Prof. Dr. Lush Culaj

Telenti i Ymer Berishës prej shkrimtari e mendimtari bie në sy herët, në veçanti në bankat e shkollës, si normalist. Atëbotë, në faqet dhe numrat e  revistës “Normalisti” të Shkollës Normale të Elbasanit, kishin promovuar talentin e tyre shumë nxënës, në krijimtari letrare të zhanreve të ndryshme, si: tregime, novela, poezi, vjersha etj., por dhe në reportazhe dhe shkrime zhanresh të ndryshme publicistike. Aty kishin parë dritën tregimet: “S’ka përse zotni”-nga Sterjo Spasse, “Një natë dimri” nga Zef Pali, “Kur hyna në shkollë” nga A. Imami, novelat “Shqiptarja me besë” nga Qamil Guranjaku (me pseudonimin Qukapiku), “Një dashuri që humb” nga Vangjel Nasto, “Nder vorre” nga Zef Pali, “Dashuri që shpërblehet” nga Vangjel Nasto, “Gjaku i maleve” nga S. Alliu, vjershat “Shkolla ime”, “Shtëpia ime” “Nëna” nga Qamil Guranjaku etj. Edhe hartimet e esetë e nxënësve të talentuar gjetën hapësirën e veçantë në këtë revistë, si: “Puno në rini, qi të jesh i lumtur në pleqni” nga Dervish Cara, “Kanga e Balës” nga Ymer Berisha.

Në atë kohë, të botuarit e një reviste kërkonte një punë të madhe prej shumë nxënësve, të cilët, duke shfrytëzuar individualitetin e gjithsecilit dhe me një bashkëpunim të mirëfilltë midis tyre arritën të kapërcenin vështirësitë dhe të nxirrnin në vazhdim numra të tjerë të kësaj reviste. Për sigurimin e të ardhurave financiare normalistët jepnin shfaqje, si për vetë nxënësit, ashtu dhe për popullatën e qytetit të Elbasanit, si në ambientet e konviktit të shkollës, ashtu edhe në kinemanë “Beethoven” të qytetit. Revista dha po ashtu kontribut të veçantë  për të reflektuar përpjekjet shqiptare për qëndresë para shtypjes që kishte ndodhur nën pushtimin e  Perandorisë Osmane. Ajo përçonte ndjenja pat-riotike duke prekur vetëdijen kombëtare. Ymer Berisha ishte gjithsesi ndër më të dalluarit me shkrimet e veta.

Një nga hartimet e tij, nga prof. Xhuvani dhe kole-gjiumi i shkollës ishte vlerësuar si hartimi më i mirë në shkollë. Aty, ndër të tjera, Ymeri shkruante:

“Nuk është diçka e madhe ta duash mikun, por duhet gjetur forcë që të mësosh edhe nga armiku kur një ditë ta luftosh me atë armë që nuk e pret”. Pastaj vazhdonte: ”Kur të gëzohet Tomori, le të gëzohet edhe Korabi e Sharri”, e ku në mënyrë simbolike paraqiste vuajtjet e robërisë së një pjese të atdheut, duke shprehur njëkohësisht dëshirën dhe të drejtën e të gjitha viseve për bashkim me Shqipërinë. Jo rastësisht, Prof. Xhuvani, kur e kishte lexuar hartimin, i kishte thënë: “Në sytë t’u unë shoh një pjesë të Shqipërisë”.

Nëse shihet niveli i nxënësve të Normales, që formalisht mund të krahasohet me një shkollë të mesme të sotme, por që në pikëpamje të cilësisë pothuajse kalon caqet e universiteteve të sotme, pak kush mund të besojë që nxënësit e shkollës të mesme të asaj periudhe të kishin një nivel të tillë aq të lartë kulturor e njohës. I tillë ishte profili i Ymer Berishës, krahas atij të Sterjo Spasses, i cili më vonë do të bëhet emër i shquar i letërsisë shqipe.

Prandaj në këtë libër do të sjellim disa shkrime të Ymer Berishës në formën si i ka shkruar ai në atë kohë, si nxënës, dhe lexuesi le të gjykojë vetë për nivelin qëndri-met dhe pikëpamjet e tij. Në esetë e hartimet e tij, Ymeri u dallua sa për përshkrimet artistike, po aq dhe për përmbaj-tjen atdhetare të teksteve të tij, prandaj dhe kishte marrë lavdërata nga Aleksandër Xhuvani.

Emni i atyne, qi punuen për atdhe, 

ka mbetun i pavdekun në faqet e Historis

Sa e madhe asht randësia e atdheut, nuk mund ta dijë çdo njeri. Atdheu asht nana, gjaku, shpirti e nderi i çdo nje-nit prej nesh. Prandaj edhe dashunia kundrejt këtij e zën shkallën e parë nder të gjitha dashunit, qi kaplojnë zemrën e njeriut.

Ata qi punuen për atdhe, a thue do të harrohen? Jo, për sa të jetë jeta emnat e tyne do të përmenden në faqet e historis. E pse? Pse kanë punue për nji ideal të naltë, për nji ideal të shejtë; kanë punue për atdhe. Janë sa e sa njerës, qi kanë shkri jetën e tyne për atdhe, por emnat e tyne nuk i kanë marr me vehte, ata i kanë lanë të shkruem  me shkronja t’arta në faqet e historis. Le të mos shkojmë larg po të për-mendim ata, qi punuen për këtë Shqipni. Skenderbeu, heroi i kombit t’onë, sa qe gjallë, punoi vetëm për atdhe tue luftuem për 24 vjetë me radhë kundër anmikut. Të mos harrojmë edhe Naim Frashërin, i cili,  me krye nën gërshanë, u përpoq për Shqipni e s’e kursei aspak jetën e tij për këtë vend të shtrejtë. Ah, ku me i marr burrat si këta të dy?! Janë të rrallë. A thue se do të harrohen ndonji herë? Jo, besa , besë për sa të nxejë dielli dheun emni i Skenderbeut e i Naimit do të jetë i paharrueshëm në shpirtin e çdo Shqiptari, do të jenë të pavdekun ne faqen e historis kombëtare; se këta ia kushtuen jetën këtij vendi, se këta e benë detyrën, qi ka çdo njeri kun-drejt atdheut.

Shkrimi i Ymer Berishes

Te due edhe unë Shqipni, të due shum, o Atdhe

Gjaku n’dej, qi asht tuj m’vlue

Po prej teje m’ka burue,

Pra s’muj kurrë unë me t’harrue,

O Atdhe i dashtun e i bekue.

Ta kam borxh pra gjakun t’im

N’ ty, për ty m’e derdhë, Atdhe,

Se ti je po vend’ i im,

Vend’ i dashtun, ku kam le,

Se ti je po nana e ime,

Se ti je po zemra e ime,

Se ti je po shpirti i im,

Se ti je po nderi im.

       Y. Berisha  32.

NUK ASHT GJA E MADHE TË DUASH MIKUN; PUNA ASHT TË DUESH EDHE ANMIKUN

Shkrimi i Ymer Berishes

Njeriu, kur vjen në botë, bjen me vehte të gjitha gjendjet shpirtnore (dispozitat e natyrshme), me të cilat mund të shtjellohen idet morale, shtjellimi e përparimi i të cilavet asht në dorë t’edukatorit. Fëmija, kur len, asht fare i kulluet nga çdo gja e keqe; por mbasandej në mes të shoqnis njerzore, ku jeton (në rrethanat), fiton përveç virtytevet edhe nji shumicë shprehish e vesesh të këqia, e bashkë me këto edhe mënin, e cila tue gjetun vend në ndërgjegjen t’onë fuqizohet e këthehet n’anmiqsi. E përkundërta e anmiqsis, sikurse e dijmë, asht miqsia, e cila fitohet me dashuni. Dashunia asht ma i madhi e ma i nalti i të gjitha vyrtyteve hyjnore, se bashkon zemrat e njerëzvet. Zemrat e njerëzvet të njij familje, të njij shteti e të botës mbarë janë bashkuem me anën e telavet të padukshëm të dashunis.

Po pse vallë, kur nji njeri shef në mjerim të madh nji t’jetër të panjoftun, merr pjesë edhe ai n’idhnimin e tij edhe përpiqet ta shpëtojë nga ai mjerim, në qoftë se mundet, me gjithë qi nuk e ka kurgja dhe nuk e njef fare? Vetëm pse dashunia, këjo flakë e shejtë asht pjestuem prej të Naltit nëpër zemrat e njerzëvet, qi ta përdorin me e dashtun njeni t’jetrin.

A mund do ta duronte natyra njerzore qi njeriu tue mujtun, të mos përkrahi shokun e tij ma të dobtë? A kishte me na shtymë natyra të shkojmë deri n’atë shkallë sa qi, edhe kur shohim nji njeri në thojt e vdekjes, të mos zgjasim dorën me e shpëtuem, me gjithë qi mundemi?! Jo, gjithë këtë mizori e pamëshirë nuk mund ta mendojmë në natyrën njerzore, sepse ajo vetë na shtyn qi t’i gjindemi shoqi shoqit ndër nevojë e ngushtica të jetës.

Miqsia asht ai vyrtyt i ambel qi na i zbukuron ma tepër ditët e jetës, e dashunia na i ban me i gëzuem e me i shijuem këto. Me anë të këti vyrtyti rregullohet e gjithë bota; unë të due ty, ti don atë; pra edhe mua me shtyn natyra e më thotë arsyeja  me e dashun atë, qi don ti e të don ty. E kështu gjithë njerzia, si u njoftkanë, si s’u njoftkanë, janë lidhur zingjir shoq me shoq me anë të këtyne telave të hyjnueshëm. Dashunia asht ajo, qi ka bamë familje, shoqni e atdhe. Njeriu kurrsesi nuk mund të rrojë në botë pa dashuni (shoqni e miqsi). Pa këtë nuk do të kishte shije bota, do t’ ishte nji luginë mjerimesh, nji skëterrë e gjithmonëshme. Të mos kishte dashuni, njeriu nuk do të kryente kurrë vepra të mëshirëshme; nuk do ta ndihmonte të vobektin, nuk do të përkrahte të dobtin, nuk do të mësonte të paditunin, nuk do të ngushëllonte të mjeruemin e nuk do të donte atë fuqi të mbinatyrshme, Zotin, qi ka krijuem kaqë e kaqë të mira për njerin. Ndjenjat e mëshirës, të dhimbunisë, të bamirësis, etj. qi janë themelet e vyrtytevet të nalta, e kanë burimin nga dashunia.

* * *

    Njij njeriu i bajmë mirë, pse e duem; edhe ai na ban mirë, pse na don. Po athue kurrë nuk do t’i bajmë mirë dhe nuk do ta duem atë, qi s’na don e s’na ban mirë;? Nuk do ta duem, asnjiherë; anmikun t’onë: Do të përpiqemi me e zhdukun nga faqja e dheut si bajnë disa?! Jo, Jo, nuk asht e drejtë. Puna asht ta duem edhe atë, qi s’na don, se atë qi na don, e kemi për detyrë të domosdoshme me e dashun; e njeriu në këtë botë, në qoftë se mjaftohet tue e bamë vetëm atë, qi ka për detyrë ta bajë, të mos rrehet kot, se s’e kryen si duhet detyrën e tij. Anmikun duhet ta duem, në qoftë se mbahemi njerzë me moral e me dituni, se ai asht i afërmi i ynë. Ai ndoshta nuk do të na dojë, pse i mungojnë këto cilësi të nalta; por sido qoftë, na duhet ta duem atë, se dikur do të vijë në vehte e do ta kuptojë gabimin e vet.

Duaje anmikun t’and; këtheja të keqen më të mirë, se njeriu nuk pendohet kurrë pse fal, don e nderon; por  gë-zohet, shpirti i naltësohet dhe e ndien vehten ma të lumtun, e përkundrazi mbas çdo pune të keqe vjen përnjiherë pendimi. Fali gabimet e të tjerëvet, pse i shton vehtes nderë e lavdi ma tepër. Zemra e nji burri të vërtetë tregohet, atëherë kur ai, me gjithë qi asht ma i fuqishëm se anmiku, e fal e don dhe e nderon atë. Duro-i të tjerët për të këqiat qi të bajnë, se vetëm ata qi s’dijnë, s’mund të durojnë kurrgjë. Lum kush e ka sundues durimin mbi të gjitha vyrtytet e veset e tij, se ai i shpëtuem ka me qenë.

Tue i falun e tu i nderuem anmiqt, ata dikur do ta kup-tojnë gabimin e tyne dhe do të jenë mirënjohës kundrejt nesh, e kështu na do ta ndiejmë vehten ma të kënaqun, pse kemi bamë të mirë të keqijt, pse kemi përmirësuem (kemi zbutë) shpirtna. Sa vepër e naltë! A ka vepër ma të naltë të zemrës  se kur shpëton njeriu anmikun e tij nga nji mjerim a rrezik i math, kur t’i vijë për doresh? A ka gja ma të mirë se me e këthyem të mirë të keqen, qi na ka bamë nji tjetër? Jo, besoj vepër ma burrnore nuk mund të kryejë zemra e njeriut; sepse ai qi e kemi quajtun anmik, edhe sikur të jetë njeriu ma i keq, ma i egër e ma zemër-gurë në botë, do të zbutet dhe menjiherë do të ndiej nji kënaqësi të patregueshme në shpirtin e tij, me qenë se i kemi bamë mirë në të tilla raste; edhe do ta ketë për jetë nder mend të mirën, qi i kemi bamë në ditë të ngushta, e kështu do të përpiqet me ‘mish e me shpirt, qi t’i vijë dikur dita me na shpërblyem atë të mirë me fish, se ma të keqen s’na e don kurrë. E gjithë ajo anmiqsi u këthye tash në miqsi të ngushtë, e anmiku i maparshëm do të jetë gati njime ndoshta edhe me e dhanë jetën për ne.

Për ta dashtun me të vërtetë anmikun, nuk asht nji punë e lehtë; këtë gja mund ta bajë me lehtësi nji njeri me karakter të fortë, nji shpirtmadh, ai qi ka mbërrimë në kulmin e moralitetit. Të mos kërkojmë aty për aty me ia shpërblyem të keqen anmikut, sepse kemi për ta pamë se ai ka me e ndeshkuem vetvehten, se ndergjegja s’ka me lanë kurrë të qetë. Na do të përpiqemi kurdoherë mos me i përngjamë atij, pse, tue na pamë gjithmonë të vyrtytshëm e të mirë, do t’i vijë keq; e këjo asht mënyra ma e mirë për shpagim kundra tij. Sa e idhtë do të na kalonte jeta, po t’ishim zhytun në humneret e mënis e t’anmiqsis! Sa fatkeqësi do t’ ishte për ata, qi miqsin, e cila ta mbush zemrën plot me gëzim, e këthejnë n’anmiqsi tue e shperdoruem atë dhuratë të Qiellit! Asht shum e arsyeshme fjala e urtë popullore qi thotë: “Ma mirë nji mik se nji çiflik”.

                                                                     * * *

     Miqsia asht ma e vjetre se se anmiqsia. Çdo njeri, qi na ka qilluem të na bahet anmik, ma parë e kemi dashtun, ose pak së paku nuk e kemi urryem, nuk e kemi pasun meni. 

E do t’ishte nji e mirë e pakufishme, sikur të mos fitonte njeriu anmiq në botë, por ta shkonte jetën me ambelcim tue i dashun të gjithë. Mirpo njeriu prej natyre e urren e don ta humbi nga faqja e dheut atë, qi i ban keq anmikun. Ky mundohet gjithmonë t’ia shpaguejë t’tjetrit të keqen qi i ka bamë, pa menduem aspak se çfarë faji ka ai i shkretë. E tue vepruem kështu, bahet ma i keq se i keqi: sepse po e mbjell të keqen, në vend që ta zhduki fare e të punojë për të mirën e përgjithshme, sikur thotë e vërteta morale. Po të mendojshin gjithë njerzit se nuk duhet falun asndonjë e keqe qi ta ban t’jetri, atëherë e gjithë bota do t’ishte në nji gjendje të përherëshme; do të luftojshim pa pushuem kurrë, e qytetnimi i sotshëm, kush e di, do t’ishte me miliona vjet mbrapa; bota do t’ishte në nji errësinë të madhe. Nji shtet aqë ma i fortë e ma i përparuem asht, sa ma fort të duhen njëni me t’tjetrin vendasit e tij.

                                                                     * * *

    Unë jam i mendjes se ai qi shtyhet të vrasi nji njeri, nuk ka faj; pse, po të mendohemi mirë e mirë, do të gjejmë se atij nuk asht për t’i ngarkuem ndonji përgjegjësi për këtë punë, mbasi natyra e ka shtymë të veprojë ashtu; i ka ramë, si me thanë lota (asht thanë) të vrasi, ose të bajë ndonji të keqe të madhe. Njeriu shtyhet të bajë të keqen prej lakmis së tepërme në pronë, prej egoizmit, i cili e ban të përbuzet e të mos duket prej të tjerëvet, e prej nervozitetit; të gjitha këto janë sëmundje të natyrëshme, e na duhet të përpiqemi në qofshim njerzë, me i shëndoshë ata e jo më i sëmu ma keq.

Shum kësi fajtorësh ndeshkohen me burg, ose dëno-hen me vdekje, por duhet ta dijmë se ndeshkimi a dënimi i përket fajit e jo njeriut vetë. Të vramë ka, por kriminelë nuk ka. Shum herë njeriu, i urdhnuem prej natyrës së tij, (zemërimi e padurimi), ngjyen duert me gjakun e vllaut të tij, qi s’ asht gja t’jetër veçse gjaku i atij vetë! Sa shëmtim….! Mos na raftë me e provuem!

Po vllaun vrasës vallë kush do ta fali e ta dojë ma?! Ma i pari baba, qi asht për të dy njisoj, vllau t’jetër e të gjithë me radhë. Po në çfarë gjendjeje shpirtnore ndodhet ai, qi e gjet ky shëmtim kaq i madh? Nuk mund të merret me mend; don të mos rrojë i gjallë mbi dhe, e mallkon atë çast të zi e i duket sikur gjithë njerzia e vetë Perendia po e shiqojnë me sy të keq për mkatin e math, qi ka bamë. Kështu pra, sikurse fal baba djalin e vllau vllaun, tue shkuem pas natyrës, duhet të fali çdo njeri atë, qi i ban keq, dhe të mos kërkojë arsye e pa arsye me marrë shpagimin, se të gjithë njerzë jemi, si ai qi ban keq, si ai qi ban mirë.

                                                                                 * * *

    Duhet dijtun se njeriu nuk ka mik as anmik ma të madh se vehten e vet. Ai e don vehten ma tepër se çdo njeri t’jetër në botë; vehten ai don ta shofi ma mirë dhe ma nalt se gjithë të tjerët në çdo pikëpamje; e këjo asht nji gja qi shifet në jetën e përditshme. Por njeriu përnjëherë asht edhe anmiku ma i madh i vetvehtes, së cilës asht për t’iu dashtun ma tepër se askujt. Ai, tue dashun tepër vetvehten, harron se nëpër çfarë rruge duhet shkuem e, për t’i plotësuem dëshirat e tepërme gjithëfaresh, të cilat ma vonë i bahen sëmundje, nuk din se ç’ban; përdor mjete fitimi të shnderëshme, si vjedhje, shpërdorime e vrasje. Por të gjitha këto i këthehen në ndëshkime e dënime, qi randojnë mbi kurriz të tij, e ma në fund i bien humbjen e pasunis, të liris, të nderit e të jetës. Shum herë njeriu i idhnuem me vehten e vet, qi i sjell mjerime dhe ban të kalojë nëpër valët ma të rrëmbyeshme të jetës, e vret atë me dorën e tij.

• Shka ta ban vehtja, s’ta ban kush, – thotë nji fjalë e urtë popullore.

Njeriu në mes të sa e sa humbjeve, qi mund t’i ngjajnë në jetë, duhet të përpiqet deri në fund, qi të ruejë dashunin mbi të gjithë njerzit, se kjo e ban të nderohet e të çmohet edhe mbas vdekjes.

                                                                          * * *

     Njerzit ma të ndershëm e të lavdishëm, qi përmend historia, shum herë i kanë falun anmiqt e tyne. Ndër ata asht edhe Skender-Beu i ynë, i cili e fali Moisi Golemin, me gjithë qi ai e kishte tradhtuem këtë tue u bashkuem me anmiqt. Po kështu ngjau me edhe me të nipin e tij Hamzën. Ndoshta Skender-Beu në pikpamje politike nuk bani mirë, por në pikpamje morale do të jetë shëmbëllë e pavdekunë për ne. Edhe Leka i Madh, kur mundi Dariusin, mbretin e Persis, zuni familjen e tij, por u-suell shum mirë me të dhe e nderoi si duhet.

Shembëllën ma të mirë e kemi ke Krishti, moralisti ma i madh i botës, i cili gjithë jetën u përpoq për të mirën e moralin e njerzis. Ky, kur u kryqëzue prej anmiqvet barbarë, në çastin ma të mbramë të jetës tha: Fal-i o At, pse nuk dijnë shka janë tu bamë; fal-i , fal-i,  pse s’dijnë se ç’po kryejnë mbi mue këta të mjerë; kështu ndrroi jetë miku i gjithë njerzis, i cili nuk deshi të lajë prapa grindje  e zanje, por vllaznim.

Në qofsh dashës, do të jesh i dashun; don pse gëzon e gëzon, pse don.

Y. Berisha 32.

  Është kjo një ese e mrekullueshme e një nxënësi të Normales, ende djalosh njomzak, pa i dërsirë mustaku. Një ese që sublimon njerëzoren si etikë, besim e politikë, si mirësi e dashuri. Duke e lexuar këtë ese, nuk e di njeriu nëse po lexon shpirtin e Nënë Terezës, bashkëkohanike e tij, më vonë fituese e çmimit Novel për Paqe, apo të Ibrahim Rugovës, fitues i disa çmimeve për paqe si dhe i çmimit evropian Saharov, prijës i popullit të Kosovës, njeriu i cili filozofinë “rinore” të durimit e paqes që shpreh një normalist atëbotë e kthen në program dhe vizion politik në vitet ’90 të shek. XX, si vazhdimësi e projektit të pakryer të Ymerit.

Ymer Berisha e ndërton profilin human të njeriut “dashës” që në armik e ndërton mikun, sipas motiveve të lashta vedike e biblike që bëhen gurthemel i filozofisë së tij paqësore që kthehet edhe në dashuri ndaj atdheut. Ai njeh dashurinë ndaj botës duke u nisur nga dashuria për të veten e kombin, ndryshe nga internacionalizmi proletar që do të gërryejë palcën e shpirtit shqiptar pak vite më pas.

Mjafton kjo ese djaloshare për të parë që Ymer Berisha ishte ndër personalitetet më fisnike, shpirtërisht e intelektualisht, që njohu “raca” ilire-shqiptare.

Implikimët politike të Berishës më vonë sigurisht që japin edhe dimensionët e politikanit dhe ushtarakut.

Nga Evarist Beqiri*

Ismail Qemal Vlora u lind në Vlorë, më 24 janar 1844. Dokumenti që po publikojmë, i përket dokumentacionit që ruhet në arkivin e shtetit belg në Bruksel. Aty pasqyrohen në gjuhën frënge të dhënat personale të Ismail Qemalit dhe të 3 djemve të tij. Urojmë me këtë rast, që në 181-vjetorin e tij të lindjes, autoritetet ta përkujtojnë atë në datën e saktë.

Vlen për t’u nënvizuar mënyra e regjistrimit të vendlindjes së tij, Vlorë, Shqipëri. Në këtë periudhë Shqipëria ishte akoma pjesë e Perandorisë Osmane. Por, ky fakt është një tregues i ndjenjës së përkatësisë së tij shqiptare. Ismail Qemali ishte shqiptarë, kur nuk kishte Shqipëri.

Në pranverën e vitit 1900, në moshën 56-vjeçare, Ismail Qemal Vlora mori vendimin që t’i jepte fund karrierës në Perandorinë Osmane, dhe të shkonte të jetonte jashtë vendit. Në këtë mënyrë, ai do të kishte mundësi që ta shfrytëzonte më tepër lirinë vetjake dhe të ndiqte zhvillimin e ngjarjeve për të bërë diçka të dobishme për vendlindjen e tij, Shqipërinë. Ai i shkroi ambasadorit britanik në Stamboll dhe vendosi të kërkonte strehim politik në anijen stacionare britanike, me qëllimin për t’u larguar jashtë vendit.

Ismail Qemali u largua me bujë nga Stambolli më 1 maj 1900. Fillimisht, ai qëndroi dy javë në Athinë. Aty shkëmbeu vizita me kryetarin e Këshillit të Ministrave, z. Georgios Theotokis, kurse ditën e tretë u prit në audiencë me përzemërsi dhe dashamirësi të madhe nga Mbreti Gjergji I. Në Athinë, Ismail Qemalin e pritën mjaft mirë, sepse njihej si një ndër pjesëtarët e opozitës qeveritare osmane, që kishte përkrahur kërkesat e popullsisë greke të Kretës në luftën për autonominë lokale të saj. Veç kësaj qarqet qeveritare greke kishin interes ta bënin për vete Ismail Qemalin edhe në kuadrin e politikës së tyre ndaj Shqipërisë. Ndërkohë, Sulltan Abdyl Hamidi II, nuk i ndërpreu përpjekjet për ta bindur Ismail Qemalin që të kthehej në Stamboll.

Në vijim, ai u largua nga Athina drejt Romës. Pas tri javësh qëndrimi në Romë, shkoi më pas në Gjenevë, Zvicër, dhe prej andej, më 14 korrik 1900, arriti në Paris. Në Paris qëndroi disa javë. Nga Parisi ai shkoi në Londër dhe më vonë në Bruksel, ku vendosi të zhvillojë veprimtarinë e tij patriotike dhe të hyjë në rrethet diplomatike evropiane, për t’i shfrytëzuar më mirë situatat e krijuara në interes të Shqipërisë.

Me mjaft interes është thirrja e Ismail Qemalit drejtuar shqiptarëve nga Brukseli në tetor të vitit 1900: “Të gjithë sa jemi shqiptarë, të mëdhenj e të vegjël, të pasur e të varfër, pleq e të rinj, duhet të bashkohemi dhe ta çojmë vendin përpara në rrugën e qytetërimit, duke i treguar Europës se shqiptari ka mbetur gjithmonë europian në gjak dhe se nuk dëshiron gjë tjetër veçse të forcojë kombësinë e tij dhe të qytetërohet”.

Faik Konica, në revistën “Albania”, përshkruan edhe takimin që zhvilloi me Ismail Qemalin në vitin 1900, në Bruksel, ku ai ndali kalimthi para se të shkonte në Londër. “Ismail Qemal Vlora, ‘KY I NDRITSHMI’ shqiptar ka të madhe famën, por ca më tepër e ka vlerën, dhe pikërisht për këtë shqiptarët mburren që kanë tek ai një përfaqësues të shquar dhe të madh të racës së tyre.”. Në këtë periudhë ideja themelore e politikës së Ismail Qemal Bej Vlorës, ishte se shqiptarët duhet të punojnë edhe në të ardhmen, në mënyrë të tillë që, nëse një ditë, për faj të turqve por jo për tonin, Perandoria Otomane shembet, gërmadhat e saj të mos zënë poshtë edhe Shqipërinë; të mos të kapen në befasi nga ngjarjet, por të mbrojtur me ndjenjën e së drejtës së tyre për ekzistencë kombëtare, të mund të vazhdojnë të jetojnë si komb. 

Ismail Qemali i kishte të qarta idetë për marrëdhëniet e shqiptarëve me fuqitë ballkanike, mbi reformat administrative dhe përmirësimin e gjendjes ekonomike në Shqipëri, mbi shkollat kombëtare dhe mbi vështirësitë që haseshin, për shkak të ndryshimit të dialekteve shqiptare dhe pasaktësive të drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Faik Konica shkruan se, mendjemprehtësia e Ismail Qemalit në trajtimin e problemeve që shfaqte gjuha shqipe ishte e rrallë.

Gjatë kësaj kohe, Ismail Qemali pati kujdes që të ruante pavarësinë e lëvizjes kombëtare shqiptare përballë lëvizjes xhonturke. Krerët xhonturq kërkonin që Ismail Qemali të drejtonte redaksinë e organit të shtypit xhonturk “Osmanllinjtë”. Kjo, për shkak të aftësive, karakterit dhe ndikimit që ai kishte te popujt e shtypur të Perandorisë Osmane me pikëpamjet e tij liridashëse. 

Ismail Qemali spikaste ndër shtetarët osmanë për aftësitë e tij si politikan, për njohjen e metodave të qeverisjes, për virtytet dhe sjelljen e tij. Por, me gjithë përpjekjet e mëdha të xhonturqve për ta bindur, Ismail Qemali nuk e pranoi postin e kryeredaktorit të organit të komitetit xhonturk në mërgim. Ai kishte vendosur të punonte vetëm për çështjen shqiptare.

Ismail Qemali kishte një dëshirë të hershme për të pasur një organ shtypi për të mbrojtur kauzën shqiptare. Për këtë qëllim, ai i shkroi Faik Konicës, i cili botonte prej disa vitesh gazetën “Albania” në Bruksel, për t’u takuar me të dhe për të parë mundësinë që ta merrte ai gazetën “Albania”. Ismail Qemalit i pëlqeu shumë Brukseli dhe vendosi që ta zgjidhte si vendbanimin e tij të ardhshëm.  

Në fillimin e viteve ‘900, ai punoi së bashku me Faik Konicën për revistën “Albania”. Ai donte të gjallëronte revistën “Albania”. Prandaj përfundoi një marrëveshje me Faik Konicën pronarin e saj, dhe mori drejtimin e gazetës duke i ndryshuar edhe emrin në “Shqipnia”. Marrëdhëniet me Faik Konicën nuk zgjatën shumë. Dhe Ismail Qemalit iu desh të hapte një gazetë tjetër. Ai i  vuri asaj emrin “Le Salut de l’Albanie” (Shpëtimi i Shqipërisë). Gazeta shtypej në shqip, turqisht e greqisht. Arsyeja kryesore e nxjerrjes së kësaj gazete ishte mbrojta e kauzës shqiptare. 

Perceptimin e shqiptarëve për Ismail Qemal Vlorën e jep në vitin 1900, edhe konsulli austro-hungarez A. H. Petroviç, në një raport që dërgoi nga Vlora. Ai e quante Ismail Qemalin “personalitetin më të nderuar dhe më popullor ndër shqiptarët që jetojnë sot”. Më poshtë ai shtoi se Ismaili “asnjëherë nuk është udhëhequr nga interesat materialë me gjithë postet e tij”, dhe se “tek ai patriotët shohin shqiptarin më të shquar. Ata e shohin atë si kreun e tyre me nder dhe udhëheqësin e tyre të ardhshëm.”.

Ismail Qemali, duke filluar të paktën që prej vitit 1900, kur ai u largua nga Stambolli, kishte shpalosur haptazi dhe me vendosmëri idenë e tij për ndërgjegjësimin dhe bashkimin e shqiptarëve rreth vizionit të krijimit të shtetit shqiptar. Një përshkrim të jashtëzakonshëm për personalitetin e Ismail Qemalit dhe aktivitetin e tij të jashtëzakonshëm politik në këto vite, na e sjell poeti, shkrimtari dhe gazetari i njohur belg Roland de Marès (1874-1954), në artikullin e tij të 15 prillit 1909, për “Le Matin” në Bruksel. “Ai (Ismail Qemal beu) kishte marrëdhënie me të gjithë ata që kishin emër në politikën ndërkombëtare…” – shkruan ndër të tjera Roland de Marès. Çështja shqiptare kishte qenë kurdoherë busulla e Ismail Qemalit, sepse ai e konsideronte veten në radhë të parë shqiptar dhe pastaj shtetas osman. Aktiviteti dhe veprimtaria e madhe politike e Ismail Qemalit në vitet 1900 – 1908, i dha një shtysë të jashtëzakonshme çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare.

* Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri). 

Portret i Ismail Qemal Bej Vlorës, botuar nga “Albania”, Viti Katërt, 10 shtator 1900, nr. 8, Bruksel.

Luan Rama/

Disa herë më ka rënë rasti të vizitoj varret e ushtarëve amerikanë në brigjet e Normandisë, në Collevile-sur-Mer, varret e ushtarëve që zbarkuan dhe ranë në Omaha Beach apo në Utah Beach, atëm ëngjes qershori të vitit 1944. Mijra varre të bardhë me mermerin e Karrarës mes të cilëve dhe ai i serxhentit Frederick Niland, alias «ushtari Rayan», rreshtuar si në kohë lufte mes atij gjelbërimi dhe paqeje të pafund, duke treguar sakrificën e madhe të popullit amerikan. Të tjera varreza të ushtarëve amerikanë, kësaj rradhe të luftës së Parë Botërore, gjënden në tokën e Francës si në Suresnes, Argonne, Saint-Michel, Oise-Aisne, Somme, Aisne-Marne de Bellau… Janë varret e atyre ushtarëve që kapërcyen oqeanin dhe në shenjë solidariteti në vitin 1917 erdhën në ndihmë të aleatëve për triumfin e Paqes dhe që të ndërtohej një botë e re. Këto mijra varre, jashtë Amerikës, përtej Atlantikut, janë dëshmia e shpirtit të madh amerikan e cila nuk u tregua vetëm në tokën franceze.

Një ditë, tek po punoja rreth versionit frëngjisht të librit të sapo botuar «Bonjour d’Albanie», mbi ushtrinë franceze në frontin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore, një miku im më pyeti i habitur? – Pse, ka patur amerikanë në Korçë gjatë kësaj lufte? – Po, – iu përgjegja, duke i treguar një mori fotografish që kisha botuar dhe që ishin foto të marra nga fotografët francezë të misionit fotografik të Ushtrisë së Lindjes (L’Armée d’Orient), e cila vepronte në kufirin jugor shqiptar, në zonat e Korçës, Pogradecit e më pas Devollit, Ersekës dhe luginës së Shkumbinit. Në fakt, historia e amerikanëve në Korçë dhe Pogradec gjatë Luftës së Parë Botërore ka qënë pak e njohur, për të mos thënë aspak. Përshkrimet historike mungojnë, madje dhe këto foto, janë vendosur së fundi në sitin e Mediatekës Franceze të Arkitekturës e Fotografisë në Paris. Por ishin disa kujtime të botuara të vullnetarëve amerikanë të «Seksionit 10» të «Feld Amerikan Service», që dëshmojnë në mënyrë më konkrete veprimtarinë e amerikanëve në frontin shqiptar, veçanërisht në zonën e Korçës, në liqenet e Prespës, Ohrit, Maliqit apo dhe në Leshnicë e malet përreth.

Në vitet 1916-1917, mijra amerikanë erdhën të ndihmonin aleatët francezë, britanikë, italianë, etj, në luftën e tyre kundër ushtrive austro-hungareze, bullgare e turke. Forcat kryesore u angazhuan në Francë, pranë ushtrisë franceze e britanike apo dhe asaj italiane, ndërkohë që vullnetarë të tjerë amerikanë erdhën gjer në Ballkan, siç ishte dhe «Seksioni 10» i ndihmës, ku amerikanët u angazhuan me automjetet e tyre të ambulancave, kuzhinës lëvizëse, etj, që të ndihmonin në këtë luftë të jashtëzakonshme.

Fronti shqiptar në të kohë bombardohej natë e ditë nga aviacioni austriak e gjerman. Një ditë u bombarduan dhe qytetarët e Korçës çka shkaktoi një panik të madh në qytet. Një fakt interesant na sjell në ditarin e tij të luftës dhe ushtari francez Roger Pernot, i cili tregon për bombardimet e avionëve mbi ushtarët aleatë dhe mbi njerëzit e pafajshëm, shtëpitë, qytetet. Ai tregon sesi ishte rrëzuar një nga këta avionë. “… S’ka dyshim që është «boshi» që na ka bombarduar ditët e fundit, ai që vrau automobilistin amerikan dhe kolegët e tij, i cili vërtitej sipër kokave tona në ditët me diell… »
Historia e «Seksionit të 10»-të të «Feld American Service», në Ballkan nis kur kjo njësi, me automjetet përkatëse, e ngarkuar në anije në portin e Marsejës, më 26 dhjetor 1916 u nis drejt Selanikut ku ishte dhe shtabi i Ushtrisë Aleate, e komanduar nga gjenerali francez Maurice Sarail.

Ndër vullnetarët amerikanë ishin Henry M. Suckley, Hamilton Lillie, William Dennison Swan JR, Franck J. Taylor, Burnet C.Wohlford, William J. Losh, etj. Nga Selaniku, seksioni amerikan i ndihmës i drejtuar nga kapiteni Henry M. Suckley, u dërgua menjëherë drejt Korçës ku shumë shpejt, veç qytetit, ata u vendosën edhe në Goricë e Zvezda. Një tjetër unitet, ai i quajtur “Standford Unit” u dërgua në fillim të korrikut 1917 për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve, duke ndjekur kështu operacionet e ushtrisë franceze në liqenet e Maliqit, Ohrit, në malet rreth Pogradecit, Korçës, etj. Në ditarin e tij, James W. Harle JR, nga New York City, i cili kishte hyrë në këtë shërbim që në shkurtin e vitit 1915, duke iu bashkuar pastaj “Seksionit 10”, në ditarin e tij përshkruan vrasjen e shefit të tij Henry Suckley, të cilin ai e konsideronte si një nga “njerëzit më simpatikë që kishte njohur në jetën e tij”.

Në fakt, në 19 mars 1917, Suckley, mjeku përgjegjës i seksionit, ishte në Zemblak duke drejtuar transportimin e të plagosurve francezë. Pranë tij ishin bashkëpatriotët e tij si Robert Wood, nga Esathampton, Long Island, Jo Richardson nga Boston, si dhe shoferi i tij, ndihmësi shqiptar dhe një kuzhinjer. Në mesditë, ata vështruan një avion armik, i cili filloi të bombardonte mbi ata edhe pse në tendat e tyre ishin shenjat e Kryqit të Kuq dhe se bëhej fjalë për një ambulancë mjeksore. Pas katër bombave, avioni ishte kthyer sërrish dhe duke hedhur dy bomba të tjera, njëra prej tyre vrau ndihmësin e tij shqiptar si dhe plagosi rëndë shefin e seksionit, Henry Suckley. Ushtari Jo ishte ngritur menjëherë dhe kishte vrapuar drejt shefit të tij të plagosur, i cili i pëshpëriti se ishte prekur në bark. Tutje dergjej ndihmësi shqiptar, emrin e të cilit ne nuk e dime. Cili ishte në të vërtetë? Menjëherë Suckley-n e kishin transportuar me ambulancë drejt Korçës, ndërkohë që kuzhinjeri i seksionit ishte plagosur në këmbë. Në tregimin e tij, James W. Harle JR. mes të tjerave shkruan për qëndrimin gazmor të shefit të tij në spitalin e Korçës dhe bezdinë e tij që po merreshin shumë me të, ndërkohë që ata duhej të bënin diçka për luftën.

Por të nesërmen në mëngjes, Suckley kishte dhënë frymën e fundit. Po atë ditë, në drekë, ai ishte përcjellur me nderimet ushtarake për në varr. Ndër të tjera, në kujtimet e tij ai shton: ”Oficeri francez, lietnanti Constant, u bë zëdhëndës i ndjenjave tona përmes një fjalimi të thjeshtë por gjithë hire, duke thënë: “Para se të jepte jetën në shërbim të Francës, Suckley i kishte kushtuar vendit tonë të gjitha forcat e tij morale, intelektuale e fizike. Që prej dy vjetësh në ushtrinë franceze, me angazhimin e tij ai kishte merituar “Kryqin e Luftës”, duke bashkuar në një thjeshtësinë e ushtarit dhe cilësitë e larta të një prijësi. Ai vlerësonte se për t’i bërë për vete ushtarët e tij, duhej tu tregonte shëmbullin e tij në mënyrë të admirueshme. Më kujtohet që një mbrëmje, pas një beteje të ashpër dhe të gjatë, mes borës dhe stuhisë, duke menduar se roja e natës duhej të ishte tepër cfilitëse për ushtarët e tij të lodhur, ai kërkoi që edhe pse ishte shefi i tyre, ta kryente vetë. Si mund që pas kësaj ushtarët e tij të ankoheshin? Ai jetonte me ata, mes tyre, punonte me ta dhe njëkohësisht i komandonte. Ai ishte më i miri nga ne dhe ai u vra. Por mbi të gjitha, vdekja e tij ishte heroike. Sapo u godit, ai kërkoi që të merreshin me të tjerët, edhe pse vetë ishte goditur tepër rëndë. Ai asnjëherë nuk mendonte për veten e tij. Me cigaren në gojë atë e transportuan në spital… Ne i detyrojmë mirënjohjen tonë. Vdiq për Francën duke treguar se dhe në këtë tokë të largët është fisnikëria e një zemre amerikane!…»

Për vdekjen e Suckley kishte shkruar në kujtimet e tij dhe William Dennison Swan JR., nga Massachusets, i cili e kishte ndjekur bombardimin e asaj dite në Korçë dhe periferinë e saj. «Atë mëngjes u ngrita herët dhe shkova ne spital për të çuar një të plagosur. Mora vesh lajmin e tmerrshëm se Suckley po vdiste. Avioni armik i kishte hedhur bombat në rrugën e Zemblakut. Kur kishte dëgjuar avionin, Henry kishte nxituar në dalje të tendës së ambulances, por një nga bombat kishte rënë 15 jard larg tij. Edhe pse i prekur rëndë, me vetëdije siç ishte, atë e dërguan me ambulancë në Korçë, ku qëndroi deri mëngjesin e ditës tjetër, kur dhe vdiq. Gjatë gjithë kohës ishte me vetëdije, pinte duhan dhe bënte shaka e diskutonte ngrohtësisht me shokët e tij. Ai ankohej vazhdimisht që pse e shqetësonin kur do duhej që ata të ishin atje ku bëhej lufta. Ai vdiq paqësisht në orën 9 të mëngjesit. Pasdite u varros me ceremoni ushtarake. Ne që ishim në front nuk mundëm ta përcillnim në funeralet e tij, por kjo ishte ajo që donte dhe ai…”
Në ditaret e tyre të luftës, veç ngjarjeve në front, bombardimeve, të vrarët, transportimit të pagosurve, për bombardimet veçanërisht në Zemblak, Bilisht, Shuli, Gorica apo në malet e Leshnicës, ata përshkruajnë edhe episode jetësore, në kontakt me njerëzit, duke i treguar ato me një ndjesi humori.

William J. Losh, nga San Françisko, tregonte se si kishte shkuar njëherë në Korçë për të festuar ditëlindjen e tij. Mbushte 21 vjeç. Një tjetër ditë, në një rrugë të pjerët kodrinore, duke pritur t’i ftohej motori i makinës, ai kishte parë dikë që vinte hipur mbi gomar, veshur me një fustanellë gjer në fund të këmbëve dhe që i binte gomarit. Për të qeshur, ai i kishte thirrur në anglisht: ”Hello Jo! Përse i bije gomarit!…” Por tjetri i ishte përgjigjur menjëherë po në anglisht. Amerikani ishte habitur nga kjo e papritur, por shpejt, shqiptari ia kishte kthyer se sapo ishte kthyer nga Pittsbourgh i Pensilvanisë. “Të vish nga Pittsbourgh në një rrugë vetmitare, veshur me një kostum të habitshëm, duke rrahur një gomar?! – kishte shpërthyer me të qeshura ushtari William. Në ditarin e tij, Hamilton Lillie kishte shkruar: “E djelë 20 maj 1917. Në kthim nga fshati i Zhelovës, duke hyrë në Korçë, pikëtakova përballë një kortezh dasme. Përpara ishin gomerët e ngarkuar me baullet dhe kuti druri të lyera bukur, ndërsa mbrapa, gomarin me nusen me vello e shoqëronte burri i saj. Gjithë njerëzit shtyheshin që të shikonin kortezhin.

Sipas ceremonisë së martesës, çifti nuk duhet të rrijë sëbashku gjatë dy ditëve. Martesa bëhet gjithnjë të djelën dhe festimet e dasmës janë gjatë gjithë javës. Të hënën, në një karvan me muzikë, prindërit shkojnë për të parë nusen…” Më tutje ai shtonte: “E hënë 21 maj. Takova në rrugë delegacionin e plakave që shkonin të shikonin nusen që ishte martuar dje. Të gjitha kishin hapur çadrat e zeza dhe shoqëroheshin nga një vajzë që i binte tamburasë.” James W. Harle JR, na tregon dhe historinë e një vajze adoleshente që fshatarët e Zhelovës donin ta çonin tek mjeku. “Këmba e saj ishte fryer tmerrësisht duke filluar nga gjuri dhe ajo kishte dhimbje të mëdha. E mora vajzën me ambulancë. Në Bilisht nxitova menjëherë tek dhoma e mjekut francez, një burrë i këndshëm, i cili pasi i pa këmbën më kërkoi shpjegime, por duhej përkthyer. Atëherë zbrita në rrugë dhe thirra: ”A ka këtu ndonjë që flet anglisht?… Një shqiptar shtatlartë e i dobët u shfaq nga turma dhe erdhi të pyeste se ç’donte amerikani…” Në fletoren e tij ai tregon sesi një ditë ai kishte kapur dy aviatorë gjermanë, një lietnant dhe një mitralier, të cilët, meqë motorri i avionit kishte filluar të bënte zhurmë, kishin flakur bombat mbi liqen dhe nga frika kishin zbritur. “Mendoj se duhet të jem i pari amerikan që ka kapur një gjerman, – shkruante ai. – Terreni ishte gjithë gropa dhe helika kishte goditur tokën duke e kthyer avionin me kurriz dhe duke i flakur aviatorët sikur të ishin bretkoca gjigande. Shkova drejt avionit të përmbysur në drejtim të pilotit duke i thënë se ata ishin robërit e mi. Pranoi duke mu përgjegjur me një frëngjishte më të mirë se timen… Me siguri duhej të ishte aviator që kishte vrarë Henry Suckley dhe dy të tjerët…”

Më 21 shtator, nga Korça, Brunet C.Wohlford, nga Escondido, jo larg nga Kalifornia dhe student i Universitetit të Stanford, përshkruan një çast nga beteja në zonën e brigjeve të Ohrit: “Sulmet franceze u zhvilluan në zonën e liqenit të Ohrit. Objektivi ishte të shtyhej linja e frontit për të penguar furnizimet e gjermanëve nga Durrësi dhe Manastiri. Francezët duan ta pushtojnë rrugën Korçë-Manastir që mbahej nga gjermanët dhe nga ora 3 e mëngjesit u zgjova nga sulmi që kishte filluar dhe menjëherë u dërgova në postin tim. Atje u takova me një lietnant francez dhe bashkë me të u zvarritëm në lartësinë e një kodrine për të parë fushën e betejës. Dallova që francezët ishin në një grup kodrinash dhe përballë tyre, austriakët në disa kodrina të tjera. Mes tyre ishte një luginë jo e madhe që përshkohet nga një lum i vogël. Bateritë e topave francezë kishin si detyrë që të bënin te heshtnin llogoret gjermane përballë, të cilat ishin në faqen malore. Mund të shikoje vetëm dritën e mitralozëve francezë, pasi mitralierët ishin fshehur mes drurëve. Ishte një zjarr i madh që bëri të heshtin pushkët gjermane, duke i detyruar të tërhiqen. Pastaj këmbësoria u hodh në sulm dhe e mori kodrinën. Nuk e di nëse ndeshën shumë rezistencë apo jo, pasi pashë çekët që dorëzoheshin në të shumtën e rasteve, vullnetarisht.”

Lexoj këto fragmente shkrimesh e kujtimesh dhe imagjinoj për një çast Heminguein 19 vjeçar, që dhe ai, si këta amerikanë të frontit shqiptar zbarkonte si ushtar në Itali. Amerika dërgonte në Europë ushtarët e saj… Dhe ai ishte një ndër të parët amerikanë që plagosej në frontin italian kundër austriakëve: 227 plagë të lehta dhe dy plumba në të dyja këmbët… Ai e përshkruan me një emocion të thellë plagosjen e tij dhe kohën kur infermierët dhe mjekët qëndronin mbi kokën e tij… Ishin këto imazhe që ai do t’i përshkruante dhe në romanin e tij, Lamtumirë armë, roman që kur ishim të rinj nuk e ndanim nga dora, apo në letrat që u dërgonte prindërve, ku ai u shkruante: «Të dashur prindër. Kam marrë pjesë gjatë gjithë betejës së madhe dhe kam një koleksion me pushkë e municione austriake, dekorata gjermane e austriake, por në morinë e kujtimeve të mia, mbart në mëndje imazhin e aq shumë të vrarëve dhe robërve austriakë, saqë toka ishte nxirë e tëra… Të 227 plagët që më bëri topi i transhesë përballë, për çastin nuk më shkaktuan dhimbje, por vetëm pata përshtypjen se këmbët e mia ishin në këpucë kauçuku plot ujë që ziente. Kur kapiteni, një shoku im, më pa kishte thënë: «I varfëri Hem, së shpejti do të prehet në Paqe!…» Dhe në një nga poezitë e tij të luftës, të titulluar ”Në fushën e luftës”, Heminguei do të shkruante: “Vdekja e ushtarëve asnjëherë nuk është e bukur / Atje ku ata bien kryqet vendin shënojnë / Kryqe druri ka atje ku janë varret / Ngulur mbi fytyrën e tyre janë…”
Nga fundi i luftës, në vitin 1918, në frontin shqiptar erdhi në Korçë gjenerali Humbert, në një kohë mjaft kritike kur shqiptarët kishin frikë se me largimin e ushtrisë franceze, formacione të ushtrisë greke futeshin në jugun shqiptar për të ripushtuar Korçën, Ersekën, Përmetin e Pogradecin. Pikërisht atëherë francezët krijuan zonën e administrimit ushtarak francez të kufijve shqiptarë (të jugut) në mënyrë që mos t’i lejonin grekët të kapërcenin kufirin.

Për pritjen e gjeneralit në Korçë shkruan atëherë dhe revista e emigrantëve shqiptarë të “Federatës Vatra” në Amerikë Review Adriatic, nën titullin “Vive la France, Vive l’Albanie!: “Populli i territorit të Korçës pati rastin të manifestojë ndjenjat që ushqen për Francën në praninë e gjeneralit Humbert që mbërriti në Korçë në 4 qershor dhe që u prit me thirrjet “Vive la France, Vive l’Albanie!” Trupat e milicisë lokale dhe ato të xhandarmërisë, me prijësit e tyre në krye mbanin flamurin shqiptar. Ishte i njëjti flamur që i kishte udhëhequr krahas francezëve në luftën kundër të njëjtit armik…” Nga kjo periudhë e luftës ka mbetur në arkivin shqiptar dhe një fotografi mjaft simbolike dhe që tregon një grup vullnetarësh shqiptarë që me uniformat e tyre të luftës niseshin drejt frontit shqiptar. Para tyre, dy flamuj kryqëzohen së bashku: flamuri shqiptar dhe ai amerikan…

Nga Hilmi Saqe

Themelues/

Në këtë 34 vjetor të krijimit të Shoqërisë Çamëria është momenti që jo vetëm të besojmë në fuqinë tonë si trashëgimtarë të shqiptarëve të Çamërisë, por edhe të vlerësojmë mençurinë e burrave që e deshën shumë Çamërinë dhe sakrifikuan gjithcka për të. Krijimi i Shoqërisë Politike Atdhetare Camëria (Sot Shoqata patriotike Camëria), në 10 janar të vitit 1991, është një ngjarje historike në historinë e kombit shqiptar, pasi shënon fundin e heshtjes së madhe për këtë problem të madh kombëtar.

Politika izoluese e regjimit komunist jo vetëm që e arshivoi çështjen çame si një çështje të harruar, por i privoi refugjatët camë në Shqipëri nga shumë të drejta njerëzore e kombëtare, duke i trajtuar si njerëz të kategorisë së dytë, jo si gjithë qytetarët e tjerë. Madje në vitin 1953 u hoqi shtetësinë greke arbirtrarisht, me një dekret të posaçëm antikushtetues, të njëanshëm, duke e ndërlikuar edhe më shumë cështjen përpara drejtësisë.

Lufta kundër nesh çamëve dhe shpresat për rikthimin tonë në Çamëri po veniteshin nga heshtja dhe mospërfillja e zgjidhjes së çështjes sonë nga shteti komunist shqiptar, gjë që na kishte revoltuar të gjithëve, por diktatura ndaj gjithë shqiptarëve kishte gati Shpatën e Demokleut. Shembujt e kokave që iknin ishin mijëra dhe të pafajshëm. Përndjekjet e regjimit totalitar ndaj kësaj popullsie vitale tashmë janë të njohura dhe kulmuan me inskenimin e “Grupit të Teme Sejkos”. Por, me shpalljen e pluralizmit politik, ngjarjet rrodhën ndryshe nga llogaritë e bëra dhe koha filloi të punonte për Çamërinë. Pluralizmi politik në Shqipëri ishte edhe për çamët një ngjarje historike, sepse ngjalli shpresën e demokracisë dhe të rikthimit në vatrat amtare.

Nga Dhjetori i vitit 1990 dhe në vazhdimësi u aktivizuam së bashku me shumë të tjerë në themelimin e SHPA ”Çamëria”, dhe në luftën për zgjidhjen e cështjes sonë për kthimin sa më të shpejtë që të ishte e mundur në vendin tonë – në Çamëri, e cila ishte mohuar, luftuar e denigruar nga diktatura moniste shqiptare. Nuk ishte rreshtuar një numër i kufizuarish atdhetarësh, por të gjithë shqiptarët e Çamërisë që jetonin në Shqipëri, që nga Konispoli dhe deri në Shkodër. Për këtë gjë është shkruar shumë dhe një kontribut të madh dha edhe gazeta “Çamëria – Vatra Amëtare”.

Për këto veprimtari një pjesë e vogël është dhënë edhe në vëllimin e I-rë dhe të II-të të ”Gjenocidi Grek kundër Çamërisë dhe helenizimi i Shqipërisë vazhdon”, por në mënyrë të përgjithëshme dhe koherente i ka dhënë gazeta jonë “Çamëria – Vatra Amëtare”.

***

Pas ndryshimit të sistemit në vitin 1991-1992 në pamje të parë u duk se çdo shenjë dhe mënyrë fuksionimi e shtetit dhe partive do të ndryshonte me rrënjë, por sistemi ndryshoi vetëm emërtimet e partive dhe të shtetit, dhe në thelb çdo gjë pothuajse mbeti e njëjtë, në përmbajtje dhe pjesërisht në formë për shqiptarët e ndershëm dhe veçanërisht për ne çamët.

“Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, ishte e para Shoqëri me karakter kombëtar që u krijua ishte “Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, në programin dhe statutin e së cilës u përcaktua gjithçka në rrafshin kombëtar për sensibilizimin dhe zgjidhjen e çështjes çame.

Momentet e para, para themelimit të SHPA ”Çamëria” ishin shumë shpresëdhënëse për çdo shqiptar të Çamërisë. Kjo gjë u shfaq në gjithë hapësirat ku jetonin çamët dhe jo vetëm. Intelektualët çamë, të përkrahur nga njerëzit e thjeshtë patriotë, filluan organizimin për krijimin e Shoqërisë Çamëria, qysh në dhjetor 1990, me biseda të veçanta me grupe. Biseda bëheshin pafund, por ende ishte e rëndë hija e diktaturës.

Patriotët çamë u organizuan vetë, pa i shtytur njeri, në familjen e tyre çame, për të kontribuar edhe në çështjen kombëtare. Organizimi, me synim krijimin e shoqatës, filloi nga mesi i dhjetorit 1990. Resul Taipi, ushtarak, nga Grikëhori, vendlindja ime, ishte një nga organizatorët e palodhur në ngritjen e seksioneve në lagjet e Tiranës dhe të Degëve nëpër Rrethe dhe bashkë me të tjerë, krijuan mundesinë në shtrirjen e Shoqërisë Camëria në gjithë Shqipërinë.

Takimet e para të koordinuara u bënë studion e skulptorit Ilmi Kasemi, në shtëpinë time, në shtëpinë e Ferhat Sejkos e Sali Bollatit, dhe dy herë në një dhomë të veçantë te pallati i Kulturës. Në lëvizjen për zgjimin e vetëdijes sonë kombëtare u përfshinë shumë emra të spikatur të komunitetit si: Abaz Dojaka, etnograf, unë Hilmi Saqe, inxhinier, së bashku me tim vëlla, Lutfi Saqen, pedagog, Ilmi Kasemi skulptor, Ferhat Sejko, mjek, Sali Bollati, inxhinier, Petrit Kasemi pedagog, Emin Sejko, Arshin Rexha gazetar, Hasan Minga historian, Petrit Demi historian, Gazali Sejko, jurist, Hasan Musaj kaldaist, Jaho Saliu ushtarak, Martin Demi arsimtar, Rexhep Çami elektricist, Ramazan Banushi pensionist, Bejdo Mehmeti mjek, Daut Xhaferi oficer, dhe katër pesë – ditë më vonë iu bashkuan këtij grupi Nexhat Merxhushi, mësues dhe historian, Fatos Mero Rrapaj folklorist, Laurant Bici pedagog e historian, Ballkize Halili gazetare, Ibrahim Hoxha historian, Gjin Varfi piktor etj. Falë bashkimit të gjithë shqiptarëve të Çamërisë, më 10 Janar 1991 u njoftua themelimi i Shoqërisë Çamëria. Vendimi për miratimin nga Ministria e Drejtësisë, mbante firmën e ministrit Enver Halili dhe u transmetua në TVSH në lajmet e mbrëmjes. Selia e Shoqërisë u vendos fillimisht ku ka qenë deri vonë selia e ambasadës italiane dhe më pas u transferua në Rrugën e Kavajës. Logon e Shoqërsë e ideoi dhe e realizoi grafikisht piktori Gjin Varfi, i biri i shkrimtarit të njohur Andrea Varfi. Menjëhërë në Tiranë dhe në rrethe filloi organizimi. U krijuan 27 degë, gati në gjithë Shqipërinë.

Vijonte puna edhe për ngritjen e seksioneve në lagje. I pari seksion që u krijua ishte ai i lagjes Ali Demi. Dy herë te Varri i Bamit u bë mbledhja për ngritjen e komisioneve pranë Shoqërisë. Jo më pak kontribut kanë dhënë dhe rrethet. Në Vlorë: Fadil Zeqiri, Hajri Xhemali, Doktor Abdullai, Skënder Beqiri etj. Në Sarandë: Skënder Bajrami, Hekuran Halili, Nuredin Çapari, Nuredin Izeti, etj. Në Fier: Agush Veliu, Naim Dalipi, etj. Në Durrës: Masar Rushiti, Ismail Hamiti, Avdul Sulejmani, Adem Hyseni, Safet Cino etj. Në Delvinë: Fuat Omeri, Sami Maksuti, Vera Çeço. Në Konispol Ali Maliqi. Në Ksamil Luan Zeneli. Në Elbasan punoi me devotshmeri patrioti Daman Sinani, i cili u zgjodh edhe Nënkryetar i Shoqërisë, duke mos perjashtuar dhe Emine Sadikun dhe Hyqmet Zanen. Në Lushnje Xhelo Zeqiri dhe Zeneli. Në Kavajë Hasan Tahiri. Në Shijak Subi Dino etj.

Nga fundi i muajit janar 1991, në Pallatin e Madh të Kulturës në Tiranë u organizua një mbledhje me pjesëmarrje të gjerë, për të zgjedhur drejtuesit definitivë të shoqatës. Abaz Dojaka u zgjodh kryetar i Shoqërisë Çamëria, Daman Sinani Nënkryetar dhe Arshin Rexha Sekretar i Përgjithshëm. Procesi i zgjedhjes së drejtuesve u bë duke respektuar Statutin, me vota te fshehta dhe në mënyrën më demokratike.

Tubimi i parë i shoqatës u organizua me rastin e ardhjes së kryeministrit grek Micotaqis, më 31 janar 1991, ku patrioti ynë Tahir Dervishi, me një megafon në dorë, doli para benzit të kryeministrit Micotaqis, në bulavardin qendror para kryeministrisë, dhe i foli me një greqishte të kulluar, aq sa Kryeministri grek qëndroi i hutuar dhe e dëgjoi me vëmendje, kuptohet pa i dhënë përgjigje.

Delegacioni i nivelit të lartë grek erdhi për të testuar politikën shqiptare në adresë të saj në prag të ndryshimeve të mëdha. SHPA “Çamëria” e sapo krijuar reagoi me anë të një letre, duke ja prezantuar edhe ambasadës greke në Tiranë, në adresë të Kryeministrit Micotaqis, por dhe mikpritësit, presidentit të asaj kohe Ramiz Alisë. Çamëria me këtë rast riformuloi dhe bëri prezente kërkesat e saj të pandryshuara, që nga kongresi i parë i Shalësit, fundi i shtatorit 1944 dhe ai i Dytë Çam në Vlorë, shtator 1945, nëpërmjet Komitetit Antifashist Çam, si përfaqësuese e vetme legjitime e popullatës çame në atë kohë. Rikthimin apo riatdhesimin, Ripronësimin dhe Gëzimin e të gjitha të Drejtave Njerëzore dhe qytetare në vatrën e tyre. Ramiz Alia, i pyetur nga një gazetar shqiptar para takimit, nëse parashihej një ngritje e Çështjes Çame, deklaroi për herë të fundit të karrierës së tij, se “Çështja Çame ekziston në një mënyrë të caktuar dhe do të zgjidhet në një kohë të caktuar”. Pritej qe Ramiz Alia ta ngrinte këtë çështje, por ai preferoi të heshtte përsëri gjate bisedimeve zyrtare, duke mos i dhënë me këtë rast një shkasë Kryeministrit grek të prononcohej zyrtarisht.

Kryeministri Micotaqis, i pyetur vetëm nga gazetarë shqiptarë, në kthim nga vizita e tij e parë në Shqipëri, deklaroi: “Problemi Çam nuk ekziston dhe për qeverinë greke konsiderohet i mbyllur”.

Si aktivitet me rëndësi duhet të përmendim daljen e numrit të parë të gazetës “Çamëria”, më 25 mars 1991, nën drejtimin e prof. Bashkim Kuçukut dhe Arshin Rexhës. Më kujtohet kur doli artikulli i parë i shkruar nga prof. Bashkim Kuçuku, me titull:…” Çamëria, Palestinë e Harruar…”, pati jehonë të madhe te komuniteti çam dhe në mbarë opinionin shqiptar.

Veç aktivitetit politik, sensibilizues dhe njohës, vijoi puna dhe për krijimin e ansamblit Çamëria, me artistët Bashkim Braho, Qani Biraçi, Agush Meleqi etj. Ansambli dha shfaqje në gjithë Shqipërinë dhe në Turqi, Kroaci, Spanjë, duke marrë dhe çmime të para. Për të njohur të rinjtë me traditën e valleve karakteristike, si Vallja e Osman Takes etj. u thirrën veteranët çamë Ibrahim Hoxha dhe Xhemil Demi. Takimi i parë masiv i komunitetit çam u bë me rastin e 27 qershorit 1991, në Akademinë e Arteve, për të përkujtuar ditën e gjenocidit. Shoqëria Çamëria filloi të rivendosë kontaktet e mohuara me institucionet dhe figurat më të larta politike në Tiranë

Në periudhën e parë të krijimit të SHPA ”Çamëria” ka pasur relativisht shumë veprimtari brenda dhe jashtë Shqipërisë, për zgjidhjen e problemit të madh çam. Në takimet me personalitete të shteteve të ndryshme dhe ambasadat e tyre në Tiranë, shpesh pyetja e parë qe u vinte në mendje atyre ishte: Sa është numri i popullsisë së Çamërisë, që jeton sot në shtetin shqiptar? Ky veprim i SHPA ”Çamëria” në dokumentimin popullisë sonë ishte i domosdoshëm, dhe u krye nën drejtimin e Krytarit të parë të saj – Docent Abaz Dojaka.

Në përgjithësi se si ka punuar ShPA “Çamëria” që nga themelimi i saj, më 10 Janar 1991, deri në vitin 2000, është trajtuar pjesërisht në librin tim “Genocidi Grek Kundër Çamërisë vazhdon”, vëllimi i parë dhe i dytë, por këtu po trajtojmë disa probleme dhe takime të ndryshme gjatë rrugëtimit të SHPA “Çamëria” ndër vite, si edhe aktivitetit e kryesisë së Përgjithme dhe të degëve dhe luftën që është bërë kundër zërit të SHPA “Çamëria” nga elementë të ndryshëm, me ose pa pushtet shtetëror, si dhe lufta e shtetit grek për shuarjen dhe përçarjen tonë, luftë që e kemi pasur vazhdimisht që kur u dëbuam nga vatrat tona.

PD që ishte në pushtet dhe kishte shumicën në parlamentin shqiptar në vitet e para pas 1990, miratoi ligjin Nr.7839 Date 30.6.1994 mbi “Gjenocidin Grek kundër Çamërisë”, duke njohur 27 Qershorin si Ditën e Gjenocidit, gjë që për ne ishte një mbështetje domethënëse. Fillimi i PD-së u duk i mbarë, prandaj mbështetja e elektoratit çam ishte pothuajse i gjithë me PD-në.

Ndërsa PS nuk shfaqi asnjë interes ose mbështetje të zgjidhjes së çështjes çame. Elementët çamë që militonin ose simpatizonin PS-në ishin pothuajse të papërfillshëm. Me kalimin viteve kursi i dy partive të mëdha, PD-së dhe PS-së alternonte në varësi të interesave të tyre partiake dhe personale në raport me shtetin grek. Në vëllimin e parë “Gjenocidi grek kundër Çamërisë Vazhdon”, janë dhënë një pjesë e vogël e veprimtarisë së SHPA ”Çamëria” në raport me kancelaritë Euro-Atllantike, por veprimtaritë e organeve të zgjedhura gjatë asaj periudhe kanë qenë aktive dhe dinamike në përgjithësi nga gjithë popullsia e komunitetit çam në Shqipëri në të gjitha 27 degët.

Këtu do të trajtojmë vetëm disa momente të punës sonë, që ruhen në arkivin personal të Shoqatës. Më datë 27 Nëntor 1997 kërkuam takim me Ambasadoren e SHBA-ve Znj. Mariza Lino, por ata na kumunikuan se ambasadorja ishte e zënë dhe mund të na priste Sekretarja Politike e Ambasades, Znj. Lynn Gurion. Nga ana e SHPA ”Çamëria” morën pjesë Hilmi Saqe, Arshin Rexha dhe Agush Veliu. Nga ana jonë u trajtuan të gjitha problemet dhe shqetësimet tona dhe gjithë historia që nga 1913 dhe deri në vitin 1991, duke përfshirë gjenocidin grek, spastrimin e plotë etnik të Çamërisë nga shqiptarët myslimanë, si dhe trajtimin negativ ndaj çështjes çame nga diktatura moniste. Sekretarja Lynn pyeti:

– A i keni shtruar këto kërkesa ministrit të Jashtëm Milo?

– A keni marrë takim me Ambasadorin grek në Tiranë?

– Qeveria shqiptare a i ka shtruar këto probleme delegacioneve greke?

Dhe disa pyetje të tjera.

Ju përgjigjëm të gjitha pyetjeve të znj.Gurion.

As Milot, as ambasada greke dhe as qeveria shqiptare s’ishin me ne, në asnjë nga këto. Në fund i dorëzuam një material të plotë të Çështjes Çame, së bashku me kërkesat tona për qeverinë e SHBA-ve.

1-Në fund zonja Grion na premtoi se të gjitha kërkesat tona do ja bënte prezent ambasadores Mariza Lino.

2- Do të bëjmë prezent kërkesat tuaja në organet tona eprore.

Takimi kaloi në mirëkuptim të plotë.

Në fund i shprehëm bindjen, se tek SHBA-të ne kemi besim se problemet e shtruara do të mbështeten nga Departamenti Amerikan i Shtëtit për zgjidhje adekuate. Takimi zgjati 60 minuta.

Nga viti 1997 – 2000 kam drejtuar SHPA ”ÇAMERIA”. Forumet drejtuese të degëve dhe ajo qendrore punonin për Çamërine, natyrisht pa asnjë lloj shpërblimi. Por pavarësisht kësaj detyrat duhet të kryeheshin njëlloj, madje më mirë se i shërbenim një çështjeje tepër të rëndësishme. Një event që vlen të evidentohet është me rastin e 27 Qershorit 1998 të Genocidit grek kundër Çamërisë. Shtetarët shqiptarë dhe organet përkatëse të tyre kishin planifikuar dhe organizuar pikërisht në ditën gjenocidit grek ndaj nesh një koncert grek në Hotel Rogner të Tiranës, ku do të merrte pjesë dhe presidenti i Shqipërisë. Ndërsa ne, SHPA”Çamëria” kishim organizuar një mbledhje përkujtimore në Muzeun Historik Kombëtar dhe në mbrëmje në qendër të Tiranës te monumenti i Skënderbeut kishim planifikuar një homazh për të rënët e Çamërisë nga gjakësorët grekë duke ndezur

qirinjë të shumtë dhe me pjesëmarrje të gjerë.

Në të njëtën kohë nëpërmjet “Radio Kontakt-it”, njoftuam kundërshtimin tonë të drejtë dhe me forcë të zhvillimit të koncertit të provokuar nga grekët në Tiranë dhe organizatorët shqiptarë. Në Tiranë pati një reaksion jo të vogël atë mbrëmje të dhimbshme për ne nga qindra pjesëmarrësit e mitingut tonë dhe jo vetëm ata. Nga ana tjetër një grup të rinjsh kishin njoftuar Hotel Rongerin, se nëqoftëse do të jepej koncert grek atje do të kishte pasoja të mëdha për vet Hotel Rognerin, organizatorët e atij koncerti grek dhe pjesëmarrësit në atë koncert antishqiptar.

Vonë në mbrëmje morëm njoftim se grekët nuk dhanë asnjë koncert atë natë në Tiranë dhe presidenti i vendit nuk kishte vajtur.

Më datën 18 dhe 19 Nëntor 1999 u organizua “OSCE Istanbul Sumit”, ku merrnin pjesë gjithë personalitetet kryesore të shteteve përkatëse dhe më kryesori ishte presidenti i SHBA-ve, Bill Klinton. Nga SHPA ”Çamëria” merrnin pjesë H. Saqe, H. Minga dhe G. Haxhiu. Falë organizatorëve, ne ishim të privilegjuar si SHPA “Çamëria”, mbasi na siguruan lidhje direkt me telefon dhe me fax me të gjithë delegacionet e OSBE-së që merrnin pjese në këtë Samit. Në fakt gjatë këtyre dy diteve u lidhëm direkt me personelin e delegacioneve të SHBA, Britanisë, Gjermanisë, Kanadasë, Austrisë, Italisë, Hollandës, Izraelit, Zvicrës, Francës etj. Problemin, shqetësimin dhe kërkesat tona ua transmentuam direkt përfaqësuesve zyrtarë të shteteve që merrnin pjesë me shkrim dhe me gojë. Numrat e telef onave dhe Fax të tyre disponohen edhe sot. Përfaqësuesit zyrtarë të kryetarëve të shteteve që merrnin pjesë në delegacionet përkatëse, na siguronin se çështjen tonë do t’a kalonin te eprorët e tyre. Po kështu patëm takime me ambasadat e huaja kryesore të akredituara në Tiranë. Kemi organizuar protesta relativisht të mëdha sa herë që delegaciont kryesore të shtetit grek bënin vizita zyrtare në Tiranë, ose me rastin e dites së 27 Qershorit 1944 të gjenocidit grek kundër Çamërisë. Natyrisht për realizimin e këtyre veprimtarive ka pasur edhe shumë shkopij nën rrota nga reaksioni antiçam dhe antishqiptar, nga lobet greke brenda vendit tonë, të organizuara dhe te paguara nga shtet-kisha greke, madje kohët e fundit këto janë shtuar shumë.

E keqja qëndron tek shteti dhe partitë politike shqiptare, që gjithmonë kanë luajtur dhe luajne politikën e Strucit.

Po ne a kemi pasur të meta? Patjetër, por për një gjë jemi të sigurtë: Disa vite përpara te SHPA ”ÇAMËRIA” nuk ka pasur ngecje në vend, aktiviteti dhe veprimtaria e saj kanë qenë jo të vogla, si brenda Shqipërise ashtu dhe jashtë saj.

Nëqoftëse kemi pasur ndonjë herë kënaqësi të madhe shpirtërore, ka qenë pikërisht koha kur gjithçka fizike, shpirtërore dhe ekonomike ia kemi kushtuar çështjes çame, jo vetëm gjatë drejtimit të Shoqërisë, por që para themelimit të saj, në dhjetor 1990, së bashku me shumë bashkëatdhetarë të tjerë.

Plagët tona rrjedhin gjak akoma, ndaj ne nuk mund të heshtim! Askush nuk e vë ujin në zjarr për ne. Shteti shqiptar, partitë politike shqiptare, me sa duket do të vazhdojnë të luajnë politikën e Strucit, si gjithmonë, duke injoruar problemin çam dhe të Çamërisë. Prandaj, si ish- themelues i Shoqatës “Çamëria” dhe Kryetar i saj në vitet 1997-2000, mendoj se del detyrë kryesore e SHA ”Çamëria” që të aktivizojë të gjitha degët, në Tiranë dhe në rrethe dhe të merren vendime të rëndësishme për forcimin e luftës sonë të drejtë për zgjidhjen e problemit çam. Çamëria është shpirti i gjithë çamëve. Ajo ka qenë dhe do të mbetet përjetë, derisa pasardhësit tanë ta gëzojnë atë. Me siguri dita e zgjidhjes së problemit tonë do të vijë, siç i erdhi Kosovës.

Hysen S.Dizdari/

Autor i Librit: “Arkeologjia në pullat shqiptare 1913-2018”

Trevat që shtrihen mbi liqenin e Shkodres dhe sot janë të banuera nga fisi i Hoti, i Grudës, i Kelmendit, i Kastratit  por  edhe qytete si Shkodra, Tuzi, Meteoni (Meduni), Tivarit, Ulqini, kanë qënë të banuera që kohët të lashta nga fiset ilire. Të dhënat e autorve  antik si, Herodoti (shek.V-p.e.s.), Hekateu (shek.VI-V-p.e.s. ), Titus Livius (59 p.e.s – 17 e.s.), Straboni (shek.-I-e.s.) tregojnë se treva ku sot ndodhen varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit, Malsia e Madhe, banohej që në kohën e neolitit,bronxit e hekurit  nga fisi ilir i Labeatve.

Karakteristikë themelore e kultura ilire është se ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë.

Labeatët ishin një nga fiset ilir i cili banonte për rreth të Shkodrës. Përmenden për herë të parë nga historiani romak Tit Livi gjatë luftës III iliro-romake dhe bënte pjesë në mbretërinë ilire të Mbretit Genti me kryeqendër qytetin antik të Shkodres. Fisi ilir i Labeatve i kishin vendosur  emri liqenit Liqeni Labeatia (sot liqeni i Shkodres) dhe epiqendra e tyre ishte Keshtjella Antike e Shkodres( sot Kështjella e Rozofës). Qytetet të tyre kryesore, ishin Shkodra, që ishte edhe kryeqendra e mbretërisë Ilire, Drishti, Meteoni (Meduni i sotëm i cili sot ndodhet në Mal të Zi), Tivari, Uqini etjerë.

Keshtjella e Labeatve (sot Kështjella e Rozafës), në periudhën e ndërtimit të kësaj kështjelle, kjo  trevë banohej nga fisi Ilir i Labeatëve, Në vitin 181 p.e.s. Shkodra bëhet kryeqytet i Mbretërisë Ilire, me sundimtar Mbretin Genti, dhe kishte një shtrirje të madhe për gjatë adriatikut. Historiani grek, Herodoti (shek.-V-p.e.s.) shkruan se emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, (nga adriatiku në prendim) i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër..”

Gjatë shek. II p.e.s. në kalanë e Labeatve, u zhvilluan  luftërat, iliro-romake me Romën dhe në vitin 168 p.e.s, Shkodra dhe kalaja e Labeatve, pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Kështjella Rozafa(Labeatve) është  një monumenti antik me vlera të mëdha  historike, sepse  ajo është vendosur në pikë strategjike për të kontrolluar fushat përreth, hyrjen në liqenin e Shkodrës si dhe kalimin në thellësi të vendit e të Ballkanit e në Lindje. Muret rrethuese të kalasë  përfshijnë rreth 9 ha tokë.

Fisi Ilir i Labeatëve ishin lundrimtarë e tregtarë të zotët. Në këtë kohë qyteti i Shkodrës mori një zhvillim të madh ekonomik-shoqërorë , gjë që dëshmohet nga prerja e monedhave të mbretërisë ilire  të cilat  fillojë  që në vitin 230 p.e.s.

Burime historike të autorve antike  dhe gërmimet arkeologjike në varrezat (në tumat) ilire në territorin e Shqipërisë, në territorin e Kosovës, në territorin e Maqedonisë  e deri në Glasinac të Bosnjes kanë zbulue artifakte të pa diskutueshmë mbi etno-kulturën ilire në Ballkanin Prendimorë të cilat po i tregojmë më poshtë në vijim:

Arkeologu i njohur, Aristotel Kola në Revista: “ILIRIA-Nr.1/1990, në faqe 58-59, duke analizuar artifaktet e gjetura në  Tumen (varrezat) nr.6 të Shtojit i cili ndodhet në afërsi të qytetit Shkodrës thekson:

“Gërmimet në varrezat tumulare të Shtojit, …hedhin dritë mbi aspekte të zhvillimit historiko-kulturturorë të zonës së Shkodres për prijudha të rëndësishme të pre e proto historisë së saj, siç janë ajo e kohës së bronxit e hekurit nëpër të cilat kalojë formimi i etnosit ilirë. Tuma Nr.6 e varrezave të Shtojit paraqet interest të veçantë sepse është më e hermshja e tumave të gërmuera deri tani dhe përmban varre të prijudhave të ndryshme. Kjo tumë e ngritur në faza të ndryshme përmban të gjitha elementët më karakteristike që kanë tumat ilire, siç  janë ndertimi i saj me gurë dhe dhë, unazat kufizuese, vatra dhe tipe të ndryshëm varresh.

Përveç këtyre ajo kishte dhe një elemnt të vaçant që s’është ndeshur në tumat e gërmuera deri tani, si brenda ashtu dhe jasht vendit tonë, siç janë platëforma sipër varrit qëndrorë të tumes me terrakotat antropomorfe, ku ishte kryer ceromonia e përmotshme. Nga analiza e matrialeve të kësaj tume, i përkasin prijudhave të ndryshme historike të distancuera nga njëra tjetra, asaj të bronxit të hershëm e hekurit të zhvilluar. Ato hedhin dritë mbi çeshtje të veçanta që kanë të bëjnë me karakterin e kësaj kulture, me lidhjet e saj me grupet kulturore të krahinave fqinjë apo më të largëta, dhe porblemin e përkatësisë etnike të saj.”

Arkeologu i njohur, Prof.Dr.Neritan Ceka  në Revista :“ILIRIA-Nr.3/1974, në faqe 144, duke analizuar artifaktet e zbuluera në tumen (varrezat) e Dukatit në rajonin e Vlorës theksonë: “Tuma e Dukatit bën pjesë përsa i përket mënyrës së ndërtimit, rritit të varrimit në tipin e varrezave të etnosit ilir.

Në një kuadër më të ngushtë ajo paraqet lidhje më të afërt më krahinat jugore (nën Vjosë), duke na dhënë ngjashmëri të shumta me krahinat veriore dhe lindore. Krijimi i tumes është bërë në kohën e fundit të bronxit dhe ndërtimi i saj ka vazhduar në prijudhën e hershme të hekurit.”

Arkeologu i njohur Prof. Asc.Dr.Muhamet Bela në Gazeten: “Panorama” date 3 Qershor, 2022 në shkrimin:  “Kultura tumulare dardane e Shpipërisë veriore “ thekson:

 “Kultura tumulare në verilindje të Shqipërisë, në tërë përbërësit e saj, qoftë në arkitekturën e tumave, si dhe në treguesit e tjerë, teknikës së punimit të qeramikës, formës e dekorit të saj, qoftë për objektet metalike dhe gjetjeve të stolive etj., paraqet tipare të njëllojta me zbulimet e kryera në treva të ndryshme të Ilirisë, brenda e jashtë vendit tonë, veçanërisht për krahinat veriore, qendrore, juglindore e jugore, duke qenë ngushtësisht e lidhur sidomos me mjaft qendra të zemrës së Dardanisë, territorin e Republikës së Kosovës. Shfaqjet e veçanta që vihen re në këtë mikrozonë të trevës dardane janë të karakterit lokal dhe nuk e cenojnë aspak tablonë e unitetit etnokulturor të bartësve të kulturës së tumave të Kukësit, Hasit, Tropojës, Rrafshit të Dukagjinit e Fushë Kosovës. Përmes një sërë argumentesh është provuar se kjo kulturë e Dardanisë inkuadrohet në një grup etnokulturor më të gjerë, në grupin ilir qendror Mat-Glasinac, karakteri ilir i të cilit as që mund të vihet në dyshim.”

Arkeologu i njohur Skender Aliu në Revisten: “ILIRIANr.1-1984 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat)  e Prodnit, të  cilat ndodhet në afërsi të Ersekës , në faqe-53,theksonë: “Të gjithë elementët kulturorë dhe në mënyrë të veçant qeramika, që siç dihet është treguesi më i rëndësishëm etnik, përmbajnë tipare të mirëfillta ilire, me origjine autoktone që nga prijudha e bronxit.Karakteri etnik mund të ndiqet këtu edhe nëpërmjet riteve të varrimit i cili lidhet me koncepte të caktuera e shumë të qëndrushme.”

Arkeologija e  njohur, Zhaneta Andrea  në Revisten: “ILIRIANr.1-2,-1995 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat)  e Bujanit në Tropojë ,në –faqe-113, theksonë: “ Vendosja e nekropolit në një terren shkëmborë u ngjanë nekropoleve të Shqipërisë Veriore dhe atyre të Fushë  Kosovës, e të rajonit të Glasinacit (Bosnje) .Gjithashtu për sa i përket mënyrës së formimit të tumave,si për Bujanin ashtu dhe në këto krahina, karakteristikë janë më tepër tumat e ndërtuera me gurë, e kjo duket se është kushtëzuar nga karakteristikat gjeografike dhe gjeologjike të terrenit, ndërsa tumat e ngritura me dhe e gurë nihen në të gjithë treven e gjerë ilire, që prej Glasinacit në veriprendim e deri në Shqipërinë jugore.”

Akademik Zef Mirdita në librin : “Studime Dardane”,Botim i vitit 1979, faqe-16-18 theksonë:

 “Nga zbulimet arkeologjike në  varrezat e Bërbicës së Poshtme, në Kosovë , të varrezave të Badovcit në Runik (përkatësisht Kishnica në afëris të Prishtinës ), Karagaçi në Mitrovicë (përkatësisht fshati, Zhitkovc) dhe varrezat në fshtin Varosh në afërsi të Ferizajt….mandej edhe varrezat në territorin e Moravës..Edhe pse të gjitha këto gjetje arkeologjike vijnë vetem nga varrezat dhe jo nga vendbanimet ,prapëseprapë mund të njihen bartësit e tyre, të cilët janë pa mëdyshje dardanët (fis ilir).

Në një përfundim të tillë na shtyn edhe zanafillae tumave të përmendura , të cilat gjenden në territorin e gjërë të Ballkanit Prendimorë, duke filluar prej Glasinacit, nëpër territorin dardan dhe paion e deri në Maqedoninë e Epërme.Kjo tregon se bartësit e  “kulturës së tumave”, janë të karakterit ilir në Ballkanin prendimorë. Aq më tepër , shfaqja e tumave në territorin qëndrorë ilir, është e kohës së bronxit të hershëm respektivisht e mijëvjeçarit të –II – p.e.s.”

Një zbulim, tjetër me interes për përcaktimin e përjudhës ndërtimit të varrezave të Vuksanlekajve është edhe një gur varri i zbuluar në Durrës i një gruaje ilire me emrim: “LEPIDIA” që  i përket shekullit-I- p.e.s., por edhe gurët e varrezave ilire të zbuluera në Kërcovë dhe Pollog të Maqedonisë  të cilët ngjasojnë shumë me simbolet e gdhendurae gdhendura në  gurët e varrezat të Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit  të cilat janë vertetuar se i  përkasin etno-kulturës ilire.

Nga zbulimet arkeologjike të kryera në territorin e Shqipërisë , në Kosovë e deri në Glasinac,  në Bosnje – Hercogovinë është vertetuar plotësisht, se elementi ento-kulturorë, karakteristikë tipke e varrezave të fisve ilire janë varrezat me tuma.

Duke u bazuar në artifaktet e gjetura tek varrezat (në tumat) e fiseve ilire në Shqipëri, në  Kosovë , Maqedoni e deri në  Glasinac të  (Bosnje) ,arrim në përfundim se edhe varrezat  e Vuksan-Lekajve të Hotit,i përkasin tërësishtë, ento-kulturës ilire të fist ilir të Labeatve.

Këto varreza janë  një  monumente me  rëndësie të veçantë kulturore dhe historike të popullin shqiptarë, sepse  tregojnë se në këto treva, të Hoti, Grudes, Tuzit, Medunit e deri ne Tivar e Ulqin janë banuar që në kohën e bronxit ,në kohën e hekurit ,dhe në mesjeta e hershme e deri sot nga popullësi,  ilirë-arbërorë-shqiptarë. Në treven e Vuksanlekaj të Hotit, në afërsi të  Tuzit , falë  kujdesit të banorve shqiptarë të besimit katolik të kësaj treve edhe sot mrekullisht, gjenden  rreth 30 varre të gdhendur në gurë ,me lartësi nga 1 m deri 1,50 m të vendosura  me kokë nga perëndimi . Gdhendja është bërë në pjesën e përparme dhe të pasme , si edhe në vet pllakën mbuluese . Karakteristike e varreza të Vuksanlekajve  janë simbole të ndryshme antropomorfe të gdhendura në gurë e këtyre varreve.Këto simbole, si p.sh.simboli i diellit, i hanës, i yllësive, i gjarpërit , i shqiponjës, i luleve si tërfilit,  janë  simbole tipike pagane të fiseve ilire, të përdorura  nga banorët e vjetër të këtyrë trevave,(sot Vuksanlekajve) që në prijudhën e bronxit ,hekurit e mesjetës hershme nga fisi i ilir i Labeatve.

Në këto varreza janë gdhendura mbi gurë simbole  të ndryshmet : si dielli,hena e poltë, yllësit ,ylli me gjashtë , simbole gjometrike si rrathë , trekëndëshi , katrorët , simbole fetare si kryqi, gjysëm hëna, elemente nga bota bimore e shtazore  si zbukurime florale si tërfili, shqiponja ,gjarpëri , por edhe figura njerzore si  nëna me foshnje ,figurë burri me veshje tipike ilire si plisin,  xhamedani ilirë e  tjerë.

Ja sa me kopetencë shkencore i spjegon ,simbolet e vendosura mbi mbi varrezat pellazgo-ilire, historiani i njohur nga Kërçova , Dr.Sc.Ilmi Veliu në shkrimine publikuar në portalin //ëëë.pashtriku.org-date 11.12.2014 me titullë: “ Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. ” theksonë:

 “Diellin si simbol pagan ilir e kemi gjetur edhe tek varret e shqiptarëve të krishterë në rrethin e Kërçovës po edhe në Pollog, ku tek koka e të vdekurit qëndron kryqi i cili në të dy anët ka të gëdhendur edhe diellin. Në një fshat të Kërçovës me emrin Dupjan kam gjetur varre kristijane shumë të vjetra ku kryqi i mermertë, në pjesën e sipërme është i rrethuar me një rreth që i përngjan diellit, ose mund të themi se është dielli i cili në mes e ka kryqin, e që po ashtu jam i sigurtë se dielli nuk ka lidhje as me besimin e krishterë, sepse simboli i këtij besimi është vetëm kryqi dhe kurgjë tjetër…..dielli mbi dy koka të gjarpërit i vendosur në maje të placës së varrit tregon se ai ka qenë i përkatësisë kombëtare shqiptare, sepse dielli dhe kokat e gjarpërit i kanë takuar besimit pellazgo-ilir, i vjetër mbi 3 mijë vjet.Me anë të këtyre simboleve të lashta pellazgo-ilire, shqiptarët edhe nga varri kanë dashuar të tregojnë, argumentojnë e dëshmojnë për origjinën e tyre të lashtë pellazgo-ilire. Ata kanë dashur që varret e tyre të dalloheshin nga varret myslimane të popullatës turke, arabe apo boshnjake; dhe varret e shqiptarëve të krishterë të dalloheshin se janë varre shqiptare dhe të mos ngatërroheshin me ata greke, serbe e bullgare, me të cilët kanë qenë të detyruar të luftojnë po edhe të bashkëjetojnë deri në ditët e sotme.Dhe shqiptari duke venë mbi varrin e tij simbolet e lashta fetare pellazgo-ilire, bashkë me simbolet e fesë që ka poseduar, ka dashur që edhe pllaka e varrit të jetë argument e dokument që do tu tregojë gjeneratave ndër shekuj se ai që dergjet në atë varr është shqiptar mysliman dhe nuk është turk, persian e as arab; dhe simbolet në varrin e shqiptarit të krishterë ku dëshmon se i vdekuri është i krishterë por nuk është serb, grek, bullgr por bijë e bir shqiptari.”

Akademiku i njohur  nga qyteti i Gjakova,Fari Xhara, në një shkrim në  portalin //ëëë.27.al//,me daten,21.04.2020  duke spjeguar simboliken  ilire të lule tërfilit ai theksonë: “Historikisht , tërfili në të kaluarën tonë historike ishte edhe simbol i caktuar i parardhësve tanë, ilirëve.Në postimet “historike” të sllavëve gjendet edhe tërfili me katër petale, të cilën ata e quajnë “Stema e vulave ilire” (Pečatni grb Ilirije). Në foton e parë ju e shihni një guri të gdhendur të fisit ilir të Daorsëve i gjetur në Bosnje si dhe amfora e vitit 530 para Krishtit po me atë shenjë tërfili, i cili është në muzeun e Luvrit në Paris.Gurët e gdhendur ilir gjenden edhe në fshatin Vuksanajlekaj, të cilët e kanë të gdhendur tërfilin me katër petale, simboli ilir i zhdukur nga anët tona me qëllim të caktuar.Kalojmë më tutje, tërfili me katër fletëza u përvetësua nga Bizanti për të shprehur kryqin ortodoks e më vonë kaloi tek serbët.”

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar që fillon në epokës e bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të fiseve ilire.

Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Matit e Glasinacit e tjerë. Por ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në gurët e varrezave e në materialet që  i rezistuan kohës si në gur, dru, kockë e tjerë, janë artifakte të rëndësishmë tipike të etno-kulturës të popullsisë ilire, që ka banuar në këto treva.

Në mitologjinë ilire simboli i gjarpëri është një kafshë e hyjnizuar nga ilirët,i cili i mbronte nga syri i keq, prandaj gjarpëri vendosej si symbol në bashin e anijeve ilire, tek monedhat ilire tek veshjet e grave ilire e tjerë.

Duke u bazuar, tek burimet e autorve antik dhe në artifaktet e gjetura në gërmimet arkeologjike të kryera në tumat (varrezat) në territorin e Shqipërisë, në Kosovës, në Maqedonin e Veriut dhe në Glasinicë (Bosnjes)   si në tumat(varrezat)  e Shtojit, Komanit, Pazhokut, Patosit, Dukatit, Vajzës, Barçit, Matit, Kuksit, Bujanit , Bërbicës së Poshtme, Badovcit, në afërsi të Prishtinës, Karagacit në Mitrovic, Varoshit në Ferizaj, Kërçovës, Pollogut, dhe Glasinacit në Bosnje , mund të arrimë në  përfundimin se varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit,në  Malsin e Madhe ( sot në Mal të Zi) janë varreza të etno-kulturës  ilire dhe i përkasin të fisit ilir të Labeatëve dhe pasardhësve të tyre popullsise ilire – arbërore – shqiptare.

Por me qenë se në këto varreza (tuma ) ilire deri sot nuk janë kryer gërmimë arkeologjike të mirëfillta, i vetmi  porblemi  i pa zgjidhur ngelet vetem,datimi i saktë i përjudhës  (vitit) të ndërtimit të këtyre varrezave.

Prandaj  është detyrë e rëndësishmë e drejtuesve të  Komunës Tuzit e cila sot drejtohet nga shqiptarë , me gjithë se  ndodhet në  Malit Zi, të bëjë përpjekjet e saj serjoze pranë organeve qëndrore si Ministrisë të Kulturës  të shtetit të Malit Zi,  por edhe organeve që ruajn e mbrojnë  kultures Europiane si -UNESKO që në këto varreza (tuma) të popullsisë ilire antik të planifikohen dhe kryhen kërkime  arkeologjike nga arkeolog shqiptarë e malazezë, ku pasi të zbulohen artifakte të cilat përcaktojnë  me saktësi, datimi i saktë të prijudhës të ndërtimit tyre dhe të shpallen Monument Kulture i ruajtur nga shtet dhe UNESKO.

Nëpërmjet këtij shkrimi falenderojë banorët që   sot banojnë  në  teven e Vuksanlekajve të Hotit në Malësisë  Madhe ,afër Tuzit  për  kujdesin, rrethimin me murë dhe ruajtjen të pa dëmtuera për mbi 200 vite  të këtyre varrezave antike tipike të kulturës ilire në këto treva ilire – arbërore – shqiptare.

Këto varreza të kulturës ilire,shumë mirë sot mund të shëndërrohen në një atraksion kulturorë e  turistikë, nga Komuna e Tuzit  për turistët vendas dhe të huaj.

Nëpërmjët këtij shkrimi ju bëjë thirrje ,intelektualve shqiptarë,  kudo ndodhen, veçanarisht arkeologve e historianve në Shqipëri, në Kosovë, në Malin e Zi, në Maqedoni, në Europë e në ShBA, të japin kontributn e tyre intelektualë që këto varreza antike , tipike të etnokulturës Ilire ,që mrekullisht falë mbrojtjes nga banorët  vendas të Vuksanlekajve të Hoti dhe Zotit ,kanë ardhur deri në ditët tona pa u dëmtuar, të kërkojnë e ndihmojnë,  pranë  Ministrisës Kulturës Malit Zi, Shqipërisë, Kosoves dhe UNESKO, që Varrezat e Vuksanlekajve të Hotit (Mali i Zi) të merren në mbrojtje  nga shteti dhe të shpallen Monument i Kulture antik Ilirë, të  mbrojtur nga-UNESKO.

LITERATURA :

Hasan Ceka: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë , 1965

Skender Anamali: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë, 1965

Neritan Ceka: Qyteti ilir pranë Selcës së Poshtme, Tiranë , 1985

Neritan Ceka: Arkeologjia: Greqia, Roma, Iliria,Tiranë, 1994

Neritan Ceka: Ilirët, Tiranë ,2001

Neritan Ceka : Udhëtim në kështjellat ilire, Tiranë,2006

Zef Mirdita : Studime Dardane, Botim ,Prishtinë, 1979

Revista : “ILIRIA-Nr.3/1974- Neritan Ceka :Tuma e Dukatit 

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1984- Skender Aliu:Tuma e Prodonit

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1990- Aristotel Kola :Tuma Nr.6 e Shtojit

Revista : “ILIRIA-Nr.1-2/1995- Zhaneta Andrea :Tuma e Bujanit

Mitat Dibra, Ilir Balla ,Naim Laçaj: Album-Dëshmi monumentale në Vuksanlekaj, Gusht, 2017.

Hysen Dizdari: Arkeologjia në pullat shqiptare-1913-2018 , Tiranë, 2019.

Muhamet Bela: Gazeta – “Panorama” datë 2 Qershor 2022

Ilimi Veliu: Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. /ëëë.Pashtriku.org-datë,11.121.2024