Studim nga Rafael Floqi 

Flamur i Stradiotëve 

Stradiotët, ishin trupa ushtarake me origjinë arbërore, arvanitase dhe greke që hynë fillimisht në shërbimin ushtarak venedikas gjatë luftërave të Republikës me Perandorinë Osmane në shekullit të pesëmbëdhjetë, dhe ishin ndër pionierët e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë evropiane në epokat e hershme moderne. 

Këta luftëtarë, u kishin shërbyer më parë bizantinëve dhe feudalëve shqiptarë. Fillimisht ata gjetën strehim dhe punësim në fortesat veneciane të Napoli di Romagna, Corone, Modone dhe Malvasia në Peloponez. Më vonë ishin edhe mes forcave të vendosura në pronat veneciane në Trau, Shebenik, Castellonuovo dhe Zara në Dalmaci dhe ishujt e Korfuzit, Zantes, Qefalonisë, Kretës dhe Qipros. Ata u futën gjithashtu në Itali nga venedikasit në vitet 1470 dhe morën pjesë në luftërat në Itali në pjesën më të madhe të shekullit të 16-të, jo vetëm pro Venedikun, por edhe për Napolin por edhe për punëdhënësit e tjerë. 

Ishin pikërisht në sajë të këtyre luftërave, që stratiotët patën ndikim në Itali dhe në perëndim, kryesisht nga stili i luftimit dhe taktikat e tyre. Stradiotët ishin të armatosur dhe luftonin si një kalorësi e lehtë në të njejtën mënyrë si zhvilloheshin luftërat mes bizantinëve, sllavëve, shqiptarëve dhe forcavet osmane. Ata mbanin shtiza, dhe një pallë të gjatë, topuza dhe kama dhe ishin të veshur me një përzierje të veshjesh ushtarake orientale, bizantine dhe perëndimore. Stradiotët vazhduan traditat ballkanike të luftës së kalorësisë, e cila përdorte sulme goditëse, pritat, tërheqjet e shtirura, kundërsulmet dhe taktika të tjera pak të njohura  në ushtritë e kohës në Perëndim.

Gravurë e shek të XVI

Një numër shkrimtarësh bashkëkohorë dhe historianësh të mëvonshëm, kanë rrëfyer veprimtaritë aktivitetet e stradiotëve në Itali dhe në perëndim. Disa prej këtyre autoriteteve madje pretenduan se stradiotët ishin të rëndësishëm në rikthimin e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë perëndimore. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, trupat e stradiotëve e zgjeruan shërbimin e tyre në ushtritë e qyteve evropiane si Milano, Genova, si edhe të atyre të shteteve Spanja, Franca, Perandoria e Shenjtë Romake dhe Anglia.

Paraqitja e stradiotëve

Në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, kompanitë e stradiotëve u sollën në Itali dhe shërbyen në konfliktet e armatosura të Venecias në tokë. Ata hynë në shërbim në Itali në momentin vendimtar në periudhat në të cilën sistemi ushtarak i shteteve italiane, si dhe kur pavarësia e tyre, po kërcënohej nga ushtritë transalpine në fund të shekullit të 15-të. Një vëzhgues, i Marino Sanutos i përshkroi kështu stradiotët dhe ardhjen e tyre në Venecia: 

 “Më 22 Prill [1482] mbërriti anija e parë e kalorësve e cila mbante shtatë stradiotë nga Corone, të cilët, kur zbritën në Lido, parakaluan sipas mënyrës së tyre të mësuar para turmës së pamësuar e cila mrekullohej me shpejtësinë e kuajve të tyre dhe të shkathtësinë e kalorësve… Stradiotët janë nga Greqia dhe mbajnë pelerina të gjera dhe të gjatë kapele, disa veshin korse; ata mbajnë një heshtë në dorë dhe një topuz dhe i varin një shpatë ana e tyre? Lëvizin si zogj dhe rrinë pandërprerë mbi kuajt e tyre..Janë mësuar me plaçkitjen dhe grabitjen e shpeshtë të Peloponezit. Ata janë kundërshtarë të shkëlqyer të turqve. Ata i organizojnë bastisjet e tyre shumë mirë, duke goditur armikun papritur? Ata janë besnikë ndaj zotërinjve të tyre. Ata nuk marrin të burgosur, por përkundrazi u presin kokat kundërshtarëve të tyre, duke marrë një dukat sipas zakonit të tyre për kokë”.

Memorialisti francez, Philip de Commines, i përshkruan stradiotët që luftuan francezët në Betejën e Fornovos. Marchal de Gie i dërgoi fjalë mbretit se kishte kaluar malet dhe se pasi dërguan një grup kuajsh për të zbuluar armikun, ata ishin kapur nga estradiotët, njëri prej tyre i quajtur i Lebeuf u vra. Stradiotët i prenë kokën, dhe e vendosën mbi një shtizë, dhe e çuan tek drejtuesi i tyre dhe kërkuan një dukat. Këta stradiotët janë të së njëjtës natyrë si Genetaires [kalorësia e lehtë spanjolle] ata janë të veshur si turq edhe në kalë edhe në këmbë, veçse nuk mbajnë çallma mbi krye. Ata janë një popull i kalitur, ushqeheshin gjatë gjithë vitit mbi kuajt e tyre. Ata kishin ardhur të gjithë nga Greqia, nga vende të zotëruara nga venecianët, disa nga Nauplion, të tjerë nga Shqipëria nga Durrësi, dhe kuajt e tyre janë të mirë dhe janë të gjithë nga Turqia…I pashë të gjithë gjatë mbërritjes së tyre të parë në Venecia, dhe ata u grumbulluanr në një ishull.

Sipas shumicës së burimeve, stradiotët mbanin pak ose aspak armaturë. Nëse e bënë, ishte zakonisht tunika prej liri të mbushura ose këmisha me zinxhir. Autorët bashkëkohorë tregojnë se ata ishin të veshur dhe të blinduar si turqit, përveç se nuk mbanin çallmë.

Origjina e emrit “stradiot”

Ka dy versione të emrit stradioti janë cituar nga burimet, ndërsa studiuesit kanë debatuar se cili nga këta versione është i saktë. Sipas disa autoriteteve, emërtimi stradiotto dhe stradioti (shumës) janë variante italiane të stratiotes ose stratiotai janë greke që në përgjithësi do të thotë “ushtar”, por në kohën e mëvonshme bizantine nënkuptonte kalorësin që zotëronte një feud ushtarak (pronoia). Autorë të tjerë pohojnë se emri stradioti erdhi nga rrënja italiane strada (rrugë) dhe se termi stradiotto nënkuptonte një endacak ose udhëtar, duke treguar kështu një kalorës ose luftëtar i gabuar. 

Shumica e autorëve modernë, si dhe një numër i mirë i autorëve të hershëm kanë treguar se stradiotë ishin shqiptarë. Kjo është e vërtetë në një masë të caktuar, por duhet kualifikuar. Një autor grek bëri një studim për emrat e stradiotëve që gjenden në dokumentin më të gjerë të materialeve që kanë të bëjnë me stradiotët dhe zbuloi se rreth 80% e emrave ishin me origjinë shqiptare, ndërsa pjesa tjetër me origjinë greke. Ky hulumtim zbuloi se me të vërtetë shumë nga emrat ishin shqiptarë, por një numër i mirë i emrave veçanërisht të oficerëve, ishin me origjinë greke, si Palaiologos, Spandounios, Laskaris, Rhalles, Comnenos.

Pse shqiptarët u bënë stradiotë 

Historia e shqiptarëve meriton një studim më vete. Tërhequr nga shpata, ari, stolitë dhe nderimet, ata lanë malet e tyre kryesisht për t’u bërë ushtarë. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë ata gjendeshin në Qipro, në Venecia, në Mantova, në Romë, në Napoli dhe Siçili, dhe deri në Madrid, ku shkuan të paraqesin projektet dhe ankesat e tyre, kur kërkonin barut apo pension për vitet e shërbimit, gjithmonë të gatshëm për luftë. Në fund edhe kur Italia gradualisht i mbylli dyert e saj për ta, ata u zhvendosën në Vendet e ulëta, Angli dhe Francë gjatë Luftërave ndërfetare si ushtarë-aventurierë që ndiqeshin kudo nga gratë, fëmijët dhe priftërinjtë e tyre.

Ky përshkrim dhe të tjerat nuk marrin parasysh se shumica e stradiotëve nuk vijnë nga vetë Shqipëria, por nga pronat veneciane në jug dhe në qendër të Greqisë, që është Monemvasia, Modone (Methone), Corone, Napoli di Romagna (Nauplion), Mani dhe Lepanto (Naupaktos). Shumica e stradiotëve që hynë në Itali në fund të shekullit të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të, së bashku me familjet e tyre, kishin lindur në Peloponez, paraardhësit e tyre kishin emigruar atje në fund të shekullit të 14-të dhe fillimi i shekullit të 15-të. Ata ishin vendosur në Greqinë Jugore të ftuar nga despotët bizantinë të Moresë, Theodore I Palaiologos (1384-1407) dhe Theodore II Palaiologos (1407-1443). Venecianët filluan të vendosin shqiptarë në Napoli di Romagna (Nauplion) në rajonin e Argos. Me rënien e shtetit bizantin më 1453 dhe shpërbërjes së Despotatit të Moresë nga lufta civile në vitet 1450 dhe 1460, gjithnjë e më shumë stradiotë shqiptarë dhe grekë gjetën strehim dhe punësim tek venecianët. Venedikasit i përdorën gjithnjë e më shumë ata si trupa në konfliktet e tyre me osmanët në Greqi dhe Levant në gjysmën e dytë të 15 dhe gjatë gjithë shekullit të 16-të.

Me kalimin e kohës, venedikasit futën disa prej këtyre stradiotëve në forcat e tyre në Itali. Një shkrimtar grek ka vlerësuar se numri i stradiotëve shqiptarë dhe grekë që u vendosën në territoret veneciane dhe në Itali arrinte në 4500 burra, së bashku me familjet e tyre ishin rreth 15.500. Nëse njëri përfshin ata që u vendosën në Italinë Jugore dhe Sicili, numri arrin në rreth 25.000.

Një faktor i dytë në punësimin e gjerë të stradiotëve nga Republika e Venedikut ishte ekonomia. Paga e stradiotëve ishte më e ulët, të paktën deri në vitin 1519, se ajo e mercenarëve perëndimorë, qofshin ata italianë, zviceranë, gjermanë apo të tjerë.

Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës

Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës, ata ishin refugjatë që ruanin veten dhe familjet e tyre në mërgim me a aftësitë e tyre luftarake. Kudo që ishin në garnizon ose të dislokuar, i sillnin familjet e tyre dhe i vendosën në vend ose afër vendit të tyre të detyrës. Në të vërtetë, stradiotët dukej se vlerësonin nderimet dhe privilegjet mbi pagën. Stradioti në fakt  kërkonte favore në formën e paradave dhe titujve dhe qeveria e kursyer veneciane ishte shumë i lumtur t’ua jepte atyre. Këtë e dëshmojnë titujt e drejtuesve të tyre të grumbulluar dhe ndjenjat e shprehura në poezitë që merrej me bëmat e tyre. si në greqisht ashtu edhe në italisht, Ata vlerësonin gjithashtu të drejtën për të praktikuar besimin e tyre të ritit grek, qoftë ortodoks apo uniat.

Faktori i tretë në preferencën veneciane në përdorimin e stradiotëve ishin trupat e taktikat dhe metodat e tyre jo të zakonshme të luftimit, të cilat mund të përdoreshin në mënyra të ndryshme. Taktikat e kalorësisë së lehtë të stradiotit përputheshin me ato të spahiut (feudalit) osman dhe akinxhinjve, kalorësisë (së parregullt), e cila i bëri ata që të ishin një pasuri për Venedikun në garnizonet e tij të Ballkanit dhe zotërimet e tij levantine, që u ruajtën mirë pas shekullit të 16-të. Në Itali dhe gjetkë në Evropën Perëndimore ata u treguan të dobishëm në skautizëm në zbulim dhe në sulmin e forcave në çrregullta ose në tërheqje, siç shihet në përshkrimet e mësipërme. Sipas studimit më të rëndësishëm të ushtrisë veneciane, “Ata vlerësoheshin, veçanërisht, për bastisjen e thellë në vendin e pushtuar nga armiku ku mundësitë për plaçkë ishin më të mëdha…” 

Merkur Bua

 Edhe shtete të tjera i zbuluan këto mjete taktike dhe filluan t’i tërheqin stradiotët nga shërbimi venecian me pagesë ose kushte më të mira shërbimi. Sipas Comines dhe të tjerëve, Franca nën Louis XII rekrutoi rreth 2000 stradiotë në 1497; rreth dy vjet pasi forcat franceze në Itali u ndeshën në Fornovo. Në mesin e francezëve ata ishin  të njohura si estradiotë dhe arguletë. Napoli nën sundimin spanjoll, i rekrutoi gjithashtu stradiotët në fund të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të. Hyrja e parë e stradiotit në shërbimin napolitan ose spanjoll ka ndodhur në shek  1470 në vazhdën e një revolte në Mani nën Korkodil Kladën. Një anije napolitane i mori rebelët dhe i solli në territorin napolitan, ku së bashku me refugjatët shqiptarë nën djalin e Skënderbeut, Gjon Kastriotin, morën pjesë duke nxitur një revoltë në rajonin e Himarës. Pas dështimit të kësaj kryengritje, shumica e njerëzve të Kladasit dhe Kastriotit, së bashku me refugjatët e tjerë nga  Himara, iu shërbeu spanjollëve në Itali. Spanja vazhdoi të punësojë stradiotë në shekujt 16 dhe 17, kryesisht në Napoli dhe gjetkë në Itali. Zona më e rëndësishme e rekrutimit për këto trupa ishte Himara.  Meqenëse Spanja dhe Napoli ishin të lidhura me Perandorinë e Shenjtë Romake përmes  personit të Karlit V në gjysmën e parë të shekullit të 16-të, stradiotë u gjetën shpejt  duke u shërbyer Habsburgëve jo vetëm në Itali, por edhe në Gjermani dhe Holandë.  Ndër ata që u dalluan në shërbimin e Habsburgëve dhe u bënë kalorës të  Perandoria e Shenjtë Romake ishin kapitenët Jakov Diassorinos, Gjergj Basta, vëllezërit Vasilikos dhe i padyshimti Merkur Bua. Buas iu dhanë tituj si nga venecianët dhe francezët. 

Mercur Bua ishte një kapiten stratiotësh shqiptar aktiv në Itali. Babai i tij ishte Pjetër Bua, prijës i shqiptarëve të Moresë në shekullin XV. I lindur në Nauplia në 1478, Merkur Bua u zhvendos në Venecia në 1489 pas vdekjes së babait të tij dhe mori pjesë në fazat e rëndësishme të Luftërave Italiane në shërbim të Republikës së Venedikut, Dukës së Milanos Ludovico Sforza, e mbretërisë së Francës, Perandorit Romak të Shenjtë Maximilian dhe pastaj përsëri Venecias. Për veprat e tij Mbreti i Francës Louis XII e shpërbleu me titullin e nderit Kont i Aquino dhe Roccasecca. 

Henriku VIII punësoi edhe stradiotë në Francë dhe  Angli, veçanërisht nën kapitenët Thoma Bua të Argos, Theodore Lukisi dhe  Antoni Stesinos. Në fund të shekullit të 16-të, megjithatë, numri i kompanive stradiote të punësuara në ushtritë italiane dhe të tjera perëndimore u pakësuan. 

Regjimenti himariot

Në shekullin e tetëmbëdhjetë u ngritën institucione të reja ushtarake që zgjatën traditën e legjioneve ballkanike në Venecia dhe Napoli. Dy formacionet kryesore të përbëra nga trupat ballkanike ishin Reggimento Cimarrioto veneciane dhe Reggimento Real Macedone napolitane. Reggimento himariot u organizua gjatë luftërave Kandiane dhe Moreane nga venecianët, ndërsa Reggimento Real Macedone u formua menjëherë pas themelimit të Mbretërisë së pavarur të Napolit në 1734. Këto trupa të reja ishin të armatosur në atë mënyrë që njihej si “alla shqiptare”. Arma e tyre kryesore e zjarrit ishte një musket i gjatë i njohur si dyfeku ose karafili. Një komplet pistoletash plotësonte pushkën dhe mbante një këllëf me fishekë për të gjitha armët e zjarrit. Armët e dorës përfshinin një shpatë, ose një jatagan ose një shpatë tradicionale ballkanike palla, e cila kishte një formë të ngjashme me një thikë. Këto plotësoheshin nga të paktën një kamë. Kostumi dallues i këtyre trupave përbëhej nga një fustan i bardhë- fustanella ose një tunikë e gjatë me ngjyrë të errët (ferrmele), çorape të gjata (kaltsa), mokasina (opinga) dhe një mantel bariu (kapa/ guna). Kjo veshje bazohej në veshjen fshatare dhe ishte e zbukuruar me qëndisje dhe krahë të argjendtë, simbole të luftëtarit. 

Krijimi i formacioneve të kalorësisë së lehtë, i huazuar nga traditat e stradiotëve, si dhe ato të genitourëve spanjollë  (genitaires) dhe husarëvet hungarezë, zëvendësuan stradiotët në shumë ushtëri evropiane dhe më vonë përdorimi i armëve të zjarrit i dha fund rëndësisë së tyre. 

Fitim RIFATI/

Anamorava ka qëndruar gjithnjë në ballë të detyrës kombëtare për liri nga robëria shekullore dhe për bashkim të shqiptarëve në një shtet të vetëm. Në panteonin e këtij ideali, në historinë e shqiptarëve gjatë shekullit XX, pa dyshim, bënë pjesë edhe Idriz Gjilani.

Idriz Hajrullahu, i njohur në histori dhe historiografi si Mulla Idriz Gjilani, u lind më 4 qershor të vitit 1901, në një familje me traditë atdhetare shqiptare nga Velekinca antike e Gjilanit. Në mungesë të shkollave shqipe, sikurse fëmijët e brezit të tij, ndoqi mësimet fetare në shkollën fillore të Cernicës dhe atë të mesme të Gjilanit, ku u dallua për zgjuarsi e shkathtësi. Më 1924-1925 u detyrua të kryente për 2 vite rresht shërbimin ushtarak në armatën serbo-kroato-sllovene. Ndërkohë, në vitin 1926 u diplomua për shkencat teologjike, ç’ka i mundësoi të predikonte mësime fetare dhe të kryente funksionin e imamit, nën uniformën e të cilit diti të maskohej me mjeshtëri, për të kryer aktivitete të ngjeshura politike, kombëtare, religjioze e arsimore dhe për t’u mishëruar me politikën gjenocidare serbo-jugosllave që rëndonte mbi supet e shqiptarëve.
Gruaja e parë dhe e dytë i vdiqën, kurse në martesën e tretë me Hatixhen nga Gjilani pati 3 fëmijë. Ndërmjet dy luftërave botërore, si i ri mbajti kontakte me struktura të Organizatës “Xhemijeti”, me “Komitetin e Kosovës” e me Ferhat Dragën dhe në vazhdimësi kundërshtoi e pengoi shpërnguljen masive të shqiptarëve drejt Turqisë.

Njohja e gjuhëve orientale dhe asaj serbo-kroate i mundësoi shfrytëzimin e literaturës mbi shkenca të ndryshme të natyrës dhe të shoqërisë, duke i formësuar atij një kulturë të gjerë të dijes, që e afirmoi si intelektual dhe në zgjedhjen si kryepredikues në Kuvendin fetar e arsimor të Shkupit, më 1938.
Sakaq hartoi dhe publikoi disa shkrime në organe të kohës me përmbajtje religjioze e dha ndihmesë të pakursyer për arsimimin e rinisë shqiptare. Njëherazi, në Shkup realizoi kontakte me agjencitë e akredituara diplomatike evropiane dhe krijoi e mbajti lidhje sekrete me personelin e zyrës së konsullatës shqiptare, nga e cila u furnizua me libra në gjuhën shqipe. Ishte pjesë e Organizatës së Rinisë Përparimtare “Drita”, e formuar në klandestinitet në prill të vitit 1937, në Arllat të Drenicës. Mbajti fjalime fetare e patriotike në institucione të kultit e oda, zgjidhi shumë ngatërresa e pajtoi gjaqe, duke përdorur dijet në funksion të bashkimit, atdhedashurisë dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Për të, uniteti mes shqiptarëve nuk arrihej në rrugë të përkatësisë së njëtrajtshme konfesionale. Ai i konsideronte vëllezër të gjithë shqiptarët myslimanë e të krishterë. Prandaj kultivoi marrëdhënie të shkëlqyeshme me ta, por tërhiqte vërejtjen se ndërveprimi i çfarëdoshëm i shqiptarëve me armiqtë shekullorë, nuk u sillte lirinë dhe bashkimin.

Kësisoj, kjo veprimtari dinamike ndikoi në ngritjen patriotike të Idriz Gjilanit në prag të Luftës së Dytë Botërore.
Në vitin 1941, kur Lufta Botërore përfshiu Kosovën, krahas funksionit të nënmyftiut, iu përkushtua në masë aktivitetit politik, sepse pjesa më e madhe e trojeve shqiptare, përfshi Gjilanin dhe anën e majtë të lumit Morava, u bashkuan me Shqipërinë në kushtet e okupimit dhe administrimit italian. Mirëpo, ultimatumet dhe synimet e Partisë Komuniste të Jugosllavisë gjoja “për çlirimin e Kosovës dhe Rrafshit të Dukagjinit”, binin ndesh me interesat kombëtarë të shqiptarëve. Në Kuvendin e Gjilanit, të 2 gushtit të vitit 1943, Idriz Gjilani mbajti një fjalim vizionar e historik. Në mes tjerash, deklaroi: “… Partizanët e Titos po i afrohen kufijve të Shqipërisë etnike… Kosova jonë, edhe ashtu e copëtuar, nesër ka për t’u bërë kasaphanë e komunistëve jugosllavë dhe e çetnikëve serbë e malazezë…”.

Pas kapitullimit të Italisë në shtator të vitit 1943, në Prizren u krijua Lidhja e Dytë e Prizrenit. Komiteti i saj formoi edhe Shtabin e Mbrojtjes Kombëtare të kufirit të Shqipërisë etnike në anën lindore të Kosovës, ndërsa Idriz Gjilani u emërua komandant i forcave të armatosura vullnetare, kundër depërtimit të njësiteve e brigadave partizano-çetnike.

Kësisoj, i përkushtuar plotësisht ndaj atdheut dhe idealeve të popullit shqiptar, ai u bë njëri nga figurat më të shquara të udhëheqësve fetarë të Kosovës, të angazhuar në qëndresën kombëtare dhe për realizimin e aspiratave politike. Në Epopenë e Gjilanit, nga qershori deri në dhjetor të vitit 1944, Idriz Gjilani luftoi dhe udhëhoqi me dinjitet qindra e mijëra vullnetarë për mbrojtjen e Kosovës Lindore, në një vijë frontale të shtrirë në distancë prej 170 kilometrash nga Llapi në Karadak. Ai, me bashkëveprimtarë dhe bashkëluftëtarë, e shndërruan nënprefekturën e Gjilanit në digë mbrojtëse dhe pararojë të Shqipërisë etnike.

Në Luftën e Velegllavës dhe të Kikës, në qershor dhe korrik, forcat e armatosura të komanduara prej tij, i thyen forcat agresore të armikut dhe iu shkaktuan atyre dëme katastrofale në njerëz dhe arsenal lufte. Po ashtu, jehonë të madhe bënë edhe fitoret e shtatorit në luftën për Preshevën e Bujanocin dhe fitorja e tetorit në luftën e Breznicës, që u arritën në saje të komandimit të tij strategjik. “Vigjilenca është kusht për fitore”, proklamonte ai para vullnetarëve të armatosur në mbrojtje të kufirit.
Megjithëkëtë, depërtimi me dinakëri i brigadave partizano-çetnike në Gjilan, më 16 nëntor 1944, nuk sprapsi a nënshtroi krerët e forcave vullnetare. Më 1 dhjetor të atij viti, Idriz Gjilani mori pjesë në Kuvendin e Tërpezës, në të cilin u formua Shtabi Suprem i Kosovës dhe u vendos të vazhdohej rezistenca shqiptare. Fitorja e madhe e Desivojcës kundër Brigadës XVII Maqedonase, në gjysmën e dytë të muajit dhjetor, i dha hov ndërmarrjes për çlirimin e përkohshëm të Gjilanit. Mirëpo, masakra e Gjilanit në të cilën humbën jetën mijëra civilë shqiptarë, tronditi popullsinë e kësaj treve dhe gjithë Kosovës.

Ndërsa rreth 8.000 të varë e të masakruar në Anamoravë e Karadak nga njësitë dhe brigadat partizano-çetnike, alarmuan Idriz Gjilanin për rrezikun e shkatërrimit të tërësishëm të popullit shqiptar. Rrjedhimisht, me kërkesë të tij u shpërnda Shtabi Drejtues i Rezistencës për Kosovën Lindore, duke porositur për vazhdimin e qëndresës në forma të ndryshme. Rasti i fundit kur ai ndau momente me publikun ishte 29 dhjetori i vitit 1944, për të kaluar në klandestinitet të thellë dhe për t’u strehuar në shtëpinë e Sali Sadik Gjyrishecit të Gollakut, ku qëndroi i izoluar nga masa për afër 5 vite, duke humbur mistershëm gjurmët ndaj pushtetit jugosllav, që me frikë, shqetësim e padurim po e kërkonte për ta dënuar.
Për rrjedhojë, u sakrifikua edhe familja e tij. Në janar të vitit 1945 i vranë e pushkatuan babanë, Hajrullahun, të vëllain, Bajramin, të afërm të familjes, miq etj. I bastisën shtëpinë, i konfiskuan pasurinë, ndërsa familjen e dënuan me burg shtëpiak, rrethim ushtarak e zhvendosje të dhunshme nga shtëpia. Veç burgosjes dhe torturave ndaj të vëllait, Mehmetit, edhe bashkëshortja e Idrizit, Hatixheja, u persekutua mizorisht dhe u burgos në Gjilan e Ferizaj nga hetuesit dhe organet e OZN-s, rrjedhimisht UDB-s famëkeqe, por ajo nuk pranoi përuljen, kallëzimin a dorëzimin e bashkëshortit. Paralelisht me këtë, në sarkofagun që u strehua, Idriz Gjilani në mijëra faqe shkroi kujtimet për luftën e tij dhe të bashkëluftëtarëve në mbrojtje të tokave shqiptare.

Njëkohësisht, mbajti lidhje të fshehta me përfaqësues të rezistencës kombëtare, me Organizatën Nacional-Demokratike Shqiptare të Halim Oranës dhe me Besën Kombëtare të profesor Ymer Berishës. Mirëpo, organet e UDB-s dhe agjentët e saj dekonspiruan vendqëndrimin e Idrizit dhe, më 22 nëntor të vitit 1949, e burgosën në Gjilan. E torturuan dhe e keqtrajtuan në mënyra të ndryshme, madje duke përdorur edhe zjarrin nën kokën e tij, por ai nuk ua dha efektin që kërkonin. Betimi i tij se nuk do të tradhtonte atdheun e kombin dhe se do të luftonte deri në fund të jetës për lirinë e Shqipërisë së bashkuar, arriti kulmin e vetëmohimit personal. Më 2 dhjetor të vitit 1949, organet e UDB-s e nxorën nga qelia dhe në periferi të Gjilanit, me ndihmën e lëndëve djegëse të derdhura mbi trupin e tij, e ekzekutuan me metodën e zjarrit, sikurse inkuizicioni që kishte likuiduar Gjordano Brunon në vitin 1600.
Jetëshkrimi vëllimor i Idriz Gjilanit, na lejon të nxjerrim tri konstatime universale:

Së pari, portreti i tij poliedrik shtrihet në dimensione të ndryshme si: atdhetar, arsimdashës, fetar, poliglot, intelektual, orator, i njerëzishëm, human, tolerant, demokrat, me autoritet e karakter të fortë, parimor, liridashës e idealist, luftëtar i guximshëm e strateg luftarak, iluminist dhe vizionar.
Së dyti, njohja me 10 pushtete e regjime okupuese të Gjilanit e Kosovës gjatë gjithë jetës së tij, i shërbeu për formimin e personalitetit dhe karakterit në radhë të parë patriotik shqiptar.
Dhe, së treti, jeta dhe veprimtaria e tij si atdhetar e si fetar, është vlerë e pazakonshme e relikt i pathyeshëm i një figureje të rrallë që binomin atdhe e fe, fe e atdhe, ka arritur paralelisht ta gërshetojë dhe përfundimisht ta shkrijë në shërbim e shkallë të përgjegjësisë historike, për lirinë dhe bashkimin e Shqipërisë. Profili i tij prej lideri fetar, është shembulli më brilant i një personaliteti fetar, hoxhe a prifti, që ka vënë jetën vetjake e familjare në altarin e lirisë dhe bashkimit të kombit të vet. Mulla Idriz Gjilani dinjitetshëm radhitet në plejadën e klerikëve të martirizuar për ruajtjen e qenësisë shqiptare, si: Pjetër Bogdani, Haxhi Zeka, Papa Kristo Negovani, Luigj Palaj e shumë të tjerë.

Marrë për konsideratë konstatimet e mësipërme, mund të konkludojmë se Idriz Gjilani është apostull i shqiptarizmit dhe emblemë e Shqipërisë etnike. Ai ka lënë trashëgimi të përjetshme simbolin e heroit, për edukimin dhe arsimimin e brezave pasardhës në frymë atdhetare dhe për organizimin e mëtejshëm të luftës çlirimtare. Veç kësaj, ka tejkaluar përmasat e gjeografisë shqiptare dhe ka impresionuar qarqe të ndryshme të botës, duke zënë vend të rëndësishëm në anale të mendimit shkencor, atdhetar e religjioz. Për qëndresën dhe orientimin e tij euroatlantik, shkruan organe shtetërore e publicistike të perëndimit. Institucione shkencore e fetare, kombëtare dhe ndërkombëtare, e kanë radhitur ndër 100 personalitetet më të shquara të botës myslimane dhe të kulturës islame tek shqiptarët gjatë shekullit XX. Krahas kësaj, ndonëse për dekada të tëra mbeti i anatemuar dhe i pastudiuar, të arriturat enciklopedike e të historiografisë shqiptare janë të çmueshme dhe vazhdojnë më tej ndriçimin dhe pasqyrimin e këtij personaliteti të rrallë. Në nderim të jetës dhe veprës së tij heroike i janë ndarë dekorata presidenciale e mirënjohje, u emëruan rrugë, institucione shkollore e të besimit, u ngritën buste dhe u hap një muze në familjen e tij. Ai u bë frymëzim edhe në artin letrar, muzikor dhe në atë pamor.

KUDRET ISAJ/

Prof Eugène Pittard dhe kontributi i tij në Konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919 si dhe në pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë në vitin 1920.

Cili ishte Eugène Pittard? Prof. Eugène Pittard përpos faktit që ishte një shkencëtar i shquar zviceran, një princ i antropologjisë dhe i etnografisë së qytetit të Gjenevës, ai ishte gjithashtu një humanist me dimension europian, i cili shkroi dhe botoi vepra të rëndësishme shkencore për Alma Mater-in e tij Gjenevën si dhe për vende të tjera përfshirë këtu në mënyrë të veçantë Shqipërinë duke e merituar plotësisht vendin e tij në panteonin e nderit të kombit shqiptar së bashku me bashkëshorten e tij Hélène Pittard(Dufour) e njohur me pseudonimin Noëlle Roger. Do të hedhim një vështrim të shpejtë të aktivitetit diplomatik dhe politik të Prof Eugène Pittard në lidhje me Shqipërinë. Në janar të vitit 1919, në kutinë postare të Pittard-ëve në rrugën Cottages 36 në Gjenevë mbërrin një letër nga Ambasada amerikane në Paris e nënshkruar nga ambasadori i saj fuqiplotë Hugh Campbell Wallace. Prof Eugène Pittard ftohej të bëhej pjesë e stafit të këshilltarëve të Presidentit amerikan Woodrow Wilson, i cili do të merrte pjesë në konferencën e paqes në Paris. Gjatë ditëve të konferencës, Prof Eugène Pittard pati një bashkëpunim të ngushtë dhe të ndërsjelltë me kolonelin amerikan Edward Mandell House, këshilltar i Presidentit amerikan Woodrow Wilson si dhe me George Herron-in. Ky i fundit ishte një pastor protestant amerikan, i diplomuar në fakultetin teologjik, shkrimtar dhe publicist. Kur George Herron-i banonte në Gjenevë në vitin 1919, ai i kishte përcjellë Presidentit amerikan Woodrow Wilson një kërkesë të Këshillit të Madh të Gjenevës, sipas së cilit, ky Këshill propozonte që selia e Lidhjes së Kombeve të vendosej në Gjenevë. George Herron-i ishte ngarkuar nga qarqet më të larta të Uashingtonit si negociator i posaçëm për zgjidhjen e çështjeve me karakter diplomatik. Ai mbante prej vitesh korrespondencë të rregullt me Dr. Gjergj Adamidin në Gjenevë në lidhje me kauzën shqiptare. Kujtojmë këtu që në vitin 1918, Dr Gjergj Adamidi i kishte dërguar një telegraf dhe një promemorie nga Gjeneva, Presidentit amerikan Woodrow Wilson. Në këtë promemorie, ai i paraqiste burrështetasit të shquar amerikan disa meditime dhe vëzhgime që kishte shkruar mbi afërsinë etnike midis shqiptarëve dhe skocezëve, duke njohur faktin që parardhësit e Presidentit amerikan rridhnin nga Skocia.

Gjatë zhvillimit të punimeve të konferencës së paqes në pallatin e Versajës si dhe në hotelin Crillon ku qëndronte Presidenti amerikan Woodrow Wilson dhe këshilltarët e tij, Prof Eugène Pittard bisedoi me presidentin amerikan në lidhje me statusin e papërcaktuar të Shqipërisë si dhe për rreziqet që i kanoseshin asaj nga fqinjët në jug dhe në veri të vendit. Për fat të keq datën e këtij takimi nuk kemi mundur ta përcaktojmë, megjithatë kemi të njohur një datë tjetër, datën 4 korrik 1918 kur Fan Noli si përfaqësues i federatës shqiptare Vatra të Boston-it bisedoi për Shqipërinë me Presidentin amerikan Woodrow Wilson në malin Vernon ku ndodhet varri i Xhorxh Uashingtonit. Shqipëria në konferencën e paqes në Paris u përfaqësua me disa dërgata : dërgata e qeverisë shqiptare, dërgata e kryesuar nga Esad pashë Toptani, në cilësinë e kryetarit të vetëshpallur të qeverisë shqiptare, dërgata e kolonisë së shqiptarëve të Amerikës ku merrte pjesë Charles Telfort Ericksoni dhe Parashqevi Qiriazi, dërgata e kolonisë së Stambollit, dërgata e kolonisë së Bukureshtit. Prof Eugène Pittard në artikullin e tij me titull : «Kujtime në orën e çajit» shkruar në vitin 1950 dhe botuar disa vite më pas nga Muzeu Etnografik i Gjenevës, kujton se në një bashkëbisedim që ka patur gjatë zhvillimit të konferencës së paqes me këshilltarët amerikanë, ju ka propozuar atyre idenë për riformimin e shtetit shqiptar. Këshilltarët e presidentit amerikan jo vetëm që e mbështetën këtë ide por i shtruan profesorit të antropologjisë në Universitetin e Gjenevës pyetjen e mëposhtme: Përse Zvicra nuk e merr Shqipërinë nën mbrojtjen dhe mandatin e saj ?

Prof Eugène Pittard i entuziazmuar nga mbështetja e këshilltarëve amerikanë niset pa humbur kohë në Bernë për të takuar dhe për të biseduar kokë më kokë me zotin Gustave Ador, i cili në vitin 1919 ushtronte funksionet e Presidentit të Konfederatës Zvicerane. Kur Gustave Ador ushtronte funksionet e Presidentit të Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të kuq në Gjenevë i kishte mbetur në kujtesë letra e misionarit protestant amerikan Charles Telfort Erickson dërguar nga Elbasani në vitin 1912 mbi gjendjen e mjeruar që ekzistonte në Shqipëri. Nisur nga faktet tronditëse që përmbante letra në fjalë, Gustave Ador ia dërgon këtë letër kryeredaktorit të gazetës Journal de Genève, i cili do ta botonte atë në datën 23 nëntor 1912 me titullin : «Për shqiptarët». Gustave Ador e priti prof Eugène Pittard-in në zyrën e tij në fillim të vitit 1919 dhe e refuzoi kategorikisht propozimin për vënien e Shqipërisë nën mandatin e Konfederatës Zvicerane për shkak se ky hap do të krijonte precedente të paparishikuara në fushën diplomatike.

Prof Eugène Pittard së bashku me bashkëshorten e tij Hélène, e njohur me pseudonimin Noëlle Roger i kishte njohur për herë të parë shqiptarët në Dobruzha të Rumanisë në vitin 1902 kur nisi shtegtimet e tij të para antropologjike. Ndërsa Shqipërinë ata e kishin njohur nëpërmjet Shkodrës, të cilën e kishin vizituar në korrik të vitit 1910, gjatë një udhëtimi që kishin kryer në disa vende të Ballkanit. Ndonëse pas vitit 1910, Prof Eugène Pittard e pati të pamundur të kthehej përsëri në Shqipëri, duhet pohuar që ai e kishte gjetur një pjesë të Shqipërisë në Gjenevë, në Lozanë dhe në disa qytete të tjera zvicerane duke u njohur dhe lidhur miqësi me Midhat Frashërin, Mihal Turtullin, Gjergj Adamidin, Pandeli Calen, Sotir Kolean, Hilmi Këlcyrën dhe të tjerë patriotë shqiptarë. Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë në 17 dhjetor 1920 është një nga aktet më madhore të historisë së Shqipërisë pas shpalljes së pavarësisë nga Ismail Qemali në Vlorë në 28 nëntor të vitit 1912. Pas një lufte të gjatë dhe të parreshtur diplomatike që bënë Lord Robert Cecil, delegat i Afrikës së Jugut, Lord Arthur Balfour, president i qeverisë britanike, Paul Hyman, kryetar i Asamblesë së Lidhjes së Kombeve, Herbert Albert Laurens Fisher, përfaqësues i qeverisë britanike, Eric Drummond, sekretar i përgjithshëm i Lidhjes së Kombeve, Newton Wesley Rowell, përfaqësues i qeverisë kanadeze, Justin Godart, Edith Durham, Eugène Pittard, Aubrey Herbert, Elisabeth Carnavon, Nicolae Iorga e të tjerë miq të devotshëm të shqiptarëve, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve me 35 vota pro dhe 7 abstenime.

Fan Noli, kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, u ul për herë të parë legjitimisht në emër të popullit shqiptar, në emër të Shqipërisë dhe të qeverisë shqiptare në të njëjtën tryezë me burrështetasit e Fuqive të Mëdha. Po atë ditë fatlume dhe historike për fatet e Shqipërisë në 17 dhjetor të vitit 1920, Prof Eugène Pittard do të botonte në gazetën «La Suisse» artikullin me titull : «Për Shqipërinë» Kryeministri shqiptar Pandeli Evangjeli në vjeshtën e vitit 1920 i dërgon një telegram frengjisht Fan Nolit, kryetarit të delegacionit shqiptar në Gjenevë, në të cilin shkruan : «Falenderimet më të mira. Stop. Vazhdoni me kolegët misionin duke ndjekur udhëzimet e mëparshme. Stop. Zotërinjtë Hil Mosi, Sotir Coleas, duke qenë të emëruar anëtarë të delegacionit shqiptar në Paris, luten të fillojnë të ushtrojnë detyrën e tyre. Miratojmë emërimin e zotit Eugène Pittard si këshilltar». Duhet të saktësojmë këtu që Dr. Gjergj Adamidi bënte pjesë gjithashtu në delegacionin shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Në 16 dhjetor 1920, një nga poetët më të shquar zviceranë, gjenevasi Henry Spiess do të botonte në gazetën «Journal de Genève» me një dedikas për mikun e tij shqiptar Arif Dinon, poezinë me titull : «Përtej Asamblesë, Shqipëria».

Duke qenë e pandarë mish e shpirt me bashkëshortin e saj, Hélène Pittard e njohur me pseudonimin Noëlle Roger nuk kishte si të heshtte për këtë ditë të madhe historike për fatet e Shqipërisë dhe në 31 dhjetor të vitit 1920 do të botonte në revistën L’Illustration artikullin me titull : «Pas Asamblesë së Gjenevës». Me propozim të kryeministrit shqiptar Iljaz Vrioni, Këshilli i Naltë i Shtetit Shqiptar i përbërë nga Aqif Elbasani, Dr. Mihal Turtulli, Abdi Toptani dhe imzot Luigj Bumçi do ta emëronte Prof Eugène Pittard-in në datën 29 janar të vitit 1921 konsull i përgjithshëm nderi i shtetit shqiptar në Gjenevë. Për këtë qëllim qeveria shqiptare hapi një zyrë përfaqësimi në Gjenevë(AQSH, v.1921, F.149, D.I-307). Nga gushti deri në tetor të vitit 1921, Prof Eugène Pittard së bashku me bashkëshorten e tij Hélène Pittard(Noëlle Roger) kreu një udhëtim njohës dhe udhëpërshkrues në Shqipëri(AQSH, v.1921, F.152, D. 166 : F.273, v.1921, D.48). Në datën 9 nëntor 1921, Prof Eugène Pittard i dërgoi një kërkesë për takim sekretarit të përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, zotit Eric Drummond për t’a vënë në dijeni për hyrjen e trupave ushtarake jugosllave në krahinën e Dibrës, veprim që binte në kundërshtim të plotë me vendimet e konferencës së Londrës së vitit 1913. A nuk përshfaqet me këtë gjest human zëri i ndërgjegjes së një diplomati, të një shkencëtari dhe të një intelektuali të shquar zviceran për t’i paraqitur Këshillit të Lidhjes së Kombeve të vërtetën lakuriqe në lidhje me situatën alarmante në Shqipëri me statusin e një dëshmitari okular për gjithçka dëgjoi dhe për gjithçka pa me sytë e tij gjatë vizitës në këtë vend !

Pikërisht atë ditë, në datën 9 nëntor të vitit 1921 në Paris u mblodh Konferenca e Ambasadorëve me pjesëmarrjen e Anglisë, Francës, Italisë dhe Japonisë, e cila e rinjohu dhe e sanksionoi Shqipërinë si shtet i pavarur dhe sovran në kufijtë e përcaktuar ndërkombëtarisht në vitin 1913. Duke përvijuar kontributin diplomatik të Prof Eugène Pittard dhe kontributin e tij si konsull i përgjithshëm nderi i shtetit shqiptar në Gjenevë do të kapërcejmë pak në kohë dhe do të ndalemi në fund të viteve 30-të dhe në fillim të viteve 40-të të shekullit të XX-të. Në vitin 1937, Mbretëria shqiptare festoi në Tiranë 25 vjetorin e vetëqeverimit të Shqipërisë, në të cilin morën pjesë shumë personalitete të huaja ndërkombëtare, përfshirë këtu, Norbert Joklin, Amelie von Godin, Charles Telfort Ericksonin, Egon von Berger-Waldenegg-un, Leo Frendlich-in, August Ritter von Kral-in, Armin Aern-in dhe të tjerë. Me rastin e festimeve të 25 vjetorit të vetëqeverimit të Shqipërisë në vitin 1937, zëvëndëskonsulli i Mbretërisë Shqiptare në Gjenevë, Thoma Luarasi i dërgon një letër komisionit të posaçëm të ngritur me këtë rast duke bashkëngjitur një biografi dhe një foto të Eugène Pittard-it. Prof Eugène Pittard me bashkëshorten e tij Hélène Pittard(Noëlle Roger) ishin të ftuar në këto festime, por nuk mundën të merrnin pjesë për shkak të angazhimeve në Gjenevë. Po botojmë një fragment nga kjo letër e shkruar nga Thoma Luarasi, të cilën e kemi gjetur në arkivin e shtetit në Tiranë : «…kam ndër mend t’ju bëj të ditur se z.Prof Eugène Pittard është i vetmi i huaj në juridiksionin e kësaj Përfaqësie Mbretnore, i cili ka prurë shërbime mjaft të mëdha Atdheut tonë(AQSH, v.1937, F.170, D.23).

Konsulli i nderit i Mbretërisë Shqiptare në Bernë në vitin 1937, i ngarkuar për çështjet tregtare ka qënë noteri zviceran Armin Aern, i cili e ushtroi këtë funksion nga viti 1935 deri në pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste në vitin 1939. Në vitin 1937, Armin Aern-i i dërgon një letër komisionit të posaçëm të vetëqeverimit në Tiranë duke bashkëngjitur një biografi dhe një foto të Dom Lazër Shantojës. Po citojmë një fragment nga kjo letër, të cilën e kemi gjetur në arkivin e shtetit në Tiranë. «…që nga fundi i vitit 1927 ndodhet në Zvicër. Gjysëm viti qe kapelan në Kështjellën Shënandegg pranë Menzingen dhe gjysëm viti vikar gjerman në Biel. Ka pesë vjet që është famullitar në La Motte në juran e Bernës. Eshtë përkthyes i klerikëve gjermanë në gjuhën shqipe. Ka propaganduar dhe bën të njohur Shqipërinë me anë të artikujve të shkruar në gazeta dhe transmeton me Radio. Megjithë se jeton jashtë Atdheut ai është një patriot i flaktë(AQSH,v.1937, F.170, D.23). Duke vënë në spikamë dashurinë e madhe që Shqipëria i blatoi atij dhe bashkëshortes së tij dhe duke ndjerë një borxh moral ndaj saj, Prof Eugène Pittard me iniciativën e tij formoi në Gjenevë në vitin 1945 komitetin Zvicër-Shqipëri. Miku i tij i vjetër francez ministri Justin Godart do të formonte në Paris në vitin 1950 shoqatën e miqësisë Francë-Shqipëri. Komiteti Zvicër-Shqipëri i Gjenevës me president Prof Eugène Pittard-in përbëhej nga figura të njohura intelektuale të qytetit të Gjenevës dhe nga miq të devotshëm të Shqipërisë, të cilët e ushtruan aktivitetin e tyre për disa vite me radhë duke e ndihmuar Shqipërinë nëpërmjet shoqatës së kryqit të kuq zviceran. Ndokush mund të pyesë : C’përshtypje kishte populli në Shqipëri për Eugène dhe Hélène Pittard-in kur lexonin nëpër gazeta artikujt e tyre në mbrojtje të Shqipërisë ?

Si ishte përfytyrimi i popullit për çiftin zviceran nga Gjeneva, të cilët kishin blatuar një zemër shqiptare ? Mund të pohohet pa asnjë mëdyshje që njerëzit e thjeshtë pa grada dhe funksione në Shqipëri e konsideronin Eugène Pittard-in si djalin e tyre deputet në parlamentin zviceran, e konsideronin atë si përfaqësuesin e tyre në qeverinë zvicerane, i cili të gjitha energjitë e tij intelektuale dhe fizike i vuri në shërbim të Shqipërisë. Ndër gazetat më të rëndësishme, gazetarët e të cilave e ndoqën këmba-këmbës Prof Eugène Pittard-in gjatë vizitave që ai kreu në Shqipëri mund të përmendim revistën Agimi, gazetën Shkumini, gazetën Posta e Korçës, gazetën Fjal’ e Lir, gazetën Koha, gazetën Jet’ e Re, gazetën Përparimi. Këtë mision fisnik, gazetarët e apasionuar të organeve të ndryshme të shtypit e kishin kryer me po të njëjtin pathos dhe përkushtim edhe gjatë vizitave të Edith Durhamit dhe të Justin Godart-it në Shqipëri. Eugène Pittard dhe bashkëshortja e tij Hélène nuk erdhën në Shqipëri si dy turistë zviceranë me çanta me çokollata në shpinë dhe me ora roleks në kyçin e dorës për të fotografuar bukuritë e virgjëra ekzotike të maleve shqiptare apo virgjëreshat e përbetuara, burrneshat shqiptare. Gjatë udhëtimeve të çiftit Pittard në Shqipëri, në mitingjet popullore të organizuara me këtë rast, fjalimet e Prof Eugène Pittard janë përkthyer nga frengjishtja në shqip në mënyrë të njëkohshme nga Dervish Hima dhe nga Selahedin Blloshmi, i diplomuar në akademinë ushtarake Saint – Cyr në Francë.

Në fillimet e shekullit të XX-të, ka patur qytetarë shqiptarë që vinin në Zvicër, në Gjenevë, në Lozanë dhe në qytete të tjera për problemet e tyre, për të regjistruar djalin në kolegj, për ta regjistruar në Universitetin e Gjenevës apo për ta regjistruar në Universitetin e Lozanës, për t’i gjetur një familje zvicerane ku të mësonte gjuhën frënge, për t’i gjetur një vend pune. Para shumë vitesh një mik zviceran më ka treguar që në familjen e tij flitej për një shqiptar nga Shqipëria, i cili e kishte vajzën sëmurë dhe e kishte sjellë në Gjenevë për ta shtruar në spital, por spitali nuk e pranonte pa paguar sigurimet shëndetësore që ishin të larta. Pasi u sorollatën disa ditë pa shpresë nëpër rrugët e Gjenevës, dikush ju dha një pusullë me adresën e shtëpisë së Prof Eugène Pittard-it dhe ata me ngurrim dhe ndrojtje trokitën në portën e tij në rrugën Cottages 36. Të nesërmen në mëngjes, Prof Eugène Pittard pagoi sigurimin shëndetësor dhe plotësoi dokumentet që vajza e re nga Shqipëria të shtrohej në spitalin e Gjenevës.

Vijon në publikimin e ardhshëm…

Nga Evarist Beqiri

Nëpërmjet këtij shkrimi po ndaj një histori thellësisht personale, që ka formësuar vlerat dhe këndvështrimin tim mbi lidershipin dhe humanizmin. Është historia e gjyshit tim Arshi Imer Beqiri, një partizan nga Tërbaçi i Vlorës dhe komandant gjatë Luftës së Dytë Botërore, guximi i të cilit shkonte përtej fushës së betejës.

Në mes të kaosit të luftës, kur emocionet ishin të ndezura dhe vendimet përcaktonin jetë a vdekje, gjyshi im mori një vendim të guximshëm. Një njeri, i akuzuar si tradhtar, për një fjalë goje, ishte pranë ekzekutimit nga partizanët. Por gjyshi im, përtej akuzave dhe zemërimit të turmës, pa një jetë që vlente të shpëtohej. Ai ndërhyri dhe i shpëtoi jetën këtij njeriu.

Arshi Beqiri, nip i patriotit Halim Xhelo (1894-1937), u përfshi në Luftën Antifashiste Nacional Çlirimtare, në Brigadën e V-të Sulmuese, ku mbante detyrën e komandantit të sigurisë së udhëheqjes. Por, menjëherë pas Operacionit të Dimrit të nazistëve dhe Luftës së Gjormit, ndodh i ashtuquajturi “incident” i shkurtit 1944. 

Një burrë nga Tërbaçi i Vlorës ishte shprehur se “partizanët janë shpartalluar dhe morën fund…” Kaq do të mjaftonte që ai të arrestohej nga partizanët dhe të gjykohej si armik. Ai nxirret i lidhur para burrave të fshatit Tërbaç. Pas situatës së tensionuar burrat e Tërbaçit u tërhoqën. Ata lejuan që i arrestuari të merrej nën pranga nga partizanët. Fati i tij ishte vulosur tashmë, dënim me vdekje…

I gjendur nën këto rrethana të jashtëzakonshme komandanti partizan, tridhjetë e tre vjeçar, u gjend para një dileme ekzistencialiste. Të lejonte ekzekutimin e tërbaçiotit ose të merrte përgjegjësinë, duke shmangur vëllavrasjen. Ai preferoi që të shpëtonte një jetë, duke sakrifikuar veten e tij, por duke fituar mirënjohjen e përjetshme të brezave…

Arshi Beqiri nuk lejoi që të gjakosej Tërbaçi. Gjithsesi, pas përfundimit të Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare, ai arrestohet në Sarandë. Aty ai ishte duke shërbyer si komandant kompanie në Brigadën e XII-të Sulmuese. Gjykata Ushtarake e Vlorës, pasi tentoi pa sukses dhënien e një dënimi më të rëndë me akuza të pavërteta, me një vendim që mban datën, 20.7.1946, përfundimisht e dënoi me tre vite burgim.

Kundërshtimi i vëllavrasjes, plagës më të madhe të LANÇ, do t’i kushtonte atij shtrenjtë. Por, akti i tij nuk ishte thjesht dhe vetëm shpëtimi i jetës së një individi; ishte mbrojtja e thelbit të humanizmit në kohët më të errëta. “Ai që shpëton një jetë, shpëton gjithë botën,” mëson Talmudi. Vendimi i gjyshit tim mishëron këtë të vërtetë të thellë.

Kjo histori na kujton se lidershipi nuk matet vetëm me forcën apo strategjinë, por mbi të gjitha me guximin moral. Lidershipi është të qëndrosh për atë që është e drejtë, edhe kur kjo është e papëlqyer, edhe kur është e rrezikshme.

Njerëzit e thjeshtë të Tërbaçit dhe Labërisë e respektuan, aq sa në Labëri njerëzit shkruajnë dhe këndojnë për të. Në një këngë këndohen këto vargje kuptimplotë: “Arshi Imeri namlart, /Alilekajt rrezeartë”, në një tjetër: “Kush e mbajti unitetin,/ Këtu në fshat të Tërbaçit,/ Hysni Kapo komisari,/ Arshi Imeri gurë stërralli”, dhe akoma më tej: ”Arshi Imeri trimëria,/ Burrë i madh dhe mençuria/ sa shumë flet dhe historia,/ Do të mbetesh krenaria…”  Dhe populli është i saktë në vargjet e tij.

Teksa reflektoj mbi këtë trashëgimi, më vjen në mendje se veprimet tona—sado të vogla apo të mëdha—kanë fuqinë të ndikojnë për breza me radhë. Akti i fisnikërisë së gjyshit tim më ka frymëzuar që punën dhe jetën time ta udhëheq me të njëjtin përkushtim ndaj drejtësisë, guximit dhe humanizmit.

Thuhet se “nëse duam që të shpëtojmë botën dashuria është përgjigjja e vetme.”  “Pa dashur që të zvogëlojmë aktet kurajës për të cilat njerëzit kanë dhënë jetën, ne nuk duhet as që të harrojmë aktet e kurajës me të cilat njerëzit kanë jetuar,” – shkruante presidenti Xhon F. Kenedi. Uroj që historia e tij të shërbejë si frymëzim për të gjithë ne, një dëshmi e fuqisë së përhershme të dhembshurisë, edhe në kohët më të vështira.

Tërbaç, Labëri, Vlorë

Brisejda LALA/

Vendosja e regjimit diktatorial në Shqipëri u shoqërua me dhunë dhe represion jo vetëm ndaj kundërshtarëve politikë, por edhe familjarëve të tyre. Të shpreheshe kundër regjimit, të largoheshe nga vendi, të ishe i pasur ose relativisht i pasur kategorizoheshe automatikisht në kundërshtar të regjimit. Familjarët e emigrantëve politikë u arrestuan dhe u internuan në kampet më famëkeqe të ngritura nga komunizmi duke u privuar çdo lloj komunikimi me të afërmit e tyre. Çështja që ngrihet për diskutim lidhet me represionin ndaj familjarëve të kundërshtarëve politik dhe sa legjitim ishte persekutimi i tyre. Gjatë përpjekjeve për të anatemuar çdo gjë që lidhej me të kaluarën, regjimi injoroi të gjitha ligjet dhe marrëveshjet që kishin ekzistuar gjatë monarkisë. Kjo la një vakum ligjor i cili domosdoshmërisht duhej mbuluar me legjislacion të ri, gjë që regjimi komunist nuk e realizoi gjithmonë në kohë dhe me efikasitet.

Studimi “Historia e internimit në Shqipëri 1944-1990”, ka për qëllim të hedhë dritë në një pjesë të rëndësishme dhe të pastudiuar të historisë së vendit. Edhe pse kjo temë ka zgjuar interesin e historianëve, nuk janë bërë më parë studime specifike që lidhen me familjet e internuara gjatë diktaturës. Bazuar në dokumentet arkivore shqiptare por edhe historitë e transmetuara nga dëshmitarë të kohës, janë analizuar faktet historike mbi internimin dhe dëbimin si masë administrative gjatë regjimit komunist.

Përveç bazës ligjore mbi internimin një rëndësi të veçantë në këtë studim është analiza e kushteve në të cilat kanë jetuar familjet e internuara gjatë periudhës së internimit. Në këtë kuadër vlen të përmendet që kushtet jetësore, mjekësore dhe higjenike linin shumë për të dëshiruar. Për të bërë një sintezë më të saktë të ndodhive nuk bazohemi vetëm në historitë gojore por edhe në dokumentet arkivore të kohës, të cilat hedhin dritë mbi disa aspekte të veçanta të procesit të internimit. Për të bërë një panoramë sa më të plotë të temës, krahas vështirësive të shumta mbi analizën e represiont komunist dhe sistemit të internimit është bërë edhe një përmbledhje mbi hipotezat e parashtruara duke i parë ngjarjet në kontekstin e kohës.

Ky studim synon të analizojë, argumentojë dhe konkludojё mbi disa hipoteza të rëndësishme të regjimit komunist në raport me të drejtat e të dënuarve me masën e internimit dhe persekutimin e tyre, duke i dhënë përgjigje pyetjeve: Sa e ligjshme ishte që këto persona të internoheshin në kampe të rrethuar me tela me gjemba apo vende internimi? Cilat ishin të drejtat dhe kushtet jetësore që gëzonin familjet e internuara në Shqipëri në raport me vendet e tjera dhe atyre që nuk e kishin këtë status? Çfarë statistikash mund të sjellim lidhur me represionin komunist ndaj të internuarve në periudhën 45- vjeçare të qeverisjes së tyre. Në këtë punim jam munduar që të paraqes në mënyrë të detajuar dhe të plotë, me aq sa lejojnë burimet që disponojmë mbi këtë temë, jetën e famileve të internuara në përditshmëri dhe vështirësitë e tyre gjatë komunizmit. Pasqyrohen në këtë studim një numër i madh dokumentash mbi ligjshmërinë e procesit të internimit, kushtet e jetesës në kampe dhe vende internimi, shkeljen e të drejtave të individit etj.

Vështirësitë kryesore që kam hasur gjatë hulumtimit dhe ngritjes së narrativës historike kanë të bëjnë kryesisht me mungesën e dokumenteve arkivore për këtë temë. Dokumentacioni arkivor në dispozicion të studiuesve është i cunguar dhe burokracitë e shumta në aksesin e dokumentacionit e kanë bërë akoma më të vështirë këtë hulumtim.

Informacioni në dokumentacionin vendas, sidomos për kampet e internimit mungon ose nuk është lehtësisht i aksesueshëm ndaj më është dashur të referohem tek burime të arkivave të huaj ose në dëshmitë e ish të internuarve. Këto burime ndonëse të vyera krijojnë vështirësi analitike kryesisht përsa i përket relativitetit të historisë së rrëfyer. Burimet bibliografike gjithashtu nuk janë të shumta dhe mungojnë studimet e thelluara historike mbi këtë temë.

Grumbullimi i dokumenteve arkivore si edhe procesi i seleksionimit të materialeve burimore ka qenë i vështirë për shkak të mungesës së burimeve arkivore të deklasifikuara lidhur me këtë çështje. Arkivat nuk ofrojnë një material burimor të pasur, konkret mbi internimin dhe kampet me tela me gjemba. Megjithatë për të pasur një bazë të gjerë burimesh primare jam konsultuar me dokumentacionin e Arkivit Qendror të Shtetit. Arkivi i Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme vë në dispozicion materiale dokumentare kryesisht qëndrimit të organizatave ndërkombëtare lidhur me shkeljen e të drejtave të individit në vendin tonë, që përbëjnë një vlerë të shtuar në këtë studim. Raportet dokumentare te CIA-s dhe Departamentit Amerikan të Shtetit mbi gjendjen në Shqipëri kanë një rëndësi të veçantë në këtë studim.

Pjesën më të madhe të informacionit CIA e merrte nga emigrantët politikë, të cilët referonin shifra jo gjithmonë të sakta por furnizonin me një informacion shumë të rëndësishmë mbi kushtet e jetesës, mungesën e ushqimit dhe cënimin e të drejtave në vend. Ky infiormacion i detajuar përbën sot një burim të rëndësishëm në studimin historik të sistemit të kampeve të internimit të ngritura në Shqipëri. Gjithashtu kam shfrytëzuar një numër të madh dosjesh që gjenden në Arkivin e Ministrisë së Brendshme si edhe te Autoriteti për Informim mbi Dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit (AIDSSH), kryesisht referuar shifrave dhe vendimeve të dhëna për internimin dhe dëbimin si masa administrative.

Për të analizuar më qartë sistemin e internimit dhe krijimin e kampeve të internimit në vend më kanë ardhur në ndihmë botimet dokumentare të botuara më parë. Një zë të rëndësishëm në këtë studim kanë dëshmitë e ish të internuarve, të cilët ndajnë me ne përvojat e tyre nëpërmjet intervistave. Përgjatë viteve ISKK i ka kthyer këto intervista në disa vëllime me botime memuaristike nën titullin “Zërat e Kujtesës”.

Metodologjia e përdorur në këtë punim është ajo klasike që ndërtohet dhe shtrohet mbi analizën e internimit fenomenit historik duke përgjithësuar dhe trajtuar çdo rast si unik por edhe si pjesë e një strukture të tërë shtetërore që funksiononte mbi bazën ideologjike të luftës së klasave.

Në punim nuk mungojnë vështrime krahasuese të fakteve, sjellë nga dëshmitarët me qëllim që të evidentohet më së miri e vërteta historike bazuar mbi materialet që disponojmë.

I gjithë punimi është ndërtuar në rend kronologjik, i ndarë në kapituj, ku secili prej tyre trajton çështje të caktuara. Përmbajtja e studimit fillon me listën e shkurtimeve, parathënien, hyrjen ku bëhet një historik i fenomenit historik dhe shpjegim i termit internim dhe dëbim. Studimi ndahet në tre kapituj ku secili prej tyre trajton çështje të caktuara. Kapitulli i parë, me titull: “Një histori e shkurtër e ligjit të internimit” trajton historikun e insticionit të internim- dëbimit në nivel krahasues me periudhat e mëparshme, duke specifikuar aspekte ligjore dhe problemeve që buronin nga aplikimi i ligjeve për këto masa administrative.

Kapitulli i dytë fokusohet në klasifikimin e kampeve të punës dhe të internimit duke bërë një kategorizim të tyre referuar edhe shembujve të marrë nga vendet e tjera. Në këtë kapitull një vend të veçantë zënë aspekte të jetesës në kampe me tela me gjemba si edhe në fshatra internimi, ku burimet arkivore hedhin dritë mbi problemet kryesore që hasnin në përditshmëri të internuarit.

Në kapitullin e tretë bëhen analiza statistikore referuar të dhënave që sjellin arkivat e kohës lidhur me këtë fenomen. Studimi mbyllet me konkluzionet dhe bibliografinë e shfrytëzuar për këtë punim. Shtojca e përfshirë në këtë studim synon të japë një pasqyrë më të qartë të kampeve të internimit të ngritura në vend.

Përpjekjet për të hedhur dritë mbi historinë e internimit dhe dëbimit në Shqipërinë komuniste janë për tu vlerësuar dhe mendoj që ky studim do të jetë i rëndësishëm në këtë kontekst. Përmes këtij studimi synoj të vë në pah mbi disa çështje që nuk janë trajtuar sa duhet në të kaluarën duke sjellë fakte të reja që pasurojnë tablonë mbi represionin komunist. Ky studim është produkt i bashkëpunimit që kam patur me punonjësit e ISKK, të cilët kam kënaqësinë t’i falenderoj. Një falenderim i veçantë i dedikohet ish-drejtoreshës së Studimeve pranë ISKK-së, Znj. Luljeta Lleshanaku, pa këmbënguljen dhe kontributin e së cilës ky studim nuk do të mund të vinte në këtë formë sot. Gjithashtu i detyrohem mirënjohjen të thellë të gjithë ish të internuarve të cilët ndajnë me stafin e ISKK përvojën e tyre duke dhënë një kontribut të madh për të ardhmen dhe brezat që vijnë.