Gëzim Zilja/

At Shtjefën Gjeçovi (1873-1929) etnolog, arkeolog, shkrimtar dhe mbledhës i këngëve folklorike u lind në Janjevë të vilajetin e Prizrenit Prindët e dërguan më 1884 në kolegjin françeskan të Troshanit, në Vilajetin e Shkodrës, ku mori mësimet e para të rrugës së meshtarisë. U urdhërua meshtar më 1896, kur meshoi së pari në Troshan dhe hyri në radhët e françeskanëve. Krahas punës si meshtar ai nuk rreshti së studiuari dhe botuari artikujt e shumtë të tij, në revistat e kohës “Albania” dhe “Hylli i Dritës. Kudo shkoi e shërbeu ai veç Ungjillit predikoi përhapjen dhe dashurinë për gjuhën shqipe, për të cilën do të shkruante: “man komin n’jetë, tuj kênë kjo shêji i paar e i vetmi, me të cillin dahen komi me komë… Giuha e nji komit s’kaa t’ndalun, as nuk mund t’ndalet kurrë. Asht nji gja send qi nuk mund t’blehet, nuk shitet e nuk ndrrohet; nji send asht, qi do t’ruhet si nji gur i çmue, do t’ruhet si nji dhanti e posaçme e Perëndisë e si nji trashigim i t’parvet tonë… do t’ruhet si drita e synit. Kjo dhanti… asht giuha shqype.: Sa mund t’mêndohet dielli pa dritë, aq mund t’mêndohet komi pa giuhë”.

Në veprat e tij shprehej se toskët e gegët janë një, duhet të jenë të bashkuar dhe gjuha e tyre duhet të jetë e unifikuar e shkruar sipas rregullave të vendosura në Kongresin e Manastirit të vitit 1908. Në prag të Pavarësisë ai shkruante: “Gegë e toskë janë vllazën! Ata duhet të jenë të bashkuar të flasin të njëjtën gjuhë e të shkruajnë me alfabetin e përbashkët. Kjo i bën shqiptarët më të bashkuar e më të fortë.” Gjithë jetën e vet ia kushtoi punimeve për rëndësinë e gjuhës shqipe, krijimeve e përkthimeve të mirëfillta letrare, studimeve të folklorit, dokeve e zakoneve shqiptare madje bëri dhe kërkime arkeologjike e etnografike, të cilat i botontë në gazetat dhe revistat e kohës. Gjeçovi kurrë nuk pushoi së mbledhuri e studiuari kryeveprën e tij, Kanunin e Lekë Dukagjinit. Vdekja tragjike bëri që ai të mos e botoi Kanunin sa ishte gjallë. Kanuni u kodifikua në vitin 1933 në një botim të etërve françeskanë. Gjeçovi e dinte mirë rëndësinë që kishte Kanuni në historinë e Shqipërisë.

Pas autoriteteve osmane, i pari që mblodhi material për kanunin dhe zakonet ishte prifti Nikollë Ashta, i cili i botoi te Gazeta “Albania” tw Konicës, më 1897-98. Pas tij Lazër Mjedja më 1901, dhe Gjeçovi tek e përkohshmja “Hylli i Dritë.s” Ai studioi e mblodhi gjithçka ishte botuar për Kanunin deri në atë kohë. Administrata turke duke dashur të ndalojë gjakmarrjen e kodifikoi (përmblodhi rregullat dhe udhëzimet që duheshin zbatuar) Kanunin e Lekë Dukagjinit më 1872. Botimi ishte jo i plotë dhe kishte të bënte kryesisht me nenet e vrasjes e të gjakmarrjes, të trashëgimisë e të nderit. Turqit edhe në këtë nismë si në gjithë të tjerat dështuan dhe nuk arritën ta shuanin gjakmarrjen me gjithë dëshirën e mirë. Puna e Gjeçovit për mbledhjen e plotë të Kanunit të Maleve për kohën, ishte nga më të përparuarat dhe seriozet. Ai nuk la katund, derë e prag të Shkodrës dhe Malësisë së Veriut pa trokitur, duke mbledhur nga pleqtë gjithçka ata dinin për ligjet e Kanunit. Ishte i bindur në rëndësinë e jashtëzakonëshme të Kanunit dhe jo rrallë do të shprehej me fjalët: “Po mësuem, studjuam të kaluarën, kjo Kanu’ kje e vetjma mburojë që nuk e la fisin shqiptar, i vogëluem përherë e ma tepër prej peripecive historike të mos shkrihej e asmilohej nga kombet e tjera.”

Pa punën e jashëzakonshme për më shumë se tridhjetë vjet të At Gjeçovit, vështirë se Kanuni do të vinte i kodifikuar, aq i plotë sa është sot në duart e lexuesit shqiptar e të huaj. Kanuni i Lekë Dukagjinit është përkthyer në gjuhët: anglisht, gjermanisht, frëngjisht, spanjisht, rusisht dhe serbisht. Në një udhëtim për në Gomsiqe për të takuar Gjeçovin ku Ati Françeskan shërbente, mendjendrituri Faik Konica befasohet me varfërinë dhe mjerimin e atyre viseve, kupton sakrificën e jashtëzakonshme të Gjeçovit për të përhapur “pakëz dritë” në ato vise tw egra dhe shkruan midis të tjerash: “… Famullia një biná prej guri e ndritur dhe e pastër, gjysmë e zbrazur nga plaçkat, po e mbushur dhe e zbukuruar nga zemëra e madhe dhe nga buzëqeshja e të zotit të shtëpisë, qëndronte mikëpritëse dhe e qetë anës së një lumi. Këtu rronte at Shtjefën Gjeçovi. Këtu e çonte jetën mes lutjes e mësimeve, një nga njerëzit më të lartë që ka pasur Shqipëria”.

Më 1926 Gjeçovi u caktua famullitar në Zym të Hasit, në atë kohë pjesë e Mbretërisë Jugosllave dhe qe pjesë e një komiteti për pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve. Ngaqë nuk e ndërpreu mësimdhënien e shqipes pas mbylljes shkollave shqipe nga qeveria jugosllave, as punën e tij për mbledhjen e folklorit dhe ekspeditave arkeologjike, u vra pabesisht nga njerëz të paguar nga serbët në Kodër Rrezina. Vrasja e At Shtjefën Gjeçovit, ishte një humbje e madhe jo vetëm për klerikët françeskanë por për mbarë shqiptarët, si një patriot i madh që punoi gjithë jetën për kulturën, gjuhën dhe historinë e shqiptarëve.

Paulin Zefi/

Rrënojat e Urës së Plakut Gjon, Plakogjenit ose Plakagjonit ndodhen në skajin më jugor të fushës së Zadrimës, në pjesën fushore të fshatit Rraboshtë dhe në një distancë shumë të afërt me lumin Drin (270 m). Mbi vjetërsinë e saj ka dy mendime të ndryshme, sepse Ermanno Armao e përcakton si ndërtim të periudhës paraturke (1) dhe Valter Shtylla si urë e shek. XVI (2). Sidoqoftë, ka shumë mundësi që ajo të jetë ndërtuar mbi bazamentin ekzistues të një ure më të vjetër. Kjo vepër inxhinierike, për të cilën thuhet se në kohët e hershme është mirëmbajtur nga një mjeshtër i moshuar vendas me emrin Gjon, ka bërë që ajo të pagëzohet pikërisht me emrin e tij, Ura e Plakut Gjon. Edhe kjo urë, ashtu si Ura e Madhe ose Ura e Shkinës në fshatin Piraj, është ndërtuar përgjatë rrugës antike Via Lissus-Naissus e më vonë Via Zenta, dhe shërbente për të kaluar mbi përroin e Rraboshtës.

Në relacionin e tij dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide në vitin 1641, imzot Frang Bardhi shkruan se “il Ponte Plachegion” shënon kufirin ndarës midis Dioqezës së Sapës dhe Dioqezës së Lezhës (3). Në një skicë harte (dorëshkrim) të panjohur italiane të shek. XVII, e cila mban emërtesën “DI ALESSIO (E LEZHËS – P.Z.)”, por në skedarin e arkivës titullohet frëngjisht “Carte italienne de la région située à l’embouchure du Drin” (Hartë italiane e zonës që ndodhet në grykëderdhjen e Drinit)” dhe që ruhet në “Bibliothèque Nationale de France, Département Cartes et plans, GE D-17186″, emri i përroit mbi të cilin qëndron kjo urë e gurtë, shënohet, “Plachegione fiu. (Lumi i Plakut Gjon).” Edhe në hartën e tij, “Corso delli fiumi Drino e Boiana in Dalmazzia”, të punuar në vitin 1688, Vincenzo Maria Coronelli (1650-1718) e shënon këtë objekt si: “Ponte di Pietra (Ura e Gurtë)” dhe përroin e sotëm të Rraboshtës mbi të cilin qëndron ura, si: “Plachegione Fiume (Lumi i Plakut Gjon).”

Në vitin 1867, Johann Georg von Hahn shkruan se: “Ura Blak Gjon, Steinbrücke, unter welcher die Wässer von Roboschtia und einige Quellen von Kalmeti dem Drin zufliessen”, që do të thotë: “Ura e Plakut Gjon, është një urë guri nën të cilën derdhen në Drin ujërat e Rraboshtës dhe disa burime të Kallmetit (4).” Në vitin 1933, është Ermanno Armao, i cili jep një përshkrim më të hollësishëm të Urës së Plakut Gjon. Kur flet për “Plachegione fiume (Lumin Plakagjon)”, ai shkruan se: “Uji që rrjedh nën Urën e Plakgjonit, 6.5 km në veri të Lezhës, përgjatë rrugës antike për në Shkodër, nuk mban më as emrin që i ka vënë Coronelli dhe as nuk mund të quhet lumë apo përrua. Për të vaditur tokën e tyre, fermerët vendas kanë hapur kanale, duke futur ujin nga përroi që zbret nga kodrat midis Kallmetit dhe Raboshtës dhe urës 20 metra të gjatë, e përbërë nga një hark i madh qendror dhe dy harqe më të vogla, të ndërtuara në periudhën paraturke. Njësoj si Ura e Shkinës aty pranë, ajo qëndron mbi njërin nga ato kanale e zhytur pothuajse tërësisht nën tokë (5).” Përroi i Rraboshtës, i cili kalonte poshtë Urës së Plakut Gjon është devijuar në vitet 60 të shek. XX dhe prandaj ky monument tashmë ndodhet në mes të fushës në terren të thatë. Nga kjo urë kanë mbijetuar vetëm harku i saj qëndror dhe disa fragmente nga dy harqet anësore, që shërbenin kryesisht si dritare shkarkimi. Në ndryshim prej Urës së Madhe në Blinisht-Piraj, të cilës i kushton një vëmendje të veçantë, Urës së Plakut Gjon, Prof.Dr.Valter Shtylla i bën një përshkrim fizik dhe teknik në mënyrë shumë sintetike: “Ajo është urë simetrike, harku qëndror me dopjo qemere dhe dy dritare shkarkuese anash. Nga të dyja anët e harkut të madh duken edhe gjurmët e dy dritareve të vogla kuadratike (6).” Nga rilevimi i plotë, që i kam bërë këtij objekti fillimisht më 11.07.2014 dhe sërish sot pas 10 vitesh, më 19.11.2024, kam konstatuar se materiali me të cilin është ndërtuar përbëhet nga gurë gëlqeror me disa ndërthurje me gurë shtufi, që janë të lidhur me llaç të trashë gëlqereje.

Në harkun e madh qendror ruhen ende ganxhat metalike për mbërthimin e gurëve. Forma gjeometrike e harkut qëndror është ajo e segmentit rrethor dhe të njëjtën formë kanë patur edhe dy harqet anësore. Harku i madh qëndror është realizuar me rreshta dyfish gurësh. Duke qenë se ky monument është pjesërisht i zhytur nën tokë, nuk mund të përcaktohet me siguri as lartësia dhe as përmasat reale të strukturave të tij. Në gjendjen që shohim sot, ura ka një gjatësi prej 21 m, gjerësi prej 3 m dhe lartësia maksimale nga niveli i terrenit mbi harkun qendror shkon deri në 2.56 m. Ky hark ka një hapësirë drite prej 7.05 m, lartësi nga niveli i terrenit prej 1.70 m dhe trashësi mesatare prej 0.80 m. Dy dritaret e shkarkimit ose harqet anësore, aktualisht me qemerë të rrëzuar, kanë patur një hapësirë drite prej rreth 1.5 m. Distanca midis harkut verior dhe harkut qendror është 2.40 m, ndërsa harku jugor është i mbështetur mbi atë qëndror. Ganxhat metalike për mbërthimin e gurëve, gjithsej 4, janë të vendosura nga 2 në dy anët e harkut qendror në pjesën e sipërme. Ato janë punuar me hekur të rrahur dhe kanë këto përmasa: 5 x 1 cm trashësi. Në hyrje dhe në dalje të urës, traseja është e shtruar me kalldrëm të çrregullt me gurë të përmasave të ndryshme dhe ndërsa në pjesën qendrore traseja kalon mbi vetë gurët pllakë të rreshtit të sipërm të harkut kryesor. Gjendja e saj fizike lë shumë për të dëshiruar, por edhe pse është pjesërisht e rrënuar, ajo vijon të mbetet një objekt shumë impresionues. Pavarësisht nga përmasat modeste, Ura e Plakut Gjon vlerësohet për hijeshinë e saj, rëndësinë historike dhe lidhjen me trashëgiminë e pasur kulturore të Shqipërisë Veriperëndimore. Është shpallur Monument Kulture i kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës (D.K) me vendim nr.786/1, më dt.05.11.1984.

BIBLIOGRAFIA:

1) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 160.

2) V.Shtylla, Rrugët dhe urat e vjetra në Shqipëri, f. 77, 139, 154; V.Shtylla, Rrugë dhe Ura në Shqipëri (Roads and Bridges in Albania), f. 164.

3) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 3: Diözese Sappa, f. 145.

4) J.G.Hahn, Reise durch die Gebiete von Drin und Wardar, f. 204.

5) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 160.

6) V.Shtylla, Rrugë dhe Ura në Shqipëri (Roads and Bridges in Albania), f. 164.

Botimi i tretë i Evarist Beqirit, vjen në prag të përvjetorit të Pavarësisë.

Dokumente dhe fakte të reja për Ismail Qemalin përfshihen në botimin e tretë të librit “Themeluesi-Lidershipi i Ismaili Qemalit” me autor Evarist Beqiri. Botimi i tretë pritet të dalë në prag të përvjetorit të Pavarësisë dhe sjell për lexuesit disa risi ndër të cilat; foton e dokumentit të Regjistrit të Gjendjes Civile në Bruksel, 1900, fotografi të bashkëshortes së tij Kleoniqi Surmeli Vlora, si edhe të Ismail Qemalit. Veçojmë këtu foton e realizuar në Paris, në Kongresin e Xhonturqve, në fillim të vitit 1902.
Foto e dokumentit të Regjistrit të Gjendjes Civile në Bruksel, 1900. Në regjistër pasqyrohen gjeneralitetet e Ismail Qemalit dhe të tre bijëve të tij, që e shoqëruan në azilin e tij politik vullnetar. Ky dokument ka rëndësi të posaçme në saktësimin njëherë e përgjithmonë të ditëlindjes së Ismail Qemalit, më 24 janar 1844. Por, kuptimplotë është edhe mënyra e regjistrimit të vendlindjes së tij: Vlorë, Shqipëri. Një tjetër fakt domethënës ky për shqiptarizmën e tij të kulluar. Ismail Qemali gjatë jetës së tij në Bruksel në vitet 1900-1908, realizoi një veprimtari të jashtëzakonshme patriotike, që shërbeu si një gur themeli në përgatitjen e Pavarësisë së Shqipërisë.
Njëkohësisht albumi fotografik është pasuruar me artikullin e “The New York Times” dhe dokumente nga dosja e klasifikuar e arkivit të Perandorisë Britanike për arratisjen e bujshme të Ismail Qemalit nga Kostandinopoja, në 1 maj 1900. Fashikulli titullohet: “Historia e kërcënimit të jetës së Ismail Qemal Beut nga Sulltani i Turqisë dhe arratisja e tij me një anije që valëviste flamurin anglez”. Ai përmban 8 faqe me dokumente të klasifikuara “Konfidenciale”. Ai hapet me letrën që ambasadori britanik në Kostandinopojë Sir Nicholas R. O’Conor i dërgon kryeministrit dhe njëkohësisht ministrit të Jashtëm britanik Markezit të Salisbury-it.
Sir N. R. O’Conor në letrën e dërguar thekson faktin që: “Ismail Qemal beu është një patriot i sinqertë dhe i zellshëm me pikëpamje të ndriçuara dhe liberale. Ai nuk është as revolucionar, as i përzier me Partinë e Xhonturqve. Ai gëzon reputacion të madh, dhe konsiderohet nga të gjithë si një njeri me karakter dhe integritet të jashtëzakonshëm. Ai ka ruajtur ndershmërinë në mes të korrupsionit; ai e ka shfrytëzuar pozicionin dhe influencën e tij si anëtar i Këshillit të Shtetit për të mbrojtur të shtypurit dhe për të ruajtur drejtësinë dhe moralin. Megjithëse vetë është një mysliman, ai ka mbrojtur në çdo rast privilegjet e popullatës së krishterë. Ai admirohet nga myslimanët, midis të cilëve ai ka një peshë dhe influencë të konsiderueshme; ai e ka shfaqur veten si një mik i sinqertë i Anglisë, duke bërë gjithçka që kishte në dorë për të mbajtur marrëdhënie miqësore midis dy vendeve…Në mbyllje ambasadori përmend faktin që nuk duhej injoruar një personazh me një influencë kaq të madhe, si edhe rëndësinë e librit të sapo shkruar nga Ismail Qemali, me titullin “Çështja e Transvalit ose Roli Civilizues i Britanisë së Madhe në Këndvështrimin Mysliman”.
Pjesë e fashikullit janë edhe katër letra të shkurtra por shumë interesante të Ismail Qemalit. Ato janë shkruar me një frëngjishte të përsosur dhe me një gjuhë të rafinuar diplomatike. Tre prej këtyre letrave janë drejtuar ambasadorit britanik në Kostandinopojë Sir N.R. O’Conor dhe një diplomatit Adam Block. Nga leximi i këtyre letrave të tërheq vëmendjen fraza:“MON crime c‘est mon patriotisme” (“Krimi IM është patriotizmi im”)… Gjithashtu, aty del në pah edhe forca e tij karakterit, që është edhe vetë thelbi i lidershipit. Sepse karakteri ndikon tek suksesi më tepër sesa të gjitha aftësitë e tjera. Kjo shprehet qartësisht tek vendosmëria e Ismail Qemalit për t’i qëndruar deri në fund vendimit që kishte marr, pavarësisht pasojave të tij: “Duke u larguar, unë mbështetem vetëm në lirinë time të veprimit dhe do të jem aq i fortë sa të mund të jetoj përmes punës sime.”.
Autori Evarist Beqiri thekson se pak ka ndryshuar në përmbatje, « Por nga ana tjetër, ky botim i tretë vjen si një domosdoshmëri në pasurimin e librit me disa materiale, me të cilat jam njohur kohët e fundit. Një falënderim i veçantë për Darling dhe Qamil Vlorën, stërnipërit e Ismail Qemal Vlorës, për vendosjen në dispozicion të fotografive dhe dokumenteve nga arkivi i familjes Vlora.»
Botimi i parë i librit “Themeluesi-Lidershipi i Ismaili Qemalit” doli në vitin 2022, botimi i dytë në vitin 2023. Gjatë kësaj periudhe janë realizuar tre promovime në tre kryeqytetet e shqiptarisë: në Tiranë, në Vlorën e flamurit dhe në Prishtinë. Njëkohësisht autori ka realizuar një sërë takimesh me lexuesit, në universitete dhe librari brenda dhe jashtë vendit.
Gjithashtu, në prag të 112-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, autori ka planifikuar disa aktivitete kulturore. Më 19 nëntor, ora 13, autori do të zhvillojë një leksion i hapur në Fakultetin e Drejtësisë, UT, me temë “Lidershipi i Ismail Qemalit dhe Aktet Themeluese të Shtetit Shqiptar”. Më 20 nëntor, ora 11, do të zhvillohet një bashkëbisedim me lexuesit pranë Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit (QKLL). Dhe më 26 nëntor, autori zhvillon një tjetër bashkëbisedim me lexuesit, në Bruksel, në Shqip Ville/Maison Culturelle Belgo- Albanaise.

Frano Kulli/

Të shtunën e kësaj jave, me 16 nëntor, në Katedralen e Shën Shtjefnit në Shkodër u mbajt Mesha e Shenjtë dhe Riti i Lumnimit të martirëve At Luigj Palaj dhe dom Gjon Gazulli. 38 martirëve shqiptarë të Kishës Universale katolike, që 8 vite më parë patën stolisur bulevardin “Dëshmorët e Kombit” në vigjiljen e vizitës së Papa Françeskut në Tiranë, u shtohen edhe dy martirët e ri, shpallur si të tillë nga Ati i Shenjtë, më 20 qershor, 2024. 1) Dom Gjon Gazulli u dënua me vdekje nga mbreti Ahmet Zogu, pasi kundërshtoi marrëveshjen e tij me serbët për të ashtuquajturin “bashkim personal të Shqipërisë me Jugosllavinë”, më 2 janar 1927. U var në sheshin e Fushës së Druve të Shkodrës. Në ora 2 të natës, me datë 05 mars 1927. Ishte 34 vjeç. Ai, që hapi shkollën e parë të përzier djem-vajza, myslimanë e të krishterë, deputeti i opozitës, bashkëpunëtor i Gurakuqit e kundërshtar i Zogut, u akuzua se kishte organizuar kryengritjen e kishte shpërndarë armë nëpër malësi. Fjalët e tij të fundit, të përcjella nga një dëshmitar okular kanë qenë: “Po vdes i pafajshëm. Rrnoftë Krishti, Mbreti ynë! Rrnoftë Kisha Katolike, Nana jonë! Rrnoftë Papa, Ati ynë! Rrnoftë Shqipnia dhe shqiptarët e vërtetë!”… E varën tek “Fusha e Druve” në Shkoder. 2) Hollësitë e fundit tragjik të Dom Gjon Gazullit, gjinden në revistën gjermane Korrespondenz des Priestergebetsvereines im theologischen konvikte zu Innsbruck (Letërkëmbimi i Shoqatës së klerikeve të Seminarit të Insbrukut), Innsbruk ,nr. 4, korrik 1931, fq. 65. Aty është sjellë tekstualisht dëshmia e togerit të gjykatës Xhemal Dibra i cili është i pranishëm në ekzekutimin e këtij martiri… ” U thirrën për të asistuar në sakramentet e fundit, të Nderuarit fretër Atë Çiprian Nika dhe Atë Martin Gjoka. Ishte ora 11, para mesnatës. Rrugët e Shkodrës ishin plot me njerëz, sepse ishte festa e Bajramit. Dhashë urdhër që famullitari (Dom Gazulli) të çohej në oborr, sepse me të donte të fliste ipeshkvi. Gazullin e zgjuan dhe, pasi u vesh zbriti poshtë. Këtu pa atë që po ndodhte.

Një frat françeskan i rrinte përpara me Sakramentet. Dënimi me vdekje që u ishte dhënë të tjerëve para tij, i linte të kuptonte se çfarë donte të thoshte e gjithë kjo. Frati mbeti pa fjalë, ndërsa famullitarit, Gazullit nuk i ndryshoi ngjyra e fytyrës aspak. Këtë e dallova mirë. Kapi doren e Atit dhe i tha: “Atë Martin, tani do të dëgjosh rrëfimin tim!” Atë Martini i luti ushtarët e mbledhur aty rrotull që të largoheshin dhe, meqenëse nuk po largoheshin, Ati i tha: -Dom Gjon rrëfehu në latinisht ose në italisht!- Jo Atë- u përgjigj Gazulli- rrëfimin e fundit dua që ta bëj në gjuhën shqipe. Dua që ta dëgjojnë të gjithë !

Dhe kështu u rrëfye në praninë tonë. Ne myslimanët nuk i kuptojmë këto gjëra, po nuk dëgjuam të dilte prej buzëve të tija asnjë mëkat. Pastaj atë Martini i dha një copë bukë të bardhë, rrumbullake, që e mori me devocion të madh… Pastaj u hap dera e burgut dhe u nisëm. Ushtarët rrinin përpara, prapa dhe anash tij… Pasi bëmë një copë rrugë në këmbë, arritëm në vendin e vdekjes, në Fushën e Druve. Aty gjindej shtylla, në të cilën do të varej. Unë, sipas praktikës i dhashë mundësinë të fliste. Thoni fjalën e fundit, i thashë. Në atë moment e çoi zërin më shumë dhe tha: ” Po vdes i pafajshëm. Rroftë Krishti Mbret…Rroftë Shqipëria dhe shqiptarët e vërtetë ! “. Atëhere lexova dënimin me vdekje. I dhanë të vishte një këmishë të bardhë. Magjypi i vuri litarin në fyt dhe i hoqi stolin poshtë këmbëve. Kishte vdekur ! Ishte 5 marsi 1927.

3) Dom Gjon Gazulli ishte pinjoll i denjë i Gazullorëve, origjina e mëherëshme e të cilëve, siç deri më tani kumtohet është ky fshat i Zadrimës, qarkon me fill të argjendtë rreth gjashtë shekuj histori tonën. Histori që rrënjëzon mbrenda përmbrenda një krahine, mbrenda përmbrenda një fshati, madje në të njëjtin komunitet me lidhje të njohura gjaku, pra të të njëjtit fis. Daniel Gazulli (1944-2012) njëri prej pinjollëve të vonë që e ka sjellë përmbledhtasi historinë e gazullorëve na lë të shkruar kumtin se: Mbiemri Gazulli, ashtu si dhe më parë vazhdon të mbahet dhe sot e kësaj dite si mbiemër në disa fshatra të Zonës së Ulët të Shkodrës. Gazujt përmenden së pari më 1301 në “Liber Reformationis” (Libri i Reformave) të Raguzës, më pas në Kadastrën Veneciane të një shekulli më vonë 1416, ku dalin 4 shtëpi me mbiemrin Gazulli në një katund të Bregut të Bunës. Histori që fillon qysh në epokën e ndritur të Kastriotit. Një kontribut elitar në fushë të dijes e prosperitetit idenditar, me rezonim ndëreuropian e më përtej.

Po shënjimi i lavdishëm i Gazullorëve në histori fillon me Gjon Gázullin (1400-1465). Gjon Gàzulli ka qenë një ndër figurat më të shquara të shkencës europiane të shekullit të XV, periudha më në shej e kohës: e humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Astronom me famë europiane e diplomat i shquar i Gjergj Kastriot Skenderbeut. Në këto fusha shkëlqeu porse veprimtaria e tij, është mjaft më e gjërë: në astronomi, matematikë, fizikë, filozofi, diplomaci, arte; ai ka qenë një enciklopedi e kohës së vet. Gàzulli studjoi në Raguzë, (Dubrovniku i sotëm) e mandej, në vitin 1422 shkon në Padova ku kryen studimet universitare më 1428. Mbas dy vjetësh mbron atje doktoraten në një moment solemn, në të cilin shkruhet se:moren pjesë shumë arbneshë të Italisë. Po një pjesë të mirë të jetës ai e kaloi në Raguzë, nga vitet 14331439. Këtu ai u emnue nga Këshilli i të Urtëve (Raguza ishte Republikë e pavarun) Rektor i Shkollave të Raguzës. Këtu edhe u bë astronom në zë në mbarë Europën sa, mbreti i Hungarisë, nëpërmjet një letre dergue Këshillit të të Urtëve të Republikës, i lutet atij që Gàzulli të shkonte në oborrin e tij e të udhëhiqte studimet astronomike. Diplomati.

Mision i parë diplomatik i dokumentuar i Gàzullit është udhëtimi i tij për në Romë, që të takonte mbretin e Hungarisë Sigmundin (parardhësin e Korvinit) me rastin e kunorzimit të tij mbret prej Papës. Ky mision, simbas vetë dokumenteve raguziane, i ishte besue ma të shquarit të asaj Republike e me autoritet edhe ndër hungarezë. Misioni i tij i dytë është ai i vitit 1435 në Italinë e Jugut e fill mbas pak në Slloveni. Në ato vite bashkpunimi në mes princave shqiptarë e Sigmundit të Hungarisë ishin dendësue shumë.

Ka qenë pikërisht Gàzulli ai që lehtësoi rikthimin e shumë shqiptarëve në atdhe, me qëllim forcimin e rezistencës antiosmane e kjo veprimtari vazhdoi me udhëtime të shpeshta në Romë, Firence, Sienë, Lubjanë etj. Duke qenë i përpimë në këto veprimtari të dendura diplomatike, Republika e Raguzës e liron atë nga detyra e Rektorit dhe emnon në vend të tij Pal Gàzullin, të vëllain, që cilësohet ndër dokumenta (lat.)“magister, prudens et literatus vir”(mësues, njeri i urtë dhe i ditur), çka do të thotë se kishte krye edhe ai studime universitare, si dhe identifikohet si vëlla i “magister Johannis Gaxuli”(mësues Gjon Gazulli). (Kujtojmë se, si Pali, ashtu edhe vëllai tjetër Andrea, do të përmenden më vonë si bashkëpunëtorë të afërt të Gjergj Kastriotit, Skenderbeu).

Përposë Gjonit, Pal Gàzullit, ambasador edhe ky i Kastriotit pranë Republikës së Raguzës, në vitet 1452-1459 dhe Rektor i Shkollave të asaj Republike gjithashtu, Imzot Ndue Gàzullit, doktor në filozofi, Arqipeshkëv i Shkupit (1702-1753), Abatit të Mirditës Ndre Gazulli (shek XVII), më pas Ipeshkëv i Zadrimës e kështu me radhë, deri në ardhjen në pushtet të komunistave, ka pasë gjithmonë një pinjoll të familjes që do të shkonte për studime në Universitetet e Europës; katolike dhe laike…Kurse në fillim të shekullit XX, ishin tre vëllazën njëherësh, lauruar në Universitetet katolike të Europës; Gjoni (1893 – 1927), Nikolla (1895 – 1946) dhe Stefani (1896 – 1964)… 4) Ndërsa vëllai i Dom Gjonit, dom Nikollë Gazulli, edhe ai i i burgosur, iu shpëton torturave dhe vdekjes nga Ahmet Zogu, por nuk i shpëtoi dot pushkatimit në vitin 1946 nga Enver Hoxha. Edhe qeveria komuniste e nisi gjyqin special me akuzat për armë në kishë. Strategji e njëjtë në dy kohë të ndryshme, e cila shkroi fatin tragjik të dy vëllezërve meshtarë. Edhe dom Nikolla u pushkatua pas një gjyqi special politik në 1946-n. Ai, autori i “Fjalori i fjalëve të rralla të përdoruna në veri të Shqipnis” i njohur si “Fjalori i Gazullit” dhe “Fjalori toponomastik”…

Enver Sulaj/

“Diftesat, mbi xanjen, mundime e dekë t’Atë Luz Paliqit, O.F.M. i cili kje mbytë me 7 të Marcit 1913 e shti në nji gropë në katunit të Janoshit, shi aty ku e njomi tokën me gjak të vet!” Ky është titulli i dorëshkrimit të Atë Shtjefën Gjeçovit, për sivëllain françeskan- Atë Luigj Palajn, që ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë dhe ka 82 faqe.Trembëdhjetë vjet pas martirizimit të Atë Luigj Palajt, në vitin 1926 Atë Shtjefën Gjeçovi ishte nisur drejt Kosovës, për të hulumtuar rastin tragjik të 13 vjetëve më parë, kur ky atdhetar i devotshëm qe bërë barriera e parë kundër asimilimit dhe shkombëtarizimit të shqiptarëve të rajonit të Dukagjinit, që dokumentohet përmes dëshmive të shumta. Atëbotë, qarqet politike e pushtuese malazeze nuk po kursenin askënd, as shqiptarët katolikë, e as ata myslimanë, bile as prijësit fetarë, siç ishte Atë Palaj, i cili, megjithatë paralajmërimet që i ishin bërë nga bashkëkombësit e tij për rrezikun që i kanosej nga forcat malazeze, ishte shprehur i vendosur në qëndrimin e tij. Me shumë kujdes dhe si një kronist i vërtetë, Atë Shtjefën Gjeçovi gjatë qëndrimit në Gllogjan, Pejë, Gjakovë e Zym, interviston persona të ndryshëm, të cilët në një formë apo në një tjetër kishin njohuri mbi vrasjen e Atë Luigj Palajt. Në një dëshmi, shkruar nga vetë Gjeçovi, lexojmë: “Sot, me 4 të Vjeshtë dytit 1926, Mëhill Marku i shpis së Kocit në Gllogjan më diftoj se nja dhetë ditë perpara se mbyten Atë Luzin, kishte shkue te shpia e Uk Gjonit dhe e kishte këshillue qi mos të shkote nder Shkje, se ata janë ba si qej te terbue, e mnojshin me i ba ndonji sherr. M’at rasë qe se çë kuvend kishte ba Atë Luzi me Mëhillin, sikurse më diftoj vetë Mëhilli n’orën 8 perpara mjesditet mbas Meshet, e tuj pi kafe në pjekëtore të çelës së Gllogjanit. Ky Mëhilli njeri i fjeshtë, njeri i pershpirtshem, e jeta e ti jetë baritore.

Mëhilli: Zotni, mos shko me u pa nder ata Shkje e mos të bajën ndonji dredhi e me të damtue!

Atë Luzi: Mëhill, a je bari gjajet ti?

Mëhilli: Po, Zotni!

Atë Luzi: Po me ba me pa ti se uku po i turret tufës s’ate, shka ban ti?

Mëhilli: Rroki pushken edhe i vëhem në shpinë ukut, per me e turitë a me e vra qi mos të m’a damtoje tufen!

Atë Luzi: Mirë fole, Mëhill, ti i del zot tufës s’ate me pushkë, e une do t’i dal zot tufës s’eme qi janë katolikët, me fjalë të Zotit e me këshille! Uku ka hi veç mbrenda vathit t’em, e ka fillue me m’a damtue tufen. Mue më duhet, pra, me i ra mrapa tufës s’eme e me i turitë ujqt me kercnime të rrebëta me anë të Zotit. -Une nuk ja kam kujdesin këti mishit t’em, i cilli, a sod, a nesër do të bahet gjell krymbash.-“ Por, malzezët po e ndiqnin këmba-këmbës Atë Luigjin. Pasi i kishin rënë në gjurmë, e kishin burgosur për ta dërguar më pas në burgun e Gjakovës. Këtu po fillonte rruga e Kalvarit për të, por edhe e bashkatdhetarëve të tij, të cilët vuajtën bashkë me të deri në frymën e fundit. Në një dëshmi tjetër, jepen të dhëna interesante lidhur me torturat që i ishin bërë dhe dashurinë ndërvëllazërore e ndërfetare të shqiptarëve, të cilët po vuanin bashkë, sepse edhe fronti i rezistencës ishte i përbashkët.

“Prej goje të Rexhep Sylës, musliman prej Maznikut (në nahijet të Pejës)…, sikur i kishte pasë rrëfye Hasan Kocit vetë, përmbas mundimit t’Atë Luzit. Ky Rexhepi ka kenë lidhë krah për krah me Atë Luzin prej Gjakovet deri në Janosh. Rrethi i të lidhunve ka kenë 60 vetësh. Si mbërrine në Janosh, Atë Luzin e liruen prej krahit të Rexhepit tuj ja lidhë duert permbrapa, e Rexhepin e quen nder rreshta të pare, e atë e lidhen vetë të tretin. Permbas mundimesh e grushtimesh me druna pushkësh, ku edhe tuj e therë lehtas me bajoneta, Atë Luzin e shmangne prej udhet edhe e vranë aty. Kur ishin tuj e therë e permbasi krisën pushkë, kishte pas britë tri herë rresht: ”Kofët per hater të Krishtit!” ”Kofët per hater të Krishtit!” ”Kofët per hater të Krishtit!” Këto fjalë i kishte pas përsërit shpesh herë edhe per të gjatë t’udhës. Ashtu më diftoi Hasan Koci e Rexhepi këtij. “Ditët e fundit të jetës së Atë Palajt, ashtu siç dalin nga ky dorëshkrim i Gjeçovit, por edhe dëshmive që ofron revista famëmadhe Hylli i Dritës, janë vuajtje si të Jezu Krishtit, me mundime çnjerëzore, drejtuar mbi korpin e tij, i cili kishte qëndruar edhe në dhê i paprishur për nëntë javë, siç e pohojnë dëshmitë. “Prej gojet të Zenun Sokolit prej Gllogjanit, musliman me fis i Berishas. Me 25-IX-1926 nji mbramje kah ora 7, ishe ndejë n’atë në qelë te Gllogjanit, kur u beh me kalue do kohë me mue Zenun Sokoli, e nder tjera kuvende qi bamë, m’u dha edhe e pveta mos kishte me më diftue gja mbi mundime e dekë t’Atë Luzit? Ky më përgjegji: “Zotni, une jam musliman, por po të kallxoj me të drejtë të shpirtit, se Atë Luzin e kan pasë mbytë shkjet per Fe e vetem pse s’dasht me i ra mbohë Besimit Katolik e me u ba Shkja. Edhe po të tham, Zotni se nji gojet e zanit Katolikë e muslimanë ka njimi herë në ditë ja urojnë shpirtin Atë Luzit tuj thanë: -Dritë i baftë shpirti ati Frati, se deka e ti e gjaku i ti e ka pshtue robnin e Metohis e të Kosovës mbarë! Mos të ishte ai, na kurrnji i gjallë së patëm për të mbetë, e aj qi donte të jikte gjallë, do të mbaronte me u ba Shkja! Deka e Atë Luzit kje pështimi i Katolikve e i muslimajve të këtynve krahinave.” Dëshmitarët që flasin para Atë Gjeçovit betohen para dëshmisë së tyre, ndërkaq metoda e hulumtimit dhe përshkrimi i kufomës së Atë Luigjit, është gati si e një patologu profesionist, deri aty sa përshkruhen imtësisht edhe plagët dhe shenjat e dhunës mbi trupin e tij. “Gjakovë, në Kapele të Shna Ndout. Sot me dy të Vjeshtëtretit 1926 n’oren 11 ¾ para mjesditet, erdh te une Smail (Mark) Sadrija i Janoshit, me fis prej Merturit të Gurit, i cilli kje grishë prej mejet, per me e pëvetë sa punë mbi mundime e dekë të t’Atë Luz Paliqit.

Pa fillue të flasë goja e këtij plakut 70 e ma vjeç, sytë e tij folen tuj ju mbushë me lot sa ja permenda emnin e Atë Luzit, e qi pa ngjat ju perfulluene lot neper mollëza te perhupuna prej pleqniet, e tuj ju dridhë mjekrra e buzët prej vajit, më tha: “Zotni, na urojëm qi Krishti, per të cillin s’ju dhimbt jeta Atë Luzit, e ka marrë shpirtin e tij në Lumëni të vet! Zotëni, sikurse aj qindroi ngulët në Fe të lume, ashtu e ka pasë trimnue popullin, jo veç në burg të Gjakovës, sikurse e kanë dishmue katolikët e muslimajt qi paten kenë me të në burg, por edhe per të gjatë udhës, deri qi e grine shkjet u ka pas thanë: ”Vëllazen, hiqni keq, por mos ndërroni Fe!”- Kur i nepshin mund të burg të Gjakovës, edhe i thojshin shkjet qi të bahet shkja, Atë Luzi u pergjegjte: ”Une kam Zotin t’em Krishtin, e xëvësin e tij në tokë, qi sundon Kishen katolike. Une si Meshtar katolik, urdhnit të tij i rri mbëkambë e vetem atij i ndigjoj. Jam Meshtar i Krishtit e së kanë nevojë të thirrem Pop!”

Më tej, Gjeçovi, në dëshminë e tij shkruan: “Ky… plak i ndershëm, i cili i kishte pas mbëledhë trutë e Atë Luzit me gjymsen e epër të rrashtes të shkapaderdh prej armës gjaksore të Malazesëve, m’a vërtetoi me besë e fe se: Trupi i Atë Luzit i shtimun në gropë shi afer ku e paten vra shkjet, pa farë mbëlojet e shtrojet pertokë e thotë sypri e përfundmi, mbas tri javësh, (I kje qil vorri prej një komisionit ushtarak të Malit të Zi e prap shti në atë gropë e mbas 9 javësh kjen nxjerrë e que në Zymp e shti në dhe në Bëtyq-Zymp).ashtu veq në këmishë tlinta e pantoll me kollqikë në kambë, kur e xueren per me e que në Gjakovë e mandej në Zymb, as ishte ken prishë e as marrë far ere e marrë një hije aq të bardhë, qi kundruall trupit të tij të bekuem ky muer… më duket i zi!” Këto fjalë, pra, m’i dishmoi goja e lotët e Smail (Mark) Sadrisë, i cilli e krei kallzimin me këto fjalë: “Deka e Atë Luzit e suell pështimin e këtij popullit. Gjaku i Atë Luzit na peshtoi prej rrenimit të plotë!” Gjeçovi kishte qëndruar në Zym, më 16-XI-1926, ku kishte urdhëruar që të hapej varri dhe ta shikonte edhe një herë trupin e Atë Luzit. “Mbrenda vorrit hini Atë Leka e z. Noz Seba. E permbasi u thaçë (une ishe në buz të vorrit tuj shikjue) qi të shikjojshin a e kishte kryqin n’parzem e nuk ja gjeten, u thaçë qi të m’a xjerrin kocin ma të hollin të dorës së djathët (at koc qi asht ndermjet të brrylit e të dorës, e nji nye gishtit të dorës së djathët. Mbasi e largue me llomin e mishit, i xueren këta kocij qi ju lypa.-

Oroe: Kocin e dorës une e mora me vedi, e të gishtit, e ndali Atë Leka.

Përveç dëshmive të shumta, të mbledhura me shumë kujdes në vendbanime të ndryshme, në këtë dorëshkrim gjenden edhe një këngë për Atë Luigj Palajn dhe një krijim poetik, tingëllimë, e shkruar nga famullitari i atëhershëm i Becit, dom Gjon Bisaku, i cili ia shton përshkrimit të kryqit me kërkesë të Atë Shtjefën Gjeçovit. Më lejoni ta përmbyll këtë kumtesë të shkurtër, me disa vlerësime. Këtë dorëshkrim të Atë Gjeçovit e shquan:

-Përkushtimi: ai ka ecur në këmbë në relacionin Gjakovë- Zym, ashtu si edhe nga Peja në drejtim të Gllogjanit, por edhe në vendbanime tjera;

-Dashuria për atdheun, fenë e kombin e tij, pa e dalluar për kah religjioni, sepse, ashtu si qenë bashkë në ato ditë vuajtjeje e mundimesh në udhën e kryqit, të cilën e bënë bashkë, sepse s’kishin rrugë tjetër;

-Stili i të shkruarit: i kujdesshëm, konciz, i saktë, me trajta sintaksore e leksikore, model edhe për shkruesit e sotëm;

-Metodologjia e mbledhjes së dëshmive dhe autenticiteti i tyre: ofrohen emra, mbiemra, fise, profesione, vendbanime;

-Dija e thellë shkencore, ndonjëherë edhe e juristit, etnologut, folkoristit, patologut etj.;

-Kur bën përshkrime të imëta, del zjarrmia dhe emocioni i shkruesit, që shihet në kaligrafinë e tij, që e transmeton gjendjen emocionale e tensionin shpirtëror.

Dëshmitë e Gjeçovit janë të një rëndësie të shumëfishtë: historike, para së gjithash, por edhe të një intelektuali me përgatitje të lartë e me vetëdije kombëtare, që po bënte të pamundurën, në luftë me harresën, ashtu siç kishte bërë më vonë Atë Zef Pllumi, duke i dhënë vetes misionin për të jetuar e për të dëshmuar.

Duket të jetë ky një betim i brendshëm i meshtarëve shqiptarë, të cilët të udhëhequr nga parime të larta hyjnore e kombëtare, i kishin vënë vetes për detyrë të hidhnin në letër dëshmitë tragjike, për t’ia mbyllur gojën harresës, për të shënuar vuajtjet e grigjës së tyre, por edhe të vdekjes së njëpasnjëshme.

Këto përpjekje, sot dalin të një rëndësie të jashtëzakonshme, sepse mësimi i historisë duhet të jetë leksioni më i mirë i dijes dhe përgatitjes njerëzore. Por, ne si komb, duket se kemi problem me harresën, ashtu siç kemi probleme edhe me rrugën e drejtë, e cila na mjegullohet nga lakmia e ëndja e ligë, që dëmton palcën tonë kombëtare e qenien e shqiptarit të përvuajtur, i cili, siç e dëshmon vuajtja e Patër Luigjit, nuk bën kompromis me atdheun. Ndoshta për koincidencë, ndoshta edhe të lidhura fuqimisht me njëra- tjetrën, por duket se edhe vetë vrasja e Gjeçovit është në linjën e vdekjeve tragjike të meshtarëve shqiptarë, të cilët nuk pranuan të gjunjëzoheshin kurrë, ndonëse fati i tyre mbetet i mbështjellë me vellon e mistereve të pasqaruara sa duhet.

Ashtu siç kishin në jetë ideale të përbashkëta, Atë Shtjefën Gjeçovi e Atë Luigj Palaj prehen bashkë në tokën e bekuar të Zymit, në muranën e rindërtuar së fundmi, për të shprehur adhurimin e përjetshëm të shqiptarëve, që përulen e luten, që shpirti i tyre të jetë dritë shprese e shpëtimi, për ne e brezat që do të vijnë.