Luan Rama/

Disa herë më ka rënë rasti të vizitoj varret e ushtarëve amerikanë në brigjet e Normandisë, në Collevile-sur-Mer, varret e ushtarëve që zbarkuan dhe ranë në Omaha Beach apo në Utah Beach, atëm ëngjes qershori të vitit 1944. Mijra varre të bardhë me mermerin e Karrarës mes të cilëve dhe ai i serxhentit Frederick Niland, alias «ushtari Rayan», rreshtuar si në kohë lufte mes atij gjelbërimi dhe paqeje të pafund, duke treguar sakrificën e madhe të popullit amerikan. Të tjera varreza të ushtarëve amerikanë, kësaj rradhe të luftës së Parë Botërore, gjënden në tokën e Francës si në Suresnes, Argonne, Saint-Michel, Oise-Aisne, Somme, Aisne-Marne de Bellau… Janë varret e atyre ushtarëve që kapërcyen oqeanin dhe në shenjë solidariteti në vitin 1917 erdhën në ndihmë të aleatëve për triumfin e Paqes dhe që të ndërtohej një botë e re. Këto mijra varre, jashtë Amerikës, përtej Atlantikut, janë dëshmia e shpirtit të madh amerikan e cila nuk u tregua vetëm në tokën franceze.

Një ditë, tek po punoja rreth versionit frëngjisht të librit të sapo botuar «Bonjour d’Albanie», mbi ushtrinë franceze në frontin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore, një miku im më pyeti i habitur? – Pse, ka patur amerikanë në Korçë gjatë kësaj lufte? – Po, – iu përgjegja, duke i treguar një mori fotografish që kisha botuar dhe që ishin foto të marra nga fotografët francezë të misionit fotografik të Ushtrisë së Lindjes (L’Armée d’Orient), e cila vepronte në kufirin jugor shqiptar, në zonat e Korçës, Pogradecit e më pas Devollit, Ersekës dhe luginës së Shkumbinit. Në fakt, historia e amerikanëve në Korçë dhe Pogradec gjatë Luftës së Parë Botërore ka qënë pak e njohur, për të mos thënë aspak. Përshkrimet historike mungojnë, madje dhe këto foto, janë vendosur së fundi në sitin e Mediatekës Franceze të Arkitekturës e Fotografisë në Paris. Por ishin disa kujtime të botuara të vullnetarëve amerikanë të «Seksionit 10» të «Feld Amerikan Service», që dëshmojnë në mënyrë më konkrete veprimtarinë e amerikanëve në frontin shqiptar, veçanërisht në zonën e Korçës, në liqenet e Prespës, Ohrit, Maliqit apo dhe në Leshnicë e malet përreth.

Në vitet 1916-1917, mijra amerikanë erdhën të ndihmonin aleatët francezë, britanikë, italianë, etj, në luftën e tyre kundër ushtrive austro-hungareze, bullgare e turke. Forcat kryesore u angazhuan në Francë, pranë ushtrisë franceze e britanike apo dhe asaj italiane, ndërkohë që vullnetarë të tjerë amerikanë erdhën gjer në Ballkan, siç ishte dhe «Seksioni 10» i ndihmës, ku amerikanët u angazhuan me automjetet e tyre të ambulancave, kuzhinës lëvizëse, etj, që të ndihmonin në këtë luftë të jashtëzakonshme.

Fronti shqiptar në të kohë bombardohej natë e ditë nga aviacioni austriak e gjerman. Një ditë u bombarduan dhe qytetarët e Korçës çka shkaktoi një panik të madh në qytet. Një fakt interesant na sjell në ditarin e tij të luftës dhe ushtari francez Roger Pernot, i cili tregon për bombardimet e avionëve mbi ushtarët aleatë dhe mbi njerëzit e pafajshëm, shtëpitë, qytetet. Ai tregon sesi ishte rrëzuar një nga këta avionë. “… S’ka dyshim që është «boshi» që na ka bombarduar ditët e fundit, ai që vrau automobilistin amerikan dhe kolegët e tij, i cili vërtitej sipër kokave tona në ditët me diell… »
Historia e «Seksionit të 10»-të të «Feld American Service», në Ballkan nis kur kjo njësi, me automjetet përkatëse, e ngarkuar në anije në portin e Marsejës, më 26 dhjetor 1916 u nis drejt Selanikut ku ishte dhe shtabi i Ushtrisë Aleate, e komanduar nga gjenerali francez Maurice Sarail.

Ndër vullnetarët amerikanë ishin Henry M. Suckley, Hamilton Lillie, William Dennison Swan JR, Franck J. Taylor, Burnet C.Wohlford, William J. Losh, etj. Nga Selaniku, seksioni amerikan i ndihmës i drejtuar nga kapiteni Henry M. Suckley, u dërgua menjëherë drejt Korçës ku shumë shpejt, veç qytetit, ata u vendosën edhe në Goricë e Zvezda. Një tjetër unitet, ai i quajtur “Standford Unit” u dërgua në fillim të korrikut 1917 për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve, duke ndjekur kështu operacionet e ushtrisë franceze në liqenet e Maliqit, Ohrit, në malet rreth Pogradecit, Korçës, etj. Në ditarin e tij, James W. Harle JR, nga New York City, i cili kishte hyrë në këtë shërbim që në shkurtin e vitit 1915, duke iu bashkuar pastaj “Seksionit 10”, në ditarin e tij përshkruan vrasjen e shefit të tij Henry Suckley, të cilin ai e konsideronte si një nga “njerëzit më simpatikë që kishte njohur në jetën e tij”.

Në fakt, në 19 mars 1917, Suckley, mjeku përgjegjës i seksionit, ishte në Zemblak duke drejtuar transportimin e të plagosurve francezë. Pranë tij ishin bashkëpatriotët e tij si Robert Wood, nga Esathampton, Long Island, Jo Richardson nga Boston, si dhe shoferi i tij, ndihmësi shqiptar dhe një kuzhinjer. Në mesditë, ata vështruan një avion armik, i cili filloi të bombardonte mbi ata edhe pse në tendat e tyre ishin shenjat e Kryqit të Kuq dhe se bëhej fjalë për një ambulancë mjeksore. Pas katër bombave, avioni ishte kthyer sërrish dhe duke hedhur dy bomba të tjera, njëra prej tyre vrau ndihmësin e tij shqiptar si dhe plagosi rëndë shefin e seksionit, Henry Suckley. Ushtari Jo ishte ngritur menjëherë dhe kishte vrapuar drejt shefit të tij të plagosur, i cili i pëshpëriti se ishte prekur në bark. Tutje dergjej ndihmësi shqiptar, emrin e të cilit ne nuk e dime. Cili ishte në të vërtetë? Menjëherë Suckley-n e kishin transportuar me ambulancë drejt Korçës, ndërkohë që kuzhinjeri i seksionit ishte plagosur në këmbë. Në tregimin e tij, James W. Harle JR. mes të tjerave shkruan për qëndrimin gazmor të shefit të tij në spitalin e Korçës dhe bezdinë e tij që po merreshin shumë me të, ndërkohë që ata duhej të bënin diçka për luftën.

Por të nesërmen në mëngjes, Suckley kishte dhënë frymën e fundit. Po atë ditë, në drekë, ai ishte përcjellur me nderimet ushtarake për në varr. Ndër të tjera, në kujtimet e tij ai shton: ”Oficeri francez, lietnanti Constant, u bë zëdhëndës i ndjenjave tona përmes një fjalimi të thjeshtë por gjithë hire, duke thënë: “Para se të jepte jetën në shërbim të Francës, Suckley i kishte kushtuar vendit tonë të gjitha forcat e tij morale, intelektuale e fizike. Që prej dy vjetësh në ushtrinë franceze, me angazhimin e tij ai kishte merituar “Kryqin e Luftës”, duke bashkuar në një thjeshtësinë e ushtarit dhe cilësitë e larta të një prijësi. Ai vlerësonte se për t’i bërë për vete ushtarët e tij, duhej tu tregonte shëmbullin e tij në mënyrë të admirueshme. Më kujtohet që një mbrëmje, pas një beteje të ashpër dhe të gjatë, mes borës dhe stuhisë, duke menduar se roja e natës duhej të ishte tepër cfilitëse për ushtarët e tij të lodhur, ai kërkoi që edhe pse ishte shefi i tyre, ta kryente vetë. Si mund që pas kësaj ushtarët e tij të ankoheshin? Ai jetonte me ata, mes tyre, punonte me ta dhe njëkohësisht i komandonte. Ai ishte më i miri nga ne dhe ai u vra. Por mbi të gjitha, vdekja e tij ishte heroike. Sapo u godit, ai kërkoi që të merreshin me të tjerët, edhe pse vetë ishte goditur tepër rëndë. Ai asnjëherë nuk mendonte për veten e tij. Me cigaren në gojë atë e transportuan në spital… Ne i detyrojmë mirënjohjen tonë. Vdiq për Francën duke treguar se dhe në këtë tokë të largët është fisnikëria e një zemre amerikane!…»

Për vdekjen e Suckley kishte shkruar në kujtimet e tij dhe William Dennison Swan JR., nga Massachusets, i cili e kishte ndjekur bombardimin e asaj dite në Korçë dhe periferinë e saj. «Atë mëngjes u ngrita herët dhe shkova ne spital për të çuar një të plagosur. Mora vesh lajmin e tmerrshëm se Suckley po vdiste. Avioni armik i kishte hedhur bombat në rrugën e Zemblakut. Kur kishte dëgjuar avionin, Henry kishte nxituar në dalje të tendës së ambulances, por një nga bombat kishte rënë 15 jard larg tij. Edhe pse i prekur rëndë, me vetëdije siç ishte, atë e dërguan me ambulancë në Korçë, ku qëndroi deri mëngjesin e ditës tjetër, kur dhe vdiq. Gjatë gjithë kohës ishte me vetëdije, pinte duhan dhe bënte shaka e diskutonte ngrohtësisht me shokët e tij. Ai ankohej vazhdimisht që pse e shqetësonin kur do duhej që ata të ishin atje ku bëhej lufta. Ai vdiq paqësisht në orën 9 të mëngjesit. Pasdite u varros me ceremoni ushtarake. Ne që ishim në front nuk mundëm ta përcillnim në funeralet e tij, por kjo ishte ajo që donte dhe ai…”
Në ditaret e tyre të luftës, veç ngjarjeve në front, bombardimeve, të vrarët, transportimit të pagosurve, për bombardimet veçanërisht në Zemblak, Bilisht, Shuli, Gorica apo në malet e Leshnicës, ata përshkruajnë edhe episode jetësore, në kontakt me njerëzit, duke i treguar ato me një ndjesi humori.

William J. Losh, nga San Françisko, tregonte se si kishte shkuar njëherë në Korçë për të festuar ditëlindjen e tij. Mbushte 21 vjeç. Një tjetër ditë, në një rrugë të pjerët kodrinore, duke pritur t’i ftohej motori i makinës, ai kishte parë dikë që vinte hipur mbi gomar, veshur me një fustanellë gjer në fund të këmbëve dhe që i binte gomarit. Për të qeshur, ai i kishte thirrur në anglisht: ”Hello Jo! Përse i bije gomarit!…” Por tjetri i ishte përgjigjur menjëherë po në anglisht. Amerikani ishte habitur nga kjo e papritur, por shpejt, shqiptari ia kishte kthyer se sapo ishte kthyer nga Pittsbourgh i Pensilvanisë. “Të vish nga Pittsbourgh në një rrugë vetmitare, veshur me një kostum të habitshëm, duke rrahur një gomar?! – kishte shpërthyer me të qeshura ushtari William. Në ditarin e tij, Hamilton Lillie kishte shkruar: “E djelë 20 maj 1917. Në kthim nga fshati i Zhelovës, duke hyrë në Korçë, pikëtakova përballë një kortezh dasme. Përpara ishin gomerët e ngarkuar me baullet dhe kuti druri të lyera bukur, ndërsa mbrapa, gomarin me nusen me vello e shoqëronte burri i saj. Gjithë njerëzit shtyheshin që të shikonin kortezhin.

Sipas ceremonisë së martesës, çifti nuk duhet të rrijë sëbashku gjatë dy ditëve. Martesa bëhet gjithnjë të djelën dhe festimet e dasmës janë gjatë gjithë javës. Të hënën, në një karvan me muzikë, prindërit shkojnë për të parë nusen…” Më tutje ai shtonte: “E hënë 21 maj. Takova në rrugë delegacionin e plakave që shkonin të shikonin nusen që ishte martuar dje. Të gjitha kishin hapur çadrat e zeza dhe shoqëroheshin nga një vajzë që i binte tamburasë.” James W. Harle JR, na tregon dhe historinë e një vajze adoleshente që fshatarët e Zhelovës donin ta çonin tek mjeku. “Këmba e saj ishte fryer tmerrësisht duke filluar nga gjuri dhe ajo kishte dhimbje të mëdha. E mora vajzën me ambulancë. Në Bilisht nxitova menjëherë tek dhoma e mjekut francez, një burrë i këndshëm, i cili pasi i pa këmbën më kërkoi shpjegime, por duhej përkthyer. Atëherë zbrita në rrugë dhe thirra: ”A ka këtu ndonjë që flet anglisht?… Një shqiptar shtatlartë e i dobët u shfaq nga turma dhe erdhi të pyeste se ç’donte amerikani…” Në fletoren e tij ai tregon sesi një ditë ai kishte kapur dy aviatorë gjermanë, një lietnant dhe një mitralier, të cilët, meqë motorri i avionit kishte filluar të bënte zhurmë, kishin flakur bombat mbi liqen dhe nga frika kishin zbritur. “Mendoj se duhet të jem i pari amerikan që ka kapur një gjerman, – shkruante ai. – Terreni ishte gjithë gropa dhe helika kishte goditur tokën duke e kthyer avionin me kurriz dhe duke i flakur aviatorët sikur të ishin bretkoca gjigande. Shkova drejt avionit të përmbysur në drejtim të pilotit duke i thënë se ata ishin robërit e mi. Pranoi duke mu përgjegjur me një frëngjishte më të mirë se timen… Me siguri duhej të ishte aviator që kishte vrarë Henry Suckley dhe dy të tjerët…”

Më 21 shtator, nga Korça, Brunet C.Wohlford, nga Escondido, jo larg nga Kalifornia dhe student i Universitetit të Stanford, përshkruan një çast nga beteja në zonën e brigjeve të Ohrit: “Sulmet franceze u zhvilluan në zonën e liqenit të Ohrit. Objektivi ishte të shtyhej linja e frontit për të penguar furnizimet e gjermanëve nga Durrësi dhe Manastiri. Francezët duan ta pushtojnë rrugën Korçë-Manastir që mbahej nga gjermanët dhe nga ora 3 e mëngjesit u zgjova nga sulmi që kishte filluar dhe menjëherë u dërgova në postin tim. Atje u takova me një lietnant francez dhe bashkë me të u zvarritëm në lartësinë e një kodrine për të parë fushën e betejës. Dallova që francezët ishin në një grup kodrinash dhe përballë tyre, austriakët në disa kodrina të tjera. Mes tyre ishte një luginë jo e madhe që përshkohet nga një lum i vogël. Bateritë e topave francezë kishin si detyrë që të bënin te heshtnin llogoret gjermane përballë, të cilat ishin në faqen malore. Mund të shikoje vetëm dritën e mitralozëve francezë, pasi mitralierët ishin fshehur mes drurëve. Ishte një zjarr i madh që bëri të heshtin pushkët gjermane, duke i detyruar të tërhiqen. Pastaj këmbësoria u hodh në sulm dhe e mori kodrinën. Nuk e di nëse ndeshën shumë rezistencë apo jo, pasi pashë çekët që dorëzoheshin në të shumtën e rasteve, vullnetarisht.”

Lexoj këto fragmente shkrimesh e kujtimesh dhe imagjinoj për një çast Heminguein 19 vjeçar, që dhe ai, si këta amerikanë të frontit shqiptar zbarkonte si ushtar në Itali. Amerika dërgonte në Europë ushtarët e saj… Dhe ai ishte një ndër të parët amerikanë që plagosej në frontin italian kundër austriakëve: 227 plagë të lehta dhe dy plumba në të dyja këmbët… Ai e përshkruan me një emocion të thellë plagosjen e tij dhe kohën kur infermierët dhe mjekët qëndronin mbi kokën e tij… Ishin këto imazhe që ai do t’i përshkruante dhe në romanin e tij, Lamtumirë armë, roman që kur ishim të rinj nuk e ndanim nga dora, apo në letrat që u dërgonte prindërve, ku ai u shkruante: «Të dashur prindër. Kam marrë pjesë gjatë gjithë betejës së madhe dhe kam një koleksion me pushkë e municione austriake, dekorata gjermane e austriake, por në morinë e kujtimeve të mia, mbart në mëndje imazhin e aq shumë të vrarëve dhe robërve austriakë, saqë toka ishte nxirë e tëra… Të 227 plagët që më bëri topi i transhesë përballë, për çastin nuk më shkaktuan dhimbje, por vetëm pata përshtypjen se këmbët e mia ishin në këpucë kauçuku plot ujë që ziente. Kur kapiteni, një shoku im, më pa kishte thënë: «I varfëri Hem, së shpejti do të prehet në Paqe!…» Dhe në një nga poezitë e tij të luftës, të titulluar ”Në fushën e luftës”, Heminguei do të shkruante: “Vdekja e ushtarëve asnjëherë nuk është e bukur / Atje ku ata bien kryqet vendin shënojnë / Kryqe druri ka atje ku janë varret / Ngulur mbi fytyrën e tyre janë…”
Nga fundi i luftës, në vitin 1918, në frontin shqiptar erdhi në Korçë gjenerali Humbert, në një kohë mjaft kritike kur shqiptarët kishin frikë se me largimin e ushtrisë franceze, formacione të ushtrisë greke futeshin në jugun shqiptar për të ripushtuar Korçën, Ersekën, Përmetin e Pogradecin. Pikërisht atëherë francezët krijuan zonën e administrimit ushtarak francez të kufijve shqiptarë (të jugut) në mënyrë që mos t’i lejonin grekët të kapërcenin kufirin.

Për pritjen e gjeneralit në Korçë shkruan atëherë dhe revista e emigrantëve shqiptarë të “Federatës Vatra” në Amerikë Review Adriatic, nën titullin “Vive la France, Vive l’Albanie!: “Populli i territorit të Korçës pati rastin të manifestojë ndjenjat që ushqen për Francën në praninë e gjeneralit Humbert që mbërriti në Korçë në 4 qershor dhe që u prit me thirrjet “Vive la France, Vive l’Albanie!” Trupat e milicisë lokale dhe ato të xhandarmërisë, me prijësit e tyre në krye mbanin flamurin shqiptar. Ishte i njëjti flamur që i kishte udhëhequr krahas francezëve në luftën kundër të njëjtit armik…” Nga kjo periudhë e luftës ka mbetur në arkivin shqiptar dhe një fotografi mjaft simbolike dhe që tregon një grup vullnetarësh shqiptarë që me uniformat e tyre të luftës niseshin drejt frontit shqiptar. Para tyre, dy flamuj kryqëzohen së bashku: flamuri shqiptar dhe ai amerikan…

Nga Hilmi Saqe

Themelues/

Në këtë 34 vjetor të krijimit të Shoqërisë Çamëria është momenti që jo vetëm të besojmë në fuqinë tonë si trashëgimtarë të shqiptarëve të Çamërisë, por edhe të vlerësojmë mençurinë e burrave që e deshën shumë Çamërinë dhe sakrifikuan gjithcka për të. Krijimi i Shoqërisë Politike Atdhetare Camëria (Sot Shoqata patriotike Camëria), në 10 janar të vitit 1991, është një ngjarje historike në historinë e kombit shqiptar, pasi shënon fundin e heshtjes së madhe për këtë problem të madh kombëtar.

Politika izoluese e regjimit komunist jo vetëm që e arshivoi çështjen çame si një çështje të harruar, por i privoi refugjatët camë në Shqipëri nga shumë të drejta njerëzore e kombëtare, duke i trajtuar si njerëz të kategorisë së dytë, jo si gjithë qytetarët e tjerë. Madje në vitin 1953 u hoqi shtetësinë greke arbirtrarisht, me një dekret të posaçëm antikushtetues, të njëanshëm, duke e ndërlikuar edhe më shumë cështjen përpara drejtësisë.

Lufta kundër nesh çamëve dhe shpresat për rikthimin tonë në Çamëri po veniteshin nga heshtja dhe mospërfillja e zgjidhjes së çështjes sonë nga shteti komunist shqiptar, gjë që na kishte revoltuar të gjithëve, por diktatura ndaj gjithë shqiptarëve kishte gati Shpatën e Demokleut. Shembujt e kokave që iknin ishin mijëra dhe të pafajshëm. Përndjekjet e regjimit totalitar ndaj kësaj popullsie vitale tashmë janë të njohura dhe kulmuan me inskenimin e “Grupit të Teme Sejkos”. Por, me shpalljen e pluralizmit politik, ngjarjet rrodhën ndryshe nga llogaritë e bëra dhe koha filloi të punonte për Çamërinë. Pluralizmi politik në Shqipëri ishte edhe për çamët një ngjarje historike, sepse ngjalli shpresën e demokracisë dhe të rikthimit në vatrat amtare.

Nga Dhjetori i vitit 1990 dhe në vazhdimësi u aktivizuam së bashku me shumë të tjerë në themelimin e SHPA ”Çamëria”, dhe në luftën për zgjidhjen e cështjes sonë për kthimin sa më të shpejtë që të ishte e mundur në vendin tonë – në Çamëri, e cila ishte mohuar, luftuar e denigruar nga diktatura moniste shqiptare. Nuk ishte rreshtuar një numër i kufizuarish atdhetarësh, por të gjithë shqiptarët e Çamërisë që jetonin në Shqipëri, që nga Konispoli dhe deri në Shkodër. Për këtë gjë është shkruar shumë dhe një kontribut të madh dha edhe gazeta “Çamëria – Vatra Amëtare”.

Për këto veprimtari një pjesë e vogël është dhënë edhe në vëllimin e I-rë dhe të II-të të ”Gjenocidi Grek kundër Çamërisë dhe helenizimi i Shqipërisë vazhdon”, por në mënyrë të përgjithëshme dhe koherente i ka dhënë gazeta jonë “Çamëria – Vatra Amëtare”.

***

Pas ndryshimit të sistemit në vitin 1991-1992 në pamje të parë u duk se çdo shenjë dhe mënyrë fuksionimi e shtetit dhe partive do të ndryshonte me rrënjë, por sistemi ndryshoi vetëm emërtimet e partive dhe të shtetit, dhe në thelb çdo gjë pothuajse mbeti e njëjtë, në përmbajtje dhe pjesërisht në formë për shqiptarët e ndershëm dhe veçanërisht për ne çamët.

“Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, ishte e para Shoqëri me karakter kombëtar që u krijua ishte “Shoqëria Politike Atdhetare Çamëria”, në programin dhe statutin e së cilës u përcaktua gjithçka në rrafshin kombëtar për sensibilizimin dhe zgjidhjen e çështjes çame.

Momentet e para, para themelimit të SHPA ”Çamëria” ishin shumë shpresëdhënëse për çdo shqiptar të Çamërisë. Kjo gjë u shfaq në gjithë hapësirat ku jetonin çamët dhe jo vetëm. Intelektualët çamë, të përkrahur nga njerëzit e thjeshtë patriotë, filluan organizimin për krijimin e Shoqërisë Çamëria, qysh në dhjetor 1990, me biseda të veçanta me grupe. Biseda bëheshin pafund, por ende ishte e rëndë hija e diktaturës.

Patriotët çamë u organizuan vetë, pa i shtytur njeri, në familjen e tyre çame, për të kontribuar edhe në çështjen kombëtare. Organizimi, me synim krijimin e shoqatës, filloi nga mesi i dhjetorit 1990. Resul Taipi, ushtarak, nga Grikëhori, vendlindja ime, ishte një nga organizatorët e palodhur në ngritjen e seksioneve në lagjet e Tiranës dhe të Degëve nëpër Rrethe dhe bashkë me të tjerë, krijuan mundesinë në shtrirjen e Shoqërisë Camëria në gjithë Shqipërinë.

Takimet e para të koordinuara u bënë studion e skulptorit Ilmi Kasemi, në shtëpinë time, në shtëpinë e Ferhat Sejkos e Sali Bollatit, dhe dy herë në një dhomë të veçantë te pallati i Kulturës. Në lëvizjen për zgjimin e vetëdijes sonë kombëtare u përfshinë shumë emra të spikatur të komunitetit si: Abaz Dojaka, etnograf, unë Hilmi Saqe, inxhinier, së bashku me tim vëlla, Lutfi Saqen, pedagog, Ilmi Kasemi skulptor, Ferhat Sejko, mjek, Sali Bollati, inxhinier, Petrit Kasemi pedagog, Emin Sejko, Arshin Rexha gazetar, Hasan Minga historian, Petrit Demi historian, Gazali Sejko, jurist, Hasan Musaj kaldaist, Jaho Saliu ushtarak, Martin Demi arsimtar, Rexhep Çami elektricist, Ramazan Banushi pensionist, Bejdo Mehmeti mjek, Daut Xhaferi oficer, dhe katër pesë – ditë më vonë iu bashkuan këtij grupi Nexhat Merxhushi, mësues dhe historian, Fatos Mero Rrapaj folklorist, Laurant Bici pedagog e historian, Ballkize Halili gazetare, Ibrahim Hoxha historian, Gjin Varfi piktor etj. Falë bashkimit të gjithë shqiptarëve të Çamërisë, më 10 Janar 1991 u njoftua themelimi i Shoqërisë Çamëria. Vendimi për miratimin nga Ministria e Drejtësisë, mbante firmën e ministrit Enver Halili dhe u transmetua në TVSH në lajmet e mbrëmjes. Selia e Shoqërisë u vendos fillimisht ku ka qenë deri vonë selia e ambasadës italiane dhe më pas u transferua në Rrugën e Kavajës. Logon e Shoqërsë e ideoi dhe e realizoi grafikisht piktori Gjin Varfi, i biri i shkrimtarit të njohur Andrea Varfi. Menjëhërë në Tiranë dhe në rrethe filloi organizimi. U krijuan 27 degë, gati në gjithë Shqipërinë.

Vijonte puna edhe për ngritjen e seksioneve në lagje. I pari seksion që u krijua ishte ai i lagjes Ali Demi. Dy herë te Varri i Bamit u bë mbledhja për ngritjen e komisioneve pranë Shoqërisë. Jo më pak kontribut kanë dhënë dhe rrethet. Në Vlorë: Fadil Zeqiri, Hajri Xhemali, Doktor Abdullai, Skënder Beqiri etj. Në Sarandë: Skënder Bajrami, Hekuran Halili, Nuredin Çapari, Nuredin Izeti, etj. Në Fier: Agush Veliu, Naim Dalipi, etj. Në Durrës: Masar Rushiti, Ismail Hamiti, Avdul Sulejmani, Adem Hyseni, Safet Cino etj. Në Delvinë: Fuat Omeri, Sami Maksuti, Vera Çeço. Në Konispol Ali Maliqi. Në Ksamil Luan Zeneli. Në Elbasan punoi me devotshmeri patrioti Daman Sinani, i cili u zgjodh edhe Nënkryetar i Shoqërisë, duke mos perjashtuar dhe Emine Sadikun dhe Hyqmet Zanen. Në Lushnje Xhelo Zeqiri dhe Zeneli. Në Kavajë Hasan Tahiri. Në Shijak Subi Dino etj.

Nga fundi i muajit janar 1991, në Pallatin e Madh të Kulturës në Tiranë u organizua një mbledhje me pjesëmarrje të gjerë, për të zgjedhur drejtuesit definitivë të shoqatës. Abaz Dojaka u zgjodh kryetar i Shoqërisë Çamëria, Daman Sinani Nënkryetar dhe Arshin Rexha Sekretar i Përgjithshëm. Procesi i zgjedhjes së drejtuesve u bë duke respektuar Statutin, me vota te fshehta dhe në mënyrën më demokratike.

Tubimi i parë i shoqatës u organizua me rastin e ardhjes së kryeministrit grek Micotaqis, më 31 janar 1991, ku patrioti ynë Tahir Dervishi, me një megafon në dorë, doli para benzit të kryeministrit Micotaqis, në bulavardin qendror para kryeministrisë, dhe i foli me një greqishte të kulluar, aq sa Kryeministri grek qëndroi i hutuar dhe e dëgjoi me vëmendje, kuptohet pa i dhënë përgjigje.

Delegacioni i nivelit të lartë grek erdhi për të testuar politikën shqiptare në adresë të saj në prag të ndryshimeve të mëdha. SHPA “Çamëria” e sapo krijuar reagoi me anë të një letre, duke ja prezantuar edhe ambasadës greke në Tiranë, në adresë të Kryeministrit Micotaqis, por dhe mikpritësit, presidentit të asaj kohe Ramiz Alisë. Çamëria me këtë rast riformuloi dhe bëri prezente kërkesat e saj të pandryshuara, që nga kongresi i parë i Shalësit, fundi i shtatorit 1944 dhe ai i Dytë Çam në Vlorë, shtator 1945, nëpërmjet Komitetit Antifashist Çam, si përfaqësuese e vetme legjitime e popullatës çame në atë kohë. Rikthimin apo riatdhesimin, Ripronësimin dhe Gëzimin e të gjitha të Drejtave Njerëzore dhe qytetare në vatrën e tyre. Ramiz Alia, i pyetur nga një gazetar shqiptar para takimit, nëse parashihej një ngritje e Çështjes Çame, deklaroi për herë të fundit të karrierës së tij, se “Çështja Çame ekziston në një mënyrë të caktuar dhe do të zgjidhet në një kohë të caktuar”. Pritej qe Ramiz Alia ta ngrinte këtë çështje, por ai preferoi të heshtte përsëri gjate bisedimeve zyrtare, duke mos i dhënë me këtë rast një shkasë Kryeministrit grek të prononcohej zyrtarisht.

Kryeministri Micotaqis, i pyetur vetëm nga gazetarë shqiptarë, në kthim nga vizita e tij e parë në Shqipëri, deklaroi: “Problemi Çam nuk ekziston dhe për qeverinë greke konsiderohet i mbyllur”.

Si aktivitet me rëndësi duhet të përmendim daljen e numrit të parë të gazetës “Çamëria”, më 25 mars 1991, nën drejtimin e prof. Bashkim Kuçukut dhe Arshin Rexhës. Më kujtohet kur doli artikulli i parë i shkruar nga prof. Bashkim Kuçuku, me titull:…” Çamëria, Palestinë e Harruar…”, pati jehonë të madhe te komuniteti çam dhe në mbarë opinionin shqiptar.

Veç aktivitetit politik, sensibilizues dhe njohës, vijoi puna dhe për krijimin e ansamblit Çamëria, me artistët Bashkim Braho, Qani Biraçi, Agush Meleqi etj. Ansambli dha shfaqje në gjithë Shqipërinë dhe në Turqi, Kroaci, Spanjë, duke marrë dhe çmime të para. Për të njohur të rinjtë me traditën e valleve karakteristike, si Vallja e Osman Takes etj. u thirrën veteranët çamë Ibrahim Hoxha dhe Xhemil Demi. Takimi i parë masiv i komunitetit çam u bë me rastin e 27 qershorit 1991, në Akademinë e Arteve, për të përkujtuar ditën e gjenocidit. Shoqëria Çamëria filloi të rivendosë kontaktet e mohuara me institucionet dhe figurat më të larta politike në Tiranë

Në periudhën e parë të krijimit të SHPA ”Çamëria” ka pasur relativisht shumë veprimtari brenda dhe jashtë Shqipërisë, për zgjidhjen e problemit të madh çam. Në takimet me personalitete të shteteve të ndryshme dhe ambasadat e tyre në Tiranë, shpesh pyetja e parë qe u vinte në mendje atyre ishte: Sa është numri i popullsisë së Çamërisë, që jeton sot në shtetin shqiptar? Ky veprim i SHPA ”Çamëria” në dokumentimin popullisë sonë ishte i domosdoshëm, dhe u krye nën drejtimin e Krytarit të parë të saj – Docent Abaz Dojaka.

Në përgjithësi se si ka punuar ShPA “Çamëria” që nga themelimi i saj, më 10 Janar 1991, deri në vitin 2000, është trajtuar pjesërisht në librin tim “Genocidi Grek Kundër Çamërisë vazhdon”, vëllimi i parë dhe i dytë, por këtu po trajtojmë disa probleme dhe takime të ndryshme gjatë rrugëtimit të SHPA “Çamëria” ndër vite, si edhe aktivitetit e kryesisë së Përgjithme dhe të degëve dhe luftën që është bërë kundër zërit të SHPA “Çamëria” nga elementë të ndryshëm, me ose pa pushtet shtetëror, si dhe lufta e shtetit grek për shuarjen dhe përçarjen tonë, luftë që e kemi pasur vazhdimisht që kur u dëbuam nga vatrat tona.

PD që ishte në pushtet dhe kishte shumicën në parlamentin shqiptar në vitet e para pas 1990, miratoi ligjin Nr.7839 Date 30.6.1994 mbi “Gjenocidin Grek kundër Çamërisë”, duke njohur 27 Qershorin si Ditën e Gjenocidit, gjë që për ne ishte një mbështetje domethënëse. Fillimi i PD-së u duk i mbarë, prandaj mbështetja e elektoratit çam ishte pothuajse i gjithë me PD-në.

Ndërsa PS nuk shfaqi asnjë interes ose mbështetje të zgjidhjes së çështjes çame. Elementët çamë që militonin ose simpatizonin PS-në ishin pothuajse të papërfillshëm. Me kalimin viteve kursi i dy partive të mëdha, PD-së dhe PS-së alternonte në varësi të interesave të tyre partiake dhe personale në raport me shtetin grek. Në vëllimin e parë “Gjenocidi grek kundër Çamërisë Vazhdon”, janë dhënë një pjesë e vogël e veprimtarisë së SHPA ”Çamëria” në raport me kancelaritë Euro-Atllantike, por veprimtaritë e organeve të zgjedhura gjatë asaj periudhe kanë qenë aktive dhe dinamike në përgjithësi nga gjithë popullsia e komunitetit çam në Shqipëri në të gjitha 27 degët.

Këtu do të trajtojmë vetëm disa momente të punës sonë, që ruhen në arkivin personal të Shoqatës. Më datë 27 Nëntor 1997 kërkuam takim me Ambasadoren e SHBA-ve Znj. Mariza Lino, por ata na kumunikuan se ambasadorja ishte e zënë dhe mund të na priste Sekretarja Politike e Ambasades, Znj. Lynn Gurion. Nga ana e SHPA ”Çamëria” morën pjesë Hilmi Saqe, Arshin Rexha dhe Agush Veliu. Nga ana jonë u trajtuan të gjitha problemet dhe shqetësimet tona dhe gjithë historia që nga 1913 dhe deri në vitin 1991, duke përfshirë gjenocidin grek, spastrimin e plotë etnik të Çamërisë nga shqiptarët myslimanë, si dhe trajtimin negativ ndaj çështjes çame nga diktatura moniste. Sekretarja Lynn pyeti:

– A i keni shtruar këto kërkesa ministrit të Jashtëm Milo?

– A keni marrë takim me Ambasadorin grek në Tiranë?

– Qeveria shqiptare a i ka shtruar këto probleme delegacioneve greke?

Dhe disa pyetje të tjera.

Ju përgjigjëm të gjitha pyetjeve të znj.Gurion.

As Milot, as ambasada greke dhe as qeveria shqiptare s’ishin me ne, në asnjë nga këto. Në fund i dorëzuam një material të plotë të Çështjes Çame, së bashku me kërkesat tona për qeverinë e SHBA-ve.

1-Në fund zonja Grion na premtoi se të gjitha kërkesat tona do ja bënte prezent ambasadores Mariza Lino.

2- Do të bëjmë prezent kërkesat tuaja në organet tona eprore.

Takimi kaloi në mirëkuptim të plotë.

Në fund i shprehëm bindjen, se tek SHBA-të ne kemi besim se problemet e shtruara do të mbështeten nga Departamenti Amerikan i Shtëtit për zgjidhje adekuate. Takimi zgjati 60 minuta.

Nga viti 1997 – 2000 kam drejtuar SHPA ”ÇAMERIA”. Forumet drejtuese të degëve dhe ajo qendrore punonin për Çamërine, natyrisht pa asnjë lloj shpërblimi. Por pavarësisht kësaj detyrat duhet të kryeheshin njëlloj, madje më mirë se i shërbenim një çështjeje tepër të rëndësishme. Një event që vlen të evidentohet është me rastin e 27 Qershorit 1998 të Genocidit grek kundër Çamërisë. Shtetarët shqiptarë dhe organet përkatëse të tyre kishin planifikuar dhe organizuar pikërisht në ditën gjenocidit grek ndaj nesh një koncert grek në Hotel Rogner të Tiranës, ku do të merrte pjesë dhe presidenti i Shqipërisë. Ndërsa ne, SHPA”Çamëria” kishim organizuar një mbledhje përkujtimore në Muzeun Historik Kombëtar dhe në mbrëmje në qendër të Tiranës te monumenti i Skënderbeut kishim planifikuar një homazh për të rënët e Çamërisë nga gjakësorët grekë duke ndezur

qirinjë të shumtë dhe me pjesëmarrje të gjerë.

Në të njëtën kohë nëpërmjet “Radio Kontakt-it”, njoftuam kundërshtimin tonë të drejtë dhe me forcë të zhvillimit të koncertit të provokuar nga grekët në Tiranë dhe organizatorët shqiptarë. Në Tiranë pati një reaksion jo të vogël atë mbrëmje të dhimbshme për ne nga qindra pjesëmarrësit e mitingut tonë dhe jo vetëm ata. Nga ana tjetër një grup të rinjsh kishin njoftuar Hotel Rongerin, se nëqoftëse do të jepej koncert grek atje do të kishte pasoja të mëdha për vet Hotel Rognerin, organizatorët e atij koncerti grek dhe pjesëmarrësit në atë koncert antishqiptar.

Vonë në mbrëmje morëm njoftim se grekët nuk dhanë asnjë koncert atë natë në Tiranë dhe presidenti i vendit nuk kishte vajtur.

Më datën 18 dhe 19 Nëntor 1999 u organizua “OSCE Istanbul Sumit”, ku merrnin pjesë gjithë personalitetet kryesore të shteteve përkatëse dhe më kryesori ishte presidenti i SHBA-ve, Bill Klinton. Nga SHPA ”Çamëria” merrnin pjesë H. Saqe, H. Minga dhe G. Haxhiu. Falë organizatorëve, ne ishim të privilegjuar si SHPA “Çamëria”, mbasi na siguruan lidhje direkt me telefon dhe me fax me të gjithë delegacionet e OSBE-së që merrnin pjese në këtë Samit. Në fakt gjatë këtyre dy diteve u lidhëm direkt me personelin e delegacioneve të SHBA, Britanisë, Gjermanisë, Kanadasë, Austrisë, Italisë, Hollandës, Izraelit, Zvicrës, Francës etj. Problemin, shqetësimin dhe kërkesat tona ua transmentuam direkt përfaqësuesve zyrtarë të shteteve që merrnin pjesë me shkrim dhe me gojë. Numrat e telef onave dhe Fax të tyre disponohen edhe sot. Përfaqësuesit zyrtarë të kryetarëve të shteteve që merrnin pjesë në delegacionet përkatëse, na siguronin se çështjen tonë do t’a kalonin te eprorët e tyre. Po kështu patëm takime me ambasadat e huaja kryesore të akredituara në Tiranë. Kemi organizuar protesta relativisht të mëdha sa herë që delegaciont kryesore të shtetit grek bënin vizita zyrtare në Tiranë, ose me rastin e dites së 27 Qershorit 1944 të gjenocidit grek kundër Çamërisë. Natyrisht për realizimin e këtyre veprimtarive ka pasur edhe shumë shkopij nën rrota nga reaksioni antiçam dhe antishqiptar, nga lobet greke brenda vendit tonë, të organizuara dhe te paguara nga shtet-kisha greke, madje kohët e fundit këto janë shtuar shumë.

E keqja qëndron tek shteti dhe partitë politike shqiptare, që gjithmonë kanë luajtur dhe luajne politikën e Strucit.

Po ne a kemi pasur të meta? Patjetër, por për një gjë jemi të sigurtë: Disa vite përpara te SHPA ”ÇAMËRIA” nuk ka pasur ngecje në vend, aktiviteti dhe veprimtaria e saj kanë qenë jo të vogla, si brenda Shqipërise ashtu dhe jashtë saj.

Nëqoftëse kemi pasur ndonjë herë kënaqësi të madhe shpirtërore, ka qenë pikërisht koha kur gjithçka fizike, shpirtërore dhe ekonomike ia kemi kushtuar çështjes çame, jo vetëm gjatë drejtimit të Shoqërisë, por që para themelimit të saj, në dhjetor 1990, së bashku me shumë bashkëatdhetarë të tjerë.

Plagët tona rrjedhin gjak akoma, ndaj ne nuk mund të heshtim! Askush nuk e vë ujin në zjarr për ne. Shteti shqiptar, partitë politike shqiptare, me sa duket do të vazhdojnë të luajnë politikën e Strucit, si gjithmonë, duke injoruar problemin çam dhe të Çamërisë. Prandaj, si ish- themelues i Shoqatës “Çamëria” dhe Kryetar i saj në vitet 1997-2000, mendoj se del detyrë kryesore e SHA ”Çamëria” që të aktivizojë të gjitha degët, në Tiranë dhe në rrethe dhe të merren vendime të rëndësishme për forcimin e luftës sonë të drejtë për zgjidhjen e problemit çam. Çamëria është shpirti i gjithë çamëve. Ajo ka qenë dhe do të mbetet përjetë, derisa pasardhësit tanë ta gëzojnë atë. Me siguri dita e zgjidhjes së problemit tonë do të vijë, siç i erdhi Kosovës.

Hysen S.Dizdari/

Autor i Librit: “Arkeologjia në pullat shqiptare 1913-2018”

Trevat që shtrihen mbi liqenin e Shkodres dhe sot janë të banuera nga fisi i Hoti, i Grudës, i Kelmendit, i Kastratit  por  edhe qytete si Shkodra, Tuzi, Meteoni (Meduni), Tivarit, Ulqini, kanë qënë të banuera që kohët të lashta nga fiset ilire. Të dhënat e autorve  antik si, Herodoti (shek.V-p.e.s.), Hekateu (shek.VI-V-p.e.s. ), Titus Livius (59 p.e.s – 17 e.s.), Straboni (shek.-I-e.s.) tregojnë se treva ku sot ndodhen varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit, Malsia e Madhe, banohej që në kohën e neolitit,bronxit e hekurit  nga fisi ilir i Labeatve.

Karakteristikë themelore e kultura ilire është se ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë.

Labeatët ishin një nga fiset ilir i cili banonte për rreth të Shkodrës. Përmenden për herë të parë nga historiani romak Tit Livi gjatë luftës III iliro-romake dhe bënte pjesë në mbretërinë ilire të Mbretit Genti me kryeqendër qytetin antik të Shkodres. Fisi ilir i Labeatve i kishin vendosur  emri liqenit Liqeni Labeatia (sot liqeni i Shkodres) dhe epiqendra e tyre ishte Keshtjella Antike e Shkodres( sot Kështjella e Rozofës). Qytetet të tyre kryesore, ishin Shkodra, që ishte edhe kryeqendra e mbretërisë Ilire, Drishti, Meteoni (Meduni i sotëm i cili sot ndodhet në Mal të Zi), Tivari, Uqini etjerë.

Keshtjella e Labeatve (sot Kështjella e Rozafës), në periudhën e ndërtimit të kësaj kështjelle, kjo  trevë banohej nga fisi Ilir i Labeatëve, Në vitin 181 p.e.s. Shkodra bëhet kryeqytet i Mbretërisë Ilire, me sundimtar Mbretin Genti, dhe kishte një shtrirje të madhe për gjatë adriatikut. Historiani grek, Herodoti (shek.-V-p.e.s.) shkruan se emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, (nga adriatiku në prendim) i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër..”

Gjatë shek. II p.e.s. në kalanë e Labeatve, u zhvilluan  luftërat, iliro-romake me Romën dhe në vitin 168 p.e.s, Shkodra dhe kalaja e Labeatve, pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Kështjella Rozafa(Labeatve) është  një monumenti antik me vlera të mëdha  historike, sepse  ajo është vendosur në pikë strategjike për të kontrolluar fushat përreth, hyrjen në liqenin e Shkodrës si dhe kalimin në thellësi të vendit e të Ballkanit e në Lindje. Muret rrethuese të kalasë  përfshijnë rreth 9 ha tokë.

Fisi Ilir i Labeatëve ishin lundrimtarë e tregtarë të zotët. Në këtë kohë qyteti i Shkodrës mori një zhvillim të madh ekonomik-shoqërorë , gjë që dëshmohet nga prerja e monedhave të mbretërisë ilire  të cilat  fillojë  që në vitin 230 p.e.s.

Burime historike të autorve antike  dhe gërmimet arkeologjike në varrezat (në tumat) ilire në territorin e Shqipërisë, në territorin e Kosovës, në territorin e Maqedonisë  e deri në Glasinac të Bosnjes kanë zbulue artifakte të pa diskutueshmë mbi etno-kulturën ilire në Ballkanin Prendimorë të cilat po i tregojmë më poshtë në vijim:

Arkeologu i njohur, Aristotel Kola në Revista: “ILIRIA-Nr.1/1990, në faqe 58-59, duke analizuar artifaktet e gjetura në  Tumen (varrezat) nr.6 të Shtojit i cili ndodhet në afërsi të qytetit Shkodrës thekson:

“Gërmimet në varrezat tumulare të Shtojit, …hedhin dritë mbi aspekte të zhvillimit historiko-kulturturorë të zonës së Shkodres për prijudha të rëndësishme të pre e proto historisë së saj, siç janë ajo e kohës së bronxit e hekurit nëpër të cilat kalojë formimi i etnosit ilirë. Tuma Nr.6 e varrezave të Shtojit paraqet interest të veçantë sepse është më e hermshja e tumave të gërmuera deri tani dhe përmban varre të prijudhave të ndryshme. Kjo tumë e ngritur në faza të ndryshme përmban të gjitha elementët më karakteristike që kanë tumat ilire, siç  janë ndertimi i saj me gurë dhe dhë, unazat kufizuese, vatra dhe tipe të ndryshëm varresh.

Përveç këtyre ajo kishte dhe një elemnt të vaçant që s’është ndeshur në tumat e gërmuera deri tani, si brenda ashtu dhe jasht vendit tonë, siç janë platëforma sipër varrit qëndrorë të tumes me terrakotat antropomorfe, ku ishte kryer ceromonia e përmotshme. Nga analiza e matrialeve të kësaj tume, i përkasin prijudhave të ndryshme historike të distancuera nga njëra tjetra, asaj të bronxit të hershëm e hekurit të zhvilluar. Ato hedhin dritë mbi çeshtje të veçanta që kanë të bëjnë me karakterin e kësaj kulture, me lidhjet e saj me grupet kulturore të krahinave fqinjë apo më të largëta, dhe porblemin e përkatësisë etnike të saj.”

Arkeologu i njohur, Prof.Dr.Neritan Ceka  në Revista :“ILIRIA-Nr.3/1974, në faqe 144, duke analizuar artifaktet e zbuluera në tumen (varrezat) e Dukatit në rajonin e Vlorës theksonë: “Tuma e Dukatit bën pjesë përsa i përket mënyrës së ndërtimit, rritit të varrimit në tipin e varrezave të etnosit ilir.

Në një kuadër më të ngushtë ajo paraqet lidhje më të afërt më krahinat jugore (nën Vjosë), duke na dhënë ngjashmëri të shumta me krahinat veriore dhe lindore. Krijimi i tumes është bërë në kohën e fundit të bronxit dhe ndërtimi i saj ka vazhduar në prijudhën e hershme të hekurit.”

Arkeologu i njohur Prof. Asc.Dr.Muhamet Bela në Gazeten: “Panorama” date 3 Qershor, 2022 në shkrimin:  “Kultura tumulare dardane e Shpipërisë veriore “ thekson:

 “Kultura tumulare në verilindje të Shqipërisë, në tërë përbërësit e saj, qoftë në arkitekturën e tumave, si dhe në treguesit e tjerë, teknikës së punimit të qeramikës, formës e dekorit të saj, qoftë për objektet metalike dhe gjetjeve të stolive etj., paraqet tipare të njëllojta me zbulimet e kryera në treva të ndryshme të Ilirisë, brenda e jashtë vendit tonë, veçanërisht për krahinat veriore, qendrore, juglindore e jugore, duke qenë ngushtësisht e lidhur sidomos me mjaft qendra të zemrës së Dardanisë, territorin e Republikës së Kosovës. Shfaqjet e veçanta që vihen re në këtë mikrozonë të trevës dardane janë të karakterit lokal dhe nuk e cenojnë aspak tablonë e unitetit etnokulturor të bartësve të kulturës së tumave të Kukësit, Hasit, Tropojës, Rrafshit të Dukagjinit e Fushë Kosovës. Përmes një sërë argumentesh është provuar se kjo kulturë e Dardanisë inkuadrohet në një grup etnokulturor më të gjerë, në grupin ilir qendror Mat-Glasinac, karakteri ilir i të cilit as që mund të vihet në dyshim.”

Arkeologu i njohur Skender Aliu në Revisten: “ILIRIANr.1-1984 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat)  e Prodnit, të  cilat ndodhet në afërsi të Ersekës , në faqe-53,theksonë: “Të gjithë elementët kulturorë dhe në mënyrë të veçant qeramika, që siç dihet është treguesi më i rëndësishëm etnik, përmbajnë tipare të mirëfillta ilire, me origjine autoktone që nga prijudha e bronxit.Karakteri etnik mund të ndiqet këtu edhe nëpërmjet riteve të varrimit i cili lidhet me koncepte të caktuera e shumë të qëndrushme.”

Arkeologija e  njohur, Zhaneta Andrea  në Revisten: “ILIRIANr.1-2,-1995 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat)  e Bujanit në Tropojë ,në –faqe-113, theksonë: “ Vendosja e nekropolit në një terren shkëmborë u ngjanë nekropoleve të Shqipërisë Veriore dhe atyre të Fushë  Kosovës, e të rajonit të Glasinacit (Bosnje) .Gjithashtu për sa i përket mënyrës së formimit të tumave,si për Bujanin ashtu dhe në këto krahina, karakteristikë janë më tepër tumat e ndërtuera me gurë, e kjo duket se është kushtëzuar nga karakteristikat gjeografike dhe gjeologjike të terrenit, ndërsa tumat e ngritura me dhe e gurë nihen në të gjithë treven e gjerë ilire, që prej Glasinacit në veriprendim e deri në Shqipërinë jugore.”

Akademik Zef Mirdita në librin : “Studime Dardane”,Botim i vitit 1979, faqe-16-18 theksonë:

 “Nga zbulimet arkeologjike në  varrezat e Bërbicës së Poshtme, në Kosovë , të varrezave të Badovcit në Runik (përkatësisht Kishnica në afëris të Prishtinës ), Karagaçi në Mitrovicë (përkatësisht fshati, Zhitkovc) dhe varrezat në fshtin Varosh në afërsi të Ferizajt….mandej edhe varrezat në territorin e Moravës..Edhe pse të gjitha këto gjetje arkeologjike vijnë vetem nga varrezat dhe jo nga vendbanimet ,prapëseprapë mund të njihen bartësit e tyre, të cilët janë pa mëdyshje dardanët (fis ilir).

Në një përfundim të tillë na shtyn edhe zanafillae tumave të përmendura , të cilat gjenden në territorin e gjërë të Ballkanit Prendimorë, duke filluar prej Glasinacit, nëpër territorin dardan dhe paion e deri në Maqedoninë e Epërme.Kjo tregon se bartësit e  “kulturës së tumave”, janë të karakterit ilir në Ballkanin prendimorë. Aq më tepër , shfaqja e tumave në territorin qëndrorë ilir, është e kohës së bronxit të hershëm respektivisht e mijëvjeçarit të –II – p.e.s.”

Një zbulim, tjetër me interes për përcaktimin e përjudhës ndërtimit të varrezave të Vuksanlekajve është edhe një gur varri i zbuluar në Durrës i një gruaje ilire me emrim: “LEPIDIA” që  i përket shekullit-I- p.e.s., por edhe gurët e varrezave ilire të zbuluera në Kërcovë dhe Pollog të Maqedonisë  të cilët ngjasojnë shumë me simbolet e gdhendurae gdhendura në  gurët e varrezat të Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit  të cilat janë vertetuar se i  përkasin etno-kulturës ilire.

Nga zbulimet arkeologjike të kryera në territorin e Shqipërisë , në Kosovë e deri në Glasinac,  në Bosnje – Hercogovinë është vertetuar plotësisht, se elementi ento-kulturorë, karakteristikë tipke e varrezave të fisve ilire janë varrezat me tuma.

Duke u bazuar në artifaktet e gjetura tek varrezat (në tumat) e fiseve ilire në Shqipëri, në  Kosovë , Maqedoni e deri në  Glasinac të  (Bosnje) ,arrim në përfundim se edhe varrezat  e Vuksan-Lekajve të Hotit,i përkasin tërësishtë, ento-kulturës ilire të fist ilir të Labeatve.

Këto varreza janë  një  monumente me  rëndësie të veçantë kulturore dhe historike të popullin shqiptarë, sepse  tregojnë se në këto treva, të Hoti, Grudes, Tuzit, Medunit e deri ne Tivar e Ulqin janë banuar që në kohën e bronxit ,në kohën e hekurit ,dhe në mesjeta e hershme e deri sot nga popullësi,  ilirë-arbërorë-shqiptarë. Në treven e Vuksanlekaj të Hotit, në afërsi të  Tuzit , falë  kujdesit të banorve shqiptarë të besimit katolik të kësaj treve edhe sot mrekullisht, gjenden  rreth 30 varre të gdhendur në gurë ,me lartësi nga 1 m deri 1,50 m të vendosura  me kokë nga perëndimi . Gdhendja është bërë në pjesën e përparme dhe të pasme , si edhe në vet pllakën mbuluese . Karakteristike e varreza të Vuksanlekajve  janë simbole të ndryshme antropomorfe të gdhendura në gurë e këtyre varreve.Këto simbole, si p.sh.simboli i diellit, i hanës, i yllësive, i gjarpërit , i shqiponjës, i luleve si tërfilit,  janë  simbole tipike pagane të fiseve ilire, të përdorura  nga banorët e vjetër të këtyrë trevave,(sot Vuksanlekajve) që në prijudhën e bronxit ,hekurit e mesjetës hershme nga fisi i ilir i Labeatve.

Në këto varreza janë gdhendura mbi gurë simbole  të ndryshmet : si dielli,hena e poltë, yllësit ,ylli me gjashtë , simbole gjometrike si rrathë , trekëndëshi , katrorët , simbole fetare si kryqi, gjysëm hëna, elemente nga bota bimore e shtazore  si zbukurime florale si tërfili, shqiponja ,gjarpëri , por edhe figura njerzore si  nëna me foshnje ,figurë burri me veshje tipike ilire si plisin,  xhamedani ilirë e  tjerë.

Ja sa me kopetencë shkencore i spjegon ,simbolet e vendosura mbi mbi varrezat pellazgo-ilire, historiani i njohur nga Kërçova , Dr.Sc.Ilmi Veliu në shkrimine publikuar në portalin //ëëë.pashtriku.org-date 11.12.2014 me titullë: “ Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. ” theksonë:

 “Diellin si simbol pagan ilir e kemi gjetur edhe tek varret e shqiptarëve të krishterë në rrethin e Kërçovës po edhe në Pollog, ku tek koka e të vdekurit qëndron kryqi i cili në të dy anët ka të gëdhendur edhe diellin. Në një fshat të Kërçovës me emrin Dupjan kam gjetur varre kristijane shumë të vjetra ku kryqi i mermertë, në pjesën e sipërme është i rrethuar me një rreth që i përngjan diellit, ose mund të themi se është dielli i cili në mes e ka kryqin, e që po ashtu jam i sigurtë se dielli nuk ka lidhje as me besimin e krishterë, sepse simboli i këtij besimi është vetëm kryqi dhe kurgjë tjetër…..dielli mbi dy koka të gjarpërit i vendosur në maje të placës së varrit tregon se ai ka qenë i përkatësisë kombëtare shqiptare, sepse dielli dhe kokat e gjarpërit i kanë takuar besimit pellazgo-ilir, i vjetër mbi 3 mijë vjet.Me anë të këtyre simboleve të lashta pellazgo-ilire, shqiptarët edhe nga varri kanë dashuar të tregojnë, argumentojnë e dëshmojnë për origjinën e tyre të lashtë pellazgo-ilire. Ata kanë dashur që varret e tyre të dalloheshin nga varret myslimane të popullatës turke, arabe apo boshnjake; dhe varret e shqiptarëve të krishterë të dalloheshin se janë varre shqiptare dhe të mos ngatërroheshin me ata greke, serbe e bullgare, me të cilët kanë qenë të detyruar të luftojnë po edhe të bashkëjetojnë deri në ditët e sotme.Dhe shqiptari duke venë mbi varrin e tij simbolet e lashta fetare pellazgo-ilire, bashkë me simbolet e fesë që ka poseduar, ka dashur që edhe pllaka e varrit të jetë argument e dokument që do tu tregojë gjeneratave ndër shekuj se ai që dergjet në atë varr është shqiptar mysliman dhe nuk është turk, persian e as arab; dhe simbolet në varrin e shqiptarit të krishterë ku dëshmon se i vdekuri është i krishterë por nuk është serb, grek, bullgr por bijë e bir shqiptari.”

Akademiku i njohur  nga qyteti i Gjakova,Fari Xhara, në një shkrim në  portalin //ëëë.27.al//,me daten,21.04.2020  duke spjeguar simboliken  ilire të lule tërfilit ai theksonë: “Historikisht , tërfili në të kaluarën tonë historike ishte edhe simbol i caktuar i parardhësve tanë, ilirëve.Në postimet “historike” të sllavëve gjendet edhe tërfili me katër petale, të cilën ata e quajnë “Stema e vulave ilire” (Pečatni grb Ilirije). Në foton e parë ju e shihni një guri të gdhendur të fisit ilir të Daorsëve i gjetur në Bosnje si dhe amfora e vitit 530 para Krishtit po me atë shenjë tërfili, i cili është në muzeun e Luvrit në Paris.Gurët e gdhendur ilir gjenden edhe në fshatin Vuksanajlekaj, të cilët e kanë të gdhendur tërfilin me katër petale, simboli ilir i zhdukur nga anët tona me qëllim të caktuar.Kalojmë më tutje, tërfili me katër fletëza u përvetësua nga Bizanti për të shprehur kryqin ortodoks e më vonë kaloi tek serbët.”

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar që fillon në epokës e bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të fiseve ilire.

Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Matit e Glasinacit e tjerë. Por ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në gurët e varrezave e në materialet që  i rezistuan kohës si në gur, dru, kockë e tjerë, janë artifakte të rëndësishmë tipike të etno-kulturës të popullsisë ilire, që ka banuar në këto treva.

Në mitologjinë ilire simboli i gjarpëri është një kafshë e hyjnizuar nga ilirët,i cili i mbronte nga syri i keq, prandaj gjarpëri vendosej si symbol në bashin e anijeve ilire, tek monedhat ilire tek veshjet e grave ilire e tjerë.

Duke u bazuar, tek burimet e autorve antik dhe në artifaktet e gjetura në gërmimet arkeologjike të kryera në tumat (varrezat) në territorin e Shqipërisë, në Kosovës, në Maqedonin e Veriut dhe në Glasinicë (Bosnjes)   si në tumat(varrezat)  e Shtojit, Komanit, Pazhokut, Patosit, Dukatit, Vajzës, Barçit, Matit, Kuksit, Bujanit , Bërbicës së Poshtme, Badovcit, në afërsi të Prishtinës, Karagacit në Mitrovic, Varoshit në Ferizaj, Kërçovës, Pollogut, dhe Glasinacit në Bosnje , mund të arrimë në  përfundimin se varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit,në  Malsin e Madhe ( sot në Mal të Zi) janë varreza të etno-kulturës  ilire dhe i përkasin të fisit ilir të Labeatëve dhe pasardhësve të tyre popullsise ilire – arbërore – shqiptare.

Por me qenë se në këto varreza (tuma ) ilire deri sot nuk janë kryer gërmimë arkeologjike të mirëfillta, i vetmi  porblemi  i pa zgjidhur ngelet vetem,datimi i saktë i përjudhës  (vitit) të ndërtimit të këtyre varrezave.

Prandaj  është detyrë e rëndësishmë e drejtuesve të  Komunës Tuzit e cila sot drejtohet nga shqiptarë , me gjithë se  ndodhet në  Malit Zi, të bëjë përpjekjet e saj serjoze pranë organeve qëndrore si Ministrisë të Kulturës  të shtetit të Malit Zi,  por edhe organeve që ruajn e mbrojnë  kultures Europiane si -UNESKO që në këto varreza (tuma) të popullsisë ilire antik të planifikohen dhe kryhen kërkime  arkeologjike nga arkeolog shqiptarë e malazezë, ku pasi të zbulohen artifakte të cilat përcaktojnë  me saktësi, datimi i saktë të prijudhës të ndërtimit tyre dhe të shpallen Monument Kulture i ruajtur nga shtet dhe UNESKO.

Nëpërmjet këtij shkrimi falenderojë banorët që   sot banojnë  në  teven e Vuksanlekajve të Hotit në Malësisë  Madhe ,afër Tuzit  për  kujdesin, rrethimin me murë dhe ruajtjen të pa dëmtuera për mbi 200 vite  të këtyre varrezave antike tipike të kulturës ilire në këto treva ilire – arbërore – shqiptare.

Këto varreza të kulturës ilire,shumë mirë sot mund të shëndërrohen në një atraksion kulturorë e  turistikë, nga Komuna e Tuzit  për turistët vendas dhe të huaj.

Nëpërmjët këtij shkrimi ju bëjë thirrje ,intelektualve shqiptarë,  kudo ndodhen, veçanarisht arkeologve e historianve në Shqipëri, në Kosovë, në Malin e Zi, në Maqedoni, në Europë e në ShBA, të japin kontributn e tyre intelektualë që këto varreza antike , tipike të etnokulturës Ilire ,që mrekullisht falë mbrojtjes nga banorët  vendas të Vuksanlekajve të Hoti dhe Zotit ,kanë ardhur deri në ditët tona pa u dëmtuar, të kërkojnë e ndihmojnë,  pranë  Ministrisës Kulturës Malit Zi, Shqipërisë, Kosoves dhe UNESKO, që Varrezat e Vuksanlekajve të Hotit (Mali i Zi) të merren në mbrojtje  nga shteti dhe të shpallen Monument i Kulture antik Ilirë, të  mbrojtur nga-UNESKO.

LITERATURA :

Hasan Ceka: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë , 1965

Skender Anamali: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë, 1965

Neritan Ceka: Qyteti ilir pranë Selcës së Poshtme, Tiranë , 1985

Neritan Ceka: Arkeologjia: Greqia, Roma, Iliria,Tiranë, 1994

Neritan Ceka: Ilirët, Tiranë ,2001

Neritan Ceka : Udhëtim në kështjellat ilire, Tiranë,2006

Zef Mirdita : Studime Dardane, Botim ,Prishtinë, 1979

Revista : “ILIRIA-Nr.3/1974- Neritan Ceka :Tuma e Dukatit 

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1984- Skender Aliu:Tuma e Prodonit

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1990- Aristotel Kola :Tuma Nr.6 e Shtojit

Revista : “ILIRIA-Nr.1-2/1995- Zhaneta Andrea :Tuma e Bujanit

Mitat Dibra, Ilir Balla ,Naim Laçaj: Album-Dëshmi monumentale në Vuksanlekaj, Gusht, 2017.

Hysen Dizdari: Arkeologjia në pullat shqiptare-1913-2018 , Tiranë, 2019.

Muhamet Bela: Gazeta – “Panorama” datë 2 Qershor 2022

Ilimi Veliu: Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. /ëëë.Pashtriku.org-datë,11.121.2024

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

“Që në ditët e para, në shtator 1999, vendosa që monedha zyrtare e Kosovës të ishte marka gjermane. Ishte një e papritur e këndshme për ekonomistët, një rast për të protestuar për botën politike. Një breshëri fyerjes u nis nga të afërmit e president serb Milosheviç. Maria Bakëroja sillte në Prishtinë, në këtë vend të rrezikshëm, valixhet me marka gjermane, ose me aeroplanin e linjës ose me helikopterët e OKB-së, në fshehtësi dhe pa pikë mbrojtje. Në qoftë se misioni ynë ia arriti pjesërisht qëllimit, kjo u përkushtohet trimërive të tilla dhe përshtatjeve që iu bënë ligjit.

Çdo gjë eci vaj, DM-ja qarkulloi me bollëk…Kalimi në euro u bë pa asnjë pengesë, si në të gjitha vendet evropiane.

Një nga çështjet e rralla, të cilat i mendova mirë dhe mora vendim përpara se të vija në Prishtinë, ishte futja e markës gjermane si monedhë zyrtare për Kosovën. Për të rindërtuar dhe rimëkëmbur buxhetin e Kosovës, na nevojitej një monedhë me vlerë. Cili do të ishte ai investues që do të interesohej për dinarin jugosllav, i cili nuk këmbehej kurrkund! Zhgënjimi i disa francezëve u shpall me fjali të tillë: “Pse nuk e fute frëngen franceze?” Zgjuarsi e madhe! Në Kosovë qarkullonte marka për shkëmbime financiare në më shumë se gjysmën e Kosovës, ndërsa franga nuk ishte e njohur,” shkruar ish-shefi i UNMIK-ut, francezi Bernard Kouchner, në librin e tij,” Les guerriers de la paix. “(2002), të cilin e kishte shkruar për miqtë e tij të vdekur në Bagdad dhe me të cilët kishte bashkëpunuar gjatë jetës së tij në Ballkan dhe Kosovë. “Gjatë dy vjetësh, nga Kosova në Irak, ata luftuan hap pas hapi për të propozuar një jetë pa vrasje, një jetë me më pak urrejtje, për popujt që historia i kishte hedhur për shekuj me radhë në përplasje. Pata privilegjin të punoja me këta aktivistë të botës, këta “luftëtarë të paqes”. Kur mendoj për ta, them me vete: nuk kemi dështuar.”

Paulin Zefi/

* Ndërtimi i Kishës së Zojës Nunciatë dhe i Kuvendit Françeskan bashkangjitur thuhet se lidhen me kalimin në këto anë të Shën Françeskut të Asizit gjatë kthimit të tij nga Toka e Shenjtë (1) në vitet 1220- 1221 (2). Të gjitha rrëfimet e Urdhrit Françeskan ia dedikojnë themelimin e këtij Manastiri krijuesit të urdhrit, Shën Françekut të Asizit (3), dhe në fakt, dihet se françeskanët filluan të shfaqen në Arbëri që në vitet e para të krijimit të Urdhërit (4). Nga banorët e Lezhës ky objekt kulti njihet kryesisht si “Kisha e Dom Lleshit.” Thuhet se Dom Lleshi ishte një ndër meshtarët që, mbasi Shën Françesku shkeli tokën arbëre, veshi petkun françeskan dhe me të hollat që mblodhi nëpër besimtarë, bëri të mundur ndërtimin e Kishës dhe të Kuvendit Françeskan sipas planimetrisë që kishte shënuar vetë Shën Françesku me një shkop/bastun pishe, të cilin Shenjti e mori me vete në përkujtim të atij udhëtimi (5). Historia e bastunit prej pishe të Shën Françeskut nuk mbaron me kaq!..

Në Arkivin e Kuvendit Françeskan ruhet një gojëdhënë shumë interesante, ku thuhet se: “Shën Françesku, tue kthye prej Sirije, u përshkue nëpër Shqypni, ku nxjerrë nji shkop prej deget të nji pishës s’eger, e muer me vedi deri në Venedik, e aty e nguli në tokë afër nji kuvendit të ktij qytetit, ku edhe xû, e u rrít në nji mënyrë të bindëshme, tue u bâ landë e madhe fort. E, edhe tash, po deshtem me i ndejë gojdhanës së popullit, ruehet trupi i thám i ksajë lande, rrethue gjithkahë prej parmakësh, qi mos t’a presë kush e mos t’a marrë me vedi. Kjo landë njifet me emrin “Pisha e Sh’Françeskut”, e i dahen grimcat e saja popullit qi i lypë për divocjon. Sot, ky trup pishe mundet me u pa, rujtë me shum kujdes, në fund të Kishës së Kuvendit Françeskan ngrehë m’nji ishull, afer Venedikut, banue vetem prej françeskanve e qi njihet me emrin “Deserto (6).” Bëhet fjalë për “Convento di San Francesco del Deserto (Kuvendi i Shën Fraçeskut të Shkretëtirës)”, i themeluar nga vetë Shën Françesku i Asizit në vitin 1223, i cili ndodhet në një ishull të vogël, 6 km në verilindje të qytetit Venecia, në Lagunën homonime. Pra, nëse i besojmë traditës, kemi të bëjmë me një lidhje të fortë shpirtërore, historike dhe materiale midis të dy Kuvendeve Françeskane, këtij në Lezhë dhe atij në Venecia.

Ndërsa, përsa i përket kohës së ndërtimit të Kishës së Zojës Nunciatë dhe Kuvendit Françeskan në Lezhë, dëshmia më e hershme pasqyrohet në arkitraun prej shtufi të portës kryesore (perëndimore) të Kishës. Këtu lexohet një mbishkrim në gjuhën latine, të cilit i mungojnë disa fragmente: “HOC TE[MPL]VM [FRATR]VM MINO[RUM] ÆDIFI[CATUM] EST ANNO DOMINI MC[C 40] (Ky tempull i Fretërve Minorë u ndërtua në vitin e Zotit, 1240)”. Pra, kisha u ndërtua prej Françeskanëve 14 vite mbas vdekjes së themeluesit të saj, Shën Françeskut, i cili ka ndërruar jetë në vitin 1226 (7). Kurse, burimi i parë dokumentar, që provon ekzistencën në Lezhë të një Manastiri të Urdhrit të Fretënve Minorë i përket vitit 1464 (. Mbi arkitraun e portës anësore (jugore) lexohet një mbishkrim i gdhendur me shkronja të bukura gotike, në gjuhën veneciane, të cilit fatkeqësisht i mungon fillimi: “[…] XXXXXVI • ADI • PRIMO • DI • SETENBRIO • SER • […] • LEGRO • PABON • DEL • NAVILIO.” Sipas Th.Ippen, shkronjat gotike të mbishtrimit ngjajnë plotësisht me ato të monedhave të Balshajve, pra të viteve 1380 – 1442, por gjithashtu ato ngjajnë edhe me shkronjat e monedhave veneciane të Shkodrës gjatë viteve 1436 – 1442 (9).

Mirëpo, ky mbishkrim, mjaft i vështirë për t’u deshifruar, datohet në vitin 1456 dhe mendohet se gjetja në fjalë është me prejardhje nga ndonjë ndërtesë e afërt e portit antik lumor të Lezhës. Sigurisht që fjalët, “Legro Pabon del Navilio” duhet të jenë emër personi (10) dhe duke qenë se “Navilio” nënkupton tërësinë e mjeteve të lundrimit, që karakterizohet nga një funksionalitet ose rëndësi specifike, është shumë i drejtë kosntatimi se arkitrau që mban këtë mbishkrim i përket një ndërtese të portit lumor të Lezhës. Sulmi që ushtria osmane e sulltan Mehmetit II Fatih kreu mbi qytetin e Lezhës më 5 shtator me 1478 e dëmtoi rëndë kishën dhe manastirin, duke qenë se këtu ishin mbledhur shumë të krishterë, të cilët gjatë luftimeve me osmanët iu shkaktuan atyre me qindra ushtarë të vrarë dhe arritën të çajnë rrethimin (11). Kur u siguruan se vendi ishte i zbrazur, ushtarët osmanë së bashku me komandantin e tyre, Selim Pashën, hynë brenda në Kishë dhe kur panë statujat e Shën Françeskut dhe Shën Ndout, besuan se kishin qenë ata të dy që ua kishin ndalur hovin dhe Selim Pasha i ftoi të larguarit për t’u kthyer në vend, duke siguruar edhe një ferman të sulltanit, sipas të cilit askush nuk do të guxonte t’i prekte me dorë (12).

Po ashtu, komandanti osman u angazhua menjëherë, me shpenzimet e veta, për të rindërtuar Kishën dhe Kuvendin Françeskan pas dëmeve që kishte pësuar gjatë luftimeve (13). Në vitin 1591 kisha është përsëri në përdorim, por fretërit ishin transferuar në qytet, në një bujtinë modeste me një kapelë (kishëz) bashkëngjitur (14). Në relacionin e tij të vitit 1610, arqipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, shkruan për Kishën e Zojës Nunciatë, se: “Në Kishën e sipërthanun thonë se ka qenë vorrosë i famshmi Aleksandër Kastrioti, i quejtun me emër tjetër Skanderbeg (il famoso Allessandro Castrioto, chiamato per altro nome Scanderbegh), i cili u da në shenj me shumë luftime të vlerta kundër turqve, të cilat, të qituna në vargje, këndohen n’atë gjuhë prej të gjithë shqiptarëve, edhe në praninë e turqve (15).” Ky njoftim i dhënë nga M.Bici, ka bërë që disa autorë t’i mëshojnë tezës, sipas së cilës “Varri fizik i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut ndodhet në Kishën e Zojës Nunciatë, në Lezhë.” Mirëpo, një variant të tillë nuk e ndeshim në asnjë burim tjetër dokumentar dhe e vetmja mënyrë për ta provuar me siguri të plotë ose për ta hedhur poshtë, është zhvillimi i një ekspedite arkeologjike, çka në fakt është e pamundur, sepse aq i madh ka qenë numri i njerëzve që janë varrosur në këtë kishë deri në shek. XVII, sa duhet gërmuar e gjithë hapësira e saj e brendshme! Kisha e Shën Marisë përtej Drinit (Santa Maria ultra Drinum) së bashku me Kuvendin Françeskan (Convento di frati di San Francesco) përmenden në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre.

Benedikt Orsini e përmend në vitin 1629; Gjergj Vladanji më 1663, 1672, 1680 e 1685 dhe Nikollë Vladanji më 1694 (16). Më herët, më 1668, “Chiesa de fratti chiamata S.Maria” përmendet në njoftimin e Antonio di Spoleto mbi gjendjen e Dioqezave të Arbërisë dhe në vitet 1671-1672 nga vizitatori apostolik, Stefano Gaspari (17). Në skicën e hartës (dorëshkrim) së panjohur italiane të shek. XVII, e cila mban emërtesën “DI ALESSIO”, emri i Kuvendit Françeskan shënohet “Gia’ Monast:” dhe i kishës, “S. Maria.” Në hartën e punuar në vitin 1688 nga Vincenzo Maria Coronelli (1650-1718), Kisha e Zojës Nunciatë del e shënuar si “S.Maria Chiesa” dhe një vit më vonë, më 1689, Giacomo Cantelli da Vignola (1643-1695), e paraqet këtë kishë me emrin “S. Maria.” Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkëvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç (1670-1745), shkruan se: “Kuvendi i Etërve Observantë i Shën Marisë, që thuhet e Lezhës (Conuento de PP. Osseruanti di S.ta Maria detta d’Alessio) është i rrënuar prej tërmetit për tri të katërtat dhe rrënojat tregojnë madhështinë dhe madhësinë e ndërtesës, siç i përshtatet dhembshurisë së të madhit Skënderbe, i cili e themeloi (alla Pietà del gran Scanderbego, che ne fù il fondatore).

Ka mbetur [në këmbë] pjesa e katërt, por as kjo e plotë, vetëm me gjashtë dhoma të ngushta dhe një dhomë më të gjerë për mysafirët. Kuvendit i përgjigjet ambienti i kishës, i gjatë 40 krahë dhe vetëm 12 i gjerë, i cili ka qenë restauruar me dhembshurinë e besimtarëve, por është në gjendje shumë të mirë materiale. Aty është altari i madh me titullin e Zojës Nunciatë (SS.ma Annunziata), që mbahet mirë dhe i stolisur me orendi të vjetra, por jo të leckosura. Ka dy altarë të tjerë në mes të kishës, njëri i kushtuar Shna Ndout (S. Antonio) dhe tjetri Shën Françeskut (S.Francesco), që të dy të mbajtur mirë. Është e furnizuar me orenditë e shugurueshme, madje të çmueshme, megjithëse të vjetra. Është pa kelshejt, që ja kanë vjedhur (18).” “Kisha e Shën Marisë matanë Drinit (la Chiesa di S.ta Maria di là del fiume Drino)” përmendet në vitin 1753 nga ipeshkvi i Dioqezës së Lezhës, Anton Kryeziu (19). “Chiesa di S.Maria de’ PP. Osservanti” përmendet në vitin 1785 nga ipeshkvi i Lezhës, Giorgio Junchi dhe dy vite më vonë nga Mikel Kryeziu, i cili, në relacionin që mban datën 17 dhjetor 1787 përshkruan me detaje fushatën ushtarake osmane të udhëhequr nga Mehmet Pashë Çausholli, që i vuri zjarrin Kishës dhe Kuvendit Françeskan, ku mjerisht u dogjën edhe shumë objekte të Katedrales së Shën Nikollit (të kthyer nga xhami), që ruheshin në këtë vend (20).

Në vitin 1792, kisha rindërtohet edhe më madhështore se ç’kishte qenë më parë me kontributin e besimtarëve dhe ndihmën e Kongregacionit të Shenjtë (21). Mbi gjendjen e shkëlqyer të Kishës pas rindërtimit, e cila ishte djegur shpesh nga turqit (più volte abbruciata dai Turchi), flet në relacionin e tij të vitit 1795 arqipeshkvi i Durrësit, Tommaso Mariani; në vitet 1807, 1817 e 1821 e ndeshim në relacionet e ipeshkvit të Lezhës, Nikollë Malçi dhe më 1844 e 1846 te ipeshkvi Ivan Topich (22). Më 1 tetor 1848, Kisha e Zojës Nunciatë dhe Kuvendi Françeskan vizitohen nga piktori, poeti dhe shkrimtari i njohur anglez, Edward Lear, gjatë udhëtimit të tij në drejtim të Shkodrës dhe pasi ai kthehet nga Shkodra, vendos të qëndrojë një natë në këtë vend, më 7-8 tetor 1848, me ftesë të Fra Pietro (23). Kisha dhe Kuvendi Françeskan përmenden në vitet 1864-1865 nga ipeshkvi i Lezhës, Pal Dodmasej dhe më 1866 nga konsulli i Francës në Shkodër, M.Wiet (24). Viti 1892 shënon kompletimin me një kambanare hijerëndë, të ngritur pranë këndit veriperëndimor të kishës (25).

Në vitet 1896-1897, në këtë kishë famullitare, të dielave dhe në ditë festash, i kryente shërbesat At Gjergj Fishta, i cili, asokohe qëndronte kryesisht pranë Kuvendit dhe Kolegjit Françeskan të Troshanit. Në vitin 1907, Kisha e Zojës Nunciatë dhe Kuvendi Françeskan vizitohen nga konsulli i Austro-Hungarisë në Shkodër, Theodor Ippen, i cili evidenton dhe shpëton dy objekte të rrallë dhe shumë të rëndësishëm (26). Bëhet fjalë për arkitraun e gdhendur me shkronja gotike, në gjuhën veneciane, që sot ndodhet mbi portën jugore të kishës, të cilin e ka gjetur të zhytur pjesërisht në tokë, në anën e majtë të portës kryesore dhe një pllakë varri me mbishkrim dhe e stolisur me emblemë, të cilën e ka gjetur në kalldrëmin para kishës dhe me porosinë e tij ka qenë vendosur fillimisht në murin e kishës. Objekti i dytë është guri i varrit të fisnikut arbër, Anton Skura, i cili në shek. XIV ka qenë kreu i familjes Skura. Mbi këtë gur është e gdhendur një stemë heraldike, e cila paraqet një luan të ngritur në dy këmbët e pasme me një brazdë të tërthortë, që është e dekoruar në pjesët fundore me dy yje me tetë cepa. Në këndin e djathtë emblema është e dekoruar me një zambak. Nga emblema varen, gjithashtu dy litarë, të cilët përfundojnë me nga një zambak në fund. Mbi stemë ka një mbishkrim në latinisht, i cili për fat të keq, nuk është i plotë, ngaqë është dëmtuar. Në të shkruhet: “SEPULTURA … ANTONIO SC … CUM ERE[D]ES SUO.” Sot, ky artefakt i çmuar ruhet dhe është i ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar, në Tiranë.

Përveç dy objekteve të lartpërmendur, Th.Ippen flet edhe për një fragment të vogël guri të një varri analog të murosur në altarin kryesor dhe po ashtu, rrëfen se në vetë Manastirin ruhet një fragment i vogël guri i një mbishkrimi nderi kushtuar perandorëve romakë, Septimus Severius dhe Karakalla, prejardhja e të cilit nuk dihet (27). Në fundin e Luftës së Parë Botërore, më 1918 (28), pasi e kishte përdorur si qendër shëndetësore, ushtria austro-hungareze në tërheqje e sipër, do ta digjte kompleksin dhe Manastiri do të rindërtohej vetëm në vitin 1930 (29). Mirëpo, gjasat janë që që zjarri duhet të jetë vendosur pas largimit të tyre, kur dihet shumë mirë roli vendimtar i Perandorisë Austro-Hungareze në krijimin e Shtetit Shqiptar, por në veçanti në shpëtimin e mbrojtjen e Komunitetit Katolik Shqiptarë dhe të Kishave tona gjatë periudhës së pushtimit osman. Kuvendi Françeskan u rindërtua sipas një projekti të arkitektit italian U.Piazzo (30) dhe ndërsa muret e Kishës së Zojës Nunciatë u restauruan në vitin 1933 sipas një projekti të hartuar nga At Gjergj Fishta. Mirëpo, kisha do të mbetej pa çati edhe një dekadë më shumë (31). Mjerisht, punimet restauruese të realizuara pas vitit 1940, duket qartë se janë bërë me mundësi shumë të kufizuara ekonomike. Po ashtu, për fat të keq, kisha dhe manastiri nuk i shpëtuan dot histerisë së Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967, ku u shkatërruan shumë pjesë të tyre, në veçanti kambanorja hijerëndë e vitit 1892. Nga viti 1967 dhe deri më 1991, ky ansambël ndërtimor madhështor u përshtat në funksionin e vendqëndrimit të kamionëve, si ofiçinë mekanike dhe si magazinë. Një krim monstruoz! Kisha ka një planimetri katërkëndëshe, të orientuar, pa absidë dhe përmasat e saj janë mjaft të mëdha: 27.8 m gjatësi dhe 9.5 m gjerësi, 8.5 m në pjesën e altarit (32). Muret e kishës kanë një trashësi rreth 1 m dhe teknika me të cilën janë ndërtuar është ajo e murit me një faqe të jashtme me gurë të latuar katërkëndorë dhe një veshje e brendshme me gurë pak të punuar, që suvatoheshin (33). Navata e vetme e kishës është e ndarë në dy zona, njëra e rezervuar për klerikët (kori dhe presbiteri) dhe tjetra për laikët. Kisha është e pajisur me tri hyrje, porta kryesore (ajo perëndimore), porta jugore dhe porta verilindore, që lidh Kishën me Kuvendin, e cila përdoret vetëm nga klerikët. Hapësira e brendshme ndriçohet prej 6 dritareve, të cilat kanë forma të ndryshme. Dritarja mbi fronton në anën perëndimore ka formë rrethore, dritarja në faqen lindore është trungkonike dhe 4 dritaret në anën jugore, janë të larta, të gjera dhe të mbuluara me qemer guri. Manastiri i Shën Françeskut dhe Kisha e Zojës Nunciatë janë restauruar tërësisht në vitet 1993-1997, duke ruajtur në arkitekturën e tyre krahas veprave të reja edhe të mureve të vjetra, që dëshmojnë historinë e saj të lavdishme gati 800 vjeçare.

BIBLIOGRAFIA:

1) A.Degrand, Souvenirs de la Haute-Albanie, f. 178; E.Jacques, Shqiptarët: Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri ne ditët e sotme, f. 184.

2) T.Çobani, Paralele kulturore të një qyteti: Studime dhe artikuj, f. 123.

3) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 256-257.

4) G.Valentini, Passeggiate storiche nell’Alta Albania, në: “Drini – Bollettino mensile del Turismo albanese”, Nr. 1, Anno … II, Tirana: giugno 1941, f. 128.

5) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96, Shënimi nr. 2.

6) V.Prendushi, Sh’Françesku i Asizit, Botimi i dytë, f. 64.

7) Ibidem, f. 64.

G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 41.

9) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 258.

10) Ibidem, f. 258.

11) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96.

12) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96-97.

13) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 41.

14) Ibidem, f. 42.

15) I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 102-103, Dok. Nr. 2.

16) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86, 93, 125, 130, 137, 146-147.

17) Ibidem, f. 105, 116.

18) V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 116, 269-270.

19) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 209.

20) Ibidem, f. 234, 245.

21) Ibidem, f. 262.

22) Ibidem, f. 275, 301, 312, 321, 332-333, 354.

23) E.Lear, Journals of a Landscape Painter in Albania, Illyria & c., Second Edition, London: Richard Bentley, M.D.CCC.LII (1852), f. 121-126, 149-153.

24) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 375, 387-388, 393.

25) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.

26) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 155, 257-259.

27) Ibidem, f. 155.

28) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimivarii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 132.

29) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.

30) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimivarii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 132.

31) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.

32) Ibidem, f. 42.

33) Ibidem, f. 42-44.