënie-marrjesh njoftimesh dhe lajmesh. Post-Telegrafa, siç dihet, funksiononte që nga viti 1871:
“Sikundër ishte vendosur para një viti, arritën këtu veglat e një radiogrami të vogël dhe po instalohet në një shtëpi pranë Xhamisë”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 18 shtator 1926)
***
Në xhami u instalua energjia elektrike:
“Këtë javë u instalua elektrik në Xhaminë e Madhe të qytetit tonë , jashtë dhe brenda. Pas pak kohe do të instalohet dhe në dy xhamitë e tjera. Përgëzojmë iniciatorët e kësaj vepre se është një vepër përparimtare”.
(“Zëri i Korçës, 23 tetor 1926)
***
Fazlli Frashëri, mik i Faik Konicës, mori përsipër ringjalljen e shoqërive sportive të filluar nga klubi i shqiptarëve “Ditura shqip”:
“Këto ditë u themelua këtu në Korçë klubi sportiv nën kryesinë e z. Fazlli Frashëri, i cili kohët e fundit po tregon një energji me pasion për organizimin e sportit. Këto ditë do të kërkojnë lejen e qeverisë dhe do të nisin nga veprimet…”.
(“Gazeta e Korçës”, 17 gusht 1926)
***
Agronomi Demir Alizoti u kujdes për krijimin e hapësirave të gjelbra në qytet, mbjelljen e luleve, pemëve etj. Ai u vu në krye të një shoqërie të madhe bujqësore, ndihmoi edhe prodhimin bujqësor. Nën kujdesin e tij u krijua lulishtja “Princesha Senije Zogu”, “Themistokli Gërmenji” dhe “Lëndina e Lotëve”.
(Referenca, “Gazeta e Korçës”, 15 mars 1927
***
Tefik Lamçe krijoi shoqërinë “Shëndeti”, për realizimin e ndërtimeve që përmirësonin cilësinë e jetës së banorëve, si: furra buke, fabrikë biskotash, hamame dhe ndërtime të tjera të këtij lloji:
“Në tri vitet e fundit qyteti ynë pati fatbardhësinë të zbukurohet me disa ndërtesa moderne e sistematike. Një prej këtyre që u nis vjet në verë është në të mbaruar e sipër. Kjo është ndërtesa e banjove që ngriti shoqëria thjesht shqiptare “Shëndeti”, pranë Jetimores. Sipas informatave që kemi, për së shpejti do të bëhet inaugurimi i banjave, të cilat plotësojnë një nga nevojat më të para që ka patur qyteti ynë. Është e para ndërtesë kësidore që ndërtohet në Korçë dhe ndofta e vetmja në tërë Shqipërinë dhe nga më të mirat në tërë Ballkanin”.
(“Zëri i Korçës”, 15 maj 1928)
***
Demir aga Mborja vendosi të ndiqte shembullin e Mehmet pashë Plasës, i cili në vitin 1798 ndërtoi ujësjellësin e parë të Korçës. Edhe Mborja gjithçka do ta bënte me shpenzimet e veta:
“Z. Demir aga Mborja, i cili nga koha në kohë ka lënë kujtime duke ndërtuar çezma, disa ditë më parë, me shpenzimet e veta ndërtoi një tullumb uji në Pazarin e Madh të drithit. Vepra e tij duhet të bëhet shembull për të tjerë dhe gëzohemi që ay të lërë kujtime të tjera si këto ngaqë është i pasur dhe ka qëllimin kurdoherë për bamirësi. Shpresojmë se mirëbërësia e tij do të vazhdojë për të mirën e popullatës”.
(“Zëri i Korçës”, 1 mars 1930)
***
Kaluan 6 vjet, spitali nuk po ndërtohej. Atëherë, Asim Mborja, një tjetër banor i pasur i Korçës, vendosi të ndërtonte një spital me shpenzimet e tij:
“Marrim vesh se zoti Asim Mborja po ndërton një ndërtesë shumë të mirë ndë anë të qytetit, në udhën e Kolonjës. Ca miq të tij i thonë që ta bëjë në (atë) mënyrë që të shërbejë si spital sepse, siç është e ditur, nuk kemi ndonjë ndërtesë të saktë për t’u instaluar spitali i shtetit të këtushëm”. (Spitali pati dy kate dhe 28 dhoma)
(“Zëri i Korçës”, e shtunë, 23 gusht 1930)
***
Ringjallja e sportit, krenari për Korçën. Fazlli Frashëri kërkoi ndihmën e Qemal Omarit dhe Servet Teufik Agajt të linin Stambollin e të vinin në Korçë: Dhe ata e lanë Stambollin, erdhën të dy. Omari mori rolin e kapitenit të përgjithshëm. Në një nga kronikat e shtypit thuhet:
Z. Qemal Omari ka njëzet vjet që po merret me futbollin. Disa vite më parë ka marrë pjesë edhe në skuadrën nacionale të Turqisë, vjete me radhë ka qenë sekretar i përgjithshëm i Federatës së Stambollit, ku shërbeu për sa u kthye në atdhenë e tij. Është një arbitër internacional me kartë arbitri FIFA-s (Federation Internacional de Football Association). Në kohërat e fundit organizoi në Stamboll një shoqëri të re sportive “Istambulspor”, e cila sot ndodhet në kategorinë e parë dhe skuadra e saj futbollistike fitoi vjet kupën e atij qyteti”. (Më 1933 Korça u shpall kampione).
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 qershor 1931)
***
Korçës i duhej një gjykatë e re. Ajo u ndërtua nga deputeti Bexhet Frashëri:
“Gjykatorja e këtushme u instalua në godinën moderne të ngritur rishtazi prej deputetit z, Bexhet Frashëri. Kjo godinë u rindërtua sipas dëshirës dhe planit të kërkuar prej nëpunësve dhe ndodhet në mes të Tregut, ku nevojtarët gjejnë lehtësirat e duhura, pasi lokali i mëparshëm ndodhej larg nga Tregu”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 26 shtator 1931)
***
Major Hysni Dema formoi shtëpinë e oficerëve:
“Të dielën pasdreke u bë inaugurimi i shtëpisë së oficerëve të trupave të Korçës që do të shërbejë me restorant, kafe e sallë këndimi. Shtëpia u formua me iniciativën e komandantit të grupit z. major Hysni Dema, që pat formuar shtëpinë e oficerëve në Shkodër”
(“Gazeta e Korçës”, e martë, 15 dhjetor 1931)
***
Për burrat mundësi të reja punësimi. Selim Mborja ngriti fabrikën e birrës. U punësuan 220 veta dhe 25 specialistë italianë:
“Të hënën, më dt 4 të këtij muaji, ora 5.30 pas dreke, u bë inaugurimi i fabrikës “Birra Korça” e shoqërisë Umberto-Mborja. Ishte e ftuar një shumicë e madhe me autoritetet në krye. Të ftuarit e shumtë vizituan më parë fabrikën, e cila ishte në punim e sipër dhe admiruan makinerinë e fabrikës. Ishin shtruar pa kursim birra me mezera të zgjedhura
Birra e fabrikës Korça është me të vërtetë prej kualiteti më të mirë se shumë birra të huaja. Ajo është e njëjtë me atë të fabrikave më të dëgjuara gjermane. Uberti dhe Selim Mborja pritën urimet e sinqerta të të gjithëve për mbarëvajtjen e shoqërisë së tyre. Shitja e birrës së Korçës filloi që dje. Çmimi i saj u caktua prej shoqërisë 4 lekë për shishet e mëdha dhe 2 lekë për të voglat”.(Konstituimi i fabrikës ishte bërë më 18 dhjetor 1933)
(“Gazeta e Korçës”, e hënë, 4 qershor 1934)
***
Për prodhuesit dhe tregtarët, ambiente frigoriferike. Bashkëpronari i “Birra Korçës”, Umberto Umberti, pohon:
“Ishim të parët ne që u pajisëm me ujë e korent, (energji elektrike) ujin e famshëm të malit Morava që e solli fabrika jonë, furnizon sot një pjesë të madhe të qytetit. Ishim të parët në Shqipëri që krijuam për të mirën e vendit magazinat figoriferike, me të cilat do të pasurojmë më vonë tërë qytetet, atje ku prodhohet më tepër djathi, bulmeti u përmirsua dhe njëkohësisht prodhonjësit e tij shpëtuan nga spekullimet e specialistëve të huaj. Nuk është një gjë e vogël kjo, kur mendojmë se Shqipëria prodhon një sasi të madhe bulmeti, sasia që gjen sot prodhimin e saj më të përsosur”.
(Gazeta “Tomorri”, 18 korrik 1942, shkruar nga Petrit Avreni)
***
Më në fund, pas 11 vitesh spitali u ngrit mbi truallin e Selim Mborjes, por as dje dhe as sot, spitali nuk mban emrin e Selim dhe Mustafa Mborjes edhe pse amanetin nuk e tret as dheu.

Selman Xhuçi ngriti në oborrin e spitalit një shatërvan:
“Në kopështin përpara godinës sëspitalit të shtetit u ndërtua një shatërvan i bukur me të hollat e dhuruara prej Selman Xhuçit”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 31 gusht 1935)
***
Mbështetje për institucionet arsimore. Xhafer Luarasi dhe Lutfi Zvalani shtëpitë e tyre i kthyen në konvikte për liceun e Korçës:
“Internati i liceut kombëtar të Korçës, siç dihet, ndodhet pranë shkollës fillore mashkullore nr 1 te ura e Hyqymetit të vjetër. Ndërtesa është prona e trashëgimtarve të Xhafer Luarasit. Shtëpia është mjaft e përshtatshme, sidomos me ndërtimet e reja, me të cilat është plotësuar kohë pas kohe, ka dy kate, përveç katit pas tokës dhe nga një oborr mjaft të gjerë në të dy anët e saj. Në 2-3 vjetët e fundit është marrë me qira edhe një ndërtesë aty pranë, kundrejt Postës së vjetër, një shtëpi e mirë e Lutfi Zavalanit”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 nëntor 1937)
***
Tashmë kemi mbërritur te ngritja e godinës qeveritare.
Çfarë ndodhi? E mësojmë tani. Kërkesa e parë për ngritjen e kësaj ndërtese u bë më 1921, por gjithnjë thuhej: Nuk ka fonde.
“Këshilla administrative vendosi që të ngrihet një ndërtesë e madhe ku të përmblidhen të gjitha zyrat qeveritare. Por, me qenë se për ndërtimin e kësaj, arka publike jep vetëm 93.000 franga ar, dhe se për të mbushur shumën duhet të formojë një komision për të mbledhur të holla nëpër popull. Ndërtesa do të ngrihet përsëri në atë vend ku ishte hyqymeti i vjetër në kohën e Turqisë.
(“Posta e Korçës”, 6 shtator 1921).
***
Kërkesa e banorëve të Korçës për ngritjen e godinës qeveritare nuk reshti asnjëherë, por asgjë nuk bëhej. Pas 15 vitesh çështja u mor sërish në shqyrtim:
“Me iniciativën e prefektit z. Ismet Kryeziu, pardje u bë një mbledhje e gjerë për çështjen e ngritjes së godinës qeveritare në këtë qytet. Pas shpjegimeve që dha zoti prefekt mbi dobinë e madhe të kësaj vepre, për të cilën ka siguruar edhe një shumë të hollash nga shteti, mbledhja pranoi me duartrokitje proponimin e zotit prefekt dhe u formua një komision për të mbledhur ndihma. Në fushatën e ndihmave do të marrë pjesë i tërë qarku. Iniciativa e zotit prefekt meriton tërë lavdërimet se ndërtimi i një godine qeveritare ku të përmblidhen të gjitha zyrat është një lehtësi e madhe për popullin dhe më anën tjetër edhe qyteti do të zbukurohet me një godinë madhështore. Prandaj jemi të sigurtë se populli nuk do të kursejë ndihmat, por me kënaqësi do të përgjigjet për ngritjen e godinës qeveritare”.
(Gazeta e Korçës, 9 janar 1936).
***
Një grup tregtarësh të Varoshit dolën kundër godinës qeveritare. Në faqet e shtypit shkruhej:
“Odës së Tregtisë iu paraqit një shkresë me shumë nënshkrime prej tregtarëve të qytetit, të cilët kërkojnë prej asaj Ode, që të intervenojnë pranë Komisionit për ngritjen e godinës qeveritare, që kjo të mos ngrihet atje ku është vendosur, por në vendin ngjitur me Bankën Kombëtare, pasi ky vend është në qendër dhe më i përshtatshëm”.
(Gazeta e Korçës, e premte 24 janar 1936)
***
Kërkesa e tregtarve të Varoshit u shpërfill edhe nga mbreti Zog. Banorët e Korçës e ngritën ndërtesën qeveritare me shpenzimet e tyre. (Sigurisht një pjesë e fondeve u dha nga shtetit, por dhuruesit ishin të shumtë). Projekti u hartua nga arkitekti Qemal Butka. Ndërtesa qeveritare ka 2 kate, 85 dhoma dhe 1 kat të nëndheshëm. (Në këtë ndërtesë u vendos Prefektura, sot Bashkia e Korçës). Guri i parë në themelet e ndërtesës u vu nga ministri i Brendhshëm Et’hem Toto. Ja çfarë tha ministri për grupin e Varoshit që doli kundër godinës qeveritare:
“Pastaj e mori fjalën shkëlqesi e tij, ministri Toto, i cili çfaqi kënaqësinë e tij të madhe për hedhjen e gurit të parë të themelive të kësaj ndërtese madhështore në qytetin më të bukur të Shqipërisë.
Për këtë vend, (vendi ku u ndërtua godina qeveritare) – shtoi z. ministër, – u bënë shumë fjalë, porse ato kanë patur qëllime personale. Korça, e cila ka dhënë gjithnjë shembull atdhetarie dhe që në vija të përgjithshme përparimi e zhvillimi qëndron më lart nga çdo qytet tjetër i Shqipërisë, nuk duhet të ketë parasysh interesat individuale, porse të mejtojnë gjithnjë për të mirën e kolektvitetit. Është koha që të gjithë shqiptarët të mejtojnë shqiptarisht…”
(“Gazeta e Korçës”, e martë, 11 gusht 1936)
***
Pas tri vitesh Shqipëria hyri në luftë. Me përfundimin e saj u instalua diktatura. Ata që u përpoqën për ringjalljen e Korçës përfunduan në burgje dhe internime, u arrestuan si borgjezë, si pronarë dyqanesh, hotelesh, magazinash, hanesh, fabrikash etj. Korça u rrëmbye nga diktatura. Gjatë kësaj kohe Korça pësoi gjymtime të herë pas herëshme, por ajo sërish shkëlqen si për t’u treguar të gjithve se është e papërsëritshme.
***
Dhuruesit
Lista e tyre është tepër e gjatë, për këtë arsye veçuam dhuruesit nga 100 franga ari e lart:
Selim Mborja 1000
Rexhep Merdani 500
Ismail Haki Deveja 500
Muhamet Zavalani 400
Bexhet Frashëri 400
Sali dhe Rexhep Qeska 400
Adem Vila 300
Kristaq Kosturi 300
Afëz Xhafer 300
Muhamer Abidin Liço 300
Shefqet Abidin Tuxhari 240
Vëll. Baçe Mborja 200
Faik Dishnica 200
Tefik Panariti 200
Qazim Frashëri 200
Tefik Mborja 200
Qani Sulejman 200
Maliq frashëri 200
Hysen Nikolica 200
Qamil Qyteza 200
Hysen Refit Dvorani 120
Shaban Plasa 200
Kasëm Sakolli dhe shoku 150
Emin Menkulasi 150
Elmas Ahmet 150
Hysen Iljaz Kole 150
Musa Hoshi 150
Mehmet R. Babani 120
Osman Dalip Zeme 120
Selim Mborja 100 franga ari
Lytfi Zavalani 100
Xhemal Kostreci 100
Vëllazëria M. Mano 100
Vëllez. Ll. Terova 100
Faber dhe Avakian 100
Hysen Myteveli 100
Bektash Melçani dhe shoku 100
Mehmet Shtylla 100
Sheraf Emin 100
Vllazëria Haxhi Zëmblaku 100
Hysen Qyteza 100
Izet Adem 100
Rifat dhe Selim Kacithika 100
Dr. Hivzi Kasimati 100
Neki Jaup Frashëri 100
Muharrem Pepellashi 100
Ing. Sotir Plluska 100
Myrteza Haki Bejlli 100
Subhi Arif Bejlli 100
Vëllazaria Zahara 100
Fadil Ismail Garo 100
Petraq Katro dhe vllezëria 1000
Fiqret Hasan Çelo 100
Bijtë e K dhe M. Lakos 100
Baba Zylfo 100
Orgonizata koperativa 100
Tashko Ilo 100
Sali Doko 100

NDIHMAT QË ERDHËN NGA FSHATRAT
(Në franga ari)
Melçani 140
Biranj 180
Vinçani 431
Dvoran 358
Voskop 925
Pendavinj 233
Nizhavec 164
Kreshpanj 79
Plasë 387
Zëmblak 854
Podgorie 424
Pojan 1234
Zvezdë 700, dhuruan edhe 15.000 ok gërqele, dorëzim në Korçë
Pirg 161
Libonik 147
Çaushli 160
Kolanec 189
Sovjan 124
Zvirinë 48
Bickë 57
Senishtë 43
Plovisht 35.50
Leminot 38
Symizë 26
Gocë 17.80

HARTOGRAFI VENECIOAN CORONELLI PËR KËSHTJELLËN E KANINËS

December 19, 2015 by dgreca

NGA GEZIM LLOJDIA/

1. Gravura përmban elementët të sulmit venedikas përmbi kalanë e Kaninës. Gravura është punuar(nga P.Coronelli. Datimi saj në krahun e djathtë regjistron vitin 1690. Ndërkaq që ka të shënuar :”Canina presa da Veneti a Turchi “.
Çfarë të reje sjell gravura e kohës ? Ajo paraqet në planin e përgjithshëm kalanë në qendër të saj si dhe kodrat që e rrethojnë atë. Punimi i gravurës është një tregues për vërtetësinë historike të përpjekjeve për të sunduar kalanë shekullore gjatë luftimeve turko-venedike ,që i përkasin afërsisht shek XVIII.
2.Ka të dhëna të cilat bëhen mjaftë të rëndësishme për një ndër objektet monumentale e cila është klasifikuar në grupin e kalave, që mbajnë përmbi shpinë, shekuj të tëra jete.
Kalaja e Kaninës është një pikë dominuese në gjirin e Vlorës. Dhe përndryshe është pagëzuar:”Ballkoni i Vlorës”. Akropoli i arrin në kuotën e 398 m. Panorama nga kjo hapësirë qiellore është mbresëlënëse deri mistike. Në jug të kalasë shtrihet katundi i cili është zhvillimi i varoshit të vjetër mesjetar thonë Gj,Karaiskaj dhe S.Dashi në një studim për rijetizimin e saj. Nga banesat e vjetra kanë mbetur vetëm rrënoja guri si dhe disa prej tyre, që kanë qenë qendra kulti.
3.Pasqyrim i plotë në përmbajtjen e gravurës është se:në luftën turke venedike te shek.XVII Kanina luan një rol te veçante por e paguan këtë rol me rrënimin e saj. Ne vitin 1691 venedikasit që e kishin marrë atë bashkë me Vlorën një vit më parë e hedhin ne erë me mina për të mos ua dorëzuar turqve. Që prej kësaj kohe, pavarësisht riparimeve që iu bënë në shek XVIII kështjella e humbi funksionimin e saj të mëparshëm dhe shërben kryesisht si rezidencë e e fortifikuar e sundimtarëve të qytetit të Vlorë,qendra e së cilës ishte spostuar më kohë në Berat. Kështjella fillon e shkretohet aty nga 1832 pas rënies së pashallëqeve aranute. Më 1919 mbi njërën nga kullat gjysmë të shkatërruara, u ngrit “sahati,por pjesa e mbetur e kështjellës kulla e sahatit dhe rrënojat e saj u shemben nga bombardimet që flota italiane i bëri Kaninës më 1920. Eqerem Bej Vlora sjell shumë të dhëna.
4.Ka një të dhënë, që vërteton thënien se gurët e kalasë kanë ndërtuar jo pak ndërtesa përreth saj në kohëra të ndryshme të historisë. Ndër elementët urbanë arkitekturorë përmenden dy hapësira të mëdha që janë fortesa kalaja dhe kështjella ose Citadela. Fortesa përmbante tre hyrje,jugu, lindja dhe veriu sipas këtyre studiuesve ata kanë pasur emetimin: porta ose dera e fshatit,Porta e beut, dhe Porta e Mbretit. Në shekullin e XX janë prishur të tre porta ndërsa kishin ekzistuar deri atëbotë.Pallati i bejlerëve ishte një shtëpi e madhe me 4 kulla të tipit shtëpi Labërie.Disa të dhëna:Godina ishte ngritur më 1701 nga Zejnel Pasha mbi banesën e të parëve ngritur nga Gjegju Sinan Pasha ,sanxhak bej i Vlorës më 1502,u dogj gjatë pushtimit venecian, E datuar në 26shtator 1690 të udhëhequr nga Daniel Delfino. Pukvil njofton: 1807 kalaja u meremetua. 1812 meret nga Ali Pash Tepelena.1848-1850 vendoset një garnizon turk. Banesa e ngritur nga Zenel Pashë Vlora shkatërrohet në 1832 dhe më 1919 dhe u shkatërrua nga bombardimet e vitit 1920 që bëri flota italiane në qershor të atij viti. 1916 italianët vendosin aty një garnizon.
5.Gravurë e kohës mbi sulmin venedikas në kështjellën e Kaninës më 1690(nga P.V.M.Coronelli) . Kush ishte P.V.M.Corornelli. Njihet si Padër Vicenzo Maria Coronelli . Jeta e tij filloi më 1650 dhe zgjati deri në 1718. Ishte gjeograf, hartograf, shpikës dhe printer, ,murg venecian Vicenza Coronelli mund të konsiderohet si një nga globemakers më të famshme të shekullit 17: globusetka krijuar në vitin 1683 për pallatin Louis XIV e në Versajë më shpejt tërhoqi vëmendjen si objektet e mëdha . Vincenzo Coronelli (16 gusht 1650 – 9 dhjetor 1718) ishte një murg françeskan, një Cosmographer venecian, hartograf, piktor,botues, dhe enciklopedisti i njohur veçanërisht për atlaset e tij dhe globet, i cili kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në Venecia.Vincenzo Coronelli ka lindur, ndoshta në Venecia, 15 gusht, 1650, fëmija i pestë i një rrobaqepësi venecian i quajtur Maffio Coronelli. Në dhjetin vite te jetes së tij , Vincenzo i ri është dërguar në qytetin e Ravenna si praktikant për gravurat në dru. Në vitin 1663 ai u pranua në manastirin françeskanët, duke u bërë një rishtar në vitin 1665. Nga 1681-1683 ai punoi në Paris në një palë prej globeve me diametër prej 3.85 metër për Louis 14, të cilët tani janë në Bibliotekën Kombëtare në Paris. Në vitin 1671 ai hyri në manastirin e Shën Maria Gloriosa dei Frari në Venecia, dhe në vitin 1672 Coronelli u dërgua me urdhër në Kolegjin e Shën Bonaventura dhe Shën Apostoli në Romë, ku ai fitoi diplomën e mjekut të tij në teologji në vitin 1674. Ai shkëlqeu në studimin e astronomisë dhe Euklidit. Pak para se të vinte viti 1678, Coronelli filloi të punojë si një gjeograf dhe është autorizuar për të bërë një sërë globuse tokësore dhe qiellore për Ranuccio II Farnese, Duka i Parmës. Çdo globi i tijështë hartuar imëtësisht ishte me pesë këmbë në diametër (c.175cm) dhe aq i impresionuar sakaq Duka, e bëri Coronellin teolog të tij.
Coronelli me famë si një teolog u rrit, dhe në 1699 ai u emërua Ati i Përgjithshëm i rendit françeskan.Për shkak të famë e tij, ai ka punuar në vende të ndryshme evropiane në vitet në vijim, duke u kthyer përgjithmonë në Venecia në 1705. Në Venecia filloi projektin e tij cosmographical dhe botoi vëllimet e ‘Atlante Veneto’. Në qytetin e tij ai themeloi shoqërinë e parë gjeografike, Accademia Cosmografica degli Argonauti. Ai gjithashtu ka mbajtur pozitën e Cosmographer të Republikës së Venedikut. Më pas gjashtë vëllime të Biblioteca UNIVERSALE Sacro-Profana janë botuar nga Coronelli. Kjo ishte një lloj enciklopedie, shënimet e saj përpiluar ishin të urdhëruar sipas rendit alfabetik.Në moshën gjashtëmbëdhjetë ai botoi për herë të parë e njëqind e dyzet veprat e tij të veçanta.Coronelli vdiq në moshën 68-vjeçare në Venecia, duke pasur qindra harta të krijuara në jetën e tij. Coronelli vetë jetoi shumicën e jetës së tij në Venecia, në manastirin e Santa Maria dei Frari Gloriosa, ku ai themeloi Accademia degli Argonauti, konsiderohet të jetë një nga shoqëritë më të vjetra gjeografike në botë. Një shkrimtar palodhur dhe botues, në vitin 1690 botoi Coronelli Veneto Atlante tij (duke përfshirë “Libri i Globes ‘i famshëm), e cila konsiderohet atlasi parë që janë prodhuar në Itali. Cosmographer zyrtare në Republikën e Venedikut, Coronelli kombinoi edhe kartografi me punë në enciklopedinë e parë të “stilit modern ‘i gjeografisë, për fat të keq mbetur e papërfunduar. Doktor i Teologjisë në Shën Bonaventura në Kolegjiumin Romë në vitin 1673. Ai prodhoi një palë globuset për Louis XIV në 1683. Harta ka 27 harta (14 Gores Globe), dhe 2 globuset (një qiellore, tokësore e) nga Coronelli në koleksionin e saj.
Eqrem bej Vlora shkruan:”Të rrënuara nga koha edhe nga dora e njeriut,qindrojnë ende mbeturinat e gërmadhavet të Kalás Kaninës mbi një çukë që sundon anë-e-mbanë vendet rreth e rrotull.Pámja e kësaj Kalás të mbush zëmrën me brëngim. Mur’i rrethimit ësht shëmbur në shum vende, rrafsh me tokën; godinat që ngrëheshin dikur mbi tre sheshet e Kalás janë çdukur. Mirë po disa murishte e disa themele që kanë mbetur, dëshmojn ende madhështinë’ e kohnave të kaluara, e të harruara, që ka jetuar kjo kështjella.Sa e sa kujtime janë vall varrosur nën gurin e nën zhurin që i mbulojn sipërfaqen? Kush mund t’a dij!Në tansin’ e saj, Kalaja e Kaninës paraqitet si një katërçipëse e paregullt, e ndarë në tre sheshe që qindrojn shkallas njëri mbi tjatrin. Në muret e rrethimit hapen tri dyer; dera e Fshatit nga Jugu, dera e Mbretit nga Veriu dhe dera e Beut nga Lindja. Deri pak vjet më para këto tri hyrjet ishin të paprishura; sot mjerisht të dy të parat janë të rrënuar edhe vetëm ajo që quhesh “dera e Beut” qindron pak a shum ashtu, sikundërse ka qënë në kohat e vjetra.Tue ju avitur kësaj derës na del majtasi përpara një murë rrethimi madhshtor, që përmban kandin Jug-lindor të Kalás edhe mbi të “bahçen e zorkadhevet”, që ësht një “tabj’ e gjërë” në sheshin e parë.Në hyrjen e derës të lartpërmendur shohim më të dy anët, rrënimet e dhomavet kuse banonin rojet edhe pak hapa më tutje shtrihet majtasi një sheshore kuse qindronte gjatë kohës të sundimit Otoman “Saraj’ i Gjejgju Sinan Pash (VLORËS)”. Banesa në fjalë ish një shtëpi e madhe me 4 kula, të tiparit të shtëpijavet të forta të Labrisë. Muret e saja qindronin deri më 1900 të gjysmuar, por ende në këmbë, nuk tregonin asnjë zbukurim. Mënyra e gaditjes tyre ish e thjeshtë, e palyerë nga jasht; dritoret ishin të vogla, pa xhame, mbyllur me qëpëne; shkallët ishin prej guri të palimuar; në hyrjen, në sofallek, kuse dilnin shkallët, nuk kish tavan, dukeshin trenjt edhe qoromidhet e çatis; divanet e shtëpisë ishin jashtzakonisht të mbëdhenj, por ishin të errët, pa dritore; këtu dilnin dyert e dhomavet. Këto ishin madhshtore, me “oxhakë sa një kasolle”, me “mahfile e musandërara” shum të gjëra. Por në dimër nuk ngroheshin dot; njerzit vinin rrotull në shtëpijë veshur me gëzofë, ose me xhoka. Një tuf me zonja e me shërbtore ndërlikonin jetën e përditshme që zhvillohesh në këtë shtëpi. Haja e pija ishin të bollshme, se të ardhurat e pasunisë toksore edhe blegtore të pronarëvet shpenxoheshin këtu në natyrë, pa rregull e pa kursim. Por me gjithse pamja e përgjithshme e banesës paraqitesh pa shije artistike, mënyra e jetesës në këtë shtëpi ish bujare. Godinën që përshkrova (2) e kish ringrehur më 1701 Zejnel Pash VLORA; mbasi banesa e të parvet tij, (me 1502 Kapudan i derja edhe Sanxhakbeu i Vlorës Gjejgju Sinan Pasha e kish gaditur po më këtë vend) u dogj gjat pushtimit të Kalás nga ana e Austrijakve edhe Venedikasve më 1690.Nga banesa që kish ngrehur Zejnel Pasha kish mbetur në këmbë deri në vitin 1919, një kulë gjysëm e zhgatrruar, më 1891 u meremetua edhe u vendos në të sahati i katundit Kaninës. Ky sahati kish ardhur nga Jermanija edhe ish një aparat modern pa as një veçuni artistike. Por kumona e tij paraqiste një interes të veçanët. Kish qenë sikur Kumona e një qishës vjetër të Kaninës (më duket e Qishës të Shën Ounfrit) edhe në rrethin e saj mbante shënimin: “që asaj Qishës ja kish dhuruar Gjergj Aranitasi” (4). Themelet e godinës të lartpërmendur që u hapën e u stydjuan më 1918 nga Xhenjo Ushtarak Italian, me qëllim që të ringrihesh Kalaja sikundërse ka qënë, na lejuan të kemi një pamje pak a shum të sakët mbi përbërjen e saj. Mund pra të themi pa frikë që fjala “Saraj” ish pak e tepruar si për godinën që nrehu Sinan Pasha, ashtu edhe për atë të Zejnel Pashës. Në të vërtetën ishin shtëpija të mbëdhaja, me 25-30 dhoma, mjaft të shëmtuara, që përdoreshin si “Hareme”; ndërsa “Selamlleket” e Sanxhakbeut të kohës Otomane qindronin mbi sheshin e tretë, më të lartë, rreth Kulës së Agajt. Hoborrin e “Sarajevet” e rrethonte një mur. Jashta tij ndodheshin hauret, magazitë, banesat e shërbtorvet, të ushtarvet edhe- simbas gojëthanjës- një Xhami, e ngrehur në kohën e Sulltan Mehmetit II. Mjerisht kurr nuk e cakton dot sot më, se kur qindronte kjo. Disa kalldrema të shtremta e të gremta përshkonin këtë sheshin e parë. Këtu edhe emni “shesh” nuk është fort i përshtatshëm, se p’se nuk ish aspak i shtruarë, por plot brigje e gropa. A ka qënë ndryshe në kohën e parë; do me thënë deri në vitin 1693 kur u prish e u rrënua Kalaja? Unë, nuk e besoj. Midis derës Mbretit që ish hyrja kryesore dhe derës Fshatit shkonte një rrugë mjaft e gjerë edhe ndante praktikisht më dysh Kalanë. Në midis kësaj rrugës qindronte dera e katërt “e Pashajt” që hapte “Iç- kalán”, ndarë edhe ajo në dy sheshe, që shtrihen 10-15 metra më lart edhe ndahen nga shesh’i parë me anë të një murit me disa kule të vogla katërçipshe.Ky muri paraqitet sot shum i ndryshuar. Ushtrija Italjane e rrënoi mjerisht gjatë punimevet edhe stydimevet që bëri më 1918/19. Mbeturinat e derës të lartpërmendur, të shkallve edhe të kalldremit vjetër u çdukën edhe në vënd të tyre Italjanët ngrehën një murë të that. Në bishtin jugor të këtij murit kalon sot një monopat edhe na shpje në sheshin e dytë.Ky sheshi nuk ka as një mbeturinë të ndonjë godine. Ndofta ka qënë për herë i zbrazët, shërbente për ushtrime ose mbledhje edhe sot nuk u paraqit, përveç një kutimit të çuditshëm, asgjë nuk mund të tërheqi vërejtjen e vizituesit. Gojthana- që ka qenë në Kaninë edhe 60 vjet më para- e gjall, na tregon që nga një “tabje” e vogël që qindron mbi murin e rrethimit edhe mbi një shpellë të madhe që hapet 50 metra më posht, “ësht heshur e Shoqja e herojt kombtar edhe prrallor Serb, Marko Kraljviçit, kur i erdhi mandat e vdekjes së Burrit të saj”. Nga pikpamja historike kjo gojthanja nuk ka asnjë mbështetje (5); por tregon sa famë të madhe ka patur kjo Kalaja edhe në rrethin e fëqinjvet t’anë, kurse pasardhsit e sundimit të vënitur Serb në Shqipri (1360-1396) e kanë ndjerë nevojën të lidhin trashëgimin e kujtimevet heroike të tyre me muret e saja.Dy tre metra më lart nga ky sheshi ngrehesh “Iç- kalaja” e vërtetë, e vjetër, mbi një sheshore më të vogël, që ndahej me anë të një murit nga shesh’i dytë. “Iç- kalaja” nuk ka qenë një kështjellë në kuptimin evropjan. Ka qenë një oborr, i mbrojtur nga gjith anët që kish në kandin verior një kulë madhështore “Kulja e Agajt”. Në kohën e sundimit Otoman kjo ish selamlleku ose zyra e sundimtarit të vëndit, ndërsa në kohrat më të vjetra, ka qënë sigurisht edhe banesa e tij. Kulja ish një godinë katërçipshe, me 20 metra faqe edhe 3 ose 4 pate, me mure që kanë një gjërsi prej 3 metra. Ngjitur qemerin e një derës madhe, që disa vjet më para qindronte ngjitur me kulën, zbritej tre metra më posht me një tabje të vogël që shifte skelën, Vlorën, fushën e Nartës edhe Jallinë. Deri në vitin 1693 shtriheshin mbi këtë tabjen 4 topa viganë. Ishin të tiparit që turqisht quheshin “Balljemez”; italisht “Palla e mezza; jermanisht “Faule Mezze”. Me këta kish fituar namë në kohën e sundimit Otoman Kalaja e Kaninës; eni në se gjylen nuk e hidhnin dot as në buzën e detit, as edhe në Vlorë. Për të dhënë kuptimin e madhsisë tyre, mjafton të përmëndim këtu ato që tha më 1668 Evlija Xhelepiu në “Sejahatnamen’ e tij” kur vizitoi kalán: “Një dervish torollak e ka bërë njërin nga këta topat, banesë për vehte. Natën futet në grykën e topit me gjith dyshekun e me gjith orendit që i nevojiten, mbyll kapakun e topit dhe flë brenda”.Në midis sheshores të Iç- kalás gjindet një far soj bimci, veshur me tuvlla. Veçunit e gaditjes saja na lejojn të besojm që ësht bërë në kohën bizantine. Më vonë mund të jét përdorur si stern ose si baruthanë. Pak vjet më para (deri më 1919) qindronin në këtë sheshoren edhe rrënimet e 20 godinave të vogla për ushtarët; sot janë çdukur. Kalaja kish njëzet metra nën derën e Mbretit, një burim me uj pirës, që quhesh “çesma e Haremevet”. Edhe në rast rrethimi të Kalás ky burimi mund deri diku të përdoresh; njerzit e Kalás mund t’i aviteshin, se p’se vendi mbrohesh nga dera e përmëndur, nga kulja e Agajt edhe nga tabja “e djellit”.Muret e kësaj Kalás përfaqësojn sot historin mijvjeçare të saj. Në themelet e murit verior gjëjm gurë qikllopikë. Në mënyrën e gaditjes të murit që ndanë sheshin e parë nga shesh’ i dytë dhe i tretë, çquajn veçunit e mjeshtrisë bizantine. Në shumicën e mureve të tjerë çquan dora e pastërvitur e “ustallarve të kohës dekadente Tyrko- Shqiptare” .