NGA Prof. AHMET GASHI/
Kufiri perëndimor/
Në këte anë Shqipëria Etnike laget me detin Jon dhe atë Adriatik, që nga Preveza (38o 57 ‘ gjerësi veriore) deri të Sqepi i Luftës së Zezë (Crnirat) mbi gjiun e Spizzes (42° 8’ gjerësi veriore). Gjatësia e brigjeve në këte anë është 651 km.
Kufiri veri-perëndimor/
Ky kufi fillon te Sqepi i Luftës së Zezë (Crnirat) në bregun e Adriatikut dhe mbaron te maja e Jankovit (43o 20’ gjerësi veriore dhe 37o 56’ gjatësi lindore prej Ferro-s).
Vija e këtij kufiri fillon, siç u tha, te sqepi i Luftës së Zezë dhe kalon nëpër majat e qafat e shënuara me numrat 157, 927, 646, 1183, 844, 1160 e 993, mbërrin te sqepi i Radushit, në bregun e liqenit të Shkodrës me një drejtim deri-diku J.P- V.L. Kjo vijë, nëpër liqenin e Shkodrës, drejtohet nga veriperëndimi prej sqepit të Radushit deri te goja e lumit të Moraçës, e len Vraninë brenda në Shqipëri. Prej gojës së atij lumi kjo vijë ndjek deri te katundi i Zhabiakut vijën e po atij lumi e pastaj i ngjitet kreshtës së maleve të Bobinjës (Bobonja Gore), shkon me këte, zbret nëpër qafat e atyre maleve dhe e këput rrugën Podgoricë-Cetinjë në kuotën 222; prej këtej shkon nëpër kuotat 439 e 375 (afër Buronjës) dhe, si bën një bërryl të mprehtë në majën 620 (mali i Busonikut), kthen nga veri-perëndimi deri në katundin e Komonit, të cilin e merr brenda në Shqipëri. Prej këtu vija ngjitet nga veriu, i len jashtë katundet e Bandiçit, Melencit e Donjit, kthen nga veri-lindja duke marrë brenda katundet e Jestrebit e të Donje-Selës, mbërrin te maja 212 në perëndim të katundit të Gliziçe-s dhe shkon deri te kuota 905 në veri të katundit të Gostiljes. Prej këtej varet drejt jug-lindjes duke ndjekur kreshtat e malit të Piprit (Piperska), mbaron te maja 479 në veri të katundit të Shtijena-s, kthen pastaj kah lindja dhe , pranë katundeve të Petroviçit e të Blizna-s, të cilët i fut brenda kufirit, takon me lumin e Moraçës, të cilin e ndjek nga veriu deri në majën e Buljes (190) në jug të katundit të Dumaçina-s. Prej këtej vija e kufirit ndjek përroin e Sjevernica-s, kalon malet e Gradishtës deri në Ostrovicë (1167) dhe e këput më tutje lumin e Tara-s pranë kuotës 1025 për t’u zgjatur nga veri-lindja ndërmjet maleve të Bukovës e të Reçinës; pastaj shkon duke u ngjitur kreshtave të malit të Planinicës deri në Piolljan (1900), 10 km në lindje të Kolashinit, ngjitet kah veriu duke kaluar nëpër kuotat 1145, 1106 e Bjolavicë (2117) dhe mbërrin në Kryezi (Crna Glava). Prej këtej e deri te maja e Marinkova-s (1950), vija e kufirit ndjek një pjesë të kufirit të vjetër turko-malazez para 1912-s. Në Marinkovë dredhon pak nga veri-lindja, kalon nga lindja e katundeve të Rakitnica-s e të Noviçit, hyp në kuotën 581, bën një bëryl të mprehtë, shkon drejt veriut duke marrë katundet e Tripishica-s e të Nikolacit përbrenda e duke lënë përjashta qytetin e Bjelopoljes (Akova), ndjek gjithnjë lumin e Limit deri te katundi i Metanacit, të cilin e len jashtë dhe pastaj merr nga veri-lindja nëpër kreshtat e maleve të Gmiçevës, Duboçicës, Visoçkës e Treshnjevicës e mbërin në kuotën 950, mu te karakolli i Trebinjës në veri –perëndim të pllajës së Peshterit. Prej këtej vija merr nga lindja gjithnjë përmbi kreshtën e maleve të Trebinjës, deri te përroi i Jablanicës, kalon përmbi katundin e Rezhdeginjës (Rezh Jagiç), të cilin e fut brenda, drejtohet nga veri-lindja, duke ndjekë përroin e Kijevca-s dhe atë të Klisarës, që bashkohet me të parin, kalon përmbi Kakosniçin, mbërrin në katundin e Bërnjicës dhe pjek në kullën e Osman Pashës, me kufirin e vjetër turko-serb para 1912-s, të cilin e ndjek te maja e Jankovit (1931). Këtu mbaron kufiri veri-perëndimor i Shqipërisë Etnike.
Gjatësia e vijës së kufirit veri-perëndimor është 170 km në vijë ajrore dhe afër 220 km duke shkuar sipas vijave të shtrëmbëra të kufirit. Kjo vijë përmbledh krahinat shqiptare të humbura më 1878 , të Ulqinit , Tivarit, Podgoricës (Zetës), Hotit, Grudës, Kuçit, Triepshit, Piprit, Plavës, Gucisë, Beranës, Bistricës, Pejës, Rugovës, Rozhajës, Peshterit e Pomerenikut.

Kufiri veri-lindor
Kjo pjesë e kufirit të Shqipërisë Etnike shtrihet prej majës së Jankovit deri në Gradnja (42o 42’ gjerësi veriore dhe 39o 32’ gjatësi lindore prej Ferro-s).
Në rast se nuk do të kërkohen tokat shqiptare të krahinave të Kurshumlisë, Prokupjes e të Leskovcit, të ish vilajetit të Nishit, që na i kanë marrë serbët më 1878, vija e kufirit ndjek rreth 230 km deri në Trstene (952) vijën e kufirit të vjetër turko-serb para Luftës Ballkanike të 1912-s. Kjo gjatësi e kufirit turko-serb nuk po shpjegohet këtu, pasi dihet prej të gjithëve. Kjo vijë përmbledh kufirin me Serbinë të prefekturave të Jenipazarit (Novipazarit) e të Prishtinës, ose të Dukagjinit (shih fjalorin e Bardhit shkruar më 1650) sipas ndarjes administrative të perandorisë otomane. Trstene, vendi ku ndahet vija e kufirit të Shqipërisë Etnike prej kufirit të vjetër turko-serb, ndodhet 46 km në lindje të Prishtinës në vijë ajrore ose 36 km në veri-lindjen të Gilanit. Tash vija e kufirit qysh prej Trstenës e deri në Gradnja (afër 10 km e gjatë) ndjek së pari drejtimin e lindjes deri te katundet e Vlasës e të Gradnjas, ku edhe mbaron. Kjo vijë e kufirit veri-lindor përmbledh tërë krahinën e ish -prefekturave të Jenipazarit e të Prishtinës të humbura më 1912 dhe një pjesë të kazasë së Vranjës të humbura më 1878, me qytetet e Jenipazarit e të Mitrovicës, Vuçiternës, Prishtinës, Podujevës, Ferizoviçit, Gilanit etj.
Në rast se do kërkohen tokat shqiptare, të humbura më 1878, të krahinave të Kurshumlisë, të Prokupjes e të Leskovcit (sikundër po kërkohen krahinat e Tivarit, Ulqinit, Podgoricës, Vranjës etj), atëhere kufiri veri-lindor ndërron trajtë. Kjo vijë kufiri për të tri krahinat e përmendura në tokë thjesht shqiptare deri më 1878, e shënuar në hartat e paraqitura me vija të këputura, ndahet prej vijës së kufirit veri-lindor në majën e Tumba-s (1471), në veri të katundit të Beloçica-s së Kopanikut, ndjek së pari përroin e Lukovska-s deri në Mercez, pastaj kalon nëpër Magovë e mbërrin deri në majën 1003. Prej këtej fillon ta ndajë lagjen e lumit Toplica prej lumenjve të tjerë të Serbisë, kalon nëpër kuotat 1225, 1124, 900, 712, 780, 888, nga karakolli i Turqisë (Karakol Turska) kuoatat 1191 e 1205, ndjek kreshtën e maleve të Sestrebacit të Madh nëpër kuotat 1400, 1566, 1564, 1255, 1111, 872 edhe kreshtën e Jastrebacit të Vogël në kuoatat 727 e 1001, varet nga juglindja nëpër kuotën 846, pastaj ndjek përroin e Marosinskevëve dhe në këte drejtim shtyhet deri në Moravë edhe pjek në këte lumë pranë Batushnicës. Prej këtu, vija e kufirit ecën gjatë Moravës afër 70 km deri në Manalje (42o 45’ gjerësi veriore). Prej këtej shkon nga lindja e katundeve të Kërzinkës, Zitoragjës, Alakincit, Surdulica-s, Romanovcës së Poshtëme, edhe në kuotën 1389 kalon malin e Verdenikut; pastaj kthen nga jugperëndimi nëpër Vërlostranje (1357), Borovik (1253), (1280), Prisedo (950), Klisurica (1162), 998, 810, Dajkina (820) dhe mbaron në Tibuzhde. Gjatësia e kësaj vije të kufirit është afër 216 km.
Kjo vijë e kufirit përmbledh qytetet e Kurshumlisë, Prokupjes (Yrqyp), Leskovcit e të Vranjës, bashkë me katundet e kazave të tyre.

Kufiri lindor

Kufiri lindor i Shqipërisë Etnike fillon nga Gradnja (42o 42’ gjerësi veriore dhe 39o 32’ gjatësi lindore prej Ferro-s) edhe mbaron në këndin ku bashkohet lumi i Venetiko-s me lumin e Vistricës (39o 11’ gjatësi lindore prej Ferro-s dhe 40o 3’ gjerësi veriore), me gjatësi afër 342 km. Kjo vijë e kufirit lindor fillon, siç e thamë, në Gradnje e shkon pranë katundeve të Ushevcës e të Sikirijes, të cilët i merr përbrenda, edhe nëpër majat 961, 1320 e 1226, pastaj vjen nga katundet e Obliçka- Sena-s, të Mostanicës e të Asaticës, që i merr në Shqipëri, kalon udhën e hekurt Beograd-Shkup, shkon nga lindja e banjave të Vranjas (Vranjska Banja) e të Digatuka-s, kthen nga jugperëndimi e shkon në kuotat 810 e 826 deri në Tribuzhdo, të cilën e len në Shqipëri. Prej këtu kalon nga veriu i Trebashinjës e shkon në Drovac, varet nga jugu nëpër majat 595, 1515, 520, 903 (në Jablanicë) dhe ndjek mandej lumin e Pçinjës deri në vendin ku bashkohet me këto përroi i Kratovës. Pas kësaj pike, kufiri shkon nga juglindja deri në majën 750 e prej këtej dredhon nga jugperëndimi deri në Badere (Bahader), ku piqet prapë me lumin e Pçinjës, të cilin e ndjek deri në vendin ku bashkohet ky me Vardarin ( nga e djathta) e shkon nëpër kodrinat e Hazotit ose Hasit, duke lënë Veleshin (Qypryly) përjashta, ecën ndo 4 km me përroin e Topolskës e pastaj zbret prap në Vardar, të cilin e ndjek deri në vendin ku bashkohet me këte përroi i Babunës. Që këtu vija e kufirit tonë drejtohet kah jugu deri te maja e Klepa-s (1180), prej këtej kthen nga lindja në jug të Pustogradit dhe pjek me Ujin e Zi (Crne Voda-Karasu), të cilin e ndjek gjithnjë (afër 86 km) deri ku bashkohet me këte përroi i vogël i Stroshnicës.
Prej këtej vija bën një bërryl duke ndjekur kreshtën e malit të Sterkos, varet nga jugu, shkon kah lindja e Stera Popadija-s, kalon kuotën 1000, mbërrin në Poteli dhe ndjek deri në Sotir udhën e hekurt që lidh Selanikun me Manastirin, duke lënë në Shqipëri këto pjesë të udhës së hekurt si dhe Panteliun dhe Sotirin. Pas këtij vendi, shkon me përroin e Rudnikut, mbërrin me kalue përmes liqenit me këte emër (Rudnik), hyp pastaj nëpër majat 768, 1371, 1838, 1250, shkon kah lindja e Leshnicës dhe pjek me lumin e Bistricës në veri të Melzonicës. Me Bistricën ecën ndo 40 km deri në vendin ku bashkohet kjo me degën e vet të Venetiko-s.
Kjo vijë e kufirit lindor të Shqipërisë Etnike përmbledh krahinat lindore shqiptare të humbura pas Luftës Ballkanike më 1912. Këto krahina kanë këto qytete bashkë me kazatë e tyre: Gjakovën, Prizrenin, Kaçanikun, Vranjën (humbur më 1878), Gostivarin, Tetovën, Shkupin, Kumanovën, Preshevën, Dibrën, Kërçovën, Strugën, Ohrin, Krushevën, Prilepin, Resnën, Manastirin, Follorinën, Kosturin, Naseliçen dhe Grebenenë.

Kufiri jug-lindor

Vija e kufirit juglindor nis që prej vendit ku bashkohet lumi i Bistricës me këmbën e vet të Venetiko-s dhe mbaron te goja e lumit të Artës (38o 42’ gjatësi lindore , 39o 1’ gjerësi veriore) me një gjatësi pothuajse 180 km. Kjo vijë e kufirit prej vendit që u përmend shkon me lumin e Venetiko-s deri në majën 549, pastaj duke shkuar drejt jugut sipas rrjedhës së një përroi që është degë e Venetiko-s, kalon kah lindja e Kipurjos e shkon gjithnjë kah jugu sipas atij përroi deri në Foinike (1288), ku pjek me kufirin e vjetër turko-grek para 1912, të cilin e ndjek deri te goja e lumit të Artës.
Kjo vijë përmbledh krahinat shqiptare juglindore të humbura më 1912. Këto krahina kanë për qendra qytetet e Konicës, Janinës e Meçovës.

Kufiri jugor

Kjo pjesë e kufirit të Shqipërisë Etnike përbëhet prej brigjeve detare të Gjiut të Artës. Këto brigje të përthyeme tepër kanë një gjatësi pothuajse 93 km, që nga goja e lumit të Artës e deri te qyteti i Prevezës.
Kjo vijë përfshin krahinën e Pogonit e Voshtinës, si edhe krahinat e Sulit e të Çamërisë me qytetet e Filatit, Ajdonatit, Margëllëçit, Pargës, Lurosit, Filipiadhës dhe Prevezës.

Vendi gjeografik i Shqipërisë Etnike

Brenda kufijve që u përmendën përmblidhen tokat e Shqipërisë Etnike, të cilat shtrihen në anën jugperëndimore të Gadishullit Ballkanik, mbi brigjet lindore të Detit Jon dhe Detit Adriatik, prej jugu në veri, ndërmjet shkallëve të gjerësisë veriore 38o 57’ (Prevezë) dhe 43o 20’ (Maja e jankovit në V.P. të Novipazarit) dhe prej perëndimit në lindje ndërmjet shkallëve të gjatësisë lindore prej Ferro-s 36o 40’ (Sqepi i Luftës së Zezë= Crnirat) mbi Spizzz-n dhe 39o 38’ (Kumarevo në lindje të Vranjës).
Për këte çeshtje flet edhe dijetari Georg von Hahn në veprën e tij “Albanesische Studien” Jena 1854). Në faqen e parë të kësaj vepre ai thotë: “Shqipëria shtrihet ndërmjet shkallëve të gjerësisë veriore 39o 43oqë dmth prej Prevezës deri në Novipazar”.
Në rast se do bëhet rivendikimi i plotë i vendeve të humbura në veri-lindje, më 1878, atëhere shënji verior shënon shkallën e gjerësisë 43o 24’ (në Krivirt 1205 afër Karakoll Turska-s) dhe shënji lindor shënon 39o 52’ në Romanovcin e Sipërm në lindje të Mesuricës. Të gjitha krahinat që përmblidhen me qytetet e Kurshumlisë, Prokupjes dhe Leskovcit, dmth e tërë lagjia e lumit të Toplicës, deri afër mbarimit të shek. XIX, kanë qenë të banuara me popullsi shqiptare. Këte e vërtetojnë të gjithë shkrimtarët e dijetarët e paanshëm që i kanë shetitur këto anë. Vërtetimin më të mirë të kësaj që thamë e bën konsulli i përgjithshëm i ish monarkisë Austro-hungareze, Lipich-i. Shkrimet e tij janë raportuar prej Karl Sox-it në studimin që ky bën në “Erleuterunq zu der ethnographische Karte der Evropaische Turkci” botuar në Mitteilungen der K.U.K.Geogr. Gesellscheft in Wien. Bd.XXI 1878 faqe 177-183.
Këto vende me të vërtetë nuk kanë sot një popullsi shqiptare ( përveç një pakice të vogël), sepse barbarizmi, shovinizmi i qeverive serbe i ka shfarosë sistematikisht dhe metodikisht, sikurse dihet edhe sotai është duke i zbatuar po ato masa për zhdukjen e racës shqiptare në viset e Kosovës e të Shqipërisë Lindore.
Gjënden edhe sot shumë pleq e plaka nga ato vise të humbura më 1878 që rrojnë si refugjatë në vise të ndryshme të Kosovës e që i mbajnë mënd vuajtjet që kanë hequr prej serbëve, vuajtje që ata ua kallëzojnë me mallëngjim nipërve e stërnipërve të vet.

Justifikimi i kufijve të Shqipërisë Etnike

Caqet e shënuara për vendin gjeografik të Shqipërisë Etnike dhe kufijtë e shënuar sipas përshkrimeve të bëra më lart, kallzojnë me përpikmëri fytyrën që ka pasur Shqipëria e vërtetë në periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare, dmth më 1878, kur të parët tanë të lidhur e të besatuar me besë shqiptare përballuan rrezikun që i kërcënohej atdheut arbëror për copëtim duke formuar Lidhjen e Prizrenit.
Veprimtaria e Lidhjes së Prizrenit, ndonse ka qenë e madhe, nuk ka mundur me e shpëtue atdheun nga cungimi i trojeve pjesërisht, sepse ndeshi në kundërshtimin e fqinjëve lakmitarë por edhe të fuqive të mëdha të atëhershme me qytetrime fallso të pluto dhe pseudo-demokracive imperialiste, të cilat i përkrahën e i ndihmuan me të gjitha mënyrat, sikundër dihet tashmë, armiqtë tanë duke u falur atyre tokat thjesht shqiptare.
Vendet shiptare të shkëputura nga Shqipëria e Veriut iu dhuruan në Kongresin e Berlinit të 1878 dy fqinjëve tanë sllavë, Malit të Zi dhe Serbisë, sepse këto u përkrahën me këmbëngulje në atë kongres prej Rusisë së carëve që donte rritjen e fuqisë sllavë në Ballkan. Në këte mënyrë Mali i Zi na pat marrë në atë kohë këto vende: Tivarin, Ulqinin dhe Podgoricën bashkë me katundet e tyre; edhe Serbia na pat marrë gjithashtu kazatë e Nishit e Kurshumlisë, të Prokupjes, Leskovcit e Vranjës, ku ka pasur popullsi thjesht shqiptare. Një pjesë e kësaj popullsie u shfaros barabarisht prej pushtuesve ndërsa një pjesë tjetër e sulmuar dhe e shtypur u shtrëngua të shpërngulet prej atyre viseve duke i lënë atje votrat, trojet dhe vorret e stërgjyshërve. Këta sot ndodhen të shpërndarë në ish vilajetin e Shkodrës dhe në atë të Kosovës, madje edhe në Turqi.
Pas 34 vjetësh Shqipërisë i ra edhe një herë një copëtim i dytë dhe më i rreptë se i pari. Ky copëtim u bë në Luftën e Parë Ballkanike më 1912. Këte herë të tri fqinjët tanë, Mali i Zi, Serbia dhe Greqia, të përkrahur si përherë prej Rusisë Cariste, Anglisë dhe Francës, me vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës më 1913, morën prap sa deshën toka shqiptare.
Mali i Zi këte herë mori tërë prefekturën e Pejës me Gjakovën, Plavën, Gucinë, Rugovën, Rozhajën dhe Beronën. Serbia mori pothuajse të dy ish vilajetet shqiptare të Kosovës dhe Manastirit me këto prefektura: Prizrenin, Prishtinën, Jenipazarin dhe Shkupin (nga ish vilajeti i Kosovës) edhe Dibrën e Manastirin (nga ish vilajeti i Manastirit). Greqia mori edhe ajo një pjesë të prefekturës së Korçës dhe të Serfixhesë (nga ish vilajeti i Manastirit), një pjesë të prefekturës së Gjirokastrës dhe gjithë ish prefekturën e Janinës me Çamërinë. Qytetet e këtyre prefekturave janë përmendur më parë.
Përpjekjet e malazezve, serbëve (më vonë edhe të jugosllavëve), dhe të grekëve për të zhdukur gjurmët shqiptare në këto treva, kanë qenë fort të mëdhaja e të rrepta. Ata duke mos pasur asnjë ndrojë nga bota e atëhershme me qytetërim falls që e bënte veshin të shurdhët ndaj ankimeve dhe rënkimeve të shqiptarëve, janë munduar me çdo mënyrë që t’ia mbërrinin këtij qëllimi, kanë zbatuar çdo masë barbare për shfarosjen e elementit shqiptar në ato vise të pushtuara nga ata. Është e mundëshme dhe e natyrshme që në disa vende, gjithë ato masa të panjerëzishme të kenë bërë mjaft punë në dëm të elementit shqiptar. Elementi shqiptar u shtyp dhe u ndrysh fort në të gjithë Shqipërinë e robëruar, nuk u përfill asnjëherë si një element njerëzor, iu mohua çdo e drejtë gjallërie, duke mos u përfillë jo vetëm si shqiptar por edhe si njeri, u grabit, u gjobit me qëllime armiqësore, u zhvesh dhe u shua. Në shumë vende ai u shtrëngue e u dhunue që ta ndërrojë besimin, të kthehet në ordodoks, që kështu të gjejë rrugën e humbur e të bëhet malazias, serb, bullgar apo grek, sepse sipas mendësisë që krijuan në të mirë të vet, të ashtuquajturit shkrimtarë, politikanë e dijetarë serbë e grekë, elementin shqiptar muhamedan e quajshin “arnaut”, “arvanit” dhe e merrnin për serb ose grek të shqiptarizuar. I këtij mendimi është midis të tjerëve edhe Spiridon Gopçeviçi, i cili në librin e vet “Makedonien und Altserbien” shkruan pa turp gjëra të tilla të padrejta e komike. Shumë pseudo shkrimtarë të tjerë serbë e grekë, të shtyrë prej poltikanëve të Beogradit e të Athinës, shkruan artikuj e botuan libra gjithfarësh, në të cilat bënë gjykime me një mendësi të errët të fanatizmës fetare të Mesjetës, për elementin shqiptar. Një pjesë të këtij elementi ata e morën për serb, për bullgar ose grek sipas vendit. Kjo mendësi ndër ta ishte krijuar qysh afër mbarimit të shekullit XVIII e fillimit të XIX, të nxitur nga Rusia Cariste, që i kishte ndihmuar të fitonin disa të drejta në perandorinë otomane, si kishat e shkollat serbe, bullgare e greke, liri kjo që nuk u gëzua asnjëherë nga shqiptarët. Qysh atëhere, ata me ndihmën e popëve dhe priftërinjve që predikonin nëpër kisha , si dhe të uçiteljeve dhe dhaskalëve që jepnin mësim në shkolla, patën mundur ta vinin në zbatim këte mendësi në sheshet e trojet shqiptare që i patën gjetë të lira. Mjerë ai ortodoks shqiptar që guxonte ta quante veten shqiptar! Mjerë ai që kundërshtonte propagandat që bëheshin rreth e qark për ta ndërruar kombësinë, mjerë ai që i lente fëmijët e vet të flisnin shqip, jo vetëm në shkollë e në rrugë por edhe në gjirin e familjes, sepse dënohesh fetarisht duke u shkishëruar ose dënohej me vrasje nga fuqia ekzekutuese (komitaxhinjtë), ose dënohesh prej qeverisë turke. Priftërinjtë e mësuesit bashkë me konsujt serbë, bullgarë, zakbe, grekë e rusë caristë ishin në bashkëpunim më të fortë me autoritetet e Turqisë për t’i përndjekur, për t’i spiunuar atdhetarët shqiptarë. Kush e din se sa mijëra e miëra shqiptarë atdhetarë u morën në qafë, u masakruan, u internuan e u kalbën në burgjet e largëta të Fezanit, Jemenit, Mosulit etj për të vetmin faj se duke qenë shqiptarë ata nuk bindeshin me e mohuar kombësinë e të bëheshin serbë, bullgarë apo grekë. Me këto plane djallëzore e të poshtra, fqinjët tanë shovinistë kanë shkelur dhe kanë verbuar ndërgjegjën kombëtare të ortodoksëve shqiptarë në të tri skajet e Shqipërisë etnike. Vetëm kështu shpjegohet puna pse të mos gjënden sot shqiptarë ortodoksë në skajet veriore ( në Kosovë e në Malin e Zi), në skajet lindore ( në Maqedoninë Perëndimore) dhe në skajet jugore (në pjesët e robëruara prej grekëve). Sikur të mos ndodhte Rilindja Shqiptare më 1878 dhe sikur të mos kryqëzoheshin interesat e fuqive të mëdha në Shqipërinë politike të sotme, padyshim edhe ortodoksët e Shqipërisë së sotme do të ishin shkombëtarizuar krejt në sajë të kishave e të shkollave serbe e greke, përpara se të shpallej pavarësia më 1912.
Përse ortodoksët shqiptarë të Kosovës e të Malit të Zi duke qenë me fizionomi të tipit shqiptar, duke ditur shqip, duke veshur deri më 1912 kostumin shqiptar, duke i pasur të gjitha zakonet shqiptare, duke ditur secili fisin shqiptar që i përket, duke folur një serbishte ëalamane me të folme të shqipes (gjë kjo që na ka qëlluar shpesh ta vërtetojmë edhe vetë), e quajshin veten serb?! Sepse kujtimi i emrit të fesë ortodokse ndër ta ishte rrënjosur sikur ata synonin kombësinë serbe e jo tjetër.
Përse në shumë katunde të Shqipërisë etnike lindore ( Maqedoni Perëndimore) sikundër kam mundur ta vërtetoj edhe vetë, vetëm pleqtë e plakat e flasin pa ndrojë shqipen me një të folme të kulluar e të kthjellët, kur merrnin vesh që bashkëbiseduesi nuk është serb, bullgar apo tjetër por shqiptar, kurse djemtë e vajzat, nipat e mbesat e tyre, duke mos ditur veçse pak fjalë shqip flisnin vetëm bullgarisht? Përgjigjen e kësaj pyetje e gjen gjithkush duke bërë krahasimin me shpjegimet e para. Vetëm puna, pse ata pleq e plaka e flisnin pa ndrojë, me dëshirë dhe të përlotur shqipen, gjen shpjegimin se këta ndruheshin nga spiunët e komitaxhinjtë bullgarë, të cilët si fuqi ekzekutuese të propagandës së shkombëtarizimit të shqiptarëve, sapo merrnin vesh këte punë i gjobisnin rëndë shqiptarët dhe i masakronin pa mëshirë ata në shtëpi natën. Sot bullgarët e tillë në Maqedoninë Perëndimore, me shtypjen jugosllave kanë filluar të serbizohen.
Po kjo gjendje e vajtueshme e shkombëtarizimit të elementit shqiptar ortodoks ka marrë hov e ka vazhduar me të madhe edhe në krahinat tona të skajeve jugore të Shqipërisë Etnike. Në shumë katunde të jugut me fizionomi thjesht shqiptare të greqizuar që në shekullin XIX, sot flitet një greqishte e shkatërruar si përkthim i shqipes e me të folmen e saj. Në disa anë, ende në dasma këngët e vjetra të katragjyshërve këndohen shqip, po ashtu në rast vdekjesh, vajtimi bëhet shqip. Në katundet e greqizuar tash vonë, pas 1912, vetëm pleqtë e plakat e flasin shqipen, kurse të rinjtë e të rejat, bijtë e bijat e tyre flasin greqisht.
Me këto baza të shtrembëra e me këto përgatitje propagandistike të tmerrshme u mbështetën fqinjët tanë shovinistë të pangopur për t’i grabitur e përvetësuar trojet tona arbërore. Qeveritarët serbë, për t’i shërbyer qëllimeve të veta politike për kohët e mëvonëshme shpikën e trilluan emërin e paqenë “Stara Serbia” dmth “Serbia e Vjetër:”. Ky trillim i emrit “Stara Serbia” për herë të parë është parë më 1846 në “Carte de la principaute de Serbie” prej Jean Bugarsky-t, e përpara asaj kohe as nuk është dëgjuar as është parë kurkund. Në të gjitha gjeografitë e shtypura në gjuhën serbe para atij viti nuk haset aspak ky emër i çuditshëm.
Qeveritarët bullgarë të atëhershëm, duke shkuar sipas shembullit të serbëve, që më 1876, menjëherë pas lidhjes së Traktatait të Shën Stefanit ndërmjet Rusisë e Turqisë, ringjallën termin gjeografik të vjetër të “Maqedonisë”, që u bë më vonë një term tërheqës e magjik për bullgarët që lakmonin edhe tokat e huaja përjashta Bullgarisë.
Këto dy sheshe të trilluar e të krijuar prej qeverive shoviniste serbe e bullgare, dmth “Stara Serbia” dhe “Maqedonia”shumë kohë nuk kanë pasur ndonjë vijë kufiri të shquar ndërmjet tyre, sepse të dy lakmuesit i zgjëronin kufijtë e shesheve të propagandës së tyre sipas dëshirës duke i kapërcyer caqet e njërës mbi tjetrën.
Po kështu, edhe qeveritarët shovinistë grekë, për të ngjallur një shpirt lakmie në popullin e tyre, Shqipërinë e Jugut nisën ta quajnë “Epir”. Me këte emër historik ata kanë dashur dhe duan gjithnjë të mbulojnë fytyrën e tashme të vërtetë të kësaj ane të Shqipërisë e me këto dokrra janë përpjekur t’i hedhin hi syve të botës, që ajo të mos mundë të shohë e të gjykojë për të vërtetën gjeografike të Shqipërisë Jugore.
Përsa i përket elementit shqiptar muhamedan, që përbën shumicën kudo në tokat shqiptare të pushtuara e të robëruara, në krahasim me lementët e tjerë, fqinjët tanë, përveç mendësisë së treguar më lart, kishin edhe këte mendësi të çuditshme: shqiptarët muhamedanë i merrnin për turq, sepse feja e re e importuar prej Turqisë gjatë shekujve XIII, XIV, XV në Gadishullin Ballkanik, u quajt atëhere , madje quhet ende sot, feja e turqve, dhe të kthyerit në këte fe, përgjithësisht thirreshin dhe thirren turq, megjithëse gjuhën dhe fizionominë nuk e kishin aspak si të turqeve. Në të gjitha anët e Ballkanit kjo mendësi mesjetare, që përzien emrin e fesë me atë të racës, që i gjykon njerëzit vetëm sipas fesë duke mos përfilluar aspak racën, së cilës i përkasin ata, ka sjellë shumë pengesa e ngatërresa në çeshtjen e zhvillimit të grumbujve të popujve (kombeve) sepse shumë antarë të një populli janë thithur në këte mënyrë prej një populli tjetër.
Armiqtë e shqiptarisë e dinin këte mendësi ballkanike e që herët nisën të veprojnë në të mirë të politikës së vet djallëzore. Shqiptarët muhamedanë i quajtën turq nergut dhe duke i përfillur si të tillë, i shtrënguan me çfarëëdo mënyre e masë barbare të shpërngulen prej votrave të veta e të shkojnë në Azinë e Vogël në Turqi.
Shumë të vetëquajtur shkrimtarë serbë e grekë botuan broshura e libra, shkruan artikuj nëpër fletoret e tyre e të huaja për këto qëllime shoviniste. Qeveritë e Beogradit e të Athinës shpenzuan miliona e miliona për hir të kësaj propagande të tmerrshme si brenda ashtu edhe jashtë shteteve të tyre duke blerë ndërgjegjen e shumë gazetarëve e publicistëve e mendjen e pseudoautorëve të shteteve plutokratike të imperialistëve.
Shovinistët serbë për realizimin e kësaj mendësie të shtrëmbët kanë qenë ndihmuar me kohë prej pseudodijetarëve rusë si Majoushef, Florianski, Hilferding etj, të cilët si shërbëtorë të politikës cariste imperialiste që kishte për qëllim zgjërimin e sllavëve në Ballkan, botuan artikuj e libra gjithfarësh kundër shqiptarëve muhamedanë, të cilët i quajtën të huaj, turq të ardhur në vendet e Malit të Zi, në Kosovë, në Maqedoninë Perëndimore e gjetiu. Dhe i treguan mbarë botës nevojën që herët apo vonë këta të përzihen prej këtyre viseve e të çohen në Anadoll!

Aq shumë u rrënjos kjo mendësi tek serbët sa që, sikurse kujtojmë, në Skupshtinën (Parlamentin) e Beogradit, shpesh herë, ndodhte kur një deputet shqiptar guxonte të kërkonte ndonjë të drejtë për banorët shqiptarë të Jugosllavisë ose ankohej për shtypjet e mizoritë e zakonshme që bëheshin ndaj shqiptarëve nga autoritetet jugosllave, përgjigjeshin me gojë të shkumbëzuar duke gërthitë sa mundeshin e duke thënë: “Vendi juaj dhe i popullit që përfaqësoni nuk është këtu, ju dhe populli juaj jeni turq, shporruni në Anadoll, në Turqi!”
Qeveritë e ndryshme jugosllave kanë zbatuar gjithnjë mësimin e mjeshtrit të tyre të vjetër, Pashiçit, i cili si armiku më i madh i shqiptarëve ka shkruajtur, ka vepruar dhe ka këshilluar pasardhësit e tij se si të veprojnë në bazë të parimit: për t’i zhdukur shqiptarët me çdo mënyrë, ose duke i masakruar, ose duke i fikur ekonomikisht , ose duke i shtyrë e shtrënguar që të ikin në Turqi! Ai gjithmonë thosh se shqiptarët janë të rrezikshëm për racën sllave, duhet të pakësohet medoemos numri i tyre në viset jugosllave që kështu elementi serb të zërë vendin e tyre.
Në të vërtetë, ky mësim u zbatua gjithnjë prej çdo qeverie jugosllave në dëm të elementit shqiptar muhamedan, në viset arbërore të robëruara. Ikja e qindra mijëra shqiptarëve në Turqi gjatë 28 vjetëve të sundimit serb në Kosovë e në Maqedoni, janë frutet e këtyre përpjekjeve armiqësore. Për shumë vjet me radhë qeveria serbe ka bërë gjueti me shqiptarët duke i quajtur ata egërsira, duke i masakruar për t’i shfarosur , djegur e pjekur, torturuar me miëra metoda barbare. Më në fund, si u ngopën dhe shfrynë dufin e tyre barbar duke derdhur gjak shqiptari, ata u bindën se s’është e mundur të shfaroset një popull i tërë me këto metoda barbare në shekullin XX. E lanë këte veprimtari të poshtër për gjuajtjen e atdhetarëve nacionalistë shqiptarë dhe nisën t’i shtyjnë shqiptarët që të emigrojnë në Turqi. Për këte qëllim sunduesit jugosllavë bënë çmos për të grabitur tokat më pjellore të shqiptarëve dhe ia dhanë këto kolonëve sllavë të sjellë prej Banatit, Likës e Malit të Zi, duke i vendosur këta në katundet shqiptare. U shumëfishuan taksat shqiptarëve, deri në atë shkallë që ata të mos munden kurrësesi të paguajnë, por të detyrohen t’i shesin tokat e të përzhiten me ç’kanë e ku kanë e të mbeten në varfëri të skajshme bashkë me fëmijët e vet.
Atyre që bindeshin të emigronin në Turqi u bënin lehtësira. Brenda 24 orëve ua kryenin të gjitha formalitetet e emigrimit (si pasaporta etj), ua lironin djemtë nga burgjet ose nga shërbimi ushtarak që ishin duke kryer eventualisht, u falnin taksat e u bënin lehtësira të tjera, vetëm e vetëm që këta stërnipër të ilirëve, banorë autoktonë të këtyre vendeve, duke shkuar në Turqi, t’i lenin të lira sheshet për zgjërimin e sllavëve e sllavizmit dhe kështu të zbatohesh pika kryesore e programit të qeveritarëve jugosllavë.
Ata atdhetarë shqiptarë që guxonin t’ua mbushnin mendjen familjebe shqiptare që të mos shpërnguleshin nga votrat arbërore, ata përnjëherë i humbnin ose i zhduknin duke i masakruar me anë të njerëzve “të panjohur” ose i kalbnin nëpër burgje. Sot me miëra atdhëtarë, intelektualë shqiptarë, dergjen nëpër burgjet jugosllave vetëm për këto faje e vetëm sepse janë shqiptarë e kanë guxuar të mbrojnë shqiptarin.
Qeveritë e ndryshme jugosllave, në lëmin e kësaj veprimtarie, patën ndihmën edhe të qeveritarëve të Republikës së Turqisë. Këta të fundit, duke dashur ta dëndësojnë popullsisnë e rrallë të vendit të tyre me një element punëtor e dinamik si shqiptarët, favorizuan politikën jugosllave. Gjithnjë janë dukur agjentë të Turqisë duke u endur ndër katundet shqiptare të Shqipërisë së robëruar. Këta agjentë të përbërë prej civilash e hoxhallarësh të paguar edhe prej qeverisë jugosllave, merreshin me shpërnguljen e familjeve shqiptare prej trojeve arbërore dhe dërgimin e tyre në Turqi.
Kohët e fundit kjo puna e shpërnguljes së shqiptarëve të Jugosllavisë për në Turqi ka marrë një hov më të madh. Të dy qeveritë e interesuara, Jugosllavia dhe Turqia kanë bërë një marrëveshje për të shpërngulur rreth 250 000 vetë shqiptarë nga Jugosllavia në Turqi, por ky plan i tmerrshëm i tyre ka ndeshur në vështirësi financiare, prandaj lumturisht ende s’është zbatuar.
Edhe në tokën e Shqipërisë së Lirë ndodhen rreth 25 000 emigrantë shqiptarë të ardhur nga pjesë të ndryshme të Shqipërisë së robëruar ndën Jugosllavinë. Një pjesë e këtyre, duke mos e duruar dot zgjedhën e rëndë të serbëve, kanë kaluar kufirin fshehurazi, me shpirt ndër dhëmbë, për ta shpëtuar jetën e tyre. Një pjesë kanë ardhë me pasaportë, por veç ata e dinë se sa kanë hequr për ta siguruar atë pasaportë. Kur e kanë kërkuar atë nga autoritetet jugosllave, kanë thënë se duan të dalin në “Albani”, autoritetet me një shikim të rëndë e të vranët, u janë përgjigjur se do të kishte qenë më mirë për ta që të shkonin në Turqi e jo në Albani. Por shqiptarët ngulnin këmbë se donin të shkonin në Albani, në Shqipërinë e Lirë, atëhere autoritetet u kërkonin atyre të paguanin të gjitha taksat ndaj shtetit e pastaj do t’ua jepnin lejen. Shqiptari i shkretë, të cilit i kishte ardhë shpirti në majë të hundës nga ajo robëri e zezë, detyrohej me shitë e me përzhitë gjithçka që të paguante taksat e rënda që i ngarkoheshin atij nergut me trillime. Po kështu, për të paguar avokatin serb që kinse do t’i dilte atij zot për nxjerrjen e pasaportës, ata endeshin me vite, shkundnin xhepat e fikeshin kryekëput, e kur u mbushej mëndja autoriteteve se me të vërtetë shqiptari i ka derdhur të gjitha paratë në Jugosllavi, ia jepnin lejen e kërkuar. Me këte gjendje të mjerueshme na kanë ardhë këta emigrantë këtu. Sa kontrast me punën e atyre që donin të shkonin në Turqi! Shkakun e kërkon kushdo qoftë që i njeh dashakeqësitë e smirën që ka pasë Jugosllavia shoviniste për këte çikë Shqipëri të cunguar, që na pat mbetë pa u marrë e pa u shkelë prej saj!
Një pjesë tjetër e emigrantëve shqiptarë të Jugosllavisë kanë ardhë në Shqipërinë e Lirë edhe nga Turqia. Këta të emigruar në fillim nga Jugosllavia në Turqi me mënyrat që u përmendën, sapo kanë shkuar në Turqi, menjëherë e kanë parë veten të humbur në dhera të largët, të përbuzur atje prej njerëzve të huaj me fjalët më cënuese e fyese për kombësinë shqiptare dhe të shpërndarë nëpër vende gjithfarësh sipas planit të autoriteteve turke që synonin dobinë e vendit të vet me anë të turqizimit të shqiptarëve të emigruar. E kanë parë pra veten pa asnjë shpresë që të qendrojnë edhe më si shqiptarë prandaj janë shtrënguar, siç na kanë thanë vetë, të bëhen emigrantë në katror e të vinë këtu, për të marrë frymë lirisht. Më ka rënë të shoh midis tyre disa pleq e plaka, që mbanin mbi kurriz emigrimin në fuqi të tretë, pasi këta të mjerë vendin e lindjes e kanë pasur dikur në fushat e luginës së Toplicës.
Në këte gjendje shpirtërore të mjeruar ndodhen me qindra e mijëra shqiptarë të emigruar në Turqi. Këta gjithnjë janë në pritje të agimit të ditës fatlume të drejtësisë, që do t’ua lirojë votrat e tyre nga robëria e rëndë, janë duke pritur që t’u zgjatet një dorë shpëtimtare, që do të mundë t’i sjellë ata përsëri në pragjet e shtëpive të tyre në Kosovë, ku edhe kanë lindur! Ky element i fortë, i pajisur me gjakun, doket, besën e virtutet e ilirëve, din të punojë më së miri sa të jetë jeta, është besnik dhe e bindur ndaj ligjeve të shtetit për të mirën e Nënës Shqipëri.
Gjendja e elementit shqiptar muhamedan në Greqi është njësoj si ajo e elementit muhamedan në Jugosllavi.
Qeveritë e Greqisë në lëmin e veprimtarisë barbare për shfarosjen e këtij elementi, kanë konkuruar me qeverinë e fqinjës së tyre veriore, Jugosllavisë. Taktika e tyre ka qenë gjithnjë njësoj, sikurse ajo e qeverive të Jugosllavisë. Në barbarizmat e të dy palëve nuk mund të gjëndet asnjë ndryshim, sepse të dy palët synojnë të njejtin qëllim: shfarosjen e elementit shqiptar muhamedan në trevat arbërore të pushtuara prej atyre si dhe shkombëtarizimin e elementit të krishterë shqiptar.
Për këte qëllim, qeveritarët grekë, me kohë, kanë hartuar plane të tmerrshme. Për zbatimin pikë për pikë të këtyre planeve ata kanë zgjedhë administratorët më të zottë dhe më të përshtatshëm të cilët i kanë emëruar në vendet shqiptare të pushtuara. Këta qeveritarë, në çdo anë të këtyre vendeve, me një zell fanatik fetar e politik e me një program të caktuar filluan t’i zbatojnë planet qeveritare. Ky program kishte për qëllim greqizimin e Shqipërisë jugore e të Epirit, siç e quanin ata vetë këte anë të Shqipërisë.Greqizimi i Epirit ishte siguruar deri diku duke i greqizuar shqiptarët ortodoksë gjatë shekullit XIX, sikundër e kemi thënë më parë, por duhej zhdukur edhe elementi shqiptar muhamedan. Zhdukja e këtij elementi nisi të kryhet që pas mbarimit të Luftës Ballkanike të 1912, kur grekët pushtuan Shqipërinë e Jugut. Ata nuk lanë gjë pa bërë për ta zhdukë elementin shqiptar muhamdean në këto anë; dogjën katunde të tëra, i zhbinë ato më 1914, sipas shembullit të vandalëve, vranë , prenë e dogjën sa mundën. Ata që arritën të shpëtojnë morën malet me fëmijë e katandi dhe u shpërndanë sa andej-këtej të ndjekur prej komitaxhinjëve të Gjiritit (Kretës) , nga andartët e Zografit e të Verdhës që ishin fuqia ekzekutuese e planeve të tmerrshme të shfarosjes së këtij elementi. Ata që i shpëtuan zjarrit, plumbit dhe shpatës mizore të këtyre, mezi mundën të marrin frymë lirisht në ullishtat e Vlorës, ku u dergjën e u firosën nga sëmundja e malarjes.
Vetëm në rrethet e prefekturave të Gjirokastrës, Korçës e Beratit u zhmbinë 400 katunde shqiptarësh muhamedanë. Po kjo vepër barbare u zbatua edhe më shumë në rrethinat e Janinës e të Çamërisë.
Sot pamja e shkretë, në trajtë gërmadhash e shumicës së katundeve të elementit shqiptar muhamedan, si këtej kufirit të Shqipërisë së 1913-s, ashtu edhe matanë atij kufiri, është dëshmia më e madhe e këtyre barbarive greke. Qindra mijëra shqiptarë të mbetur pa strehë e pa banesë u ligështuan nga të ftohtit, nga uria, nga mizoritë e emigrimit, humbën fëmijtë e njomë dhe pleqtë e plakat e tyre që nuk mund t’u bënin ballë këtyre vuajtjeve të tmerrshme. Aq shumë u firosën si numër shqiptarët e atyre anëve, sa kur u kthyen në gërmadhat e shtëpive të veta, ishin përgjysmuar; me miëra e miëra individë shqiptarë vdiqën të masakruar, të djegur e të rraskapitur prej këtyre barbarëve të shekullit XX.
Plani i qeveritarëve grekë zbatohej më së miri prej autoriteteve në dëm të elementit shqiptar. Ankimet dhe rënkimet e shqiptarëve për këto të zeza nuk gjenin askund një shesh të mbarë dëgjimi, pse demokracitë e Perëndimit në shtypin e tyre judo-framasonik dhe tregtar u dilnin zot gjithnjë propagandave dhe përgënjeshtrimeve të fqinjëve tanë imperialistë, të cilët e ushqenin atë shtyp me buxhetin e vet të ndarë posaçërisht për këte qëllim.