Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ARSHI PIPA NE 95 VJETORIN E LINDJES

by

Ne Foto: Musli Mulosmanaj,Arshi Pipa,Rasim Sina,Hysen Mulosmanaj dhe Rexhep Imeri.Ne Demostraten anti komuniste para selis se Kombeve te Bashkueme ne New York -Shtator 1981. — Foto e arkivit privat te Musli Mulosmanaj/
“Besoj se Shqipëria do të jetë me të vërtet e lirë,/
vetëm atherë kur shqiptarët do të kenë mundësi/
të lexojnë, të studjojnë dhe vlersojnë/
veprat e shkrimtarëve të tillë të mëdhej/
si Arshi Pipa.” /— Martin Camaj/
Fëmijeria dhe adoleshenca/
Nga Uran KALAKULLA/*
Arshiu u lind në Shkodër në 28 korrik 1920. Kjo është datëlindja që njihte ai. Them kështu, sepse kam gjetur në regjistrin e gjendjes civile në Shkodèr, ate të vitit 1930 (nuk kishte regjistër më të vjeter), si datëlindje 13 shkurtin e po atij viti. Por kësi punësh në Shqipëri nu kjanë fort të rralla…
Ai ishte djalë i vetëm në krye të katër motrave te po një barku. Vëllanë me të madh gjashtë vjet para tij, Muzaferin, e kishte të tillë nga babai. Kështu, ishte drita e syrit jo vetëm e prinderve, por edhe i motrave, të cilat gjithë jetën e kanë adhuruar. Por kjo nuk do të thotë aspak se në familjen Pipa, për Muzaferin nuk ishte po e njëjta gjë. Aty nuk bëhej asnjë dallim ndër dy djemtë e shtëpisë, si nga prindërit, ashtu edhe nga motrat. Ishte një familje me lidhje afektive shumë te theksuara, të pashlyeshme kurrë. Dhe kjo i detyrohet kryesisht nënës se tyre, zonjës së mrekullueshme Hatixhe, shkodrane e përkryer në të gjitha drejtimet, nënës së fortë, të dhemshur aq edhe të drejtë deri në shkallën e një modeli klasik.
Fëmi i mbarë, i shëndetshëm dhe i bukur, Arshiu ishte njëkohësisht edhe një “lojcak” i madh, si thonë në Shkodër, madjé edhe një “sherret”, domethënë që nuk linte dy gure bashke. Perveç lojrave teper të guximshme me shokët e vet të lagjes, majat e pemeve të larta në oborrin e shtëpise a në kopësht, pusi i thellë dhe kulmi i çatise, ishin vendet e preferuara të tij.

Zakonisht fëmijët dhe adoleshientët çamarokë nuk i nënshtrohen disiplinës dhe mësimeve të shkollës. Për pasojë, shpesh përpanimi në mësime ecën çalë-çalë. Por tek Arshiu ky fare rregulli s’kishte fare vend. Përkundrazi! Tek ai natyra e gjallë dhe dinamizmi i moshës së re, harmonizohej qysh në fëmijëni mrekullisht me zellin e madh për shkollën, për mësimin. Dhe faktet tregojnë se ai që në klasën e parë e deri në mature dilte gjithnjë i pari i klasës!
Filloren e kreu tek shkolla e jezuitëve në Shkodrës, e në mos gaboj edhe në vitet e para të gjimnazit. Them vitet e para, sepse gjimnazet atëhere ishin me tetë e nëntë klasë, deri më vonë madjé, në kohën e regjimit komunist. Vërtetë ishin të paktë këto gjimnaze para luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, por ishin të saktë. Ejo vetëm gjimnazet (ai i Shkodrës, Tiranës, Korçës etj.) por edhe shkollat e mesme profesionale, si Normalja e Elbasanit, Normalja e Tiranës (vetëm për vajza) dhe Shkolla Teknike Amerikane e Fullcit në Tiranë apo ajo e Kavajës.

Tek jezuitët, Arshiu mori bazat e kulturës klasike, me greqishten e vjetër e latinishten dhe për pasojë, kur shkoi të vazhdoje në Gjimnazin shtetënor të Shkodrës, që quhej atëherë Lice, si ai i Korçës dhe i Tiranës, kishte baza të forta për të dalë i pari edhe në dy gjuhët klasike që përmendëm më lart. Dhe këto dy gjuhë, ai s’i ndau gjatë gjithë jetës. Përkthimet e bollshme, të lëna në dorëshkrim e dëshmojnë më së miri këtë fakt.

Gjatë kohës së arsimimit në shkollën e jezuitëve, ku jepnin mësim klerikë të shquar, i ati, duket për një lloj “ekuilibrimi” kulturash e futi që të ndjeki njëkohësisht edhe mejtepin, për të mësuar format e moralit islamik. Kështu Arshiu, deri në moshën e thyer, mbante mend akoma dhe i recitonte për bukuri shumë nga syret e Kuranit arabisht, për çudine dhe admirimin e miqve shkodranë të dhënë fort pas kësaj feje, por që arabishten nuk e dinin fare, as me shkrim e as me lexim!…
Gjimnazi i Shkodrës, si thamë, ishte fort i dalluar ndër ata pak homologet e tij të atëhershëm në vendin tonë. Dhe kjo punë jo vetëm nga programi, por sidomos nga trupi i tij mësimor, që përbënte ajkën e inteligjencës shqiptare të asaj kohe, që të gjithë intelektualë të formuar më së miri, me prirje të theksuara perëndimore, por me shpirt tërësisht kombëtar. Figura të tilla si Hil Mosi, Mirash Jovanaj, Ndue Paluca, Gjergj Canco, Gjergj Kokoshi, Kolë Kamsi, Skënder Luarasi, Anton Deda e të tjerë si këta, e dëshmojne qartë çfarë thashë pak më lart.

Dhe kjo punë sigurisht ndodhte edhe në shkollat e tjera të mesme në Shqipëri, të cilat jepnin dije të shëndoshë dhe farkëtonin qytetarë të denjë, të zotë për vendin, farkëtonin shqiptarë të vërtetë e të denjë, plot humanizëm, drejtësi dhe dashuni, deri në adhunim për kombin dhe shqiptanizmin. Në atë kohë, deri në prak të ardhjes së pushtetit komunist në fuqi, shkolla shqiptare mund të krenohej me të drejtë se nuk kishte aspak pse t’ia kishte zili shkollave më të mira e prestigjtoze europiane dhe amerikane!

Por këtë e dëshmojnë edhe plot reivsta arsimore a pedagogjike që botoheshin në Shqipëri para luftës së dytë botërore si “Laboremtis”, “Normalisti” etj. Ashtu siç mund të dëshmojnë mësuesit e nxënësit e asaj kohe, që ende janë gjallë sot, e që po bëhen gjithnjë e më të pakët…

Familjaret dhe shokët e tij të moshës së re, më kanë treguar se Arshiu, jo vetëm që ishte i pari në mësime, por edhe ndër më të dalluarit ndër lojra, në gjimnastikë e sport. Ndërsa i vëllai më i madh, Muzaferi, mbasi kishte lojtur futholl në gjimnaz, kishte arritur të bëhet ndër asat e skuadrës “Vllaznia”, Arshiti ishte efektiv i skuadrës së gjimnazit, edhe pse nuk kishte talentin e shpllar futbollistik të Muzaferit dhe nuk hyri në skuadrën e qytetit. Këto që them këtu janë të trajtuara më gjërë e më saktë tek kujtimet e mjaft sportistëve shkodranë të asaj kohe, si dhe të gazetarëve sportivë të kohëve të sotme.

Për guximin tek Arshiu do të sjell tre shembuj nga momente të ndryshme të jetës së tij: Kur ishte adolishent, më tregonte në Shkodër shoku i tij i moshës, tek vinin në lum për t’u larë, Arshiu, si asnjë nga shokët e tij, hidhej në pellgun e lumit nga një shkëmb i lartë, pozicioni i të cilit ishte shumë i rrezikshëm për këtë punë. Në Burgun e Burrelit, Arshiu hapte sportelin e birucave dhe u hidhte shokëve të dënuar atje duhan, ndopak sheqer a ç’të kishte mundur të mbledhi, me rrezik që po ta shohin rojet, e fusnin dhe atë në birucë, mes dimnit, në çimento, vetëm me mbathje e kanotjere në trup, për një muaj rresht, megjithëse ai ishte i sëmurë. Kurse rasti i tretë i takon momentit të arratisjes, kur ai çan kufinin, bashkë me të motrën Fehimen, me kobure në dorë, i vendosur të mos bijnë në dorë i gjallë më tek rojet.

Me shokë Arshiu ishte, si me gjithë të tjerët i sjellur dhe shumë i dashur. Ai i ndihmonte ata vazhdimisht ne mësimet. Në albumin e familjes, mes të tjerave ka edhe një fotografi ku ai është bashkë me tre shokë të tij të klasës, para një tabele të zezë, në oborr, tek po man noun e profesorit, në përgatitjen për provimet e maturës. Në tabelë, veç disa shprehjeve algjebrike, ka në një anë edhe një vjershe, me shkrimin e tij të njohur, vjershë që tregon bukur shpirtin e preokupuar të nxënësve para “torturës” së maturës:

Me studime e numra të shkreta. kot na shkuen të rijt e jeta…

Gjimnazi i kohës së tij, si dhe i kohës sime ndahej, mbas semimatures, në dy degë: Reale e klasike. Realja ishte e prirur më fort ndaj shkencave të natyrës, me preferim matematikën e fizikën. Klasikja ishte e prirun ndaj dijeve humanitare të gjuhëve. E Arshiu zgjodhi me dëshirë këtë të fundit. Duket që në moshë fare të re, ai e kishte përcaktuar rrugën e tij në jetë. Dhe kjo punë duket edhe nga dy fakte të tjerë. Gazeta “Cirka” e vitit 1936, kur Arshiu ishte dy vjet para maturës, kishte shpallur një konkurs poetik.

Në të mori pjesë edhe studenti i klasës së gjashtë të Gjimnazit shkodran, i degës klasike, Arshi Pipa. Vjersha e tij me titull “Në Lamën e Luftës” fitoi çmimin e tretë. Ishte një vjershë e gjatë me plot 26 strofa, secila gashtëvangëshe, herë me rimë e herë pa rimë. Vjersha kishte karakter epiko-lirik. Tema e saj ishte një lloj proteste e hapur kundër luftës, si një veprim mizor, që sjell vetëm vdekje. Pra, ishte tërthorazi një hymn për paqen, mirëkuptimin, vllazërimin e njerëzve e popujve. Kështu, humanizmi i shpirtit të tij nis e nxjerrë krye që në moshë fare të re, atë të një adolishenti gjimnazist.

Prova e tij e dytë e botuar në shtypin e kohës, këtë herë në lëmin e prozës, shifet tek tregimi me titull “Liqeni”, një tregim lirik, botuar tek “Vatra Shqiptare”, shtator-tetor 1941. Kjo prozë, sigurisht është shkruar në moshë fare të re, por u botua atëherë, siç tregon data, ndërkohë që autori i saj ishte tashmë pedagog në gjimnazin e Tiranës dhe jepte filozofi. Nuk e dimë me saktësi se kur poeti Arshi Pipa ka nisur të shkruajë poezi. Por një gjë është e sigurtë, që këtë punë ai e ka nisur që në bankat e gjimnazit të Shkodrës. Dhe këto poezi gjimnaziale në shumicën e tyre do të mbushin më vonë faqet e librit të tij të parë, me titull “Lundertarë” botuar në Tiranë më 1944.

*Pjesa është marrë nga libri:
ARSHI PIPA njeriu dhe vepra
Shkrimtari: Uran Kalakulla
BOTIMET TOENA, ISBN: 99927 1 169 8

Urat kanë lindur nga nevoja për ti bashkuar brigjet

by

Shkruan: Gëzim Llojdia/
1.Si në të gjithë botën,urat kanë një mision të veçantë dhe kanë lindur nga nevoja për ti bashkuar brigjet. Një urë është ndërtuar me një strukturë të tillë për të kapërcyer vështirësitë fizike të tilla si uji, luginë, apo rrugë, për qëllimin e ofrimit mbi pengesë. Ka shumë dizajnë të ndryshme që të gjitha shërbejnë për qëllime unike dhe të aplikojnë për situata të ndryshme. Etimologjia e fjalës urë: Urat e para u bënë nga vetë natyra – aq thjeshtë sa një regjistër të rënë nëpër një lumë apo gurë të hedhur në lumë. Urat e para të bëra nga njerëzit, përfshin drurët e prerë dhe përfundimisht gurë, duke përdorur një mbështetje të thjeshtë dhe aranzhim traverse.
Në gjuhën poetike kam përdorur për urat simbole :Urat.Qelqore . Hënore.Diellore. Qelqore-ura mbi supe mbajnë copëra vargjesh. Hënore-ura,që mbajnë copëra diamantesh në kujtesë. Diellore-ura,që mbajnë copëra fatesh në pjesë.
2.Të bëhemi më realist dhe të sjellim në kujtesë se në trojet tona, urat kanë qenë nevojë për të lidhur brigjet .Ne kemi një terren të thyer ndërsa strehët tona janë ndërtuar ndër kodra ,male si strehë karakolli,ku poshtë rridhte lumi valë-valë.Këto ndërtime të fshehura shpesh poshtë rrapeve shekullorë,shelgjishteve humbën ose u nxorën jashtë përdorimit me ndërtimet e urave me beton dhe hekur.Bëhet më interesant fakti se shumica e urave kanë edhe emërtim të tyre disa të veçanta. Si Ura e frengut,ura e Belasë e Slapit etj. Në të tri urat kam shkuar shpesh. Pranë urës së e Belasë vite më parë gjendej një banesë dhe banori i saj ishte i vetmi njeri që kishte parë ,disa lloje regjimi si dhe në kohën kooperativës , ishte i vetmi banor i republikës që nuk kishte tufëzuar bagëtitë e imta. Nga lindi emri bela,Slap,freng etj është e kuptueshme fjala por ato kërkojnë ende një studim më të thelluar.
A jemi në gjendje, që këto ndërtime ti rikthejmë në kujtesë duke i evidentuar, mirëmbajtur ?Qarku i Vlorës shprehen në rrjete sociale, specialist të DRKK Vlorë,ka një reliev kodrinor-malor, te pasur me ujera rrjedhëse, lumenj e përrenj.
Për bashkimin e dy krahinave, e fshatrave me njëra – tjetrën dhe e lagjeve brenda fshatrave, banoreve te një krahine u është dashur qe nder shekuj te ndërtojnë vepra arti siç, ura, etj. Në këtë territor sot numërohen me qindra ura te mëdha dhe te vogla qe u takojnë periudhave te ndryshme historike nga antikiteti deri ne mesjetën e vone. Ato dallohen për vlera monumentale, estetike dhe funksionale. Me iniciativën e drejtuesit të DRKK Vlorë Agim Haxhiraj dhe historianit Novruz Barjami, po kryhen pastrime dhe evidentime si dhe mirëmbajtje për ato objekte, ura që janë të shpallura monumente kulture, por edhe për ato ura që ruajnë vlera ndërtimore, për t’i shpallur monumente kulture.Disa nga urat e evidentuara janë :Ura e Drashovicës,Ura e Slapit-Kufiri midis Drashovicës dhe Mavrovës shek. XVII-XVIII,Ura e Belasë Mavrovë shekullit XIX,Ura e Bratit,Brataj shek XV dhe Ura e Frëngut –Gjormë Ura e Frengut, Gjorm shek. XVI
3.Ura e Drashovicës aktualisht lidh dy brigjet e lumit Shushicë. Ura e sotme është e derdhur me beton. E gjithë struktura e saj. Ura e Drashovicës është kufiri ku fillon të shtrihet krahina e Labërisë. Rrapet e Drashovicës , monumenteve te natyrës shqiptare.
Poshtë urës vërshon herë i qetuar e herë tërbuar lumi Shushicë. Shushica derdhet në det pasi ka përshkrua rreth 72 km në luginën e Shushicës,burimet e saj nxjerrin ujë në Shurr të Kuçit 500l/s dhe rreth 300l/s në Buronja,sipas studiuesve Buronjat e Kuçe shkarkojnë ujërat nëntokësore që grumbullohen në masivin karstik të Kurveleshit të Sipërm, i cili gjendet rreth 600 m më lartë se vendi. Në këtë kufi natyror duhej të vendosej një pllakë dëftonjëse si kufi tregues ku fillon një krahinë e madhe. Te këmbët e urës së Drashovicës. Te fasada e saj përkarshi monumentit Drashovicë 1920-43. Një varg gati i thjeshtë dhe i gjetur .Dhe ky vargëzim shkronjash të tregojnë se këtu fillon kufiri i krahinës. Lexojmë përveçse kulmin :Labëri. Nga ky kulm burojnë shumë cilësi, që mbartë më vete krahina e madhe jugore.
….Pjesë nga folklori: Atje to Hani ne gryke / te ura në Drashovice, / Qëllon topi Italisë / Ka nijet që ta vithisë /Komision’ e Shqipërisë,/ 0 moj Shqipëri e bardhe/ Bota ta kane sevdanë / Italia me Junanë / Të keqen ta kane marrë/ Se ke trima kordhëtarë / Barutin me grusht e hane
Koci Petriti poet:Unë i shoh gjithë urat/Nga urë Bushtricës,/Ja, urë e Qabesë/Ja, e Drashovicës….
P. Barjamaj rapsod: O Drashovica me derte…/ O e gurta Drashovicë!,/ Faqe historisë i mbete,/Historisë se Shqipërisë. / Ke qene pëllëmbë e gëzhoja,me tym baroti mbuluar, Si ti, thonë,ka qenur Troja,/ Që në themele rrënuar…/ Për ty flet lumi me valë.. / Për ty fletë gjithë Labëria,Ura e Drashovicës. Në një fotografi të vjetër vrojtohen varrezat e ushtarëve italian të cilat janë varreza tipike katolike me kryqin e madh dhe gurët e qemerit ,nga kjo fotografi shënohet Shushica qartësisht duket e turbulluar dhe ujëshumë. Ura e Drashovicës lidh dy brigje sot është një urë me disa parmakë të rrëzuar me rreth 8 këmbë, që mbajnë përmbi supe një masiv beton. Rreth 30 m përkarshi urës është monumenti Drashovicë 20-43 projektuar nga P.Hazbiu edhe ky është një masiv me një hark dhe një shtatore bronzi ku paraqiten dy figura kryesore të luftërave, që në emërtimin popullor janë quajtur: epope 20-43. Këtu ose më tej duhet të kishte një pllakë që të tregonte se kur udhëtari vë këmbën aty, ka shkelur ndërkaq në krahinën më të madhe në jug të vendit.
Në kufirin midis fshatrave Drashovicë dhe Mavrovë gjenden dy ura të cilët kanë periudhë kohore nga shekujt e shkuar. Ura e Slapit që mendohet e shek.XVIII ,ura përbëhet nga harku kryesor e ndërtuar me gurë dhe me një teknikë të shkëlqyer inxhinjerike. Ura e Slapit gjendet e pozicionuar perëndim- jug përmbi përroin me të njëjtin emër .Ky përrua në stinën e dimrit është mjaftë problematik për shkarkimin e ujrave për shkak të bllokimit nga furia e lumit Shushicë. Ura ka qenë funksionale deri në vitet ’60. Nga ujëra e tepërta të përroit të Slapit, ura shpesh bëhej njësh ngase grykëderdhja e lumit të Shushicës,nuk tërhiqte ujin e përroit .Ura është e amortizuar në pjesën e sipërme në gjysmën e radhës së parë të gurëve në pjesën perëndimore të sa,j është rrëzuar me kalimin e kohës. Gurët e harkut dhe pjesa tjetër janë në gjendje funksionale. Pranë urës ndodhen edhe kolonat e një tjetër ure ,ajo e trenit ndërtuar nga italianët,që vinte në shfrytëzim linjën hekurudhore Kotë-Vlorë,për qëllime ushtarake.
Ura e Belasë, është një urë lidhëse me përruan e Slapit, që derdhet nga liqeni i Petës si dhe ujërat e shumta të kodrinave me kodrat e fshatit Mavrove, mendohet të jetë ndërtuar në shek .XIX .Ura ka një hark të madh është ruajtur mjaftë mirë duke i rezistuar kohës dhe faktorëve të ambientit. Ura është funksionale për kalimin e banorëve drejt një prej lagjeve të fshatit.Mavrova është emri i sotëm qytetit Olimpia .Gjurmët e para të kalasë hasen në lagjen e emërtuar “Cakallovaj” dhe vazhdojnë përgjatë kopshteve private. Sipërfaqja brenda mureve rrethuese të kalasë së Mavrovës arrin në rreth 13 ha.
Urat, që janë të ndërtuar përmbi përrenj të fshatit Mavrovë kanë nga një hark të ndërtuar nga mjeshtër të përpunimit të gurit ,element i të cilit gjendet aty pranë në kavat gurit. Ato kanë bazament të fuqishëm dhe një strukturë të fortë,rezistencë karshi faktorëve të ambientit përfshi edhe ujërat, që janë armiku i tyre.
Duke qenë një qytet me kohë lindje para Krishtit në luginën e lumit, urat mund të kenë moshë më të hershme si dhe mund të kenë ekzistuar të tjera, ura monumentale të gdhendura në gurë dhe me një mjeshtri të veçantë ndërtimi.
Ura e frëngut në Gjormë. Nga gërmimet arkeologjike, shkruan intelektuali K.Kapaj është vërtetuar se janë të asaj periudhe disa vepra kulti, disa kështjella dhe urat me harqe guri mbi përrenj dhe lumenj si Ura e Frengut në Gjorm, në Brataj etj.
Ura e Frëngut është një urë e ngritur përmbi buzët e dy shkëmbinjve .Gryerja nga ujit ka formuar një përrua të thatë më tepër në verë .Ura ka dy frëngji,njëra në formë dritareje .Ka dëmtime në pjesën e sipërme.
4.Ura e Bratit është një objekt monument kulture dhe në mbrojte nga shteti .Ura e Bratit gjendet edhe sot e kësaj dite në funksionim të plotë në fshatin Brataj, në fshatin me këtë emër buzë lumit Shushicë i cili përzihet më lartë me ujërat e tjëtër lumi rreth 40 km nga qyteti i Vlorës. Paraqet interes ndërtimi i saj me harqe dhe sidomos fortësia e materialit përbërës të urës. Është një ndër monumentet e veçanta ku krahas rolit prej 6 shekujsh jetë është në funksionim .
Ura e Bratit mbanë Nr 31 në listën e propozuar për tu shpallur monument kulture në vitin 1948. 31. Ura e Bratajt, në fshatin Brataj. Ky objekt që i ka shërbyer banorëve të kësaj zone për shumë shekujsh është vlerësuara si objekt mbi të cilën do të vepronte mburoja monument kulture mbrohet nga shteti. Vendimi i Rektorati i Universitetit Shtetëror të Tiranës, në mbështetje të nenit 3 të dekretit nr. 586, datë 17.3.1948 Mbi mbrojtjen e monumenteve të kulturës dhe të sendeve natyrale të rrallë si dhe të vendimit të Këshillit të Ministrave nr.130, datë 9.4.1995, në bazë të të cilit Universiteti Shtetëror i Tiranës autorizohet që të aprovojë në lista të posaçme monumentet e kulturës që vihen në mbrojtjen e shtetit dhe duke marrë parasysh vlerën historike, shkencore dhe artistike të monumenteve .
Përshkrim. Brati,katundi në luginë të Shushicës. Nga dhjetori në mars,agimet janë të ngopur me shi. Nga kreshtat e vargmaleve,shirat zbresin në tokë me rrebesh. Vesa, lot pikon nën dritë të hënës. Dielli i praruar lind në lindje,ndonëse gjelbërimi zë fill në mërmërima pranverore. Kreshta përmbi fshat është e populluar nga gurët. Poshtë këmbëve të tij, në rrugën e zallit ecën herë e qetë,herë e fryrë,Shushica që bashkohet me përruan e Brate.
Ura e Bratit është ura me dy harqe. Hapësira e madhe është pjesa ku kalon edhe lumi ndërsa pjesët e tjera janë dritare kur fryhen ujërat në stinën e dimrit ,ujerat shkarkohen dhe nga kjo pjese. Ura e Bratit qëndron aty prej më shumë se 6 shekujsh. Një profil të plotë të urës së Brate shqiptarët e kanë parë tek filmat ” Nëntori i dytë” dhe filmi :”Udha e shkronjave”.Ura e Brate në stinën e dimrit pasqyron edhe fortësinë e saj .Shushica është lumi që ka 76 km gjatësi ndërsa kokën e ka në shurr të Kuçe. Bashkimi i lumenjve quhet vendi ku përzihen lumenjtë.Kjo urë daton në shekullin e XV-XVI dhe ndodhet në afërsi të fshatit Brataj. Prej mese 5 shekuj ajo është funksionale. Si urë kalimi ajo lidh dy anët e lumit Shushicë, rrugën e vjetër të Karvaneve me atë të Rrëzës. Ajo është e lartë mbi 9 metra dhe e gjatë afërsisht 30 m. Ajo lidh fshatin Brataj me fushën e Brate dhe Smokthinën. Për të shkuar në këtë objekt kulture që i ka shërbyer zonës për shekujsh udhëtimi zgjatet në luginë të lumit . Në qendër të fshatit Brataj rruga zbret drejt lumit. Ura gjendet përmbi ujërat e Shushicës dhe sot shërben për kalimin në pjesën e përtejme të Smokthinës, një krahinë kjo në luginë. Ura e Bratit është një ure e tipit venecian ka një lartësi nga lartësia normale e ujit e ndërtuar ne një mënyrë te tillë, qe te përballoj dhe vërshimet e lumit këndet dhe mbështetja e bëjnë që të përballojë dallgët e mëdha të lumit te cilët ne shume raste kalon mbi të .Është shpallur monument kulture . Kjo ure ka shërbyer për te lidhur qytezën me pjesën tjetër të krahinës. Rreth dy km mbi Urën e Bratit pra mbi kryqëzimin e lumenjve, ndodhet Ura e Bogdanit .Legjenda e urës se Bratit shkruar nga Bledar Muçaj:”Ustallarët janë ne pune,/behet ura përmbi lume./Qe te rroje sa me shume,/duhet bere kurban një burrë./As kafshe, as nuse , kurban/veç një burrë urën e mban./Do ja leme fatit ne dore/kush me pare themel do shore./Do ja leme ne dore fatit,/hijen e burrit te Bratit /Kur hija te prek themele,/kurban ure do te ngele./Kush i pari do kaloje /kush i pari kureshtar,/kur hija te prek themelin ,/do te jete nen gurë te pare./Kështu u muros një burrë/qe ura mos shembej kurrë,/Mbi tre harqe u mbështet/Dhe ngeli aty për jete./Atje te ura ne lume , /Bashke me ujin qe bën zhurme/Si ne vere dhe ne furtune/”e mban mbi shpatull një burrë..

MARTIN CAMAJ NE 90 VJETORIN E LINDJES

by

Ne Foto: Martin Camajt (1925-1992)/
Dielli: Nga hovet lirike të poezisë së Camajt- “Mos pshtyj në zjarm, mos pshtyj në dritë !”/
Martin Camaj, u lind më 21 korrik 1925 në një zonë malore, në Temal të Shllakut. Ky mjedis i egër malor do të lërë mbresa dhe do të ndikojë te shkrimtari dhe gjuhëtari i ardhshëm. Që në fëmijëri u dallua për një zgjuarsi të veçantë, gjë që u ra në sy prindërve të Camajt. Kështu atyre u lindi dëshira që Martini të mos ndiqte rrugën e disa bashkëmoshatarëve për t‘u bërë çoban në ato zona, por të arsimohej më tej. La Temalin e largët dhe erdhi në Shkodër për të ndjekur mësimet në kolegjin Saverian, një kolegj me emër në të cilin kishin studiuar patriotë, shkrimtarë, gjuhëtarë dhe mësues të afirmuar në profesionin e tyre. Pasi mbaroi studimet në këtë kolegj, filloi të ushtrojë detyrën e mësuesit në fshatin Prekal të zonës ku lindi, 25 km larg Shkodrës. Bindjet e tij nuk pajtoheshin me regjimin e kohës, prandaj në vitin 1948, në moshën 23-vjeçare arratiset për në Jugosllavi. Pas disa peripecish, ai filloi studimet e larta në Universitetin e Beogradit, në degën Gjuhë-Letërsi Sllave dhe latine, pranë profesorit të dëgjuar kroat, Henrik Bariç. Menjëherë prirjet e tij letrare i konkretizoi me botimin e dy vëllimeve poetike “Nji fyell ndër male” (Prishtinë, 1953) dhe “Kanga e vërrinit” (Prishtinë, 1954). Nuk i dimë rrethanat se si u krijuan, por Martin Camaj, 8 vjet pasi ishte arratisur dhe pasi kishte mbaruar Universitetin e Beogradit, në vitin 1956, posa i kishte mbushur 31 vjetët, shkoi për studime pasuniversitare në Romë, duke lënë përfundimisht Beogradin dhe duke u bashkuar me shokët e një ideali E. Koliqin, K. Gurakuqin, M. Krujën etj. Në Universitetin e Romës u specializua për gjuhësi, duke konsoliduar gjithnjë e më shumë formimin e tij filologjik. Ai zgjodhi si temë disertacioni veprën e parë të gjuhës shqipe “Mesharin” e Gjon Buzukut, një studim mjaft interesant dhe i rëndësishëm për kohën kur u shkrua. Fillimisht Martin Camaj do të jetë lektor në Universitetin e Romës pranë katedrës së gjuhës dhe të letërsisë shqipe që drejtohej nga shkrimtari E. Koliqi, por njëkohësisht që për disa vjet qe edhe kryeredaktor i revistës prestigjioze “Shêjzat”(Le Pleiadi) (1957-1978) që dilte në Romë. Por jeta e këtij intelektuali ishte në lëvizje. Pas një qëndrimi prej afro 10 vjetësh në Romë, do të lerë kryeqytetin italian dhe do të vendoset në Mynih të Gjermanisë, ku do të merret kryesisht me studime gjuhësore. Në Universitetin e atij qyteti do të mbrojë me sukses një temë nga fusha e formimit të fjalëve të shqipes, të titulluar “Fjalëformimi i shqipes. Mënyrat e formimit të emrave të vjetër.” Në Mynih jo vetëm do të mbajë leksione për studimet albanologjike, por pas disa vjetësh do të themelojë katedrën e gjuhës shqipe në atë universitet që do ta drejtojë gjatë 20 vjetëve, prej vitit 1971-1990, vit në të cilin doli në pension. Autori ynë do të jetë një personalitet i cili do të vlerësohet nga instancat shkencore të kohës dhe redaksitë e disa revistave që dilnin në Evropë. Vdiq larg vendlindjes së tij, në Bavarinë e Epërme, në fshatin malor Lengries, më 12 mars 1992, në moshën 67-vjeçare nga një sëmundje e pashërueshme pranë së shoqes dr. Erika Camaj. Me gjithë ndryshimet e ndodhura në vendin tonë, me përmbysjen e regjimit monist, për arsye shëndetësore, ai nuk arriti të shohë vendlindjen e tij Temalin e largët malor, por edhe Shkodrën, me të cilën e lidhnin shumë kujtime, kryesisht, nga qëndrimi i tij në kolegjin Saverian.
***
Me rastin e 90 vjetorit te Lindjes sjellim nga arkivi i Diellit, shkrimin ne vijim
Nga hovet lirike të poezisë së Camajt
(fragment)
“Mos pshtyj në zjarm, mos pshtyj në dritë !”

Një hov lirik shqiptar i madhërishëm: sa i njëmendtë aq i figurshëm, sa fizik aq shpirtëror, sa i lëndët aq fluid dhe sado që në kontekstin e dhënë të poezisë luhaten hije bestytnie dhe vezullojnë ngjyra pagane, ai të merr sytë me ndriçimin shoqëror, qytetërues, emancipues.
Lutje, këshillë, porosi, urdhër i prindit. Gjakim i urtisë së Arbrit, i shqiptuar me një ton të rëndë si hija e malit, i prerë, i dalë nga një shpirt i shqetësuar.
“Tha i urti: çdo njeni asht nji ngjyrë
e na hije në te prej bardh deri në zi.”
“Mos pshtyj në zjarr, në dritë!” Hije bestytnie,- na shkon ndër mend fill. Jo pa të drejtë. Ndërgjegjja e popullit tonë ka qenë mjaft e errësuar nga hija e saj: “Mos e bëj këtë! Është keq, diçka e keqe ka për të të ndodhë!” Po ky hov lirik tek Camaj përshkëndit më tepër si një dëshmi e lashtë e shpirtit pagan të shqiptarit. E çiltër dhe e drejtpërdrejtë.
Drita është energji dhe energjia është bijë e zjarrit, ngrohjen e të cilit shqiptari e ka marrë gjithnjë nga vatra familjare, që nuk është shuar asnjëherë. Ngrohjen fizike dhe ngrohjen shpirtërore, burimi kryesor i së cilës vjen prej Diellit, që trojet tona mitologjike deri në kohët më të vona e kanë nderuar si Perëndi, i janë falur dhe i janë betuar.
Në mitologjinë greke Heliosi-perëndia i dritës, ishte i vetmi perëndi që me një vështrim të vetëm zotëronte të gjithë sipërfaqen e tokës dhe njoftonte Olimpin për çdo gjë që ndodhte.
Fizikisht, drita është energjia lëndore më e shpejta dhe më e lehta, – po sa e rëndë është ajo si energji shpirtërore. Ajo ndriçon çdo gjë reale dhe ideore. Dhe në këto të fundit, mbi të gjitha, ajo ndriçon arsyen njerëzore. Mistiku i madh, Shën Françesku i Assizit i qe lutur Zotit: “O Zot, më bën vegël të paqes sate; ku është errësira të bie dritën.” Gjithësesi, drita krijon një harmoni të brendshme shpirtërore shoqëruar me një jehonë amshimi hyjnor. “Pastë dritë! – thuhet për të vdekurin.
Porosi shumëdimensionale me përmbajtje didaktike dhe edukative. Në fokus, një edukatë shumëplanëshe: didaktike, morale, higjenike, estetike. Didaktike: të vlerësosh ndriçimin e dritës dhe zjarrin si burim ngohjeje dhe kusht i domosdoshëm jetik. Mirësjelljeje, që shkelet duke pështyrë në vatër. Higjienike- e lidhur me ruajtjen e shëndetit. Estetike: a nuk është e shëmtuar të pështysh në vatër e kudo?
Moral i lartë dhe mësim i vlertë që mali i ka dhënë fushës, që etërit ua kanë përcjellë bijve, një moral shqiptar i përjetshëm, sepse:
“Kam harrue shum sende që m’i than’ prindët
Shum tjera m’sova e dola ndoshta i larmë;
Por bijve të mij un kam me u thanë tu’u rritë:
Mos shkelni bukën,
Mos pshtyni në zjarm,
Mos pshtyni në dritë!”
Një hov lirik që njëmendëson si mesazhin më të qenësishëm traditën. Traditën si forcë, traditën si vlerë, traditën si identitet: identitet lënde, identitet shpirti, identitet qenësie.
“Trishtimi i kaluem i seme amë
jeton si gjaku i saj në mue
pse jam shqiptar.”
Me këtë traditë është e lidhur poezia e Camajt, “më evropianit prej poetëve tanë”. Në thelb, mesazhi i motivit është tradicional. Po atëherë çfarë është esenca evropiane tek ai? Në poezinë moderne, çdo hov lirik përmban në vetvete dimensione të shumta e të larmishme, të transmetuara me një mjeshtëri të lartë artistike. Dimensione që duhet t’i përjetojë lexuesi. Sado që, kur shkruante vargjet e kësaj poezie (v.1957), poeti nuk e kishte bërë të vetën praktikën krijuese poetike moderne, që heret poezitë e Camajt e kanë tharmin e saj.

Beqir Grebene, koka e të cilit kushtonte rëndë gjatë Luftës së Parë Ballkanike

by

“…kuptohej haptazi se për të vazhduar jetesën e saj në Rumeli, kombësia turke ka nevojë për Shqipërinë e pavarur…” (Beqir Grebene)/
Shkruan:Arben Llalla-Historian/*
Beqir Grebenea ose Beqir Fikri, lindi në një familje shqiptare me origjinë më 1881 në fshatin Çurhli të Grevenas, sot quhet Agjios Gjeorgjios-Shën Gjergji. Ai ndoqi shkollën ushtarake në Manastir dhe e përfundoj me rezultate të shkëlqyer, më tej u dërgua të shërbej në Jemen. Pas kthimit nga Jemeni mori gradën kapiten. Në Dhjetor të 1907, u bashkua me lëvizjen e Turqve të Rinj-Xhon Turqit dhe më 1911, u caktua komandant i xhandërmarisë së Grevenas dhe kishte 80 ushtarë në dispozicin. Kishte fituar titullin Bej, por ai me modesti dëshironte ta thërrisnin Aga, pra një shkallë më poshtë.
Në Tetor 1912, rreth 500 komit grek të ardhur nga Kreta rrethuan fshatin Çurhlin e rrethuan, por Beqir Brevene çau rrethimin me pak ushtar duke kaluar në Kostur, më tej në Korçë duke dalë në Konicë për tju ardhur në ndihmë trupave turke që ishin të rrethuar në Janinë.
Ushtarët grek pasi nuk mundën të vrisnin Beqirin i vranë vëllan, Xhelon, dy motrat, xhaxhain dhe i keqtrajtuan nënën e gruan. Më tej i dogjën i dogjën shtëpinë e cila kishte një bibliotekë të pasur me libra në gjuhën osmane, gjermane, franceze, etj.
Beqir Grebenja ishte një ushtarak i zoti. Kur ushtria turke u dorëzua në luftën e Janinës, Beqir Grebene me regjimentin e tij që përbëhej nga ushtar dhe oficerë shqiptar, kryesisht çamër nuk pranojë të dorëzohej. Ai me pak ushtar mbajti për disa muaj ushtrinë greke të mbërthyer në zonën e kufirit të sotëm Konicë-Leskovik.
Në 10 Nëntor 1912, Komandanti i Përgjithshëm i Ushtrisë Greke, Konstandini nxorri dekret që jepte 10.000 Dhrahmi për kapjen ose vrasjen e Beqir Bej Grebena.
Në shumë libra të huaj që shkruhet për çlirimin e Epirit dhe pavarësinë e Shqipërisë flitet për Beqir Grebenen si një ushtarak i zoti dhe komplotist. Në fillim të vitit 1914, Beqir Grebene u kap në Vlorë me rreth 200 ushtar turq, pjesa më e madhe e tyre me origjinë shqiptare të cilët donin të bënin komplot për të shpallur si Sovran të Shqipërisë, Izet Pashën (ish-ministër lufte në perandorinë osmane), me prejardhje shqiptare. Por në përpjekje për të zbarkuar në Vlorë, 200 turqit u arrestuan nga xhandarët holandezë me urdhër të qeverisë së përkohshme, në marrëveshje me Komisionin e Kontrollit. Grebene dhe shokët e tij u nxorën para një gjykate ushtarake, më 18-31, Janar, 1914, Gjyqi ushtarak i kryesuar nga gjenerali Hollandez, Deveer e dënoi me vdekje dhe, në kundërshtim me çdo ligj ndërkombëtar mbi ushtarakët, kërkoi varjen e tij. Ndërsa, 9 nga oficerë i dënoi me nga 6 deri 3 vite burg. Vendimi për varrjen e Beqir Grebenes nuk u zbatua, sepse K.N.K. vendimin përfundimtar u la të jepej nga princ Vidi i cili e fali dhe e përzuri për në Turqi.
Më 21 Dhjetor 1914, u vra gjatë luftës Ruso-Turke në betejën e Sari-Kamis dhe u varros me nderime ushtarake në Erzurum, në lindje të Turqisë. Pas la dy djem, Qemalin dhe Muzafer Grevena. Muzaferi u bë Pasha i qytetit, ndërsa sot nipi i Beqir Grevenesë është mjek në Izmir.
Turqia e nderon figurën Beqir Grebene si një ushtarak i zoti gjatë Luftës së Parë Ballkanike 1912-1913. Më 1912 mori gradën Major dhe kur u vra kishte gradën nën/Kolonel. Botoj librin “Grebene ve Garp Ordusunda Kuvve-i Seyyare”(Grevenaja dhe Forcat Mobilizuese në Ushtrinë Perëndimore). Në vitin 2008, libri i tij u ribotua përsëri dhe në Prill të 2014, në Aiani të Kozanit-Greqi në një Konferencë Shkencore u mbajt edhe një kumtesë për figurën e Beqir Grenesë.
Beqir Grebeni ka zënë vend në historigrafinë greke, turke dhe shqiptare si një ushtarak i zoti i cili luftoj në Grevena, Janinë, Konicë. Ai bëri përpjekje që Shqipëria të ishte nëndiktimin e Turqisë sepse besonte se një aleancë turko-shqiptare do e ndalte zgjerimin e Greqisë në dëm të tokave shqiptare. I edukuar në shkollat turke nuk harroj se ishte shqiptar dhe se duhej të luftohej për mbrojtjen e tokave shqiptare. E donte shumë vendlindje e tij dhe bëri disa herë përpjekje individuale, jashtë urdhrave të ushtrisë turke që ta çlironte nga ushtria greke. Figura ushtarake e Beqir Grebenesë u kishte kall frikën grekëve sa që më 1914, një gazeta e Kozanit lajmëroj se Beqir Grebene do rikthehen me ushtri për të marrë Grevenan. Tashmë ai ishte kthyer në Mit, dy km nga fshati i lindjes ndodhet një vend që ende mban emrin Beqir Aga.

*Foto e vitit 1908, Beqir Gebeneja ne mes, ulur me parine e Grevenas

Dielli-Arkiv: DOSJA HETIMORE NDAJ FAIK KONICES

by

-Sipas të dhënave arkivore amerikane-/
Nga Agron Alibali*/
Gjatë dy viteve të fundit të jetës, Faik Konica u vu nën vëzhgimin dhe hetimin e FBI-së. Të dhënat arkivore përkatëse hedhin dritë mbi momentet e fundit të jetës së diplomatit të shquar që kishte përfaqësuar për një kohë të gjatë dhe me aq dinjitet vendin e tij të vogël në kryeqytetin amerikan.

Një kontakt në Konsullatën Italiane?

Shkak për fillimin e hetimit ishte një njoftim i janarit 1941 nga një burim “tejet konfidencial dhe i njohur për FBI-në” se Faik Konica ishte takuar dendur me një punonjës të paidentifikuar të Konsullatës Italiane në Nju Jork gjatë pushimeve të fundvitit 1940, më konkretisht, gjatë periudhës 24 dhjetor 1940 – 3 janar 1941. Konica raportohet të ketë qëndruar ndërkohë në Pennsylvania Hotel në Nju Jork, me adresë 1530, 16th Street, Washington, D.C. “Natyra e kontaktit”, thuhet më tej në raport, “nuk u sqarua ”.
Cila mund të ishte arësyeja e vizitës së Konicës dhe kush mund të ishte zyrtari konsullor, italian ose jo, që takoi Faiku në Nju Jork? Dhe më tej, pse theksohej kjo si çështje pikërisht një vit më pas, d.m.th në janar 1942, kur rrethanat botërore kishin ndryshuar kryekëput me hyrjen në Luftën Botërore të SHBA pas sulmit të pabesë japonez të Pearl Harborit dhe kur Italia i kishte shpallur luftë SHBA –së pikërisht me 11 dhjetor 1941 ?
Çështjen e raportoi në qendër një Agjent i Posaçëm i FBI-së, siç del nga Memorandumi i 28 janarit 1941. Më 12 maj 1941 zv. Inspektori i Departamentit të Policisë të Qytetit të NJu Jorkut kërkoi hapjen e një hetimi ndaj Faik Konicës. Çështja u kategorizua e “Sigurisë së Brendshme”. Një raport i Zv. Inspektorit i dates 25 shtator 1941 tregon se Konica vizitoi Nju Jorkun sërish me 13 korrik 1941 duke qëndruar prapë tek i njejti hotel .
Është me vend të vërehet se vizita e parë e lartpërmendur e Konicës në Nju Jork përkonte me festimet e Kërshëndellave dhe të Fundvitit, çka do të thotë se Konsullata Italiane do të ketë qenë zyrtarisht e mbyllur. Nga ana tjetër, nëse vërtet Faiku do të ishte i përfshirë në ndonjë aktivitet pro-italian në SHBA, ai mund ta bënte këtë fare mire në Washington, dhe drejtpërdrejtë me Ambasadën Italiane atje. Mirëpo këto rrethana nuk theksohen në raportet e gjurmimit.
Gjithsesi, nëse ka patur ndonjê kontakt të Faikut me Konsullatën Italiane në Nju Jork, ai duket se ka patur karakter krejtësisht privat. Me të vërtetë, ka shumë të ngjarë që Konica të ketë takuar ish-ndihmësin e vet, Hito Sadik, i cili në atë kohë po hartonte një ese për historinë dhe marrëdhëniet e Shqipërisë me fqinjët, me përmbajtjen e së cilës Konica duhet të jetë vënë në dijeni. Eseja u botua disa javë më vonë në anglisht me titullin “Një Letër Shqiptare” [“An Albanian Letter”] e shtypur me fonde italiane .
Gjurmimi i Konicës për një vit duket se u trajtua si diçka rutinë dhe e mbetur në nivele të ulëta të organeve policore federale apo vendore. Ndërkohë, sikurse e kemi përmendur tjetërkund, në kuadrin e veprimtarisë së tij si ish-përfaqësues i Shqipërisë dhe si udhëheqës i bashkësisë shqiptaro-amerikane, Faiku ishte në kontakt të përhershëm me zyrtarë të Departamentit të Shtetit dhe të organeve të tjera të administrates amerikane për qartësimin dhe mbështetjen e çështjes shqiptare.

Çështja merr hov me hyrjen e SHBA në Luftën e Dytë Botërore

Mirëpo me 5 mars 1942, një individ i paidentifikuar nga qyteti Avon Lake, Ohio, i shkruan drejtpërdrejtë Drejtorit të F.B.I.-së John Edgar Hoover [Huver]. “Unë jam e sigurtë se ju jeni njoftuar më përpara për Faik Konicën, ish Ambasadorin shqiptar në Washington, dhe ndjenjat e tij pro-italiane”, shkruan denoncuesja. “Me sa kam marrë vesh”, vazhdon më tej letra, “Konica do të flasë në një takim me shqiptarë mohamedanë në rajonin Canton-Louisville-Massillon, të shtetit Ohio…me date 8 mars 1942”. “Shqiptarët e Amerikës janë qytetarë besnikë të këtij vendi” dhe “shumica e tyre janë anëtarë të një organizate që dëshiron çlirimin e Shqipërisë nga thundra Italiane”, thekson letra, duke iu referuar pa dyshim organizatës “Shqipëria e Lirë” të Kostë Çekrezit. Letra informon më tej se “një numër shqiptarësh mohamedanë …janë mbështetës të Konicës dhe ky i fundit ka ndikim të madh tek ta”. “Sa më sipër është konfidenciale dhe unë mbetem me shpresë se ju do ta ndiqni këtë çështje”, përfundon letra .
Z. Huver u përgjigj personalisht me date 23 mars 1942 duke i sugjeruar denoncueses të takohej me Agjentin e Posaçëm të Ngarkuar për Hetimin [APNH] në Cleveland, Ohio . Ai i shkruajti personalisht edhe këtij të fundit, duke e udhëzuar që t’i kushtonte kësaj çështjeje “një vëmendje të menjëhershme hetimore” si dhe të bashkërendonte punën me zyrën e Nju Jorkut, meqenëse ajo “është zyra ku ka filluar hetimi”, dhe atë të Washington-it, për arësye se Konica atje e kishte vendbanimin .
Të dhënat policore të grumbulluara për here të pare për Konicës treguan se ai “nuk kishte as precedentë penalë dhe as shkelje të trafikut”, “kishte “tregues kredie (rating) të favorshëm” të shkallës “I-A”, dhe se në atë kohë “nuk kishte llogari të papaguara” . Dhe s’kishte si të ishte ndryshe.
Duke qenë se Konica nuk kishte kryer vizita të tjera në Nju Jork, zyra e F.B.I.-atje i kërkoi qendrës që “si zyrë e origjinës e çështjes të bëhet Washingtoni ” kërkesë që u miratua pa vonesë nga Huver-i .
Informacion u mblodh edhe nga burime të Departamentit të Shtetit, të cilat i konfirmuan F.B.I.-së se Konica “kishte qenë dikur Ministër Shqiptar në Shtetet e Bashkuara por në kohën e tashme nuk kishte imunitet diplomatik”. Informacion u mblodh edhe për broshurën e Faikut me titull “Sfondi i Konfliktit Italo-Grek”, i cili zotërohej nga një punonjës i Departamentit të Shtetit në Dhomën 304, që bënte pjesë në bibliotekën e atij institucioni.

Dy pamflete

Agjenti i Posaçëm i F.B.I.-së raporton se pasi i hodhi një lexim të shpejtë pamfletit, përcaktoi se ai ishte i destinuar për botim në gazetë, por “u botua privatisht në Washington, D.C. më 2 gusht 1940” dhe, sipas mendimit të përciptë të një personi pa dijeni për historinë e konflikteve ballkanike, broshura dukej si “shumë pro-Italiane dhe anti-Greke ”. Në fakt, broshura nuk ishte as pro-italiane dhe as anti-greke; ajo ishte thjesht pro-shqiptare. Në rrethanat e turbullta dhe shumë fluide të fillimit të Luftës së Dytë Botërore dhe në kuadrin e mungesës së përgjithshme të informacionit për problemet e mbartura ballkanike, Faiku aty paraqiste pikëpamjen sipas së cilës territoret të njohura si Shqipëri e Poshtme ose Epir kishin qenë historikisht të populluara prej arbërorëve por i ishin shkëputur trungut vendës nga Fuqitë e Mëdha. “Çështja është, shkruante Faiku, nëse ish provinca turke e Janinës ishte dhe ka qenë gjithmonë pjesë integrale e Shqipërisë. Nëse kjo është e vërtetë, a pushon kjo e vërtetë së qëni e tillë vetëm sepse janë italianët që e afirmojnë atë” ?
Huver-i i kushtoi vëmendje të posaçme hetimit. Madje me 3 qershor 1942 ai kritikonte APNH në Cleveland, Ohio, “se nuk i ishte kushtuar asnjë vëmendje hetimore çështjes” duke kërkuar “që të mos kishte vonesa të tjera në trajtimin e saj ”.
Rrjedhimisht, raporti i parë hetimor u përgatit brenda javës. Përmbledhja e tij përmbante disa fakte të pasakta, si p.sh. referenca se “pasi Hitleri zuri Shqipërinë tre vjet më parë…”. Nga përmbajtja e raportit mësojmë se, më në fund zyra e Cleveland-it e kishte intervistuar denoncuesen, që e paraqiste veten si “kundërshtare politik i Konicës”. Duke komentuar për Konicën, informatorja e paraqet atë si “mjaft të paqëndrueshëm në pikëpamjet e tija politike”, çka është një ndër mendimet më të pasakta ndaj Faikut, të shprehura edhe tjetërherë.
Informatorja kundër Konicës, sipas raportit, përmend edhe Fan Nolin duke e paraqitur atë “si komunist në ideale”. Aty mësojmë se ajo kishte paraqitur një raport në FBI kundër Nolit qysh në vitin 1940, ndofta në zyrën e FBI-së të Ohio-s, por nuk ka të dhëna se kjo u mor parasysh në atë kohë nga Byroja.
Për vetë lidhjet dhe njohuritë që paraqet, informatorja e panjohur ka qenë me siguri me prejardhje shqiptare. Megjithatë, kuptohet se ajo nuk ishte fare e qartë për thelbin e filozofisë dhe veprimtarisë së Nolit dhe Konicës. Ata mund të ndryshonin aleancat, por kurdoherë dhe mbi gjithshka vinin pavarësinë dhe integritetin tokësor të Shqipërisë si dhe fuqizimin e marrëdhënieve me SHBA. Si kundërshtare e deklaruar politike e të dyve, është veçanërisht për të ardhur keq që ajo vinte në lëvizje madje edhe vetë organizmat shtetërore amerikane.
Informatorja bën fjalë edhe për veprimtaritë e një shqiptari tjetër, identiteti i të cilit mbahet i fshehtë. Në të dhënat që jep, informatorja deklaron se ai erdhi në Sh.B.A. “pas Pearl Harbor”-it, se ai “nuk e pëlqente Zogun pasi Zogu e kishte burgosur atë njëherë në Shqipëri”, se ai “dëshironte të bashkonte të gjithë shqiptarët, që Shqipëria të çlirohej, të hynte në Lidhjen e Kombeve dhe të merrte pjesë në luftën e tanishme”.
Të dhënat e mësipërme përputhen me pikepamjet dhe aktivitetin e Kostandin Çekrezit. Nuk është e qartë nëse informatorja kishte si synim larjen e hesapeve personale apo politike me Konicën. Ajo vetë nuk mori pjesë në leksionin e Konicës në 8 mars 1942 në Canton, Ohio, por deklaroi se i vëllai kishte qenë aty, se takimi kishte qenë krejt i hapur dhe se ai nuk kishte vërejtur ndonjë të dhënë se Konica ishte i angazhuar në veprimtari në mbështetje të Italisë”. Ajo i dha Agjentit të Posaçëm kopjen e broshurës “Letër Shqiptare” të autorit Hito Sadik, duke sugjeruar që në fakt Konica duhej të ishte autori i vërtetë pasi “stili i të shkruarit ishte mjaft i afërt (peculiar) me stilin e Konicës.”
Duket se Hito Sadik ka qenë angazhuar fillimisht me Vatrën dhe Diellin dhe më pas si ndihmës apo sekretar i Konicës në Legatën Shqiptare në Washington deri në 1939. Sikurse përmendëm, ai shfaqet më vonë si sekretar i Konsullatës Italiane në Nju Jork dhe duhet të ketë qenë pikërisht ai personi që mund të ketë takuar Faiku atje.
Në fakt, sipas të dhënave biografike, pas pak kohe Hito Sadik largohet nga Nju Jorku dhe vendoset në Romë, ku punon si spiker në Radio Roma. Atje martohet me një italiane dhe kthehet në atdhe pas mbarimit të Luftës. Sipas studiuesit Novruz Xh. Shehu, fillimisht punoi në Agjencinë Telegrafike Shqiptare dhe Kryqin e Kuq, por mandej përfundoi për disa vjet në burg dhe vdiq më pas në moshën 53 vjeçare në rrethana të paqarta. .
Libri i tij në anglisht “Një Letër Shqiptare” nuk mund të jetë shkruar nga Konica, pasi Faiku kishte guximin që t’i shpallte botërisht mendimet dhe pikëmapjet e veta. Gjithsesi, ndikimi i Konicës qoftë në përmbajtjen e qoftë në formën e libtit është i qartë. Erudicioni i Faikut duhet të ketë qenë burimi i citimit të vargjeve të poemës latine të Gabriell Fairnus nga Cremona, përkthyer nga Richard Knolles në A Generall Historie of the Turkes, London 1603, apo thënia e Heraklitit se “E drejta pa tjetër do të zbojë endësit e rrenave dhe e betarët e rrejshëm ”. Në libër, po ashtu, ka referenca të gjera nga ngjarje dhe personazhe që Faiku i njihte madje personalisht, sikurse është rasti i deklaratave historike të deputetit Aubrey Herbert në Dhomën e Komuneve me 20 qershor 1914 lidhur me maasakrat greke në Toskëri .

Konica, Noli dhe Kostë Çekrezi

Një tjetër e dhënë interesante në raportin e zyrës së F.B.I.-së të Cleveland-it ishte takimi i APNH me një individ nga Boston i cili po vizitonte Cleveland, Ohio-n në 27 prill 1942. SIpas raportit, ky i fundit e kishte njohur Konicën qysh prej tridhjet vjetësh, dhe se e konsideronte veten si “kundërshtar politik të Konicës”. Ai i shpjegoi Agjentit të Posaçëm prirjet e pretenduara pro-italiane të Konicës. Ai përmendi se gjatë viteve 1920, kur Konica jetoi për ca kohë në Itali, thirrej nga italianët “Princi”. Raportuesi paraqitet si zyrtar i një organizate “me qendër në Boston, Masachusetts”. Të gjitha të dhënat e mësipërme të çojnë në përfundimin se personi në fjalë ishte ose Çekrezi vetë, ose një bashkëpunëtor i afërt i tij, i cili edhe ai e njihte mjaft mirë Faikun .
Çarja midis Nolit dhe Konicës nga njera anë dhe Kostë Çekrezit nga ana tjetër është ndër mosmarrëveshjet më tragjike në historinë e diasporës shqiptaro-amerikane. Ajo dëmtoi unifikimin e diasporës shqiptare në një moment shumë delikat të Luftës Botërire si dhe pengoi deri diku formimin e një qeveria të gjithëpranuar edhe nga Aleatët në emigracion. E pra, këta të tre kishin aq shumë pika të përbashkëta me njëri tjetrin: që të tre kishin përfunduar studimet në Universitetin e Harvardit; që të tre kishin qenë të angazhuar thellësisht me Vatrën dhe Diellin; që të tre kishin shkruar gjerësisht, në anglisht e shqip, për çështjen shqiptare; që të tre kishin lidhje të rëndësishme në administraten amerikane. Çekrezi kishte qenë përfaqësuesi i pare i qeverisë shqiptare në SHBA qysh në fillim të viteve 1920’, kur ende SH.B.A. nuk e kishin njohur Shqipërinë ndërkohë që Noli kishte qenë përfaqësues në Lidhjen e Kombeve kurse Konica kishte qenë Ministër i Shqipërisë qysh nga viti 1926 e deri më 1939. Që të tre kishin pasur një raport të vështirë me Zogun, etj. Nuk dihen fillimet e çarjes midis tyre, por ajo u shfaq e pariparueshme mbasi Noli me Konicën, duke qenë seriozisht të shqetësuar për rrezikun e coptimit të Shqipërisë, shpallën mbështetjen e tyre për Ahmet Zogun në vitin 1942, qëndrim të cilin Çekrezi e kundërshtoi rreptësisht. Duhet theksuar se një vit më pas Çekrezi më në fund u tërhoq nga qëndrimi i vet intransigjent dhe u angazhua të bashkëpunojë me VATREN si dhe të pajtohet me qëndrimin e saj ndaj Mbretit Zog. Gjithashtu, nga fundi i viteve 1950 Çekrezi iu drejtua me një letër pajtuese Nolit, i cili nga ana e vet i kreu plot devotshmëri dhe nderim shërbesat fetare në funeralin e Çekrezit.
Kontakti i pretenduar i Konicës me konsullatën italiane në Nju Jork mori një khtesë gati komike pak kohë para vdekjes së Faikut.
Më 28 shtator 1942, d.m.th kur Konicës i kishin mbetur edhe 48 ditë jetë, një i njohur i Konicës i quajtur Qemal Veiseli, shtetas amerikan i lindur në Shqipëri dhe me banim në Nju Jork, i shkruan me mjaft elokuencë por edhe me njëfarë zemërimi Sekretarit të Shtetit Cordell Hull, duke u ankuar për Kostandin Çekrezin. Ka të ngjarë që në rrethin e ngushtë të shqiptarëve të Amerikës, shumica e të cilëve kishin dashuri dhe respektin më të madh për Konicën, të ishin marrë vesh akuzat absurde për lidhjet italiane të Faikut. Letra, e cila përmend edhe njëfarë Asllan Dragoti, që duket se është i jati i shqiptaro-amerikanit të njohur Stan Dragoti, vërteton se akuza ndaj Faikut ishte e pambështetur, në mos krejt e pathemeltë, dhe se i tërë hetimi ndaj tij nuk ishte tjetër veç humbje kohe dhe mjetesh financiare.

Vdekja e Faikut dhe mbyllja e hetimit

Sikurse kemi përmendur tjetërkund, në ora 19:30 të 15 dhjetorit 1942 një telefonatë krejt e papritur mbërriti në zyrën e shefit të F.B.I.-së, z. J. Edgar Hoover në Washington, D.C. Thirrësi i panjohur informonte se Faik Konica atë ditë ishte gjendur i vdekur në banesën e vet në kryeqytetin amerikan, dhe se “kishte marrë informacion se disa persona të panjohur po largonin sende personale të Konicës nga shtëpia pa kryer formalitetet e duhura.” Për këtë arësye, ai kërkonte nga F.B.I.-ja që “të ndërhynte për të ndaluar këto veprime”. Përgjigja qe mori ishte se “Byroja nuk kishte jurisdiksion në çështje të tilla. ”
Katër ditë më vonë, me 19 dhjetor 1942, dosja hetimore ndaj Konicës u mbyll zyrtarisht. Një raport i asaj date i referohet edhe nekrologjisë së Konicës të botuar në gazetën The Washington Post. “Informacioni i mësipërm u konfirmua edhe nga kontakti telefonik që bëmë në adresën e subjektit (d.m.th. Konicës) tek 1530 16th Street, N.W.”, shkruhet më tej në raport .
Dokumenti i fundit në dosjen hetimore ndaj Faik Konicës është një Memorandum pas vdekjes për Drejtorin Huver nga ana e Zyra e Drejtorisë së Luftës e Departamentit të Drejtësisë. Memorandumi informon Huver-in se Konica, Noli, VATRA dhe Dielli “ishin në shqyrtim sipas Ligjit për Regjistrimin e Agjentëve të Huaj të vitit 1938, i ndryshuar”. Aty përmbahet një përmbledhje e mirëinformuar e gjendjes brenda komunitetit shqiptaro-amerikan në fund të vitit 1942 dhe përpjekjeve të tij për të mbështetur Mbretin Zog dhe bashkimin dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Përmbledhja i referohet dy “punimeve (releases)” të OSS-it të datave 12 tetor dhe 12 nëntor 1942 të cilat ndodhen në arkivat amerikane. Duhet mbajtur parasysh se OSS hartoi punime të ngjashme edhe për komunitete të tjera, si p.sh. komunitetin greko-amerikan, dhe këto aktivitete ishin të domosdoshme duke patur parasysh rrethanat e Luftës së Dytë Botërore.
Memorandumi përmend edhe një Shpallje të Mbretit Zog botuar në Dielli 1942 si dhe një artikull të Qerim Panaritit të 30 shtatorit 1942 ku shpjegohet “historia e negociatave midis udhëheqësve të ndryshëm [të komunitetit shqiptaro-amerikan, shpjegimi i imi, A.A.] në Shtetet e Bashkuara.” Dy grupet rivale, përmendet më tej atje, nuk mundën t’i zgjidhnin “mosmarrëveshjet e tyre” në mbledhjen e mbajtur në Kishën e Shën Gjergjit në Boston me 12 shtator 1942. Memorandumi përmend edhe letrën e korrikut 1942 të Sir Edward Boyle nga Dorchester, Angli, i cili ishte Kryetar i Komitetit Ballkanik, drejtuar Çekrezit, Nolit dhe Konicës që “kërkonte pavarësinë e shqiptarëve dhe bashkëpunimin e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara, Egjipt, Turqi dhe tjetërkund”. Memorandumi përfundon se, meqë VATRA “paraqitet e interesuar për gjendjen politike të një vendi të huaj dhe meqë duket se është në konktat me një grup mbështetës jashtë Shteteve të Bashkuara…[ajo] mund të bjerë në vëmendje të Ligjit të Regjistrimit të Agjentëve të Huaj të vitit 1938”. Sipas Memorandumit del se u kërkuan edhe përmbledhje të kopjeve të raporteve të hershme hetimore të FBI-së lidhur me VATRE-n .
Në përgjigjen e tij të datës 3 mars 1943 z. Huver njofton se shumica e raporteve për Konicën u përcollën në Drejtorinë e Arkivës [Division of the Records]. Zoti Huver bashkëngjit edhe një kopje fotostatike të një raporti të dates 16 gusht 1923 nga Bostoni, i hartuar nga një Agjent i Posaçëm, dhe i titulluar “’Dielli’ Gazeta e Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës, 456, Tremont Street, Boston, Massachusetts; SHKELJE TE PRETENDUARA TE LIGJEVE TE ASNJANESISE” . Nga dokumentet amerikane të periudhës së viteve 1910-1920 del qartë se VATRA dhe Noli u vunë në shënjestër nga grupime të ashququajtura “epirotike” në Amerikë, të cilat përpiqeshin pa sukses të ndërsenin organet e administrates amerikane kundër Nolit, Konicës, Vatrës dhe Dielli-t, duke ngritur akuza krejt pa baza kundër tyre. Gjithsesi raporti i larttpërmendur nuk disponohet.
FBI Archives, NY File No: 100-5889 AEK, report made in New York on 1/26/1942, author unavailable.
New York Times, 12 December 1942.
Po aty.
Hito Sadik, An Albanian Letter, Italian Library of Information, 595 Madison Avenue, New York City, Coce Press, blerë nga Biblioteka e Universitetit të Harvardit me 29 maj 1941.
FBI Archives, 100-70857, F.B.I. 18 – March 6, 1942, U.S. Department of Justice.
Letter of March 23, 1942 to unidentified individual, 1942, REL:AJB, 100-70857-2.
Letter of March 23, 1942 to Special Agent in Charge, Ohio, REL:AJB, 100-70857-2.
Report dated 5/6/42, File No. 100-5033 made at Washington, D.C.
Letter of 9 May 1942 to Director of F.B.I. by P. E. Foxworth, Assistant Director, F.B.I. New York; NDW: 100-5889.
Letter by John Edgar Hoover to the Special Agent in Charge in New York, New York, date and file no. unclear.
Shih Shënimi 7, f. 2, 00-5033.
Faik Konica, Sfondi i Konfliktit Italo-Grek, tek Shqipëria – Kopshti Shkëmbor i Evropës Juglindore, redaktuar nga Qerim Panariti, f. 172.
Letter of 3 June 1942 by John Edgar Hoover to Special Agent in Charge, Cleveland, Ohio, 100:70857, JPC:
Buletini Nr. 64 i Departamentit të Shtetit, 19 korrik 1941 përmend si më poshtë: Gaetano Vecchiottti, Konsull i Përgjithshëm, Cecilia Vechiotti, e shoqja, Alfredo Spina shofer, Umberto Caradossi nën-Konsull, Cesare Psquinelli nën-Konsull, Hito Sadik Sekretar”. http://www.ebooksread.com/authors-eng/united-states-dept-of-state-office-of-public-co/department-of-state-bulletin-volume-v-5-jul–sep-1941-tin/page-8-department-of-state-bulletin-volume-v-5-jul–sep-1941-tin.shtml
Korrieri, 30 November 2001. Shiko edhe, “Hito Sadik, Pas një Endrre”, nga Novruz Xh Shehu, ASD Tiranë, 2001.
Hito Sadik, An Albanian Letter, f. 1-2.
Po aty, ff. 30-32.
F.B.I. Report, dated 6-10-42, File No. 100-6232, Title FAIK KONITZA, alias, Faik Konitsa, Character of Case, INTERNAL SECURITY-I.
F.B.I. Memorandum për Z. Ladd, Re: F.Konitza, ish Minister i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara, date 15 dhjetor 1942, nga zyra e John Edgar Hoover, hartuar dhe nënshkruar nga Burke Mitchell, BM:LHH.
F.B.I. Report made at Washington, D.C. on 12/19/42, File No.100-5033, Internal Security – I, Alien Enemy Control.
Department of Justice, memorandum for Mr. J. Edgar Hoover, from Foreign Agent Registration Section, dated February 19, 1943. JPS:MY.
Letter of J. Edgar Hoover – Director, F.B.I. JSG:MED, Tr 3/16/43; 100-70857.
*(Arkiv- Botoi:Dielli 28 nentor 2013)