Dom NIKË UKGJINI

SHKODËR/

Nga fundi i shekullit të XIX, Rusia dhe Austro – Hungaria, ishin bërë arkitektet e Ballkanit politik, duke i shkëputur një e nga një popujt e kësaj hapësire nga kthetrat e Perandorisë Osmane. Austro – Hungaria, përmes traktateve të shumta të nënshkruara me Perandorinë Osmane, kishte arritur që ajo të pranonte nënshkrimin e një protekorati fetar dhe etnik për shqiptarë. Qendra më e fuqishme Perandorake e katoliçizmit së bashku me Romën, kishte marrë në dorë fatet tona, si fillim përmes hapjes së shkollave shqipe, ndërtimit të objekteve katolike të kultit, dhe në vijim Perandoria dualiste kishte meritën e arritjes, harmonizimit dhe balancimit nga ana fetare e krahinore të shqiptarëve në të gjitha trevat tona shekullore.

Pjekja e kushteve politike e arritja e unitetit ndërmjet shqiptarëve, ndezi zjarrin e revoltës dhe nxiti organizimin e kryengritjeve të njëpasnjëshme kundër pushtuesve osmanë, që u zhvilluan në krahinat: Malësi e Madhe dhe e Vogël, Dukagjin, Shkodër, Pukë, Lezhë, Mirditë, Kurbin, dhe në Jug të Shqipërisë.

Klerikët vizionarë të kohës, ishin të bindur se liria dhe qytetërimi tek shqiptarët, arrihet jo vetwm pwrmes shkrim-leximit, botimit të librave në gjuhën shqipe, por edhe përkrahjes dhe nxitjes sw kryengritjet të shumta kundër pushtuesit barbar turk, në mbrojtje të jetës dhe dinjitetit kombëtar. Ata në këto raste udhëhiqeshin edhe nga ideja filozofike e kohës moderne, të artikuluar më vonë dhe nga filozofi francez, Joan Paul Sartre se: “Nuk mund të jesh intelektual po qe se nuk zotëron, përveç dijes, edhe guximin”.

Në vorbullën e kryengritjeve të popullit, për të arritur pavarësinë e shumë pritur të atdheut, u angazhuan, krahas Kryeipeshkvit Pashk Guerrini, nga viti 1910, Imzot Jak Sarreqit dhe klerikët e shquar të letrave shqipe, si: liriku e diplomati, Abati i Mirditës Preng Doçi, romancieri i parë shqiptar, Dom Ndoc Nikaj, poeti më i shquar i Rilindjes, Dom Ndre Mjeda, folkloristi dhe diplomati, Dom Nikollë Kaçorri, dramaturgu, satiriku, liriku më i madh i kombit tonë, Atë Gjergj Fishta etj..

Lëvizjet dhe kryengritjet e armatosura çlirimtare në gjysmën e dytë të shek. XIX në veri të vendit në të cilat mori pjesë gjallërisht edhe kleri së bashku me kryebarijtë e tyre, (ipeshkvijtë), përmbanin karakteristika të mirëfillta me orientim mbarëkombëtar, duke e ngritur çështjen fetare dhe nacionale shqiptare në tryezat e diplomacisë evropiane.

Bartësi fillestar i këtyre aksioneve qe Kryeipeshkvi Pashk Guerrini me prejardhje shqiptare nga Kotorri. Sipas arkivit të Kryedioqezës së Shkodrës krahas, kërkesave për ndihma materiale dhe bisedimeve diplomatike, u përpoq t’a zgjonte popullin në kryengritje për çlirimin e vendit.

Lëvizjet e para të Malësorëve, për mbrojtjen e tërësisë territoriale, dalin në pah, në korespodencën e Kryeipeshkvit të Shkodrës, Guerrit, me Patriarkun Armen, Stefan Azarjan dhe Propaganda Fide në Romë, që në vitin 1883, si dhe në vitin 1886, ku nga Patriarkut Armen, i kërkohej që zyrtarisht, të ndërhynte tek Porta e Lartë, për ndalimin e dhunës që ushtrohej ndaj shqiptarëve katolikë nga Perandoria Osmane.

Në dos. 55, të vitit 1888, në arkivin e kryedioqezës se Shkodrës, gjejmë dhe Promemorien e Guerrinit, drejtuar, Konsullatës austriake në Shkodër, për gjendjen e vështire të popullatës në Shqipëri, si dhe për mundësitë për zbutjes së kësaj situate. Guerrini, çështjen nuk e lë me kaq. Në vitin 1892, personalisht merr rrugën për në Vjenë, duke u takuar me autoritet e larta perandorake, për t’i informuar për gjendjen në terren si dhe për rrugëdaljen nga kjo situatë. shpërthyese në popull.

Se lëvizjet e para shpërthyese kryengritëse të mirë organizuara ishin në dukje, dëshmohet dhe në dos. 12, dt. 29, 8. 1903, ku Guerrini, i përgjigjet Guvernatorit të Shkodrës, mbi ankesën e tij për organizimin e lëvizjeve kryengritëse të disave atdhetarëve malësorë në Malësinë e Madhe. Atdhetarizmi i klerikëve nuk kishte të sosur, kjo dhe nga fakti së në vitin 1904, ata morën guximin që Valiut të Shkodrës, Bedri Pasha, t’i kishin propozonin, kremtimin zyrtar të 500-vjetorit të lindjes së Gjergj Kastriotit, 1404, dhe realizimin e një medaljeje përkujtimore me këtë rast. Kjo ide, vinte si rrjedhojë e faktit se, për çdo vit, në Shkodër kremtoheshin solemnisht datëlindjet e mbretit Franc Jozefit dhe të sulltanit të Stambollit.

Përfshirja i klerikëve të letrave shqipe

në arritjen e Pavarësisë të vendit 1912

Në këto momente jetike për popullin tonë, në mesin e atyre të cilët, krahas veprimtarive të tyre shkruese e botuese, jepnin përkrahje popullit për një qëndresë të mëtejshme, si edhe qëndronin pranë tyre, ishin figurat e spikatura klerikale, letrare dhe kombëtare, të lart përmendura: Doçi, Nikaj, Kaçorri, Mjeda, Fishta e shumë të tjerë. Sipas kujtimeve të Dom Ndoc Nikajt, mbledhja e vitit 1893, organizuar në famullinë e Shkrelit (Malësia e Madhe), me emrin “Bashkimi Shqyptar”, gjykuar nga pjesëmarrës, si: Abat Preng Doçi, Dom Jak Sarreqi, Dom Dod Koleci, Dom Mark Shllaku, etj., hartimi i platformës dhe gjallërimi i saj, ishte momenti kyç, që nxiti organizimin e kryengritjeve popullore në veri të vendit, botimin e librave në gjuhën shqipe dhe një nxitje për ngjarjet e viteve 1911-1912.

Në vazhdim Nikaj shprehet se: “Nuk bame shkresa qe mos të ndodhte rrezik zbulimi nga ana e qeverisë turke edhe të n`anxente me prova në dorë”(…) “U lidhme më shkrue ne giuhe shqype seicili mbas andjes së vet dhe mbas prirjet përkatse“.

Në mbledhjen e Shkrelit, Dom Ndoc Nikaj dhe Abat Preng Doçi ishin zotuar se do të merreshin me afrimin e shqiptarëve të dy besimeve: katolikë dhe myslimanë. “Në qytetin e Shkodrës, përçarja e shkaktuar nga turqit, ishte evidente”, – thekson Nikaj. Sipas këtij konstatimi, rezulton se afrimi i shqiptarëve të dy besimeve do të ishte puna bazë për përgatitjen e lëvizjeve dhe kryengritjeve, të cilat do të zhvilloheshin kundër Perandorisë Osmane, deri në shpalljen e plotë të pavarësisë së Shqipërisë.

Në janar të vitit 1910, Nikaj filloi të botonte së bashku më Abat Preng Doçin, gazetën “Koha”, e cila, nga numri i dytë doli me emrin “Bashkimi”. Gazeta kishte si motiv të vetin “kujdesin për punët kombëtare dhe të diturisë”.

Nga ana tjetër Abati Preng Doçi, shkrimtar, hulumtues dhe diplomat, në vitin 1897, kishte paraqitur para krerëve të Mirditës në Orosh programin me të cilin parashikonte organizimin e lëvizjeve dhe kryengritjeve nga 1897-1912, të tri krahinave: Malësisë së Madhe, Dukagjinit dhe Mirditës. Gjithashtu, Abati përkrahu dhe nxiti mbajtjen e kuvendit të Rubikut, në vitin 1911, në të cilën u hartua projekt-kushtetuta për Shqipërinë autonome, e cila në raportet e konsujve quhej “Memorandumi i mirditasve”. Kjo projekt-kushtetutë qe prezantuar përmes delegacionit mirditor dhe në Besëlidhjen e Shkupit, më 10 gusht 1912.

Dom Ndoc Nikaj dhe Abat Preng Doçi, gjatë muajt mars-gusht vitit 1911, kanë qenë pjesëmarrës në kryengritjet e malësorëve në Malësinë e Mbishkodrës. Aq më tepër si klerik i lartë kishtar nga viti 1903 në 1912 dhe në vazhdim, Preng Doçi pati letërkëmbim të vazhdueshëm me Ismail Qemalin, kur ky ishte deputet i Perandorisë Osmane, e më vonë, Kryetari i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë.

Ëndrra e popullit liridashës për t’u liruar nga zgjedha e vuajtjeve shekullore, nuk kishte si të mos shqetësonte dhe të mos e nxiste për t’iu bashkëngjitur popullit, edhe poeti dhe gjuhëtarin i spikatur i kombit tonë, Dom Ndre Mjedën. Më 26 shkurt 1902 Mjeda hartoi në të gjitha gjuhët e diplomateve në Shkodër, një memorandum, në emër të krerëve mirditorë të Oroshi, Spaçit, Kushnenit, Fandit, Dibrrit dhe bajraqeve të Pukës së sipërme të cilin e dërgoi vetë, në dyert e të gjithave konsullatave të akredituara në Shkodër. Në vitet 1910- 1912, ai kërkonte që të tria besimet e një kombi të bashkoheshin në një lëvizje të vetme kombëtare, me qëllim që të fitohej autonomia për shqiptarët me mënyrë paqësore dhe, më vonë të bëhej shkëputja e plotë nga Perandoria Osmane.

Por, natën e 1-2 nëntorit 1912, duke iu bastisur shtëpia, Mjeda arrestohet nga turqit për herë të dytë. Me këtë rast i digjen dorëshkrimet e vyera në qelën e kishës se Kuklit, ku kryente shërbesat fetare. As ky gjest i shëmtuar i pushtuesit turk, nuk e ndaloi poetin që në nëntorin e vitit 1912, të merrte pjesë aktive tashmë në mbrojtjen e qytetit të Shkodrës, nga sulmet pushtuese malazeze e serbe, të cilëve u ishte rritur oreksi ndaj tokave shqiptare.

Nënkryetari i Qeverisë së Vlorës, Dom Nikollë Kaçorri

Në vazhdën e lëvizjeve dhe kryengritjeve në veri të Shqipërisë, bëjnë pjesë dhe ato të Kurbinit të viteve 1903-1912. Kjo krahinë, si të gjitha viset e tjera, kërkonte të drejtën e vetëqeverisjes. Me këtë rast, në skenën politike doli, Dom Nikollë Kaçorri, për të cilin Dom Markë Dushi, famullitari i Tiranës, në dorëshkrimin e tij, me rastin e 50-vjetorit të vdekjes së Kaçorrit, ndër të tjera shkruante: “Shkëndijën e parë në zemrat e malësorëve trima të Kurbinit për një kryengritje të përgjithshme kundër turkut, që e ndezi Dom Nikollë Kaçorri”. Dushi, duke komentuar cilësitë e Kaçorrit, do të nënvizonte: “I lindur në vend burrash, i mprehtë për nga mendja, orator për nga goja dhe vullkan për nga zemra, për dashuni ndaj atdheut, të gjitha këto e bajn Kaçorrin një personalitet të dalluem në Shqipërinë e skllavërueme, por jo të mposhtun, një shërbëtor të denjë të atdheut”.

Dom Kaçorri, në vazhdën e punës së tij atdhetare, qe zgjedhur anëtar i Kongresit të Manastirit në vitin 1908 si dhe të Kongresit të Elbasanit. Po atë vit qe zgjedhur si delegat i Durrësit edhe në Kongresin e Dibrës, në vitin 1909. Pasi u zunë disa delbenishtas duke sjellë armë për kryengritësit në Kurbin, Dom Nikollë Kaçorri u arrestua, si nxitës i kryengritësve. Gjyqi i Durrësit më 25 qershor 1910 e burgosi dhe e dënoi Kaçorrin me 4 vjet burg. Por, kjo ngjarje e shëmtuar nuk e shoi dashurinë e Kaçorrit ndaj atdheut, edhe më tepër e ndezi zjarrin e pa fikur në shpirtin e tij për çlirimin e vendit.

Kaçorri njoftonte dhe njoftohej me letra për kryengritje, nga Ismail Qemali, Sali Nivica, Imzot Preng Bardhi, Imzot Jak Sarreqi e tjerë. Në njoftimet që dërgonte ai përdorte pseudonimin “Kunora . Në momentet më kulmore për popullin tonë, Nikollë Kaçorri, si Nën/kryetar i Qeverisë së Përkohshme, qëndroi krah për krah me Ismail Qemalin, duke e ngritur Flamurin kombëtar më 28 Nëntor 1912, në Vlorë. Kryeipeshkvi i Durrësit, Imzot Preng Bardhi (Bianchi), meqenëse nëpërmjet Kaçorrit ishte bërë pjesë e jetës së kryengritësve, e përhapi me gëzim të madh lajmin nga në katër anët e Kurbinit për ngritjen e Flamuri kombëtar edhe në Milot, po më 28 Nëntor 1912, nga dora e Gjin Pjetrit.

Kryengritjet e Malësisë së Mbishkodrës dhe Pavarësia

Pakënaqësia e popullit shqiptar ishte shtuar dhe më tepër pas aprovimit të kushtetutës xhonturke të Perandorisë Osmane më 1908, e sidomos pas një operacioni tejet ndëshkimor të udhëhequr nga Shefqet Turgut Pasha, ndaj Malësisë së Mbishkodrës në vitin 1911, ku qindra familje ishin detyruar t’i lëshonin shtëpinë e tyre, duke u shpërngulur në Podgoricë, sipas marrëveshjes me ndërkombëtarët.

Në këto rrethana, malësorët të udhëhequr nga prijësit e tyre shpirtërorë, kishin vazhduar, në stil të gjërë, luftën e tyre me turqit nga Gryka e Shkrelit dhe Kastrati, deri në Dinoshë, në afërsi të Tuzit. Si rezultat i këtyre luftimeve ka qenë marrja e fortifikimit të Deçiqit, me 6 prill 1911, kur në të cilin më përpara valonte flamuri i Turqisë, dhe tani dhe po atë ditë valoi Flamuri kombëtar, në majën e Bratilës së Deçiqit.

Qëndrimi i malësorëve në arrati u shoqërua me kujdesin e vazhdueshëm të Kryeipeshkvit të Shkodrës, Imzot Jak Serreqit, së bashku me Abat P. Doçin, Atë Gj.Fishtën, Dom L. Bumçin, Dom Nd. Mjedën. Figurat e njohura klerikale u përfshinë gjerësisht në ngritjen në këmbë të opinionit diplomatik evropian, duke u angazhuar gjerësisht në modelimin e bisedimeve në mes të kryengritësve dhe të autoriteteve turke.

Meqenëse qeveria turke nuk i plotësoi kërkesat e shqiptarëve, të Kuvendit e Gërçës, qershor 1911, për autonomi, përkatësisht bashkimin e katër vilajeteve në një të vetëm, shqiptarët me nxitjen e klerikëve vazhduan kryengritjet në intervale edhe deri në pikën kulmore, kur me ndihmën e Austro-Hungarisë, Ismail Qemali, Dom Nikollë Kaçorri, Mithat Frashëri, Myfit Libohova, e të tjerët, në Vlorë, më 28 Nëntor 1912, shpallën Pavarësinë e Shqipërisë.

Kontribuuesit për shpalljen e Pavarësisë, si: Fishta, Mjeda, Nikaj, Doçi, e tjerë, për shkak të sulmeve malazeze në Shkodër, tetor-nëntor 1912, që vijonin edhe gjatë muajit nëntor 1912, nuk munden të jenë të pranishëm në ngjarjen e Vlorës, por shpirtërisht e ndanin gëzimin me bashkëvëllezërit e tyre të cilët të bashkuar rreth flamurit, shprehnin vullnetin e të gjithë shqiptarëve, kudo që ata ndodheshin.

Për flamurin dhe ngjarjen në Vlorë, i mallëngjyer ishte dhe Kryeipeshkvi i Shkupit, Imzot Lazër Mjeda, i cili duke qëndruar për bisedime diplomatike në Vjenë, rreth lëvizjeve të armatosura dhe të mos lejimit të copëtimin e trojeve. Ai, sipas revistës Leka, ndihmoi financiarisht, Luigj Gurakuqin dhe Ismail Qemalin që të arrinin me vapor, nga Trieste për në Durrës, e më pas të shkonin drejt Vlorës.

Megjithatë edhe pse me insistimin e Rusisë arriti në vendimet e Konferencën e Ambasadorëve nw Londwr, më 1913, t’i shkëpuste prej shkëputën prej trojeve tona, më shumë se gjysmën e territorit dhe popullsisë, të cilën ua hodhi dhanë krijesave të saj, përqark nesh, pozicionimi i klerikëve katolikë për çështjet në fjalë ishte sa i qartë, aq edhe i prerë historikisht.

Misioni i tyre ishte i mbështetur në trinomin, ‘Për Zot, për Atme e Përparim’, që do të sillte dinjitetin e shtetit shqiptar dhe shqiptarit, kudo që ata do të ndodheshin.

Prof. dr. Roland Gjini

Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan

Pjesa e dytë…

Në vitet 1908-1910, Lef Nosi do të dallohet si drejtues aktiv i klubeve patriotike në qytetin e Elbasanit. Përveç aktivizimit në klubin “Bashkimi”, të ngritur në 1908, ai zgjidhet nënkryetar i klubit “Vllazëria”, i krijuar në vitin 1909. Vazhdoi më tej punën për mësimin e gjuhës shqipe jo vetëm në Elbasan, por edhe më gjerë. Kështu, ai së bashku me Parashqevi Qiriazin, dërgoi në Durrës 100 abetare, me porosi të klubit “Bashkimi” të Manastirit. (AQSH, F. 102, D. 60, f. 2.) Kundërshtoi qëndrimin e ri të xhonturqve dhe së bashku me Dervish Ibrahimin, kryetarin e klubit, i dërgon një telegram proteste Senatit turk, lidhur me vendimin e marrë për mbylljen e klubeve shqiptare, që kishin për qëllim zhvillimin e gjuhës shqipe: “Ndër fletore kena pa me keqardhje se Parlamenti ka vendos me mbyll klubet shqiptare që shërbejnë me përhap gjuhën t`onë amëtare… Lutena nga ai Këshill i Epër me pasë mirësinë me ndryshu këtë vendim që pengon përparimin e gjuhës sonë kombëtare”. (AME, F. 31, D. 2, nr. 5, f. 1.)

Lef Nosi, bashkë me patriotë të tjerë elbasanas, do të bëhet nismëtar i themelimit më 2 maj 1909 të shoqërisë “Afërdita” dhe do të zgjidhet kryetar i saj. Kjo shoqëri krijoi edhe një bandë muzikore me të njëjtin emër (Banda Muzikore Afërdita). Kjo ishte shoqëria e parë e muzikës për qytetin e Elbasanit, e cila shpejt do të numërojë rreth 100 anëtarë.

Lef Nosi ishte organizatori kryesor i Kongresit të Elbasanit, i cili u mblodh në shtator të vitit 1909, në shtëpinë e Dervish bej Biçakut. Tre muaj më vonë, më 1 dhjetor, në zbatim të vendimit të marrë në këtë kongres, kontribuoi edhe financiarisht për hapjen e Shkollës Normale, e para shkollë në vend për përgatitjen e mësuesve. Ishte anëtar i “Pleqësisë kujdestare për shkollën e mësojvet”, shoqatë që mbikëqyrte mbledhjen dhe përdorimin e kontributeve financiare të tregtarëve elbasanas për shkollën Normale (AQSH, F. 102, D. 63, f. 2.).

I vendosur në përdorimin e afabetit latin të miratuar në Kongresin e Manastirit, organizoi mitingun madhështor, më 18 shkurt 1910, në sheshin e Namazgjasë, me pjesëmarrjen e 7000 qytetarëve e fshatarëve të ardhur nga Shpati dhe nga katunde të tjera të Elbasanit, kundër vendimit të qeverisë së osmanëve të rinj për të përdorur në shkollat shqipe vetëm alfabetin arab. Ky demostrim, sikurse edhe të tjerë në qytete të ndryshme të vendit, gjeti mbështetjen e rretheve patriotike brenda e jashtë kufijve. Shtypi i kohës do të shkruante kështu për mitingun e Elbasanit: “… u falem nderit nga ana e gjithë qytetit atdhetarëve të flaktë z. Lef Nosit, Muç Shqiptarit, Beqir Plangaricës, Ali Çiftes, Nexhip Haxhiademit, Ali Çeliramës, Tahsim Myftiut e të tjerë që patën mëndjen e bukurë për të parën herë të çfaqin mentimin qi duhet bamun nji miting prej kombëtarëve të këtushëm… që të protestohet kundër mentimit të paarsyeshëm të shkruhet shqypia me shkronjat arabishte …”. (Gazeta Dielli, Boston Mass, 25 mars, 1910)

Në vitin 1910, Lef Nosi boton dhe drejton gazetën “Tomorri”, e para gazetë e qytetit të Elbasanit. Për qëndrimet e hapura e konseguente të kësaj gazete pro vetëqeverisjes shqiptare, për arsimin në gjuhën shqipe, ai do të dënohet përsëri nga autoritetet xhonturke. Kjo gazetë, mes të tjerash, u vu në shërbim të klubit të ri patriotik “Bashkimi i ri”, që u krijua më 13 mars 1910, nga shkrirja e klubeve të mëparshme “Bashkimi” e “Vllaznia”, ku Lef Nosi u zgjodh nënkryetar i këshillit drejtues i kryesuar nga Hysen Hastopalli, me anëtarë Ahmet Daklin, Emin Haxhiademin, Demir Sulçen, Shefqet Daiun, Qamil Haxhifezën, Ali Çiften e Simon Shuteriqin. (Gazeta Tomorri, Elbasan 1910, 31 mars.)

Personalitete të njohura të lëvizjes kombëtare, si Aleksandër Xhuvani (pseud. Dokë Sula), Luigj Gurakuqi (pseud. Lek Gruda), Simon Shuteriqi (pseud. Shkam`i Letanit), Kristo Dako etj., do të shfrytëzojnë faqet e gazetës “Tomorri” për të shprehur qëndrimin e tyre kundër politikës antishqiptare të ndjekur nga shtetet fqinje ballkanike dhe qeveria xhonturke, si dhe për të mbrojtur tezat e autoktonisë, gjuhës, arsimit e kulturës shqiptare. Përkushtimi politik i Lef Nosit ishte i lidhur me zhvillimin e dijes e të kulturës, të shprehura me veprimtarinë studimore të të dhënave gramatikore të shqipes që në kohët e vjetra. Për këtë qëllim, në faqet e gazetës “Tomorri”, u botuan dhe u komentuan pjesë të marra nga i pari libër në gjuhën shqipe të Gjon Buzukut. “Këtë copë … e botojmë me gëzim të math se asht mjaft e interesçme për ata që i bajnë prapa letraturës shqipe … Gjith kush që sheh t`shkuarën e vjetër e të folët e sotme, mund të shohë sa t`paka e të vogla janë ndryshimet ndër djalektet të Shkypëris; më kujton edhe se arbëreshët të Siçilies që ikën të shumtë nga Arbëria, sa të dëlirme e ka mbajtur gjuhën te dheu i huaj”. (Gazeta Tomorri, Elbasan 1910, 30 mars.) Dy artikuj të përkthyer nga shtypi i huaj e botuar në gazetën “Tomorri”, bëhen preteks që me vendim të gjykatës së Dibrës Lef Nosi të burgoset në Manastir në gusht të vitin 1910 dhe, në tetor të atij viti, internohet përjetë në Bursë të Anadollit. (AQSH, F. 32, D. 30, f. 7.) Pas ndërhyrjes së vazhdueshme të politikanëve shqiptarë tek autoritet osmane, lirohet nga internimi në prill të vitit 1911 e kthehet në Elbasan. Lajmin e lirimit ia jep Luigj Gurakuqi me anë të një letre: “Ministrija e lartë e Drejtësisë na njofton se, drejtori i gazetës shqiptare “Tomorri”, Lef Nosi, i cili ishte dënuar me internim të përjetshëm prej gjyqit ushtarak të Dibrës, u fal me dekret mbretëror”. (AQSH, F. 32, D. 8, f. 1.) Burgimi e internimi jo vetëm nuk e frenuan, por e nxitën më tej aktivizimin e tij në lëvizjen kombëtare, saqë shtypi i kohës do ta etiketojë me epitetet “i famshmi atdhetar” apo “atdhetar i shkëlqyer”. (Gazeta E Vërteta, Pera 1911, 6 mars.)

Gjendja e re e krijuar në Shqipëri, pas ardhjes në pushtet të xhonturqve, forcoi tek Lef Nosi bindjen se rruga e vetme e shpëtimit të vendit ishte sigurimi i autonomisë me armë në dorë. Në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të lëvizjes kryengritëse antiosmane, kishin nisur veprimtarinë në trevën e Elbasanit çetat e Martaneshit, Shpatit, Bërzeshtës, e më pas edhe çeta e Byshekut, të cilat në vitin 1911, kishin hyrë në fazën e riorganizimit. Gjatë vitit 1912, Lef Nosi do të jetë jo thjesht dëshmitar por edhe pjesëmarrës aktiv në mjaft ngjarje të rëndësishme. Njëkohësisht, ai vazhdonte të mblidhte dhe të ruante një dokumentacion të plotë, që përfshinte shënime, korrespondenca, fjalime, njoftime e kujtime të personaliteteve të ndryshme mbi ditët e zjarrta që po kalonte Shqipëria. (Këto materiale u bënë të njohura me botimin e Lef Nosit në vitin 1924 të “Dokumenta historike në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare. 1924”.) Në fillim të qershorit të 1912-ës në shtëpinë e patriotit elbasanas, Ali Agjahut, nën kryesimin e Aqif Pashë Biçakçiut, u zhvillua mbledhja që vendosi shpërthimin e kryengritjes në trevën e Elbasanit, në kuadrin e kryengritjes së përgjithshme antiosmane. Po në këtë mbledhje u ngrit edhe Komiteti Revolucionar, ku bënte pjesë edhe Lef Nosi. (AME, Fondi 20, D.10, nr. 76, f. 1.) Ky komitet mori përsipër detyrën e organizimit dhe shpërthimit të kryengritjes në prefekturën e Elbasanit. Si anëtar i këtij komiteti angazhohet në organizimin dhe drejtimin e lëvizjes kryengritëse në zonën e Shpatit, duke mbajtur lidhje me koordinatorin kombëtar të kryengritjes, Hasan Prishtinën. Në korrik 1912, në mbledhjen e çetave të armatosura në fshatin Kryezjarr, Lef Nosi ngarkohet të ngrejë e drejtojë çetën që vepronte në fshatrat Seltë e Nezhan të krahinës së Shpatit. Lidhur me këtë, nga Shpati ai do të shkruajë: “Sot erdhëm një komision 5 vetësh në qytet e po merremi vesh me telegraf me Hasan be Prishtinën në Ferizovik (Ferizaj). 1000 shokë të armatosur i kemi lanë rreth qytetit. Çeta ime ka 150 shpatarakë. Sot do të ikim e do të bashkohemi me shokët.” (AQSH, Fondi. 32, D. 132, f. 34.)

Në ngjarjet e vrullshme të vjeshtës së vitit 1912, që i paraprinë ngritjes së flamurit kombëtar në Vlorë, Lef Nosi do të fitonte rolin e protagonistit. Së bashku me patriotë të tjerë elbasanas ishin të parët në trojet shqiptare, që, në rrethanat e marshimit të rrufeshëm të ushtrisë serbe, iniciuan e organizuan aktin e shpalljes së mëvehtësisë së Elbasanit më 25 nëntor 1912. Lidhur me këtë ngjarje, ai ka edhe meritën e ruajtjes së dokumentit të aktit të shpalljes së pavarësisë së Elbasanit, nënshkruar nga 35 firmëtarë. Më pas Lef Nosi u nis drejt Vlorës, për t’u angazhuar me energji në procesin e organizimit të Kuvendit dhe të ceremonive kushtuar aktit të shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.

Ndërkaq, kontributi i vyer në dobi të lëvizjes kombëtare, i mundësoi atij, bashkë me Shefqet Daiun, Qemal Karaosmanin e Dervish Biçakun, zgjedhjen si delegatëve të krahinës së Elbasanit për në Kuvendin e Vlorës, të 28 nëntorit të vitit 1912. Lef Nosi tregon edhe një herë vlerat e tij si arkivist, duke ruajtur proçesverbalet dhe vendimet e shkruara gjatë ditëve të kuvendit dhe, mbi të gjitha, ai ruajti në formën e saj të plotë, Deklaratën e Pavarësisë, shpallur në kuvendin mbarëkombëtar nga Ismail Qemali, shkruar nga Luigj Gurakuqi, dokument i cili u afishua në ekspozitën e vitit 1937, me rastin e 25-vjetorit të krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.

Ndër përfaqësuesit e mbledhur në Vlorë, Lef Nosi ishte më aktivi e, njëkohësisht, më i vlerësuari. Që ditët e para të Kuvendit ai u zgjodh nënkryetar i Këshillit Pleqësisë, të kryesuar nga Vehbi Dibra. Vlerësimi ndaj figurës dhe kapacitetit të tij u rrit më tej kur, më 4 dhjetor 1912, delegatët e mbledhur në Vlorë zgjodhën nga rradhët e aktivistëve politikë më të shquar ministrat, që formuan të parën qeveri kombëtare të kryesuar nga Ismail Qemali. Në këtë qeveri, Lef Nosit iu ngarkua detyra e ministrit të Postë-Telegrafave, detyrë të cilën e kreu me përkushtim e rezultate.

Theksuam më lart kontributin e madh të Lef Nosit në shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, si atdhetar e mbrojtës i çështjes kombëtare shqiptare, luftëtar i përhapjes së arsimit shqip, si politikan e ideator i shtetit shqiptar, drejtues i lëvizjes së armatosur, arkivues, kronikan, shkrues e botues. Në qoftëse do ta portretizonim në mënyrë më të plotë personalitetin e tij, do të shtonim këtu edhe vlerat që ai mbartte, në këtë periudhë e më pas, si mbrojtës i kulturës kombëtare, mbledhës i folklorit, studiues, arkeolog, numizmat, filatelist etj., vlera këto që e rendisin atë në panteonin e burrave më të shquar të kombit.

Shënim: Kumtesë, mbajtur në Konferencën Kombëtare kushtuar 100-vjetorit të Pavarësisë, 26-27 nëntor 2012, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Shqiptarët në mbar botën festojnë Nëntorin e flamurit të Skenderbeut që nga turqishtja do të thotë Aleksandrit, të cilit lufta për liri, iu imponua nga hordhitë e osmanëve pushtues por edhe nga Venediku. Thirrje së cilës ai dhe kombi i vet iu përgjigj me lavdi, siç do të bënte stërgjyshi i tij Aleksandri i Madh.

Bota njeh dy Aleksandër, Aleksandri i Madh i Maqedonisë, me gjyshër dhe nënë ilire, dhe me babain e tij Filipin bir i një nëne ilire. Kjo konfirmohet nga disa autorë, për gjithashtu për këtë Sir William Woodthorpe Tarn i Akademisë Britanike në veprën mbi Aleksandrin, të titulluar: W. W. Tarn, Alexander the Great, Beacon Press, Boston, 1966. Në faqen I të librit shkruan: “Edhe pse për të dy prindërit e tij pretendohet për trashëgemi Greke, ai kishte nga babai (Filipi II) dhe e ëma e tij (Olimpia) gjak Ilir, Shqiptar.”

Ndërkohë që vende të ndryshme ngrenë flamujt the mbushin bibliotekat me vëllime për ta përvetsuar Aleksandrin e Madh si pinjoll të tyre, shqiptarët akoma nuk e kanë përqafuar nipin dhe stërgjyshin e tyre ashtu siç atij i takon, në Besën shqiptare.

Aleksandri i Madh fliste dhe lexonte ilirisht. Historiani Jacob Abbott, në veprën e tij “Alexander the Great,” përmend se Aristoteli i dhuroi Aleksandrit vëllime të Iliadës dhe Odisesë. Që ishin të shkruara në gjuhën amtare – të nënës – së Aleksandrit, pasi Aleksandri nuk e kuptonte greqishten.

Gjuha e nënës së Aleksandrit ishte ilirisht. Aleksandri i mbajati me vete këto shkrime gjatë të gjitha fushatave të tij, sipas Abbot kto kopje të dhuruara nga Aristoteli ishin zbukuruar me ornamente artistike, por edhe Aleksandri i dedikoi atyre një arkë të veçantë për ti ruajtur dhe adhuruar, sepse historitë e Iliadës dhe Odisesë ishin frymzim për të.

Ndërkohë, Aleksandri tjetër, ose Skënderbeu, pamvarësisht kontestimeve, njihet gjërësisht në linjën ilir – arbër – shqiptar.

Dy helmetat me brirë të Amonit dhe Amalteas u mbajtën nga burra të lindur jo larg njëri-tjetrit gjeografikisht, duke folur të njëjtën gjuhë amtare – gjuhë të nënës – dhe duke ndarë të njëjtat zakone dhe tradita kulturore, por me një diferencë kohore prej shtatëmbëdhjetë shekujsh. Megjithatë, bota i njohu të dy me të njëjtin emër: Aleksandër.

Në analet e historisë ushtarake, shkëlqimi dhe udhëheqja e këtyre dy figurave qëndrojnë si të paprecedenta. E megjithatë vend prehjet e tyre janë akoma një mister, për të hershmin Aleksandrin e Madh edhe pse e pa deklaruar zyrtarisht, ndoshta edhe mund të dihet vendodhja, por që publiku e njeh me një emer tjetër – Tutankhamun, që përkthehet si “Mishërimi i gjallë i Amonit” titull të cilin Aleksandri e mbante për së gjalli. Pra Aleksandri quhej Tutankhamun. Kjo Eshtë një tezë intriguese, e lëvruar nga studiuesit, përgjigjen përfundimtare të së cilës do ta zbardhte krahasimi AND-së ndërmjet mumjes së varrit KV62 (e dyshuar të jetë mumja e Aleksandrit të Madh) dhe Filipit II të Maqedonisë (359 – 336 P.e.s). Për ti bërë gjërat edhe më interesante Daily Mail, në artikullin mbi zbulimin e varrit të Filipit II të datës 13 Maj, 2015 shkruan, ligjëratë të drejtë “Ndërsa hulumtimi është deri tani më bindësi që varri i përket Filipit II, testet e ADN-së nuk mund të përdoren, që do të thotë se askush nuk mund të jetë plotësisht i sigurt se kujt i përkasin eshtrat.” Skënderbeu, po ashu ishte legjendë e gjallë gjatë kohës së tij, ai mbajti titullin “Athleta Christi”, Kampion i Krishtit, u quajt kështu nga disa Papë, duke përfshirë Papën Kalisti III, Papën Piu II, Papën Pali II dhe Papën Nikolla V. Mendohet të jetë varrosur në Katedralen e Shën Nikollës në Lezhë. Por, edhe këtu ekziston një teori që eshtrat e Skënderbeut mund të jenë zhvendosur fshehurazi për t’i mbrojtur nga osmanët. Disa studiues dhe historianë spekulojnë se trupi i tij mund të jetë varrosur në një vend më pak të dukshëm për të parandaluar që të binte në duart e osmanëve pas vdekjes së tij. Kjo teori ushqehet nga fakti se vendvarrimi i tij i saktë ka mbetur disi një mister gjatë shekujve. Ndoshta vendprehjen e tij vazhdon ta ruaj historia. 

Megjithëse të ndarë me shekuj në kohë këto dy gjeni ushtarak i bashkon gjaku ilir, dhe aftësia e tyre e jashtëzakonshme për të udhëhequr forcat ushtarake drejt fitores, kundër ushtrive më të mëdha. Napoleon Bonaparti pat thënë, “Fushatat e Aleksandrit janë shkolla më e mirë për gjeneralët. Ato tregojnë rëndësinë e lëvizjes së shpejtë dhe elementin e befasisë.” Në fakt, kjo vërejtje për “…rëndësinë e lëvizjes së shpejtë dhe elementin e befasisë…” ngjason saktësisht me strategjitë e përdorura nga Skënderbeu.

Skënderbeu shpesh përmendet për metodat e tij të tipit guerril, por triumfet e tij në betejat në terren të hapur dëshmojnë një dimension tjetër të zgjuarsisë së tij strategjike, të krahasueshme me atë të Aleksandrit të Madh.

Do duheshin studime më të zgjeruara, sepse fushatat e tij nën perandorinë osmane sigurisht nuk ishin luftë guerrile. Por, nuk mund të themi se mungon evidenca e saktë historike që shpalos gjenialitetin unikal të Skenderbeut në betejat në fusha të hapura. Përkundrazi, ajo është e dokumentuar mirë, si në rastet në vinjim.



I

Citohet se nxehti ishte i padurueshëm atë fund Qershor (dt. 29) të vitit 1444 kur Skënderbeu udhëhoqi shqiptarët në kanionin e Torviollit. Plani ishte i thjeshtë por vdekjeprurës. Osmanët e ndoqën, të pavetëdijshëm. Kur gracka u shtrua, ulëritjet dhe vaji i osmanëve, nga tmerri i betejës, jehonin nëpër anët e kanionit. Cdo gjë mbaroi shpejt. Burrat e Skënderbeut lëviznin me saktësi preçize, si ushtarët e Aleksandrit në Issus. Fitorja ishte e shqiptarëve. Në Issus në vitin 333 p.e.s., Aleksandri u përball me mbretin persian Darius III. , si në rastin e Skenderbeut, megjithëse me një ushtri numerikisht më të vogël, gjenialiteti taktik i Aleksandrit dhe përdorimi i terrenit i siguruan atij një fitore deçizive, duke treguar aftësinë e tij për të kthyer të pamundurën, në triumf. Fitorja e Skënderbeut në Torvioll ishte po aq e rëndësishme, duke mposhtur një forcë shumë më të madhe në numër. Historiani Marin Barleti, në biografinë e tij për Skënderbeun, lavdëron këtë fitore si një dëshmi e zgjuarsisë së pashoq dhe trimërisë së Skënderbeut. Kjo është në një linjë me mendimin e Jakob Philipp Fallmerayer, i cili e përshkruan Skënderbeun si “mjeshtri më i përsosur, më fatbardhë dhe më i madh i artit të luftës i të gjitha kohërave.”

II

Një vit më vonë, në 1445, gjenialiteti i Skënderbeut shkëlqeu sërish në Betejën e Drinit. Me vetëm 3,500 burra, ai u përball me një forcë osmane tre herë më të madhe. Sulmet e shqiptarëve ishin mjeshtrore dhe vendimtare, duke ndjellur tmerr dhe konfuzion tek armiku, dhe duke e mposhtur atë përfundimisht. Taktikat e Skënderbeut pasqyronin ato të Aleksandrit në Granikus. Në vitin 334 p.e.s., në Betejën e Granikus, përdorimi strategjik i kalimeve të lumit dhe sulmet e tij të guximshme të kalorësisë shkatërruan forcat persiane, megjithëse numerikisht më të mëdha. Arbërori gjithashtu përdori terrenin dhe befasinë në avantazhin e tij, duke arritur një fitore të jashtëzakonshme. Nga ana tjetër, Fan Noli thekson cilësitë personale të Skënderbeut, si karizma e tij, qëndrueshmëria dhe përkushtimi i palëkundur për popullin e tij, veti këto të cilat frymëzonin besnikëri dhe ishin vendimtare për suksesin e tij në betejë.

III

Në vitin 1448, Skënderbeu u lëshua me 6,000 burra kundër 15,000 osmanëve në Betejën e Oranikut. Megjithëse numerikisht më të shumtë, osmanët u shkatërruan krejtësisht nga strategjitë e tij dhe kundërsulmet e shpejta të forcave shqiptare. Saktësia dhe koherenca ishin çelësi. Fitorja ishte totale. Kjo betejë reflektonte saktë strategjinë e Aleksandrit në Gaugamela, i cili po ashtu mposhti një forcë shumë më të madhe në numër. Në Gaugamela në vitin 331 p.e.s., Aleksandri u përball me një ushtri të madhe persiane nën komandën e Darit. Ku, përmes përdorimit efektiv të manovrave anësore dhe shfrytëzimit të boshllëqeve në linjat e armikut, ai siguroi një fitore monumentale, duke ndryshuar përgjithmonë ekuilibrin e fuqisë në botën e lashtë. Triumfi i Skënderbeut në Oranik tregon po të njëjtën zgjuarsi strategjike, duke përdorur saktësinë taktike në kushtet e disavantazhit të thellë numerik. Historiani Aurel Plasari vëren se aftësia e Skënderbeut për të komanduar forcat e tij me një finesë të tillë të lartë në betejat në terren të hapur tregon zotësinë e tij të shkëlqyer në  funksion të strategjisë ushtarake.

IV

Beteja e Albulenës, e njohur edhe si Beteja e Ujëbardhës, në vitin 1457 shënoi eterizimin e Skënderbeut, dhe ngren edhe sot pyetjen: a ishte ai me të vërtet gjak i Zeusit legjendar? Një nga fitoret më epike të historisë botërore të luftës. Me 7,000 deri në 8,000 burra, ai u përball me një ushtri osmane që e tejkalonte numrin ushtrisë shqiptare me të paktën gjashtë për një, ushtria osmane përbëhej nga rreth 50,000 deri në 80,000 trupa të ndryshme. Dhe më 2 Shtator, arbrorët nisën sulmin kundra osmanëve. Fitorja ishte absolute, me humbje minimale për shqiptarët, dhe një disfatë katastrofike për osmanët. Ishte një strategji madhështore, e ngjashme me taktikat e Aleksandrit në Tyr dhe Gaugamela. Gjatë Rrethimit të Tyrës në vitin 332 p.e.s., Aleksandri demonstroi këmbëngulje të jashtëzakonshme dhe gjenialitet duke ndërtuar një rrugë për të arritur mbrojtjet e frikshme të qytetit ishull, duke rezultuar në një fitore të rëndësishme pas një rrethimi shtatë-mujor. Taktikat e Skënderbeut në Albulenë reflektojnë një aftësi të ngjashme për nga niveli i inovacionit dhe përshtatshmërisë.

Shkëlqimi i Skënderbeut në betejat në terren të hapur përjetëson gjenialitetin e tij ushtarak përtej nocionit të luftës së tipit guerril. Ndërsa, aftësia e tij për të mposhtur forcat osmane të cilat gjithnjë kishin epërsi numerike, luajti një rol vendimtar në sukseset e shqiptarëve, dhe formësuan historinë e Evropës së shekullit të XV.

Zgjuarsia dhe udhëheqja vizionare e Skënderbeut jo vetëm që u siguruan fitore të lavdishme arbrorëve, por përfaqsojnë edhe gjenialitetin unik të kombit shqiptar si testament i artit të luftës.

Sot, ne shqiptarët, trashëgojmë po këtë flamur, i cili u valvit lart, i pathyeshëm në beteja të lavdishme.

Për këtë trashëgemi nuk na pyeti kush, ajo na u la.

Por, ne e nderojmë çdo Nëntor, duke çmuar lirinë, kujtuar çmimin e saj, dhe përpjekjet shekullore.

E kemi në zemër, dhe të skalitur në trashëgemin tonë shpirtërore.

Jua shpalosim fëmijëve, dhe i mbulojmë kuq e zi.

U mësojmë shqip, gjuhën e zogut, gjuhën amtare të dy Aleksandërve.

Që e ardhmja e tyre të jetë e lirë, dhe e lumtur, si shqiptar.

Bij të shqipes, dy krenare.

Marsel Fregjaj                                            

Dr. Paulin Marku/

Dervish Hima është një personalitet i njohur dhe me kontribute të ndryshme atdhetarie, në fushën publicistike e botuese dhe me veprimtari të madhe patriotike, brenda dhe jashtë vendi. Ai luajti një rol të rëndësishëm prej Rilindjes Kombëtare deri në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Nëpërmjet shkrimeve e botimeve të shumta, informonte opinionin publik rreth gjendjes së shqiptarëve dhe për rrezikun e madh që i kanosej tokave shqiptare. Ai jetoi e veproi sa ne mërgim e sa në atdhe por nuk e ndaloi veprimtarinë patriotike. Për një fare kohe iu ndalua hyrja në atdhe sepse autoritet e Stambollit e dënuan për shkak të veprimtarisë nacionaliste. Qëndrimet e tij ishin shfaqur hapur nëpër grupime të ndryshme shqiptarësh dhe në shtypin e kohës.

Dervish Hima njihet si një kundërshtar i absolutizmit të Abdyl Hamidit II dhe mënyrës së sundimin të tij në tokat shqiptare. Ai organizoi manifestime e protesta të ndryshme. Shqiptarët kundërshtuan urdhrat e reformat perandorake sa herë shikon se rrezikohej copëtimi i tokave shqiptare apo shtypja e popullsisë. Në vitin 1896 grupi i reformave qeverisëse u kundërshtua në Manastir dhe brenda pak kohëve, Komisioni i reformave u detyrua të largohej për shkak të rezistencës së shqiptarëve në Vilajetin e Manastirit, në Shqipërinë e Mesme, në Dibër, Ohër, Strugë, Elbasan, Tiranë, Lezhë, Shkodër, Prizren, Pejë, Gjakovë, Gjilan, Shkup, e në shumë qendra të tjera. Përgjithësisht ato u kundërshtuan dhe nuk u zbatuan në vilajetet shqiptare. Një ndër kundërshtarët dhe organizatoret e këtyre qëndrimeve ishte edhe Dervish Hima. Një grup atdhetar shqiptar i dorëzuan kryetarit të komisionit të reformave, një promemorie ku shprehnin pakënaqësitë e tyre dhe argumentonin edhe pretendimet e shqiptarëve, (ku mendohet se ishte hartuar nga Dervish Hima).

Në vitin 1897 disa nacionalist krijuan ne Bukuresht një organizatë të fshehtë me emrin “Autonomia”, ku ndër bashkëthemelues ishte edhe Dervish Hima. Ky grupim nacionalistësh jetonte e vepronte në Rumani, të cilët ishin të përkushtuar në zhvillimin e arsimit, historisë, kulturës e vlerave shqiptare. Dokumenti i 31 korrikut 1899 nga Bukuresht, pohon se thirrja e popullit shqiptar për mbledhjen e kongresit që do të shqyrtojë çështjen e krijimit të një shtetit autonom shqiptar u hartua nga intelektual shqiptar dhe u publikua ne gazeta e revista te ndryshme, si: “La Nazione Albanese”, “O agon”, etj…, në gjuhë të ndryshme për të njohur opinionit publik evropian me çështjen shqiptare. Nënshkruar nga Jorgji K. Meksi, Dervish Hima, Jashar S. Erebara.

Po ashtu, ne vitin 1899 u botua në gjuhën turke një tjetër thirrje “Rruga e shpëtimit është në Besa-Besën” ku i kërkonin kuvendit të Pejës të bashkëpunonin me të gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë për të qenë gjithëpërfshirëse me katër vilajetet, Kosovë, Shkodër, Manastir e Janinë, të cilat formojnë vendin Shqipëri. Ndër iniciatorët e hartues kryesor ishte Dervish Hima, në bashkëpunim me atdhetar të tjerë. Shqiptarët i bashkonte qëllimi i autonomisë dhe lufta kundër pushtetit absolut të Abdyl Hamitit II. Me përmbysjen e regjimit hamidian dhe me rënien e tij nga fronti perandor, shqiptaret synonin të fitonin autonominë. Një linjë e re opozitare kundër regjimit hamidian ishte lëvizja xhonturke. Nisma “Bashkim e Përparim” u mbështet fillimisht edhe nga shqiptarët. Lëvizjes opozitare iu bashkuan shume intelektual shqiptar, si Ibrahim Temo, Ismail Qemali, Dervish Hima, etj…

Por intelektualët shqiptar, me në krye Ismail Qemalin, shumë shpejt e kuptuan se xhonturqit kishin qellim të mbanin të paprekur Perandorinë Osmane dhe nuk lejonin shkëputjen e tokave shqiptare. Ata e kuptuan se po i përdornin për qëllime politike dhe se nuk kishin qëllim të jepnin të drejtë autonomie apo pavarësie shqiptareve dhe u larguan. Në një kohë të shkurtër shumë intelektualë ishin opozitarë të Turqve të Rinj, mund të përmendim, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Negjip Draga, Aziz pasha Vrioni, Syrja bej Vlora, Dervish Hima, të cilët kishin qellim një platformë gjithëpërfshirëse për katër vilajetet dhe me karakter kombëtar.

Dervish Hima fillimisht u angazhua dhe në fushatën politike te vitit 1912. Raporti i konsullit Halla njofton nga Manastiri për eprorin e tij në Vjenë, Kontin Aehrenthal lidhur me situatën zgjedhore në këtë sanxhak. Ai përshkruante gjendjen e fushatës zgjedhore dhe kandidaturat e mundshme. Po ashtu, ndërmjet kandidatëve jozyrtarë por të mbështetur nga popullata ishte edhe emri i Dervish Himës.

Qysh në zgjedhjet parlamentare të vitit 1908 ai kishte pasur një numër të konsiderueshëm mbështetësish. Në dokumentin e 6 marsit 1912 diplomati Halla referonte për Vjenën se publicisti shqiptar, Dervish Hima arriti para dy ditësh në Manastir dhe do të bëjë një turne për gjashtë javë nëpër Shqipëri me qellim për të organizuar bashkatdhetarët e tij për zgjedhjet politike. Fakti se ai ishte deklaruar kundërshtarë i xhonturqve, si dhe për shkak të pakënaqësive të shtuara ndaj qeverisë, kishte besim se shqiptaret nuk do të bashkëpunojnë me komitetin xhonturk por do të mbështesin grupin nacionalist shqiptar. Dervish Hima kishte përgatitur një liste të personaliteteve, shoqëruar me biografi që pritej të shpërndahej në të gjithë Shqipërinë. Njëri prej mbështetësit e tij, ishte Murat Bej Toptani, vëllai i Refik Bej Toptanit.

Në një intervistë që Dervish Hima kishte dhënë për gazetën “L’indipendent” që botohej në Selanik, gazetari e përshkruan si një nga flamurtarët më të dukshëm të mendimit shqiptar. Ai kishte bindje se bashkëkombësit e tij, do të veprojnë në mënyrë të pavarur dhe me shumë mend në kokë në mënyrë që të dërgojnë në parlament njerëz me ndjeshmëri te pastër dhe të përmbushin mandatin për nevoja të zgjedhësve dhe të vendit në përgjithësi. Gazetari e pyeti se çfarë qëndrimi do të mbajnë shqiptarët persa i përket marrëdhënieve me serbët dhe a do të mbështesnin njëri-tjetrin? Ai u pyet dhe nëse do të bashkëpunojnë shqiptarët me serbët gjatë fushatës elektorale të vitit 1912? Përgjigja që mori nga Hima ishte se shqiptarët nuk do të bashkëpunojnë me ta sepse qëllimet midis tyre janë të ndryshme dhe do të pengojmë rritjen e influencës së tyre politike.

Ndër të tjera, Dervish Hima pohonte: “Ne duhet të tregojmë se emri i “Serbisë së vjetër” këtej e tutje duhet ti përkasë vetëm historisë. Ne nuk mund të pranojmë që serbët të marrin prapë (të kërkojnë) provincat tona si zotërimet e vjetra të tyre.” Pikëpamjet politike në qëndrimin e Dervish Himes ishte për një përfaqësi të denjët deputetesh, me një platformë gjithëpërfshirëse për shqiptarët me interesa kombëtare, në mënyrë që kandidatët për deputetë të jenë një zë i fortë në Parlament në Stamboll për të kërkuar të drejtat e bashkëkombësve. Po ashtu, ai ishte kundër bashkëpunimit politik me xhonturqit dhe nuk besonte aspak në premtimet e shumta të tyre elektorale.

Telegrami i 16 shkurtit 1912, diplomati italian në Korfuz, njoftonte ministrin e Jashtëm San Giuliano rreth fushatës elektorale në Durrës, Elbasan dhe Korçë ku pohonte, citoj: “Në Elbasan zhvillohet një luftë e gjallë mes Partisë “Nacionaliste” e cila dëshiron propaganduesin e njohur Dervish Hima dhe xhonturqve që e duan të konfirmohet hoxha i vjetër, Haxhi Ali. Të dyja palët kanë filluar tashmë dhunën dhe nuk përjashtohet mundësia e një konflikti të armatosur. Edhe nga Korça më vijnë lajme për një konflikt të dhunshëm, ku xhonturqit kërkojnë të anashkalojnë nacionalistin Shain bej Kolonja.”

Dervish Hima u përfshi dhe në kryengritje e vitit 1912 dhe organizoi çetën studenteve. Ai njihet si një revolucionar dhe nismëtar për të filluar lëvizjen shqiptare. Në njoftimin e diplomatit italian, Labia thuhet se “i mirënjohuri Dervish Hima ndodhet akoma këtu duke mbajtur një qëndrim gjithmonë e më shumë revolucionar, në pritje të rasteve të volitshme. Bashkë me të gjenden edhe dhjetëra të tjerë dezertorë dhe një zyrtar i xhandarmërisë shqiptare”. Qëndrimet e tij i kishte paraqitur para diplomateve të huaj, dhe në shtypin e shkruar.

Intelektualët e drejtuesit shqiptar nuk ishin në një qëndrim të përbashkët edhe për shkak të ndikimeve të shteteve të ndryshme. Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Dervish Hima e disa nacionalist të tjerë kishin marrëdhënie të mira me Austro-Hungarinë për shkak të komunikimeve dhe takimeve që kishin me diplomatët e tyre. Ismail Qemali ishte i orientuar nga politika britanike dhe e konsideronte si të vetmin shtet që mund të ndalonte zgjerimin sllav në Ballkan, ku padyshim që me ekspansionizmin e tyre dëmtoheshin interesat shqiptare. Po ashtu, kishte marrëdhënie të mira edhe me Italinë e Greqinë. Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi shiheshin me dyshim nga ana e Vjenës për shkak te lidhjeve që ata kishin me shtete të tjera. Ministri i Jashtëm i Italisë, San Giuliano (që më parë kishte mbajtur postin e ambasadorit në Londër) e njihte personalisht Ismail Qemalin. Disa intelektual dhe klerik shqiptar mbanin marrëdhënie të mira me Italinë dhe ishin në kontakt me diplomat italian. Ndaj mund të pohojmë se nacionalistët shqiptar në aspektin diplomatik shfrytëzonin njohjet dhe lidhjet personale. Kjo mund të ishte edhe një strategji për të pasur mbështetje dhe bashkëpunim sa më të gjerë në rrafshin ndërkombëtarë.

Dervish Hima ishte botues i gazetës “Shqiptari” dhe disa herë qëndrimet e tij shkonin në kundërshtim me politikat e qeverisë së Stambollit. Për këtë arsye gazeta e tij u mbyll për një farë kohe por gjithsesi ai nuk ndaloi se shkruajturi dhe vepruar në komunitet. Në një qëndrim në Selanik, në muajin qershor 1912 ai ishte shprehur se nëse qeveria nuk jep prova dhe vepron seriozisht për zbatimin e premtimeve dhëna për shqiptarët, si në Kosovë ashtu edhe tek malësoret, situata do të përkeqësohet dhe për rrjedhojë të pakënaqësive do të bashkohen edhe fise të tjera nga jug i Shqipërisë, Gjirokastër, Kaninë e Çamëri. Nga Selaniku, konsulli i Vjenës, Kral, njoftonte mbi publikimin e një thirrje të një shoqërie studentore shqiptare nga Korfuzi për fillimin e një kryengritje në Shqipëri. Në dokument thuhet se një repart kryesohet nga Dervish Hima, të cilin shqiptaret e ndjekin me entuziazëm të veçantë. Thirrja e studentëve revolucionar shqiptar: “Komiteti i shqiptarëve të rinj” dhe mban vulën me pushkë e penë si emblemë dhe mbishkrim “Shoqëria për lirinë e vërtetë, 1888”, dega e shoqërisë studenteske.

Dervish Hima i shoqëruar nga shumë studentë u përfshi në kryengritje e 1912 dhe zhvilloi një veprimtari të gjallë agjitacioni në sanxhakun e Gjirokastrës. Ai bashkëpunonte me krerë të ndryshëm si: Muhamet Reshitin nga Filati, Tajari (bej Tetova), Zija Beun dhe shumë nacionalistë toskë dhe bënë përpjekje të shfrytëzojnë situatën pasi ishte e trazuar edhe për shkak të lëvizjes së oficerëve dhe dezertimit të ushtarëve në radhët e ushtrisë.

Dervish Hima dërgoi letër Ministrisë së Jashtme të Austro-Hungarisë për veprimtarinë e tij në sanxhakun e Gjirokastrës; për mitingun e shqiptareve në Jug të Shqipërisë dhe solidarizohej me kërkesat e shqiptarëve të Veriut. Ai informonte Vjenën për përmasat që kryengritja kishte marrë në tokat shqiptare dhe kërkonte ndihmë diplomatike nga qeveria austro-hungareze në mbështetje të çështjes shqiptare. Ai iu lutej Vjenës që të mbështesnin çështjen shqiptare, të paktën iu kërkonte ta bëni në rrugë diplomatike dhe e mbyllte letrën “kini mirësinë të pranoni, Zotëri dhe mik, konsideratën time të lartë” Dervish Hima. Por nuk vonoi shumë kohë dhe i vjen përgjigje nga Vjena, ku e falënderojnë për letrën dhe i pohojnë: “për t’ju thënë me siguri se miqtë tanë nuk do t’i harrojnë, shqiptarët”.

Ndërkohë që lufta ballkanike kishte shpërthyer, tokat shqiptare ishin shesh beteje dhe në rrezik të madh për tu copëtuar, vjen një tjetër letër me datë 12 nëntor 1912 nga Vjena, Artur Rableri, i drejtohej Dervish Himes dhe e rekomandonte që shqiptaret të shpallin përmes shtypit evropian vendimin për ruajtjen e integritetit territorial të Shqipërisë. Aty shkruhej “I shtrenjti zotëri, ka ardhur koha që bashkatdhetarët tuaj ta shpallin nëpërmjet shtypit evropian vendimin e tyre të patundur për të ruajtur integritetin e territorit të tyre kombëtar. Qëndrimi i Austro-Hungarisë ishte në përkrahje të shqiptarëve. Këtë e dëshmon edhe raporti i ambasadorit të Vjenës në Stamboll, Pallavicini drejtuar kontit Berchtold në lidhje me qëndrimin e shqiptarëve për të ardhmen e Shqipërisë. Ai e informon eprorin në Vjenë për takimin e patur me një delegacion shqiptar, ndër ta edhe ish deputeti Basri Beu dhe publicisti shqiptar, Dervish Hima. Pallavicini pohonte se këshilla e tij për shqiptarët ishte të lënë mënjanë hollësirat dhe të gjithë të bashkuar t’i tregojnë qartë botës se ata nuk do të lejojnë ne asnjë mënyrë copëtimin e tokave shqiptare por do t’i mbrojnë kundër të gjithë armiqve.

Ndonëse Italia kishte konflikt të hapur me Perandorinë Osmane, ajo mbështeste linje e Austro-Hungarisë dhe çështjen shqiptare në tërësi. Në kushte dhe rrethana të trazuara për shqiptarët, ku forca të shumta ushtarake gjendeshin në tokat shqiptare, e vetmja zgjidhje e drejtë dhe imediate ishte Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë. Shumë intelektualë e atdhetarë të shquar shqiptar arritën në përfundimin se të shpallej sa më parë, Shqipëria e Lirë dhe e Pavarur. Pasi edhe Berchtold kishte njoftuar Ismail Qemalin se Vjena ishte për një Shqipëri autonome. Intelektualë, krerë të zonave të ndryshme shqiptare e patriotë të shumtë u bashkuan në Vlorë. Kështu, më 28 nëntor 1912 në Vlorë u ngrit flamuri i Pavarësisë së Shqipërisë dhe u hap kuvendi kombëtar. Dervish Hima ka kontribut të jashtëzakonshëm në udhëtimin e këtij procesi të vështirë e të mundimshëm për shqiptarët, të cilët kishin luftuar me shekuj për një Shqipëri të Lirë.

Gjekë Gjonlekaj / New York/

Në ditën e pavarësisë së Shqipërisë festës më të dashur dhe më të shejtë të kombit shqipar në Tuz të Malësisë do të të vendoset permendorja e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriot – Skenderbeut. Ky është dhe do të mbetet një hap gjigant që do të nderohet nëpër shekuj. Është vepra më e madhe historike dhe kulturorë që shqipëtarët e kësaj republike realizuan qysh se iu shkëputën kombit nënë para një shekullii e gjysmë. Qysh atëherë e sot nuk pushuan kurrë sulmet kundër trimit tonë të madh i cili për shekuj të tërë e nderua si njëri prej trimave më shquar të Evopës dhe më gjerë, Njëra prej 5 motrave të tij ikishte qënë e martuar në familjen e principatës së Cërnojeviqëve të Malit Zi dhe për asrsy të lidhjeve familjare nuk përjashtohet mundësia që heroi ynë kombëtar të mos ket kaluar udhët e asaj kohe qofshin nëpër tokë ose iqe e det. Skenderbeu disa nga vizitat e tij në vendet e Mesdheut i fillonte në Raguzë (Dubrovnik). Dy pasardhës të Skenderbeut që kanë lidhje farefisi me heron tonë tregojnë shumë të dhëna për lidhjet e tij familjare. Para dy dekadah ata kishin vizituar Shqipërinë dhe Malin e Zi duke tregauar interesim dhe kurajo për të mësuar më shumë për stërgjyshin e tyre të kahershëm por jo të harruar kurrë. Ata kishin vizituar kullat e Vraninës dhe disa objekte historike per rreth. Gjerg Kastroti duhet të ketë pas ldhje me Shkodrën dhe Malësinë e Madhe sepse kur viziton Muzeun Historik të Krujës aty shihen shumë artifakte nga trojet ona si për shëmbull xhubleta e xhamadani dhe disa orendi të të tjera.

Për tonë kombëtar kisha mësuar qysh në fëmiërinë e hershme ngase portretin e tij kryesor e mnante gjithëmonë në dhoëm ne tij të pritjess Kolë Preloka Gegaj, vëllau i Lucë Prelokës Gegaj i cili për pothuajse një shekull njihet me emërin Athanas Gegaj. Sot e kësaj dite Athanas Gegaj nderohet si njëri prej histrianëve më të mirë të kombit shqiptar. Ai e kishte mbrojtur disetacionin e ti të doktoratit në Universitetin Luen të Belgjikes dhe një vit më vonë ky disertacion ishte botuar në Paris. Ky kishte qënë njëri prej nipave tonë të dashur. Imigrimin tim në Shtetet e Bashkura në vitin 1970 e priti mirë duke më kushtuar një shënim të shkurtër në gazetën “Dielli”, Menjëhërë fillova bashkëpunimin dhe korrespondencën më të, duke më këshilluar për jetën në këtë vend. Edhe pas botimit të disertaciont të doktoratit: Invazioni Turk në Shqipëri në Shelln XV, zotëri Gegaj u mor seriozish me të kalurën e tij, duke bërë studime në shumë vise të Italisë e vecanarisht në Rotondon ku kishte jetuar familja e Skenderbeut.

Por ngjarjen më të bukur dhe më madheshtore që kisha parë në jetë kishte qënë festimi i 500-vjetorit të vdekjes së Skenderbeut më 17 janar të vitit 1968 në Prishtinë, Në këtë simpozium tri ditësh kishin marrë pjesë historianë të njohur nga Shqipëria Kosova dhe shumë vende të botës bile edhe.nga Shtetet e Bashkuara. Delegacionn e Shqipërisë e drejtonte Profesor Dr. Aleks Buda. Ata kishin sjellur me vete filmin “Skenderbeu” dhe disa vepra historike dhe letrare për heroin tonë kombëtar. E gjithë kjo veprimtari solli një frymë të re patriotizmi në Kosovë. Shumica e frymzimmeve clirimtare të Kosvës e kishin zanafilllen tek historia e këtij trimi legendar. Gjatë qëndrimit tim tranzit në Itali për në Shtetet e Bashkuara disa herë e kisha vizituar në Romë Sheshin ” Albania” dhe monumentin Skenderbeu. Ky shesh dhe monument ishin pikë bashkimi për shqiptarët e Romës dhe Italisë. Para një gjysmë sekulli një shqiptaro-amerikan kishte bërë thirrje me shkrim për ndërtimin e nje përmendoreje të Skenderbeut në Amerikë. Unë e mbështeta shumë këtë ide duke botuar një shkrim në gazetën “Dielli”. Bile e kujtoj si hapin tim të parë drejtë kësaj veprimtarie. E fillova karrierën time me këtë burrë legjendar dhe sot pas një gjysmë shekulli përsëri me këtë burrë titanik.

Vendimi i Malësisë së Tuzit për të vendosur heroin tonë kombëtar në kryqytetin e tyre Tuz është vepër historike,artstike dhe kulturore. Ëashte vendim për liri për bahkim dhe vëllazërim të popullit shqiptarë. Tuzit dhe Malësisë i ka hije kjo vepër sepse Skenderbeu nga që është vendosur do të vështrojë Malin e Deciqit ku për herë të parë u ngrit flamuri i tij pas pothuajse 500-vjetësh. Ismail Kadare ka thënë kryengrtjet antiotomane fillojnë me Skenderbeun dhe mbarojnë me Dedë Gjo Lulin. Diaspora shqiptare e Amerikës meriton nderime për kontributin e saj financiar. Meritojnë gjithashtu respekt edhe udhëheqja politike e Tuzit dhe Malësisë të cilët patën fuqi morale dhe politike për të ia arritur këtij qëllimi. Prijësit e Tuzit dhe Malësisië u treguan shumë seriozë dhe patriotë kur është fjala për këtë vepër të madhe. Urime Tuz, urime Malësi urime diasporë për këtë vepër madhështore.