Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mehmet DerrallA Ministër i Parë i Luftës në Qeverinë e Vlorës-HISTORIKISHT NGELI SIMBOL I BASHKIMIT KOMBËTAR

by

Me rastin e 101 vjetorit të ZGJEDHES TË MEHMET DERRALLËS-TETOVA ministër I LUFTËS në KUVENDIN E VLORËS/

Prof. Dr. Vebi Xhemaili-USHT-TETOVË/

 Në vitin 1843 kur lindi Mehmet Pash Deralla, pikërisht në Gradecin e Pollogut, I cili mori pjsë në Kuvendi Kombëtar të Vlorës, i udhëhequr nga diplomati më i shquar shqiptar Ismail Qemali pas shpalljes së pavarësisë. Dy ditë pas shpalljes së pavarësisë, kryetari i Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali propozoi zgjedhjen e organeve drejtuese të shtetit të ri shqiptar. Në seancën e II, më 30 nëntor të vitit 1912, të cilën e thirri Kryetari i Qeverisë së Përkohshme, vendosi të formonte organet drejtuese të shtetit shqiptar e përbërë nga 6 ministri. Ismail Qemali doli me një listë duke i propozuar këta emra: Mehmet Derralla-Tetova, Mufit bej Lihbova, Azis Pasha, Vehbi Efendi-Dibra, Abdi Bej Toptani, Mithad bej Frashëri.[1] Por kjo qeveri e propozuar nga vetë Ismail Qemaili hasi në reagim të fortë nga vetë delegatët. Pasi në këtë listë të mandatarit të Parë të Qeverisë Shqiptare nuk figuronte asnjë i krishterë. Përbërja e Qeverisë së Re u shty më tre dhjetor 1912.[2]

Ismail Qemali doli me propozim të ri, duke e shtuar numrin e ministrive nga gjashtë në tetë ministri, që u pranua një zëri nga të gjithë delegatët. Në mbledhjen   e tij  të pestë më 4 dhjetor.[3] Me propozim të vetë Ismail Qemalit, ndërsa gjeneralit tetovar Mehmet Derrallës i takoi Ministria e Luftës, ndërsa ministria e Brendshme Myfid beu. Ky pasi kishte mosmarrëveshje me Ismail Qemalin dhe qeverisjen e tij, më vonë dha dorëheqje dhe u zëvendësua nga Esat Pasha.[4]

Kjo zgjedhje u verifikua në seancën e pestë të senatit e cila filloi me 3 dhjetor dhe zgjati deri më 4 dhjetor, kur u bë votimi për ministra, nga 63, delegatë, të pranishëm ishin vetëm 57, vendi i tretë i takoi gjeneralit tetovar me 42 vota, pas Luigj Gurakuqit, e Mufid Beut.[5]

 

Mehmet Derralla nga Tetova u Zgjodh më 4 dhjetor 1912

Ministër i Luftës në Qeverinë e Ismail Qemalit në Vlorë     

 

Me të arritur në Vlorë plaku 69 vjeçar u zgjodh ministër i Parë i Luftës nga  Tetova, që në atë kohë i takonte vilajetit të Kosovës. Pra, Kosova pas 55 kryengritjeve ndër krahinore e fitoi vetëm një post me peshë Ministrinë e Luftës.  Mehmet Tetova e filloi punën me një disiplinë të rreptë ushtarake, në riorganizimin e ministrisë së Luftës, ai për zëvendës në këtë ministri ka pranuar vetëm persona të dëshmuar dhe atdhetar të paepur, që kishin për pasion luftën për çlirim-nacional e bashkim kombëtar, që kishin bërë vepra të mirëfillta kombëtare. Në këtë kohë në përbërjen e  qeverisë shqiptare merrte pjesë edhe Ali Shefqet Shkupi,[6] ky para se të merrte pjesë në Qeverinë e Ismail Qemalit, është këshilluar edhe me Mustafa Qemal Ataturkun i cili në këtë kohë shërbente në Rumeli, nga viti 1910-1914 si ushtarak. Ata turku në këtë kohë e përkrahte Pavarësinë e Shqipërisë.[7] Ali Shkupi në fillim të vitit 1913 u emërua  kryetar i parë i Shtatmadhorisë së Ushtrisë Shqiptare. Pasi ky njihej edhe më herët Mehmet Pashë Derrallën gjatë veprimit të tyre në Selanik. Derralla si njeri të besueshëm e emëroi për zëvendës në Ministrinë e Luftës. Ali Shefqet Shkupi ishte edhe pjesëmarrës dhe nënshkrues i rezolutës në Kongresin e Triestes, mbajtur nga 1-3 mars 1913, Pra me propozim të ministrit të Luftës u emërua: Komandant i Parë i Shtabit Madhor i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare (U.K.SH.).[8]

Siç dihet Kongresi i madh shqiptar i mbajtur në Trieste ku morën mbi pjesë 300 përfaqësues shqiptarë u organizua nga atdhetari i palodhshëm i çështjes kombëtare Dervish Hima nga Ohri,[9] sipas Konicës dhe Lihbovës i pari që e solli flamurin kombëtar në Shqipëri në vitin 1908. Sipas burimeve austriake ai udhëhoqi kryengritësit shqiptarë në rrethin e Manastirit dhe të Ohrit, gjithnjë sipas raporteve austriake  me rastin e Shpalljes së Pavarësisë  më vitin 1912 në Vlorë, aty mori pjesë edhe Dervish Hima bashkë me Hilë Mosin.[10]

Në Kongresin e Triestes morëm pjesë edhe delegacioni që vajti në Londër Rasih Dino, Filip Noza, Mehmet Konica. Tok me ta ishte Dervish Hima, Bib Doda, Bajram Daklani. Në fund Kongresi zgjodhi një delegacion prej 7 vetash, për kryetar u emërua Hil Mosi, për nënkryetar Dervish Hima dhe Faik Konica. Nga Ky Kongres mbarë shqiptarë i dërguan një peticion Fuqive të Mëdha, kundër copëtimit të Shqipërisë nga shtet Ballanike. Në parim Kongresi u zotua se të mbrojë tërësinë territoriale të Shqipërisë Etnike nga copëtimi i huaj greko-sllav. V. Xh).

Në këto rrethana të vështira për Shqipërinë kur disa feudalë shqiptarë për interesa të veta personale e lëshuan Qeverinë e Ismail Qemalit dhe bënin çdo ditë pengesa në funksionimin e qeverisjes dhe demokratizimit të vendit. Pas disa muajve në taborin e Esat Pashës, u futën edhe emra të njohur të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.[11] Disa shkuan aq larg sa që kërkonin shkarkimin e Ismail Qemalit, si kryetar i Qeverisë së Përkohshme, udhëheqës të  i këtij grupi ishte Sureja bej Vlora.[12]

Më besnik deri në fund të qeverisjes së Ismail Qemalit, ngeli vetëm Mehmet pashë Tetova. Kjo më së miri shihet kur më 30 mars të vitit 1913, Ismail Qemali u nis në krye të delegacioni të qeverisë shqiptare ku bënin pjesë; Isa Boletinin dhe Luigj Gurakuqi. Deri në këtë kohë Qeveria e Përkoshme e Vlorës në krye me Ismail Qemailin Ismail Qemalin, përveç delegacionit shqiptar që mbante pranë Konferencës së Ambasadorëve në Londër, dërgo paralelisht edhe dy delegacione tjera një në Romë dhe në Vjenë. Qëllimi i dërgimit ishte që të siguronin përkrahjen e prej Italisë dhe Austro-Hungarisë, që të mbronin çshtjen shqiptare ndaj gjenocidit që ushtonin ushtritë serbo-malazeze në Shqipërinël verilindore dhe ato greke ndaj popullsisë çame.

Takimin e parë të udhëhequr nga Ismail Qemali, delegacioni e pati në Romë më një prill me ministrin e punëve të Jashtme të Italisë San Xhulianon, ku kryetari i Qeverisë shqiptare, kërkoi  nga ai sqarim në lidhje me caktimin jo të drejtë të kufijve etnik, pasi tani më ishte marrë veshtë se Konferenca kishte lënë jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë, gjysmën e territoreve të Shqipërisë Etnike. Por ministri italian jo që nuk pranoi kërkesat e delegacionit shqiptarë, por u mundua së bashku me ambasadorin austriak në Romë, Mereyt, që ta bindin delegacionin shqiptarë që të kthehet prapë për në Vlorë.[13] Por delegacioni nuk pranoi kthimin prapa, por vazhdoi misionin e tyre nëpër qendrat Evropiane, ku qëndroi përafërsisht tre muaj nëpër shtetet e Fuqive të Mëdha: Romë, Vjenë, Paris, Londër, për të protestuar kundër vendimeve të padrejta, pasi Shqipëria Etnike ishte ndarë në dy pjesë në mënyrë arbitrare më 22 mars 1913, që ishte në kundërshtim me vullnetin e shprehur të popullit shqiptar të shpallur nga vetë delegatët e saj në Kuvendin mbarëkombëtar të Vlorës. Me këtë rast qeverisjen e vendit Ismail Qemali, ia besoi Ministrit të Luftës Mehmet Derrallës dhe jo zëvendësit të tijë Dom Nikollë Kaçorit.[14]

Mehmet Derralla edhe pasi u emërua ministër i Luftës, kurrë nuk u pajtua me vendimin e qeverive të mëdha, por ky në bashkëveprim me Isa Boletinin e Ajdin Dragën u dërguan Qeverive të Mëdha një MEMORANDUM ku kërkonin, drejtësi për rishikimin e kufijve Veri-lindor nga gjashtë Fuqitë e Mëdha. Në këtë memorandum thuhej: ”ne nuk mund të rimë të qetë, ku një popullsi prej një milion shqiptarësh mysliman e katolik të bien nën sundimin serbo-malazez, ku përqindja e saj në këto territore shqiptare nuk arrin mbi 5%”, këtë mund ta verifikoni me dërgimin e një Komisioni të Lartë evropian.[15]

Për qëndrimin nacionalist të ministrit të luftës Mehmet pashë Tetovës, na jep të dhëna i dërguari special i Nikolla Pashiqit, Ballugçiqi, i cili thotë: “vetëm Mehmet Tetova është më i vendosur kundër bisedave për një marrëveshje të ardhshme shqiptaro serbe”.[16] Në këtë Nikolla Pashiqi, kërkonte nga Qeveria Shqiptare lidhjen e një marrëveshje  në bazë të së cilës  Beogradi zotohej se  do ti jepte përkrahje Qeverisë së Përkohshme  Shqiptare në rast se kjo pranonte vijën kufitare që do të caktonte Serbia  dhe nuk do të kundërshtonte kërkesën që Durrësi të caktohej pika tregtare e  Serbisë. Por, Ismail Qemali nuk pranoi të takohet as me Ballugxhiqin e as me ithtarët  e tij. Delegacioni shqiptarë u takua me Ballugxhiqin në Milano, kur arriti delegacioni shqiptar, por patën qëndrime tejet  të kundërta për një bashkëpunimin të ardhshëm shqiptaro serb. Ismai Qemali i tha Ballugxhiqit. “ se kur shqiptarët nuk do të pajtohen me ata kufij që i ka caktuar Konferenca e Londrës”.  Mehmet Tetova sëbashku me qeverinë e Përkohshme të Ismail Qemallit, përkrahu fuqishëm çlirimin e vendeve tona nga sundimi serb. Kjo shihet më së miri kura ata  përkrahën fuqishëm Kryengritjen e cila filloi në Dibër gjatë muajit shtator 1913. Prandaj ai me themelimin e “Komitetit për çlirimin e viseve të pushtuara”, bënte pjesë menjëherë pas Hasan Prishtinës dhe Isa Boletinit, ndërsa djali tij Halim Tetova ishte emëruar udhëheqës për operacione ushtarake në trevat lindore, (në krahinën e Maqedonisë së sotme). V.Xh).

Më 22 janar 1914, për t’i dhënë fund përçarjes brenda vendit Ismail Qemali dha dorëheqjen nga Qeveria, me dorëzimin e pushtetit Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, duke kryer një akt tejet demokratik dhe kombëtar, në fund u largua përkohësisht nga Shqipëria. Në të njejtën kohë pushoi edhe funksionimi i ministrisë së Luftës. Mehmet Derralla pas kësaj periudhe u vendos në Durrës dhe pas ardhjes së Princ Vidit në Shqipëri, Mehmet Tetova, së bashku me Hasan Prishtinën dhe Isa Boletinin u bashkuan me qeverisjen e Princ Vidit për të mirën e Shqipërisë, duke e vazhduar rezistencën e armatosur kundër sunduesve serbë dhe atyre malazez. Këta vazhduan veprimtarinë e vetë patriotike, në organizimin e luftës deri në vdekje kundër zaptuesve serbo-malazez. Falë këtyre tre udhëheqësve kombëtar u organizua një nga kryengritjet më të mëdha në trevat lindore, e njohur në histori si Kryengritja e Shtatorit e cila filloi në Dibër me rrethinë në vitin 1913 dhe me të shpejtë u zgjerua kah Struga, Ohri deri në Shkup, Tetovë e Gostivar.

 

 

 

 


[1]Qevria e Përkohëshme e Vlorës… dok. nr. 50, f.52.

[2]Po aty, dok-50.

[3] Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-19114,Tiranë 1978, f. 113.

[4] Mufid Libova, pas në kohe u emërua delegatë i Shqipërisë në Komisionin  Ndërkombëtar të Kontrollit. Pas formimit të qeveris së Princ Vidit, Lihbova bëhet ministër i drejtësisë në qeverinë e Tuhran Pashës. Dha dorëheqje  në 10 korrik 1914. Ndërsa me ardhjen e Zogut në pushtet u bë pjesë e qeverisë së tij dhe udhëhoqi me Ministrinë e  financave. Në qeverinë e Zogut udhëhoqi me Ministrinë e Financave, por pasi kishte bërë malverzime në financat, Zogu  e zëvendësoi me italofilin Fejzi Alizotin. Është merita e tij dhe Syreja bej Vlorës që u demaskua dhe u burgos majori Beqir Grebeneja, i cili në atë kohë përgatiste një grushtshtet në favor të xhonturqve në Vlorë.

[5] Po aty. dok. nr.62.

[6] Ali Shefqet Shkupi ka lindur në Shkup në vitin 1983. Shkollën fillore e kreu në Manastir, shkollën mesme ushtarake në Selenaik, pastaj kali në akademinë ushtarake në Stamboll.

[7] Vebi Xhemaili, Shqiptart e maqeonisë sotme nga Kryengritja e Dervish Cares 1843 deri te ajo e Dibrës në vitin 1913, Tteovë 2012, f. 621.

[8] Qevria e Përkohshme e Vlorës,  Po aty, dok. Nr. 62.  f. 73.

[9] Dervish Hima, lindi në Ohër në vitin 1873 (Sipas disa burimeve tjera 1875), emri i vërtetë i tij është  Mehmet  Naxhi.

[10] Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarëve në diturinë Islame, Prizren, 14 nëntor 1991, f. 95.

[11] AQSH, Fond. 245, dos.26, f. f.35-36; Ndër ta ishin:Preng Bib pasha, Mehdi Frashëri, Syreja Bej Vlora, Dervish Hima, Bedri Pejani tjer,  12 shtator viti 1913.

[12] HHStA, PA raport i Petroviqit nga Vlora më 19 nëntor 1913,

[13] HHStA, PA , Teleg. Nga Vjena dërguar ambasadorit Mereyt në Romë, Vjenë më   prill 1913.

[14]AQSh. Fond. 71, dos.1, dok. 10411-10412..

[15]AQSh.  Fond. 68, dos-5.

[16]Sreten Martinoviq, Jedan izvsh[taj iz Albanije 1913, “godishnjak”, 1986, Prishtinë, 1986, f.150.

FLAMURI ORIGJINAL I NGRITUR NGA ISMAIL QEMALI ËSHTË I SPIRIDON ILOS-AI FLAMUR U DOGJ NGA ARMIQT E KOMBIT

by

*Replike me shkrimin e gazetës Standard:Cili flamur i ngritë në Vlorë?/

 *Pse kartolina e arkitektit P.Stefa  që ka flamurin e Spirirdon Ilos duhet shumëfishuar,ky është flamuri i ngritur në pasditen e 28 nëntorit/
NGA GËZIM LLOJDIA*/
1.Ku është flamuri qe u ngreh  nga dritarja e mesme e divahanit të Xhemil Vlorës?/
 Rrugë kërkimet për gjetjen e flamurit origjinal. Flamuri ishte i kuq,me zhgabë të zezë hyjnor u  mbajt nga dora e  ëmbël e Ismail Vlora. Ishte shenjtor ,gjeti rrugë me shtigje ,njerëz, miq për të kryer aktin e pavarësisë. Ishte shenjtor me gjak e kockë të vërtetët shqiptari .Një shekull pavarësi u tret. Kemi ende në mëndje flamurin ,at që ngriti dora e tij. Atë flamur që ndriçoi shpirtrat atë pasdite  kur u  valëvit nga dritarja e mesme e divahanit të Xhemil Vlorës dhe pas saj Spiridon, nxitoi ta mbërthej në parmak. Është udhërrëfyesi ynë në kohëra luftërash ,mote të ligshtë,paqe të brishtë. Për  arë flamur jepej besa ,bëjnë be burrash .Për ty flamur!U tret shekulli që kur u ngrit flamuri. Nga gjumi zgjohemi , në detin pa rërë e guaska, në natën pa hënë e yje. Gjurmimi mistik,përse të mos e provojmë?
Pyesim:Ku gjendet flamuri ynë që u  ngrit në 28 Nëntor? Cila pishë e dorë  i vuri xhixhën?Kush do ta shpëtonte këtë vend,që nxinte nga “kroma otomane”.Ka  të dhëna se ka pasur  kërkime nga kohërat kur ai u zhduk. Hulumtimet kanë vijuar. Janë hedhur ide gati të panumërta  për flamujt që u ngritën në Vlorë duke pretenduar për secilin prej tyre si flamuri origjinal. Në tablotë e  kohës, rreth kërkimet  u ngushtua madje duke u përqendruar në tre prej varianteve. Por gjithë kohën mungoi kërkimi i specializuar nga specialistët. Kërkimet për gjetjen e një objekti të humbur kërkojnë të zbulohen arkivat,objektet e tjera,që kanë qarkulluar kur mungesa e lajmit ka ndikuar dukshëm,për periudhën ‘45-90.
.Kohë kur u mërguan nga jeta  shumë firmëtarë. Kartolina,objekte postare,gazeta,monedha,pulla postare, rodhanë,koleksionet, botime,kujtime  duhen hulumtuar. Tre variantet të hedhura nga shtypi i kohës për këtë rast. Por dëshmia është se flamuri,që u ngrit në pasditen e 28 nëntorit në sarajet e familjes Vlora për të shpallur independencën  tonë është i flamuri  i Spiridon T. Ilo.
A gjendet ky flamur?A kemi ndonjë shenjë të tij?Flamur nuk ekziston më. Gjurmimi shpirtëror na shpie në këtë hulli. Është djegur nga armiqtë e  këtij kombi .Edhe dy flamujt e tjerë që përmenden  nga referimi  i gazetës „Dielli“ mbi një shkrim të Qerim Panaritit :“Ne e dërguam flamurin nga Bostoni në Korfuz një vit më parë se të ngrihej në Vlorë nga z. Ismail Qemali (në vitin 1911). Të gjitha shpenzimet për qëndisjen, paketimin dhe dërgimin e flamurit u bënë nga shoqëria jonë Besa-Besë“ .Në vijim z.Panariti thotë se: “Detyra e mbajtësit të flamurit ju ngarkua z. Naçi Nuçi, ish mësues i gjuhës sonë shqipe në Korçë.
 Eqrem bej Vlora, në kujtimet e tij, flamuri që u ngrit më 28 Nëntor 1912 në Vlorë nga Ismail Qemali, ishte një flamur personal, pronë private e tij, që e mbante në shtëpi si kujtim, të dhuruar në vitin 1909 në Paris, nga një pinjoll i familjes Kastrioti, don Aladro Kastrioti.
 Duke gjurmuar të dhënat e shtypit shqiptar: I biri, Vangjo Ilo para pak vitesh dha në media informacionin se Spiridon T. Ilo e mori flamurin shqiptar që zbukuronte sallën në mbledhjen e 5 nëntorit 1912 në Bukuresht dhe e solli në Vlorë në 27 nëntor 1912. Sipas tij, “Spiridon Ilo qëndroi në shtëpinë e vajzë së tezes Marigo Posio, e cila i qepi flamurit një radhë thekësh dhe disa ndryshime tek shqiponja. Ky flamur u ngrit në Vlorë në 28 nëntor 1912”.Ky është edhe flamuri origjinal që ngriti Ismail Vlora në pasditen e 28 nëntorit. Këtij  flamur i janë qëndisur thekët nga Marigo Poszio .Ky është edhe shtegu të shpie në gjetjen e flamurit  të ngritur në Vlorë nga dritarja e mesme e divahanit të Xhemil Vlorës.
 Spiridon Ilo, thotë: “Flamurin që përgatitëm në Bukuresht unë e kam mbajtur në gji, që nga Bukureshti deri në Vlorë dhe pastaj, pasi e valëviti Ismail Qemali, unë e mbërtheva me sqepar në parmak”.
 
2 .Flamuri duhet të ketë dalë nga selia e parë e qeverisë
Nisëm një kërkim dy vite më parë. Objekti ku u përqendruam :selia  e parë e qeverisë së Vlorës. A gjendet brenda këtij muzeu ky flamur?Dëshpërimi ynë pa kufij .Flamuj të tjerë të çetave patriotike si i S.Butkës apo të tjerë të viteve para Motit të madh. Origjinali kërkund,aq më tepër që kjo seli është rikonstruktuar pas djegjes.
 Sefa Vlora nga Roma në  6 maj 1968 :”U muar vendimi nga qeveria që të krijohet senati i parë i Shqipërisë dhe selija u caktua të ish shtëpia ku banonte Ekrem Beu. Mbas gati dy muajsh qëndrimi në shtëpinë e Xhemil Beut,Ismail Qemali vendosi që qeveria të shkojë në një ndërtesë të shtetit U zgjoth për këtë qëllim godina që quhesh e “Karantinës” në Skelë të Vlorës.”
Pinjolli i Vlorjave “,Eqrem beu dëshmon këtë transferim të qeverisë drejt Skelës. Kështu qeveria  provizore u shpërngul tek ndërtesa me dy kate në Skelë.
Godina është në të njëjtin vend .U  zhurit ndërtesa ( flamuri  ishte zhuritur mote më parë).
 Skelën e zunë fashistët në 39. Një humbje tjetër,që shkruan dhimbjen. U rindërtuar në formën origjinale. Nga largësia e motit të madh 50 vjetori përkon me vitin 1962, shpallet muze i pavarësisë. Krejt ndërtesa përbëhet nga  6 dhoma8 pavijone dhe 2 sallone. Këtu u ngritën zyrat  e ministrave të kabinetit të qeverisë provizore.
 Në cilën prej këtyre zyrave  besoj të jetë strehuar flamuri origjinal? Ai flamur ishte simbol i pavarësisë. Ai nuk mund të rrinte më në banesën ku mbajt kuvendi .Flamuri do të qëndronte  në zyrat e qeverisë si simbol i saj.
 Shqyrtojmë fotografinë e qeverisë të Vlorës ,fotografi e realizuar tek selia e saj në godinën e Skelës. Fotografia i përket  nëntorit të vitit 1913. Përvjetori i parë i pavarësisë. Është i gjithë grupi i ministrave. Në krahë të djathtë të qeverisë  e cila ka dalë e tëra në ballkon gjendet  flamuri.
Forma e flamurit na shqyrton këtë mundësi ai është më i vogël se flamujt e tjerë .Ka atë madhësi,formë,shkabë që shquhet qartazi  në mes të farfuritjes .
Ky është flamuri  që solli prej Bukureshtit patrioti ,Spiridon Ilo. Prej këtej duhen kërkuar gjurmët dhe zhdukja e tij apo djegia siç e ka raportuar Sheradin Berisha. Pra djegia  e tij nga armiqtë e këtij kombi të cilët nën ethet e pushtimit,të ndarjes dhe copëtimit të këtij vendi kanë bërë edhe aktin e fundit. Dihet në vitet ‘30 është kërkuar flamuri origjinal për tu ruajtur në muze, por kërkimi  ka rezultuar gati i pashpresë. Flamuri duhet të jetë marrë prej këtu për tu djegur definitivisht për të mos mbetur asnjë gjurmë. Zhuritja  besoje nga armiqtë e kombit tonë,për të shuar kështu një dëshmi të madhe, atë të zhdukjes,zhuritjes e kthimit në hi të  simbolit të pavarësisë.
Në 25 vjetorin e pavarësisë, viti 1937 ka gjetur të gjallë shumë firmëtarë e ministra të qeverisë provizore të Vlorës. Ka një korrespodencë t që i përket  viteve ‘30 për gjetjen e flamurit i cili do të shkonte të ruhej në muze
.Përgjigjia e E .B.Vlorës dhe të tjerëve është  e pashpresë. Petro Poga ka bërë një koment.Lef Nosi fotokopjoi aktin origjinal.Por flamuri  origjinal nuk u gjet.
3. 25 vjetori  pavarësisë  a gjendej flamuri origjinal ?
Kur kishte mbritur 25 vjetori i pavarësisë kombëtare viti1937. Delegatë dhe firmëtar  një pjesë ishin ende gjallëMirëpo befasia është se  në këtë përvjetor dhe në të tjerët nuk gjenden më flamujt origjinalë.
 Bëhet llaf për flamujt e Spiridon Ilos,Eqrem beut. Nga hulumtime dhe disa fakte e botime q ëjanë kryer gjurmët të shpien tek ai flamur që ka sjell Spiridon Ilo.
 Varianti i Eqrem beut rrëzohet ,ai ishte në Kurvelesh në frontin përball armikut por ka mbritur me vonesë në qytetin e pavarësisë.
Udhëtimi nga Bukureshti në Vlorë me synimin shpalljen e pavarësisë  e cila në vetvete përmbante disa rregulla ku ai Ismail Vlora dhe te tjerë që kishin qenë shtetar i njihnin  mes të cilave ngritja e  flamurit,pra e flamurit  shqiptar i kishte bërë të vëmendshëm që në këtë rrugëtim të kishin edhe flamurin  që do të ngrihej në ditën e shpalljes së pavarësisë.
 Ata kishin një synim që ja arritën,kishin të koncentruar gjithçka, që u shkrua dhe u realizua në Vlorë në ditën e parë dhe në ditët e mëpastajme me shpalljen e pavarësisë,ndërtimin e qeverisë provizore,të senatit,të institucioneve shtetërore .
Ndonëse nga koha e ngritjes së flamurit në Vlorë ishin mërguar më tepër se 25 vjet ,polemikat në shtypin  shqiptarë vazhdojnë, ndoshta synojnë zbardhimit të ngjarjes ,sepse koha kur ngjau kishte më pak mjete regjistrimi dhe media.
Orët e 25 vjetorit kishin rrëzuar akrepat në janar 1937, por flamuri origjinal nuk gjendej askund.
Ndërsa akti i shpalljes së pavarësisë ishte në duart e Lef Nosit ,për flamurin nuk mund të bëhej më asgjë. Mulliri i polemikave ka punuar edhe atëherë dhe mirë ka bërë. Kemi ndeshur në letrën që Kristo Floqi i dërgon drejtorit të gazetës, “Drita” në 17.1.1937 në faqen 3 me titull: “Hartuesja e flamurit që valoj në Vlorë për shpalljen e pavarësisë tonë” ku ai sjell të dhëna të rëndësishme për flamurin.“I ndershim Z. Drejtor,shkruan Kristo Floqi:Ju lutem, kini. Kini mirësinë të bo­toni ne të ndershmen fletoren tuaj sa pasojnë poshtëmbi çështjen e flamurit  që valoj ne Vlorë për shpalljen e pavarësisë kombëtare nga ana e të pavdekurit  Ismail Qemal bej Vlorës.Në Nr 4  të fletores s’uaj, ne faqen e, tretë, pashe një artikull te mikut veteran z. P. Poges, i cili tregon hollësisht peripecitë e ngrehjes së flamurit dhe mënyrën me të cilën u hartua flamurë liriprurës si dhe atë që e hartoj. Z. Poga me të drejte të plote thotë se : flamuri që valoj atë ditë nuk ishte ajy flamur qe u suall nga Amerika, i i qëndisur me sërmë e me xhufka të mëndafshta,që me aq  këmbëngulje ka pretenduar z Kol Rodhja duke dashur të bind popullin shqiptar se ay ish flamur i Independencës e jo tjetër,kur se të gjithë e dijnë si dhe unë vetë ja shpjegova e me në të gazetës z.Kol Rodhes se atë flamur vetë unë ja dorëzova z.Llambi Bimblit në Vlorë kur u nisë me shokët për në Korçë, mbasi e ruante deri atë ditë  e ndjera kunata ime Marigo Pozio , që e kishte sjellë prek Korfuzit me rrezikun  e saj në Vlorë të dorëzuar prej disa atdhetarëve që kishin ardhur nga Amerika të hidheshin në Shqipëri, por nuk u hodh, midis të cilëve ishe edhe z Kol Rodhe dhe këtë e di edhe vetë ajy si kur  se ja vërtetoi edhe z Dr Loni Naci që ju përgjigj nën artikullin Tem po të kësaj fletoreje, ku i përgjigjesha edhe unë Z.K.Rodhe .Pra sado që z. Rodhe  insistojë kaq herë për këtë kjo nuk është  e vërtetë dhe do ta ish kuptuar edhe më mirë populli po të kish botuar z Timo Dilo në “Vatra” e tij  dhe përgjigjen teme të dytë,por z T. Dilo nuk deshi kur se me tha se nuk munt të prishte miqësi me z Rodhe për hatrin temë . Këtë përgjigjen  e dytë ja dërgova edhe Gazetës së Korçës po nuk e botoj. Po ja dërgova edhe Gazetës shqiptare por as ajo se botoj e kështu populli kujtoi se unë e hëngra follën e z Kol .Rodhe,se më vuri gjoja në vend. Si mund të bënja kur s’ma boti asnjë gazetë shqiptare duhej ta botonja në një broshurë të veçantë dhe ja ku solli rasti sot ta botoj kjo gazetë.Me z.Poga jam dakord sa për flamurin,që ishte një pluhur e kuqe tri metro e gjatë dhe dy metro e gjerë dhe që mbi atë u damkos shkaba dykrenore me ngjyrë të zezë, gjithashtu jam dakort se atë ditë u gatitën edhe 4-5 flamurë të tjerë që valuan në disa zyra zyrtare të ndryshme,si edhe vetë kam bërë fjalë si këto por tjetër herë. Pluhura u ble prej tregtarit Diamand dakord, po cili e hartoi flamurin e Indipendecës dhe kush e kishte gatitur shkabën dy krenore, këto nuk na i tregon z Poga .Është e vertëtë se një terezi s’ja mban mentë emrin kishte qepur disa flamurë po atë,po atë ditë s’u qepën këta flamurë por edhe të tjerë si e dinjë gjithë vlonjatet . Prej ay flamur që nguli atë ditë mbi ballkonin e shtëpisë së Xhemil Bej Vlorës, plaku Ismail Qemali nuk ish prej atyre që qepi ai tereziu që thotë zoti Poga, po ish ay që qepi dora e së ndierës Margo Pozio dhe shqiponja dy krenore ish modeli që me mjeshtëri përgatiti patrioti shkodran i ndjeri Dom Mark Vassa. Këtë e dinë të gjithë vlonjatet e sidomos z .Seid Qemali, Qazim Kokoshi, Hamza Isai, Ymer Radhima, Faik Kreshpani, Ibrahim Shyti etj, që ishin në shtëpinë e Marigosë kur përgatitej ajy flamur bashkë me disa të tjerë që e prisnin me padurim. Këtë dijnë edhe vet Xhemil bej Vlora që ish atje në shtëpi të vetë kur u suall ajy flamur e dijnë edhe zoti major Bilal Nivica, adjutanti ahere i Ismail Qemalit si dhe bijtë e Ismail Qemalit  z. Ethem dhe Qazim bej Vlora dhe sa e sa vlonjatë e delegatë të krahinave të ndryshme,që ishin prezent atë ditë të shënuar. Kam një letër prej tem vëllaj z.Thanas Floqit, që ky bashkë me z.Lef Nosi, Qemal Karaosman, Shefqet Dajin e vërtetojnë këtë që panë më sy dhe që e dinë bukur mirë. Kam sa e sa argumente të tjera që jam gati ti parashtroj porsa të jetë nevoja. N.q.s nuk flas drejtë le të më përgënjeshtrojnë këta zotërinj që janë gjallë sot. Damkën e shkabës dy krenore  e kam unë sot në shtëpinë time kujtim prej së ndjerës Marigo dhe kam me dorëzue muzeumit tonë kombëtar .Këto janë fakte dhe jo fjalë zoti Petro. Fotografia është gjallë për të dëshmuar se që ai vetë bashkë me të ndjerin Dom Mark Vasën e damkosën flamurin e parë mbasi e kishte përgatitur e ndjera Marigo Pozio. Duhen akoma prova të tjera .Flamuri i shoqërisë ‘Besa Besën”,që përmend z Kol Rodhe, ish i math, i mëndafsh dhe me xhufka ari të verdha dhe tepër i kushtueshëm,kurse ky flamur i Indipendecës ish si thotë edhe zoti Poga , krejt sempël ,pra nuk ish ai që thotë zoti Rodhe dhe këtë e pamë dhe e vërtetojnë të gjithë ata që u ndodhën atë ditë. Atë flamur që thotë zoti Rodhe e ndjera Margio mbajti në sëndukun e saj gjer sa ja dorëzoi z Lambi Bimblit si amanet,që e di fort mirë. Si par ishte e mundur të ishte ai flamur që na thotë zoti Rodhe?E mjera Marigo nuk hartoi vetëm atë flamur po edhe 60 të tjerë brenda në 2-3 ditë pas nevojës që u shfaqë dhe këtë e dijnë edhe z.Lef Nosi,Qemal Karaosman, Shefqet Dajin dhe Thanas Floqi dhe e dëshmojnë. Marigoja vdiq e mjera,po e vërteta  duhet të dëshmohet prej të gjallvet .
4.Kartolina e arkitektit P.Stefa me flamurin origjinal të Spiridon Ilos
Arkitekti Piro Stefa nga qyteti i Vlorës  solli këtë vit një ekspozitë  të veçantë nga natyra dhe përmbajtja .Vlora e vjetër. Kishte emblema,fotografi të vjetra të kohës kartolina historike. Një prej tyre përbënë edhe zbulimin. Flamuri i ngritur nga Ismail Qemali më 28 nëntor të vitit 1912 në qytetin e Vlorës .Një  kartolinë e botuar nga Spirirdon Ilo në vitin 1920, kur ai largohej sërish në emigrim në Boston. Këtë kartolinë e gjen në Milano arkitekti dhe studiuesi Pirro Stefa.Kartolina e Spiridon Ilos, një nga katër grupet e kartolinave me temë patriotike që ai editoi në vitet 1920-1930-të nga Bostoni, vjen një dokument origjinal dhe mjaft i rëndësishëm, që lidhet me flamurin që u ngrit në 28 Nëntor të vitit 1912 në Vlorë. Kjo dëshmohet edhe në pjesën e pasme të kartolinës, ku përcaktohen qartë të drejtat e autorit, botuesit të saj, Spiridon T. Ilo. Një element që është vula e vendosur në këndin e kartolinës, në faqen ku shfaqet flamuri kuq e zi.
Ky është flamuri origjinal që u mbajt në 28 nëntor pasditen e ngjarjes historike në Vlorë. Ky flamur që është edituar kartolinë nga vet autori  S.T.I.Kjo kartolinë është edituar në vitin 1920 nga  Spiridon Ilo u gjend në qytetin verior të Milanos.
5.Gazeta Liri e Shqipërisë e Sofjes
Një gazetë në gjuhën shqipe  dilte në Sofje të Bullgarisë. Kjo gazetë shihte dritën e diellit një herë në muaj siç e kumton vet në ballinë të saj. Emërtohej :”Liri e Shqipërisë “ka dalë në 6 janar të vitit 1913 pra një muaj nga koha e shpalljes së pavarësisë. Drejtor i saj ishte Kristo Luarasi.Të dhënat për këtë rilindës janë se ishte veprimtari i shquar i Rilindjes, njëri nga themeluesit e shtypshkronjës “Mbrothësia“, u angazhua në luftë kundër pushtuesit turk me çetat e Bajo dhe Çerçiz Topullit, ishte pjesëmarrës në kryengritjen e përgjithshme të 1909-1912, si dhe dha një ndihmesë të madhe për përgatitjen dhe zhvillimin e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Vdiq më8 korrik 1934. Kristo Luarasi, duke pasur bashkëpunëtore dhe një radhe anëtaresh te shoqërisë “Dëshira” filloi te botonte në Sofje gazetën “Liria e Shqipërisë” në programin e se cilës midis te tjerave thuhej : “Do te veprojmë me mish e me shpirt duke përhapur diturinë dhe ndjenjat kombëtare mbi kombin tone te dashur që te shpëtoje nga padija dhe nga errësira”. Kjo gazetë,sipas të dhënave, filloi te botohej rregullisht në mars te vitit 1911 gjer në 1916 dhe jo rregullisht në vitet 1916-1917. Kolonat e saj përmbanin artikuj te përgatitur nga demokratet shqiptare te mërguar në vise te ndryshme te Evropës dhe te Amerikës, nga arbëreshe te Italisë e te tjerë. Midis këtyre që shkruanin në ketë gazete përmendim Asdrenin, Luigj Gurakuqin, Jani Vruhon, Adem Zhgaben, Zisi Zikon, Hil Mosin, Aleksandër Xhuvanin, Agostin Ribekon etj.
        Në numrin e 6 janarit 1913 faqen e parë e zë një fotografi ku shkruhet:”Të proklamuaret  e vetëqeverimit  të Shqipërisë më 15/28 Vjest e 3-të 1912 në Vlorë. Kjo pamje   na shpalos flamurin që është ngritur në Vlorë .Në këtë fotografi shquhet flamuri  me thekë dhe shkabë,pra ai që  pruri Spiridon Ilo nga Bukureshti.
6. Spiridon Ilo
Spiridon T. Ilo, 1876–1950.Spiridon T. Ilo lindi në Korçë I biri i Anastas (Tasi) Ilo dhe Aleksandra Ilo thuhet në ëikipedia.Së bashku me të motrën Vanthulla T. Ilo (Shomo) dhe të vëllait Tashko T. Ilo në moshë fare të re emigruan në Bukuresht, Rumani. Në Rumani, ai u lidh me organizatat patriotike shqiptare në mërgim. Në datën 5 nëntor 1912, Spiridon T. Ilo do të marrë pjesë mbledhjen e mbajtur në Hotel Kontinental të Bukureshtit, dhe të drejtuar nga Ismail Qemali. Në këtë mbledhje u vendos shpallja e pavarësisë së Shqipërisë. Sipas informacionit të djalit të tij, Spiridon T. Ilo mori flamurin shqiptar që zbukuronte sallën dhe e solli atë në Vlorë. Me datë 27 nëntor1912, ai qëndroi në shtëpinë e tezes së tij Marigo Posio. Marigo Posio i qepi këtij flamuri një radhë thekësh dhe bëri disa ndryshime tek shqiponja. Ky flamur u ngrit në Vlorë në 28 nëntor 1912. Spiridon T. Ilo mori pjesë në mbledhjen për shpalljen e pavarësisë si përfaqësues i Korçës, që në atë periudhë ishte nën pushtimin grek.Në vitin 1913 u largua nga Shqipëria dhe u kthye në Rumani. Në vitin1916 emigroi në Neë York, SHBA ku hapi një kafene të vogël. Spiridon T. Ilo themeloi shoqërinë e parë diskografikeAlbanian Phonograph Records në SHBA në vitin 1923. Nën drejtimin e tij, Albanian Phonograph Records luajti një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kulturës shqiptare në vitet 1920–1940. Spiridon T. Ilo krey regjistrimin e parë të himnit kombëtar të Shqipërisë. Në këtë regjistrim, me numër regjistrimi E-3948, të Albanian Phonograph Records, himni u këndua nga Spiridon T. Ilo dhe tenori arbëreshGiuseppe Mauro .Mbas disa vjetësh u rikthye në Rumani dhe në vitin 1926 u vendos përfundimisht në Korçë. Mbas këtij viti, ai punoi si taksambledhës. Vdiq në Korçë në vitin 1950. Autor i tekstit dhe muzikës së këngëve patriotike “Të gjithë ne o djema”, “Eja mblidhuni këtu, këtu” etj.
 *Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane te Arteve

KONFERENCA E LONDRES ME DY VENDIME PER SHQIPERINE- SOVRANE DHE E ROBERUAR

by

Konferenca e  LONDRËS më 17 dhjetor 1912 E NJOHU SHQIPËRINË ETNIKE POR PAS TRE MUAJSH MË 22 MARS 1913 AMBASADORËT SOLLËN VENDIM TË RI PËR COPËTIMIN  Shqipërisë në pjesë : Sovrane dhe e robruar/

Ahkruan: Prof.Dr. Vebi Xhemaili/

                                   Pas Konferencës së Londrës, rrethanat shoqërore e politike të Shqipërisë bënë një kthesë të madhe në mes shteteve të Ballkanit. Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor të vitit 1912, dhe njohja e saj nga Fuqitë e Mëdha nën suzerinitetin e Sulltanit, ishte një akt me rëndësi të madhe në historinë e popullit shqiptar.[1] Këtë akt të Pavarësisë, shtetet sllave të Ballkanit e pritën me një pezëm të madh, e veçanërisht ashpër reagoi Qeveria e Nikolla Pashiqit, duke thënë se marrja e  këtij vendimi ishte një hap i nxituar, ku preket fuqishëm interesi ekonomik e politik i shtetit serb dhe rruga e saj drejt Adriatikut.[2] Kundër këtij akti madhor të shqiptarëve më i zëshmi ishte vetë Kryetari i Qeverisë Serbe, Nikolla Pashiqi dhe klika e tij. Në këto rrethana, diplomacia serbe e urdhëruar nga kryetari i saj, protestoi hapur nëpër kuluaret e diplomacive evropiane, “se shteti shqiptar fare nuk duhet të ekzistojë, ndërsa territoret e tij duhet të ndahen patjetër në mes Serbisë dhe Greqisë”. Sipas tyre, vetëm kështu Ballkani do të kishte paqe, njëherazi do të ndërpriteshin pretendimet hegjemoniste të Italisë dhe të Austro–Hungarisë.[3]      Marrëdhëniet shqiptaro–serbe u ashpërsuan edhe më tepër, kur Serbia pa të drejtë u bëri presion Fuqive të Mëdha, përmes Rusisë, që t’i detyronte të shfuqizonin vendimin e 17 dhjetorit 1913, pasi Shqipëria njihej në kufijtë e saj Etnik nën sovranitetin e Sulltanit. Me rastin e njohjes së Shqipërisë Etnike nga Fuqitë e Mëdha. Kryetari Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali, do t’i shpreh falënderime delegacionit shqiptarë në Londër, në krye me Rasih Dinon: “Urime për liri e Pavarësi të Shqipërisë”.[4]

Në këto rrethana të ndërlikuara midis Fuqive të Mëdha, Austro-Hungaria propozoi  projektin e vet për Shqipërinë, ku vija e kufirit kalonte nga gryka e Bunës, gjatë vijës së atëhershme të kufirit të Malit të Zi  deri afër Rrzhanicës, prej këtej në gjysmë rrethi duke kaluar nga Jugu i Gucisë dhe Plavës, drejtohej në Pejë, Gjakovë e Prizren, duhej përfshirë brenda Shqipërisë. Nga Prizreni, vija kalonte në jug dhe arrinte në malet midis Liqenit të Ohrit dhe Liqenit të Prespës, duke përfshirë qytetet e Dibrës dhe Ohrit, brenda Shqipërisë. Prej këtej kufiri zbriste në jug, duke përfshirë Korçën e Janinën dhe pastaj gjatë rrjedhës së Lumit Kalamas, dilte në Detin Jon. Rusia e kundërshtoi këtë projekt etnik Austro-Hungarez dhe propozoi projekt të ri, pa qytetet e Kosovës e të Manastirit.(V.Xh) Ajo kërkonte që Shqipërisë t’i shkëputen  Korça, Delvina dhe në jug Saranda.

Konferenca e Londrës nuk pranoi parimin etnik të Austro-Hungarisë. Përfaqësuesi Austro-Hungarez, Mensdorf dhe ai rus, Bekendorf, luftuan midis tyre në Konferencë për çdo qytet shqiptar. Debate të zjarrta u bënë për qytetet verilindorë, sidomos për qytetin e Dibrës dhe Shkodrës. Këmbëngulja e Vjenës për t’i lënë Shkodrën në kuadër të Shqipërisë,  ndeshi në kundërshtimin e fortë të Rusisë, e përkrahur nga Anglia dhe Franca, të cilët mbronin  kërkesën e Kral Nikollës.  Në këtë pikë, me ta u bashkua edhe Italia, për të dominuar shteti malazez në Shkodër me rrethinë. Nga ana tjetër, Nikolla Pashiqi i dha urdhër ushtrisë serbe që të dilte sa më parë në Detin Adriatik. Në këto rrethana tejet të vështira, duke pasur presion të vazhdueshëm edhe nga Serbia dhe Mali i Zi, Fuqitë e Mëdha vendosën ta revidojnë vendimin e mëparshëm të sjellë më 17 dhjetor,  kur Shqipëria ishte njohur e plotë dhe ku bënin pjesë  katër vilajetet shqiptare, që ishin në kuadër të Perandorisë Osmane. Ky vendim i ri, që vinte në fuqi  pas 97 ditëve, shkaktoi ndryshime në vendimin e marrë më 17 dhjetor 1912. Fuqitë e Mëdha  ranë më në fund në ujdi, më 22 mars të vitit 1913, për ndarjen e Shqipërisë në dy pjesë, atë të lirë dhe të robëruar.[5]

 

COPTIMI I SHQIPËRISË ETNIKE NË DY PJESË

                VENDIM POLITIKË I FUQIVE TË MËDHA 

 

 

Por, si e pranoi Ismail Qemali këtë lajm të hidhur për ndarjen e Shqipërisë në dy pjesë. “Simpatia që më ishte shfaqur gjatë misionit tim, qe i vetmi ngushëllim që iu ofrua zemrës së copëtuar të Shqipërisë, kur morëm vesh vendimin e dhënë nga Konferenca e Londrës. Mbi gjysmën e territorit të vendit tim ia kishin dhënë Serbisë, Malit të Zi e Greqisë. Qytetet më të lulëzuara e rajonet më prodhimtare të vendit, i ishin shkëputur atdheut. Shqipëria kishte mbetur gati krejtësisht në zonat më të thata e më shkëmbore. Kështu, të lëshuar përsëri në një depresion të pikëlluar dhe me vizionin e një të ardhmeje kaq të errët të vendit tonë të rilindur, qemë të ngushëlluar kur dëgjuam se duhej të sakrifikoheshim për interesat e përgjithshme të Evropës. I ngushëlluar, por jo  i dëshpëruar, u ktheva në Shqipëri, i  mbështetur vetëm  në iluzionin se kushte më të favorshme në të ardhmen do të mund t’i lejonin Shqipërisë që të realizonte kërkesat e saj legjitime”.

Në fund diplomacia Austro-Hungareze kërcënoi se  do të largohej nga Konferenca, në qoftë se pranohet propozimi rus. Edhe Roma e përkrahu qëndrimin e Vjenës, si alete  e saj, në lidhje me qytetin e Shkodrës. Fuqitë qendrore tani qëndronin të bashkuara në lidhje me bllokun tjetër, Francën dhe Rusinë, ndërsa politika anglofile tani mbahej ftohtë para propozimeve ruse (V. Xh).

Në qoftë se gjatë bisedimeve të vështira të Konferencës së Ambasadorëve në Londër u arrit krijimi i një shteti gjysmak shqiptar, kjo ishte në radhë të parë merita e ministrit të Jashtëm, kontit Berthold. Kundërshtimin më të madh kundër një Shqipërie të Pavarur e bëri Franca dhe Rusia, të cilat përpiqeshin të përfitonin sa më shumë në dobi të klientëve të tyre, Greqisë dhe Serbisë, toka të gjera me popullsi thjesht shqiptare dhe ngulën këmbë për këtë deri në fund të Konferencës. Austro-Hungaria, në këto kushte, nuk ishte në gjendje të ruajë  kufijtë etnikë. Rusia kërkonte Shkodrën për Malin e Zi, ndërsa Monarkia austro-hungareze, vinte në pah se një Shqipëri pa Shkodrën nuk mund të ekzistonte. Në fund, diplomacia ruse dhe ajo franceze arritën t’i shkëpusin Shqipërisë krahinat më të pasura, Kosovën dhe trevat e tjera lindore, deri në Manastir, me afro 1 milion shqiptarë që iu dhanë Serbisë.[6] Isa Boletini, në takimet që ka pasur me diplomatët e huaj në Angli dhe në vende të tjera të Evropës, ka deklaruar: “Nuk po e marr me mend se si Evropa po ia jep Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi një milion shqiptarë”. 

Ndërkohë, në Konferencën e Londrës  po përfundonte lufta diplomatike për caktimin kufirit shqiptaro-malazez dhe shqiptaro-serb, e ndodhur përballë këmbënguljes së lidhjes trepalëshe. Rusia pranoi që Shkodra më në fund t’i lihej Shqipërisë,  me kusht  që qeveria e Vjenës të hiqte dorë  nga Peja, Prizreni, Gjakova dhe Dibra, duke përfshirë këtu edhe malin e Taraboshit, me Lumën. Për ta zgjidhur këtë çështje, të dy palët  u detyruan të bënin  lëshime  të reja.  Diplomacia ruse, në krye me Sazanovin, hoqi dorë nga Taraboshi dhe Luma, ndërsa Bertholdi, i interesuar për Shkodrën, që të mos binte në duar të malazezëve, hoqi dorë nga Peja, Prizreni,  Gjakova, dhe krahina e Dibrës, me Tetovë, Gostivar deri në Strugë. Më 26 mars, Eduard Grej, kryetari i Konferencës dhe ambasadorët e Fuqive të Mëdha, të akredituar në oborrin e Shën Xhejmsit (Sain James), në emër të qeverive të tyre, pranuan  formalisht përcaktimin e kufijve  veriorë dhe verilindorë të Shqipërisë, që ishte miratuar më 22 mars 1913. Me këtë vendim, Shqipërisë Etnike iu shkëputën arbitrarisht nga trungu i saj krahina  e Gucisë dhe  Plavës, qytetet e rëndësishme të Pejës, Gjakovës, Prizrenit dhe Shkupit, krejt fusha e Kosovës, e banuar me shumicë të madhe nga shqiptarët, si dhe qytetet e Përlepit, Manastirit, Resnjës, Ohrit dhe Strugës, deri në Dibër.[7]  

 

 

 

 

 

 

 

Më 22 mars të viti 1913, Konferenca e  Ambasadorëve vendosi përfundimisht  që Shkodra me rrethinën  e saj  t’i mbetej Shqipërisë, ndërsa Rrafshi i Dukagjinit, Kosova dhe pjesët e tjera të trevave lindore, ku binin pjesë Manastiri, Shkupi Kumanova e Presheva t’i mbeteshin Serbisë dhe Malit të Zi.[8] Pas këtij vendimi pjesëmarrësit e Konferencës kërkuan nga Mali i Zi dhe Serbia që të lëshonin Shkodrën.  Me këtë vendim nuk ishte dakord Esat Pasha i cili veproi ndryshe nga rekomandimet e Konferencës, pasi ai kishte edhe përkrahjen e Rusisë. Në fillim kishte në plan të parë që të niset me ushtrinë e tij kundër Qeverisë së Përkohshme për asgjësimin e  saj, pasi kishte edhe përkrahjen e  Qeverisë turke. Në këto rrethana, ai vazhdoi të qëndrojë edhe më tutje në Shkodër, por me nënshkrimin e armëpushimit midis Turqisë dhe shteteve Ballkanike më 16 prill siguroi përkrahjen nga Mali i Zi për t’u bërë princ i Shqipërisë dhe i jepej mundësia të themelonte një qeveri më vete, që do ta zëvendësonte atë të Vlorës. Kjo ishte një ndër arsyet kryesore që Esat Pasha më në fund nënshkroi tradhtisht marrëveshjen e kapitullimit më 22 prill 1913. Me ushtrinë e tij turko-shqiptare dhe me plotë armatim ai u largua nga qyteti një muaj pas vendimit të Konferencës për copëtimin e Shqipërisë Etnike. Pra  pas shtatë muaj qëndrese dhe mbrojtje të suksesshme,  ushtria malazeze pa luftë e mori Shkodrën.[9]  Por, pushtimi malazez nuk pati jetë të gjatë, pasi Konferenca urdhëroi Kral Nikollën që ta lëshojë Shkodrën, të cilën e bëri më 4 prill, kurse në qytet hynë forcat ndërkombëtare. Administrimi i qytetit kaloi në duar të një Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar i kryesuar nga Sesil Burnej. Ky komision nuk lejoi të ngrihej në Shkodër flamuri kombëtar, si dhe nuk e njohu për këtë Qeverinë Provizore të Ismail Qemalit. Komisioni vendosi brenda në qytet marrëdhënie koloniale. Po ashtu në këto rrethana të reja Esat Pasha i frikuar nga invadimi ushtarak austro-italian që kishin lidhur një aleancë të fshehtë për Shqipërinë më 8 maj 1913, Esati vendosi që me  ushtrinë e tij të largohej nga Shqipëria me anijet turke, gjatë muajit qershor për në Turqi. Në këtë kohë Qeveria Xhonturke e Enver Pashës ishte e pashpresë.

Në prill, Qeveria e Enver Beut vendosi të rihapte përsëri Konferencën e Paqes. Këtë herë bisedimet vazhduan deri më 30 maj 1913, kur u nënshkrua Traktati i Londrës, sipas të cilit Turqia përjashtohej përfundimisht nga Evropa. Me nënshkrimin e kësaj marrëveshjeje, Sulltani mundi të ruajë vetëm Kostandinopojën dhe një rrip tokësor nga Enosi në Detin Egje, deri në Media në Detin e Zi. Pjesa tjetër e territoreve iu dorëzua vendeve ballkanike. Më 7 prill 1913, Eduart Grej, në raportin e tij të para dhomës së komunave, ndër të tjera tha: “Marrëveshja e Fuqive për të respektuar kufijtë e Shqipërisë  u arrit pas përpjekjesh të gjata dhe të lodhshme diplomatike. U vendos që brigjet e liqenit të Shkodrës t’i takojnë Shqipërisë, ndërsa Peja, Prizreni dhe Dibra, si dhe pas shumë përpjekjesh dhe negocimesh, edhe Gjakova të lihej jashtë Shqipërisë. Kjo marrëveshje ishte thelbësore për paqen në Evropë, dhe është arritur pikërisht për të ruajtur paqen midis Fuqive të Mëdha. 

Në bazë të gjitha normave ndërkombëtare, kjo ishte  tërësisht një padrejtësi e madhe kundër vullnetit të shprehur nga vetë populli shqiptar në Kuvendin e Vlorës. Pra, me këtë vendim arbitrar, ku mbi 55% e tokës shqiptare ndahej ndërmjet Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi, ishte një  padrejtësi që iu bë popullit shqiptar, i cili kufizohet nga të gjitha anët me popullin e vet, që nuk i është bërë asnjë shteti tjetër. Një popull kaq liridashës, që ka luftuar pandërprerë për lirinë e vet dhe të fqinjëve të tij që nga koha e Skënderbeut e deri më sot, tani po copëtohej për interesa të shteteve të Ballkanit. Këtë ndarje politike e përshkruan më së miri Edit  Durham, e cila thotë: “Përpjekjet e përbashkëta të Francës dhe të Rusisë e kishin ndarë Shqipërinë gati përgjysmë dhe i kishin caktuar kufijtë në mënyrën më mizore”.[10]

Në këtë mënyrë për të kënaqur aspiratat e shteteve sllave të Ballkanit, padrejtësisht nga trungu i saj u ndanë qytete dhe krahina të tëra shqiptare, si: Dibra, Peja, Gjakova, Prishtina, Gjilani, Presheva, Bujanovci, Kaçaniku, Shkupi, Kumanova, Manastiri, Struga, Kërçova, Tetova, Gostivari  etj.[11].

 

VENDIM ARBITRAR DHE I NJËANSHËM I AMBASADORËVE

                    NË KONFERENCËN E LONDRËS

 

 

Pra, 22 marsi i vitit 1913 është datë e vendimit të turpshëm dhe arbitrar i Fuqive të Mëdha, për copëtimin e Shqipërisë Etnike në dy pjesë. Ky është një vendim i një kronike të zezë në historinë e popullit shqiptar. Kjo datë është pikënisje e të gjitha protestave dhe luftërave të pandërprera të  shqiptarëve.  Nga kjo datë, më shumë se gjysma e territorit shqiptar hyri nën sundimin e shteteve të Ballkanit: Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë.[12] Me copëtimin e katër vilajeteve shqiptare përfituan: Serbia dhe Mali i Zi 62 500 km2, Bullgaria 55 000 km2, ndërsa Greqia 30 000 km2.”[13]

Kundër këtij vendimi të Fuqive të Mëdha protestoi trimi i pushkës Isa Boletini, në takimin që pati me diplomatin e njohur anglez, Eduard Grei, në Londër, ku i thotë: “Shqiptarët kurrë nuk do t’i njohin këta kufij artificialë që i ka caktuar Evropa, me diktatin e Rusisë”.[14] Kjo ishte vetëm fillimi i luftërave të pandërprera të një pjese të popullit të robëruar shqiptar, për çlirim nacional dhe bashkim kombëtar, deri në zgjidhjen e drejtë të kësaj çështjeje.[15]

Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, edhe pse shënoi një ngjarje me rëndësi të madhe historike për tërë kombin shqiptar kudo që ndodhej, ajo  e gjeti popullsinë e nënshtruar nën sundimin serbo–sllav me një revoltë të pa përshkruar.

Ky vendim i miratuar më 22 mars nga Fuqitë e Mëdha shkëpuste territore të tëra nga Shqipëria Etnike, me fjalë tjera i kthente shqiptarët pesëdhjetë vjet prapa në luftën e filluar nga Lidhja e Parë e Prizrenit. Me këtë vendim arbitrar të Londrës riktheheshin vendimet e marra më 3 mars 1878 në Paqen e Shën–Stefanit ku e kishte  vulos Rusia, ku trevat Lindore dhe një pjesë e qyteteve të Kosovës nga Shkupi, Tetova e deri në Elbasan iu dhanë Bullgarisë së Madhe. Për këtë arsye shqiptarët e Dibrës dhe Tetovës reaguan ashpër kudër këtij vendimi të marrë në Shën Stefan. Krerët e këtyre trevave u dërguan memorandume Fuqive të Mëdha në Stamboll, ku kërkonin që mos prekej Shqipëria Lindore, sepse ata kurrë nuk do të pranonin të hynin nën sundimin bullgarë. Populli shqiptar i këtyre trojeve, këtë memorandum të nënshkruar nga 459 atdhetarë ua dërgoi të gjithë ambasadorëve të  Fuqive të Mëdha të akredituar në Stamboll.[16]

 

PROTSTA DHE MEMORANDUME TË SHQIPTARËVE

              KUNDREJT KËSAJ NDARJE ARBITRARE 

 

Me vendimet e 22 marsit, trevat e Shqipërisë Lindore si pjesë përbërëse e Shqipërisë Etnike ndaheshin nga trungu i saj dhe hynin nën sundimin e ri të pushtuesit serb.[17] Kundër këtij vendimi të padrejtë të Fuqive të Mëdha u protestua ashpër në të gjitha trevat shqiptare: të Çamërisë, të Dibrës, të Kosovës, të Hotit, të Grudës, të Anamalit  dhe të krahinave të tjera që deri në këtë kohë bënin pjesë në hartën e katër vilajeteve të Shqipërinë Etnike. Pra, shqiptarët protestuan kudo u dërguan memorandume, protesta e letra, Fuqive të Mëdha për revidimin vendimit të 22 marsit dhe zgjidhjen e drejtë të çështjes shqiptare.[18]

Në letrën protestuese, të nënshkruar nga Mehmet pashë Derralla, Isa Boletini dhe Qerim Begolli, dërguar Fuqive të Mëdha thuhej: “Ne nuk kundërshtuam marshimin e aleatëve dhe armatave të tyre për të larguar robëruesin e përbashkët. Por nuk mund të jemi dakord që një popullsi prej një milion shqiptarësh myslimanë e katolikë të bien nën sundimin e ri serb, përqindja e të cilit në këto territore shqiptare nuk arrin mbi 5%. Këtë mund ta verifikoni me dërgimin e një komisioni të lartë evropian”.[19]

Një memorandum tjetër në emër të trevave verilindore drejtuar Bertholdit më 25 Janar 1913, nga një grup atdhetarësh nga Italia, ku kërkohej”  të na njihet e drejta jonë e shenjtë duke përfshirë në shtetin tonë të gjitha ato vise të cilat për arsye  etnike, gjeografike dhe historike  janë tërësisht shqiptare të cilat pjesë shumë të rëndësishme  të vendit tonë janë: Shkodra, Ipeku, Gjakova, Prizreni, Shkupi, Tetova, Prishtina, Dibra, Manastiri, Ohri dhe Janina. Për të cila kanë pretendime të pabazuar  shtet ballkanike, sepse këto territore  janë të njohura si tërësisht shqiptare  më 1880 nga Lordi Ficmoris, Goshen, Granvill. Vetëm kështu do të arrihet ekuilibri evropian  dhe paqa  e qëndrueshme,  për ndryshe , duke na shkëputur  vetëm njërin nga këto  vise nuk do të ketë tjetër veçse  çrregullime  të përhershme dhe gjakderdhje.[20] Poahtu një memorandum tjetër i paraqiti Konferencës dhe “Forin Ofisit”, delegacioni i Qeverisë  së Përkohshme Shqiptare në Londër, në krye me Rasih Dinon, Mehmet Koncën dhe Filip Nogën, ku paraqitej një statistikë e popullsisë së qyteteve të vilajetit të Kosovës, si: Mitrovica, Vuçitërna, Prishtina, Presheva, Gjilani, Kumanova, ku vërtetohej se popullsia këtyre qyteteve mbi 80% janë shqiptarë.[21]      

Edhe pse ngjarjet e vitit 1912 në Ballkan dhe Kryengritja Shqiptare patën jehonë të madhe jo vetëm për njohjen e  të drejtave të shqiptarëve në Ballkan, por edhe më gjerë, shqiptarët u tërhoqën nga Shkupi pasi Fuqitë e Mëdha garantuan se do të plotësoheshin kërkesat e shqiptarëve për “autonomi” duke marrë garanci nga Turqia. Ata me këto “premtime” dhe me plotë besim e entuziazëm duke treguar një kulturë të lartë politike dhe një tolerancë shembullore duke zbatuar urdhrat e komandantëve të tyre e lëshuan Shkupin, shkuan nëpër shtëpitë e veta, “të bindur në fitoren e autonomisë ku përfshiheshin 14 pikat e kërkesave të tyre”.[22] Me këto suksese, ata vazhduan të qeverisnin në tërë qytetet e Vilajetit të Kosovës: në Kumanovë, Preshevë, Tetovë,  Gostivar, Dibër, Kaçanik, Ferizaj, Prishtinë, Prizren, Mitrovicë e deri në Novi Pazar etj.[23] Shqiptarët ishin të sigurt në drejtësinë e vendimeve që do të merrnin Fuqitë e Mëdha: “se do të vendosin drejt për zgjidhjen e  autonomisë shqiptare dhe të popujve të vegjël në fillim të shekullit XX”.[24]   

Me mbarimin e Luftës së Parë Ballkanike, Fuqitë e Mëdha kësaj radhe heshtën përpara kërkesave, memorandumeve dhe protestave të shqiptarëve. Ata  vendosën kundër fakteve historike dhe nuk  morën parasysh luftën katërvjeçare për pavarësi të popullit shqiptar. Fuqitë e Mëdha në vend të përkrahjes kësaj radhe vepruan kundër interesave të popullit shqiptar dhe luftës së drejtë të tij. Konferenca e Londrës, në vend që të gjykonte drejt, ajo vendosi që territorin e Shqipërisë etnike më 22  mars ta ndante në dy pjesë: një pjesë të ishte e lirë dhe më shumë se gjysma e robëruar nga serbo-malazezët. Territoret nga Liqeni i Ohrit deri në Novi Pazar, territore të banuara me shumicë shqiptare, ku bënin pjesë 18 qytete shqiptare të Vilajetit të Kosovës, dhe trojeve të tjera lindore, ku bënin pjesë; Manastiri, Ohri, Struga, Kërçova, Gostivari, krahina e Rrekës deri në Dibër iu dhanë Malit të Zi dhe Serbisë.[25]

Për këtë ndarje më së miri do të shprehej Eduard Greji: “Marrëveshja ndërmjet fuqive lidhur me kufijtë V të Shqipërisë u arrit pas përpjekjesh të gjata dhe të vështira diplomatike. U vendos që zona bregdetare dhe Shkodra të jenë shqiptare, kurse Ipeku, Prizreni, Dibra dhe pas shumë negociatash edhe Gjakova të lihej jashtë Shqipërisë. Ky rregullim lë një pjesë të madhe territori për t`u ndarë ndërmjet Serbisë dhe Malit të Zi, si fryt i fitores. Arritja e marrëveshjes ishte thelbësore për paqen në Evropë dhe, sipas mendimit tim, u realizua pikërisht në kohë për të ruajtur paqen midis Fuqive të Mëdha”.

Në të njejtën kohë delegacioni shqiptarë i kryesuar nga Ismail Qemali, Isa Boletini, Luigj Gurakuqi dhe Dhimitër Berati kishte filluar të protestonte në qendrat diplomatike të Evropës duke kundërshtuar ashpër këtë padrejtësi ku cungohej territori i Shqipërisë Etnike, nga vendimi që kishin marrë Fuqitë e Mëdha.[26] Anëtari i këtij delegacioni, Isa Boletini, në intervistën e tij të parë që bëri më 10 prill në Vejnë  në një pritje në Ministrinë e Luftës, iu bë kjo pyetje: “Nga cili vend do të kishit dashur një mbret të ardhshëm të Shqipërisë? Isa Boletini iu përgjigj: “Së pari një princ anglez e pastaj gjerman”.[27]

Nga fillimi i muajit maj, delegacioni shqiptarë arriti në Londër. Në intervistën që i dha Isa Boletini gazetës “Dejli telegraf”, pasi foli gjatë për luftën 30–vjeçare dhe sakrificat që kishte bërë populli shqiptar për pavarësi në fund tha: “Prandaj kam ardhur në Londër që të protestoj, si përfaqësues i Kosovës dhe si delegat i Qeverisë së Vlorës, që të kërkoj të drejtën nga Evropa”. I pyetur se a do t’i pranonte kufijtë që i ka caktuar Konferenca e Ambasadorëve, ai u përgjigj: “Unë kurrë nuk do t’i pranoj ato kufij që i ka caktuar Evropa dhe derisa të jem gjallë do të luftoj kundër serbëve, malazezëve, grekëve dhe kundër të gjithë armiqve të Shqipërisë”. [28] Kjo deklaratë e tij u botua edhe në faqen e parë të gazetës serbe  “Politika”.

Nga fundi i majit delegacioni shqiptarë u largua i pakënaqur nga Londra dhe u kthye në Vlorë.[29] Krerët e Lëvizjes Shqiptare kurrsesi nuk mund të pranonin copëtimin e Shqipërisë dhe marrjen e vilajetit të Kosovës nga sunduesit serbë. Dëshpërimi dhe pakënaqësia e udhëheqësve shqiptarë të vilajetit të Kosovës vazhdonte pandërprerë, edhe pse disa prej krerëve kosovarë zunë poste të larta në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës. Ata nuk hoqën dorë kurrë nga Pavarësia e Kosovës dhe trojeve të tjera Lindore si pjesë përbërëse e Shqipërisë Etnike. Në këto rrethana të vështira ministri i parë i Luftës Mehmet pashë Tetova, Isa Boletini dhe Ajdin Draga, i dërguan për herë të dytë telegram protestues qeverive të gjashtë Fuqive të Mëdha të Evropës ku kërkonin  “rishikimin e kufijve të Shqipërisë Etnike”.[30]

Delegacioni shqiptar u bind se edhe Austro–Hungaria nuk donte të prishej me Rusinë dhe me Anglinë për çështjen shqiptare, pasi edhe vetë Bertholdi deklaroi: “Kërkesat e shqiptarëve janë të drejta, por ne nuk mund t’i sigurojmë kufijtë se këto na shpien kah lufta me Rusinë, pasi edhe Franca mbante haptazi anën e Rusisë dhe ishte kundër zgjidhjes së drejtë të çështjes shqiptare, ata mbronin synimet dhe aspiratat serbe kundër Shqipërisë.[31] Në këto rrethana tejet të vështira për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë, është me rëndësi të vihet në dukje se Austro–Hungaria dhe Italia, për realizimin e aspiratave të tyre politike bënë marrëveshje të fshehtë për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Në marrëveshjen e tyre të 8 majit të vitit 1913, dalin në shesh qëllimet e diplomacisë sekrete dhe projekti i Fuqive të Mëdha, të parashtruara në Konferencën e Londrës për ndarjen e Shqipërisë. Ky është një shembull tipik i diplomacisë sekrete evropiane.[32]

 Sipas kësaj marrëveshjeje sekrete në këtë projekt ishte parashikuar që në pjesën Veriore të Shqipërisë të vendosej Austria deri në Lumin Shkumbin, ndërsa në Jug të vendosej pushteti italian. Ky projekt i ashtuquajtur “sekret”, de facto ishte një kopje e marrëveshjes serbo–greke, e nënshkruar gjatë Aleancës Ballkanike  ndërmjet Greqisë dhe Serbisë.

 Për fatin e shqiptarëve dhe të luftës së tyre të drejtë e të pandërprerë, këto projekte hegjemoniste nuk u realizuan kurrë. Kjo është një dëshmi vetëm për “sinqeritetin” e diplomacive të Fuqive të Mëdha,  për “zgjidhjen e drejtë të çështjes shqiptare në kufijtë të saj etnikë dhe bashkimin e katër vilajeteve”(V.Xh).

Me çështjen e kufijve të Shqipërisë u bë tregti e hapur ndërmjet Fuqive të Mëdha, duke i lënë Shkodrën Shqipërisë, ndërsa Serbisë iu fal tërë Vilajeti i Kosovës, me Tetovë e Gostivar, deri në Dibër.

 Qëllimi kryesor i kësaj marrëveshjeje ishte që, me anë të vargmaleve të larta, të ndahej populli shqiptar me kufij në mes tyre, që sa më parë të shpërngulej dhe të asimilohej nga pushteti i egër serbo–malazez. Ndaj vendimit  të 22 marsit kur Shqipëria u nda në dy pjesë nga Fuqitë e Mëdha,  populli shqiptar protestoi shumë ashpër. Protestuan  shoqatat dhe kolonitë shqiptare kudo që ishin. Kundër këtij vendimi arbitrar protestoi  edhe delegacioni shqiptarë me M. Konicën dhe F. Nogën, që ndodheshin në Londër. Që në fillimet e Konferencës, ata u paraqitën në Forein Offis dhe deklaruan se çështja e Shqipërisë po vendosej pa kurrfarë kujdesi për vetë shqiptarët[33]. Pakënaqësinë e popullit shqiptar e shpreh më së miri dhe patrioti i shquar, Dervish Hima, në letrën që i dërgon Ibrahim Temos, ku i thoshte se ishte shumë i trishtuar nga ky vendim arbitrar që  kishin marrë Fuqitë e Mëdha kundër vendit tonë dhe e quante konferencën “gjyq politik evropian”.[34] Këtë padrejtësi më së miri e përshkruan mikesha e madhe e popullit shqiptar, miss Edith Durham, e cila thotë: “Kjo ishte një kurdisje e shteteve fqinje përmes Fuqive të Mëdha, në krye me Rusinë. Një lojë më e ndyrë e tradhtisë kurrë nuk është lozur, përderisa Kosova dhe trojet e tjera lindore  u morën me tradhti”.[35]

Konferenca e Ambasadorëve i vazhdoi punimet e saj mbi statutin e organizimit të Shqipërisë dhe kufirit jugor të saj. Në 15 qershor 1913, Austro-Hungaria dhe Italia paraqitën përsëri një propozim mbi organizimin e Shqipërisë. Vetëm pas shumë diskutimesh, gjatë të cilave Franca dhe Rusia bënë në vazhdimësi kundërshtime, fuqitë ranë në ujdi ku Shqipëria më 29 korrik 1913 u shpallë principatë pa asnjë lidhje me Turqinë ku një Komision Internacional Kontrolli i përbërë prej delegatëve të gjashtë Fuqive të Mëdha do të mbikëqyrte administratën dhe financat e Shqipërisë dhe princi do të caktohej brenda 6 muajve. Pra, Shqipëria më në fund mori formën e Protektoratit e cila ishte në kundërshtim me kërkesat e popullit shqiptar që ishte në kundërshtim të plotë  me sovranitetin e  saj.

Kjo njohje gjysmake e një pjese të Shqipërisë, ishte një akt më i ulët sesa ajo e Kuvendit Kombëtar të cilën e shpalli Ismail Qemali më 28 nëntor në Vlorë, prandaj kjo njohje e Shqipërisë nga Fuqitë Mëdha kur nuk  kënaqi aspiratat e popullit shqiptar si shtet neutral nën patronazhin e Fuqive të Mëdha. Qeveria e Përkohshme në krye me Ismail Qemalin, kurrë nuk ra dakord me ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në punët e brendshme të vendit, që cenonin hapur pavarësinë dhe sovranitetin e Shqipërisë. Kjo qeveri atdhetare kurrë nuk u pajtua as me gjymtimin territorial të Shqipërisë Etnike. Ismail Qemali shpresonte se një ditë do të vinë rrethana më të favorshme për rikthimin e Shqipërisë në kufijtë  e saj etnik, pasi ky popull kreshnik ka luftuar pa ndërprerë midis Ballkanit, nga periudha heroike e Skënderbeut e deri më sot për çlirim nacional e bashkim kombëtar: “Një gjuhë, një komb, një shtet” (V.Xh).

Qeveria e Vlorës u drejtua për 14 muaj në kushte mjaft të vështira politike-ekonomike, por ajo kreu “në mënyrë të shkëlqyer detyrat më të rëndësishme historike: siguroi ekzistencën e Shqipërisë së Pavarur; ngriti shtetin e ri shqiptar; përcaktoi qysh në lindje të Shqipërisë një politikë të jashtme të paqes, neutralitetit dhe ekuilibrave në Ballkan; hodhi themelet e arsimit shqiptar; u bë shprehësja e aspiratave të thella të popullit tonë për zhvillime evropiane perëndimore”.

Austro-Hungaria insistoi në Konferencën e Ambasadorëve edhe për një garanci në mbrojtjen dhe lirinë kulturore të shqiptarëve të ngelur nën sundimin e shteteve Ballkanike. Këto propozime ajo ia paraqiti Londrës me anë të ambasadorit të saj, kontit Mensdorff.  Propozimet kërkonin një barazi të plotë ligjore dhe kulturore, sepse neve kishim frikë dhe me të drejtë, që pushtuesit do të përdorshin metoda shkombëtarizimi.  Mjerisht këto propozime të Austro-Hungarisë nuk kaluan, pasi diplomacia ruse ishte kundër atyre.[36]

Konti Berchtold, pa dyshim, ishte një nga protagonistët më të zjarrtë për krijimin e një Shqipërie të lirë. Ky i mbushur me një entuziazëm të sinqertë për këtë pikësynim të punës së tij të zorshme dhe këmbëngulëse ku pati për kundërshtare politikën pan-sllaviste. Ai tek Shqipëria dhe populli shqiptar shihte një shtet që mund të jetonte dhe i vinte keq kur luftohej në Londër për çështjen shqiptare, që nuk kishte një qeveri qendrore dhe unike të Shqipërisë. Derisa vazhdonin bisedimet në Londër, në Shqipëri deri në vitin 1913 u formuan katër qeveri: Qeveria provizore e Vlorës nën Ismail Qemalin, e dyta; Qeveria e Shqipërisë së Mesme me seli në  Durrës, e  udhëhequr nga Esad pashë Toptani, i cili ishte kundërshtar i fortë politik i Qeverisë së Vlorës dhe mercenar i njohur i Serbisë. Qeveria e tretë, ajo e Ded Çokut në Lezhë dhe e  katërta, ishte Qeveria e Prenk Bib Dodës, e shpallur  në Mirditë. Vendi paraqiste një tablo të vajtueshme të përçarjeve e ndasive politike. Në këto rrethana të brendshme në Shqipëri, fare nuk favorizuan pozicionin e ministrit të Jashtëm Berchtold, për të mbrojtur integritetin e plotë të Shqipërisë. Ai luftoi vetë me forcat e veta kundër të gjithëve në këtë Konferencë e cila zgjati mbi gjashtë muaj ku donin ta gllabëronin Shqipërinë nga harta e Ballkanit. Prandaj, sot pas  njëqind vjetësh ndajmë mendimin se ishte një sukses i madh i diplomacisë Austro-Hungareze për arsye se u arrit krijimi i një Shqipërie të Pavarur dhe Autonome edhe pse gjysmake. V.Xh).

Fajin duhet kërkuar te vetë shqiptarët, pasi në këto çaste nuk shikonin bashkimin dhe mbrojtjen e vendit nga shtetet sllave por vraponin të përfitonin në dëm të popullit për interesa të veta personale. Prandaj, sot nga ajo distancë kohore i japim mirënjohje politikës Austro-Hungareze në krye me diplomatin Berthold. Edhe pse ky luftoi më të gjitha forcat për të mirën e Shqipërisë dhe të popullit shqiptar në fund nuk mundi t’i kapërcente kundërshtimet e Rusisë dhe Francës për të mbrojtur kufijtë etnikë të shpallur në Kuvendin Kombëtar të Vlorës. Prandaj, në këto rrethana të reja midis Ballkanit duhej bërë urgjentisht një bashkim midis shqiptarëve ku aktuale ishte çështja e zgjedhjes së Mbretit për të formuar një qeveri qendrore unike.[37]

Shtetet ballkanike të ndihmuara nga Rusia dhe Franca, ishin shkaktarë kryesorë që penguan popullin shqiptar të kurorëzonte me sukses të plotë luftën katërvjeçare, për ruajtjen e tërësisë territoriale ku i shkëputën këto treva nga trungu i mëmëdheut. Sunduesit e rinj mbi trojet shqiptare që u vendosën si rezultat i vendimeve të Konferencës së Londrës,  filluan menjëherë aplikimin e një politike të egër shtypëse për kolonizimin dhe serbizimin e këtyre viseve. Politika e egër serbe i trajtoi shqiptarët si element i huaj në krahinat e aneksuara, edhe pse ajo e dinte se këto territore denbabaden janë të tyre dhe i kanë poseduar shqiptarët para se ato të vendoseshin në Ballkan. Ajo përdori kundër shqiptarëve metodat më barbare të dhunës e të terrorit. Kjo politikë pan-sllaviste  serbe çoi në shtimin e urrejtjes së të gjithë popullatës kundër sunduesit të ri. Populli shqiptar dhe krerët e saj ishin të vendosur të luftonin deri në fund kundër regjimit të egër të pushtuesve serbë. Pra, në këto rrethana filloi një fazë e re  e luftës kundër sunduesve të rinj, lufta për çlirim kombëtar dhe bashkim me shtetin amë, luftë kjo që vazhdon sot e kësaj dite.

Shqiptarët e trevave lindore kurrë nuk u pajtuan me këtë vendim arbitrar, prandaj në vitin 1919 i dërgojnë një Memorandum kryetarit të Shteteve të Bashkuara  të Amerikës, z. Vilson, që të korrigjojë këtë padrejtësi të bërë kundrejt popullit shqiptar dhe Shqipërisë Etnike të ndarë në dy pjesë, më 22 mars 1913. Memorandumi drejtuar kryetarit Vilson fillon me fjalët e Ptolomeut ku përmend i pari shqiptarët në këto territore që janë raca më e vjetër që ndodhen në Evropë. Me shpalljen e  Pavarësisë nga Ismail Qemali një muaj më pas Fuqitë Mëdha e njohën independencën e Shqipërisë të shpallur më 28 Nëntor 1912 në Kuvendin kombëtar të Vlorës. Por, pas tre muajsh njohjeje u soll një vendim tjetër arbitrar ku gjysma e Shqipërisë ngeli e robëruar nën sundimin greko-serbo-malazez.[38]

 

FLAMURI I SKENDERBEUT RUAJTI IDEALET

               E BASHKIMIT KOMBËTAR

 

Flamuri ynë tregon qëndresën e patundur patriotike, atdhetare, fisnike  dhe burrërore në luftërat e rrepta për mbrojtjen e tokave tona të shenjta. Flamuri ynë është shenja e qëndresës, vendosmërisë, sakrificës, trimërisë dhe betimit, që i garantoi lirinë e merituar popullit dhe vendit. Flamuri ynë ka lundruar mbi lumenj, ka valuar në duart e heronjve dhe trimave mbi fushat e nderit, nëpër betejat e përgjakshme gjatë luftërave për fitore, ka kaluar male e suka, Alpe e bjeshkë, Daçiq, Shkëlzen e Ulqin, në Gjeravicë e Manastir, Boletinë e Bujanovc, Çakorr e Ohër, Çamëri e Luboten, Preshevë, Kumanovë e Sharr, Medvegjë e Mitrovicë, Shkup e Ohër, Prishtinë e Kërçovë, Gostivar e Tiranë, Dibër e Tuz, Plavë e Guci, pra në të gjitha ato vende ku me kënaqësi bukës i thonë bukë e ujit-ujë.

Dita e shpalljes së Pavarësisë, 28 Nëntori është një ndër ditët më të ndritshme dhe ndër më të mëdhatë e Rilindjes sonë kombëtare, në gjithë historinë tonë. Liria e arritur, është vlera dhe pasuria më e çmuar e shoqërisë njerëzore, e cila nuk falet e as dhurohet por fitohet me shumë punë e përpjekje e gjak dhe me vuajtje brezash, ndaj heronjtë dhe dëshmorët shqiptarë me heroizmin e tyre u bënë pasuri kombëtare dhe janë më meritorët për gjatë gjithë historisë sonë për të tashmen dhe të ardhmen e kombit tonë që nga luftërat e Skënderbeut e deri më sot.

Festat e ditëve të mëdha siç është 28 Nëntori u japin shpirt ngjarjeve historike, hise e të cilave është edhe liria jonë kombëtare të cilën deri më sot e kemi gëzuar pjesë-pjesë duke përjetuar të ndarë në disa shtete, ku gëzimi nuk ka qenë gjithkund i njëjtë dhe i plotë, ashtu siç është edhe vetë gjendja e tanishme e shqiptarëve të ndarë midis shteteve  Ballkanit.

Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë është ndër datat më kryesore të lirisë të kombit shqiptar kudo që jeton e vepron, e cila pas një periudhe të gjatë robërie prej më se 500-vjeçare, arriti në rilindjen e një shtetit të pavarur shqiptar edhe pse të vogël dhe të copëtuar nga të gjitha anët.

Edhe ashtu siç është, na bëri më të fortë si komb, kur dihet se shqiptarët ishin të kërcënuar, të pushtuar dhe të rrezikuar nga të gjitha anët për zhdukje totale. Por falë atij shteti sado të vogël e të brishtë, shpresat e shqiptarëve  nuk u zhdukën kurrë, por u rritën duke na dhënë forcë dhe kurajë, për të arritur në qëllimin e duhur, në krijimin e dy shteteve të pavarura shqiptare që çojnë kombin drejtë bashkimit kombëtar.


[1] Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj,  Tiranë 1963,  f. 11.

[2] D. Tucoviq, Serbija e Shqipëria, Prishtinë, 1978,  f. 81.

[3] Vladeta Gjorgjeviç, Arnauti i Velike Sile, Beograd 1913; Sekula Drleviç, Ballkanski sukobi 1905–1941, Zagreb 1941, f. 63; Arben Puto,  Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit  (1912–1918), vëll II, Tiranë 1987, f. 28.

[4] Ismail Qemali, dok. 249, f. 270; Telegram i Ismail Qemalit drejtuar Rasim Dinos me rastin e njohjes së Pavarësisë së Shqipërisë nga Fuqitë e Mëdha, më 22 dhjetor 1912. Fuqitë e Mëdha ranë në ujdi me mbajt në Londër një konferencë në nivelin e ambasadorëve, për me biseduar çështjet e krijuara nga disfata ushtarake e Perandorisë Osmane. Ajo i filloi punimet më 17.XII.1912. Përfaqësuesi i Monarkisë ishte ambasadori i saj në Londër, konti Mensdorr Pouilly – Dietrichstein, të cilit iu atashuan si ekspertë të dërguarit për Mbretërinë  në Cetinë, baron von Giesl dhe shefi i seksionit Theodor Ippen, ish kryekonsull vite me radhë në Shkodër dhe albanolog i shquar. Dokumenti më i rëndësishëm i diplomacisë së brishtë shqiptare ka qenë “Memorandumi” i datës 3 janar 1913. Asokohe, pavarësisht se Shqipëria nuk kishte shërbim diplomatik të rregullt, Ismail Qemali caktoi si ambasador “shëtitës” Rassih (Rasip) Dinon për në Austri, Itali dhe deri në Londër. Për në Londër, me porosi të Ismail Qemalit, ai mori me vete, nga Italia dhe Franca ku ata jetonin, Mehmed Konicën, Filip Nogën dhe Sotir Kolean.  Kjo mërgatë përpiloi dhe i dorëzoi sir Edward Grey-t, Kryetarit të Konferencës së Ambasadorëve, memorandumin e Qeverisë Shqiptare, dokumentin e parë diplomatik. Ky memorandum i kushtohej kryesisht çështjes së caktimit të kufijve, duke paraqitur dhe duke argumentuar pikëpamjet dhe qëndrimin e shtetit shqiptar. Më 25 janar 1913, diplomatët shqiptarë i dorëzuan Konferencës një memorandum të dytë. Në këtë memorandum të dytë kërkohej, zbatimi i kriterit etnik, ku cilësohej më dukshëm si një kusht për sigurimin e paqes dhe të stabilitetit në Ballkan. Në formulimin e kërkesave të dy memorandumeve, rëndësi të veçantë ka pasur “tradita” e 4 vilajeteve shqiptare, që kish qenë motiv i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

[5] Georges Castellan, Histori e Ballkanit, vep e përm.,  f. 398;  “Politika”, Beograd, më  13 prill 1913. 

[6]AIH-Tiranë, Kujtime nga vitet e mija në Shqipëri 1911-1914 Prej  C. Buchberger, i dërguar i jashtëzakonshëm dhe ministër fuqiplotë në pension i Republikës së Austrisë. “Arddum videtur resgesta scri bere”…,(Salust). Kopenhagen 1971.

[7] Kristo Dako, vepër e cituar, f. 154,

[8] Arben Puto, Pavarësia e Shqipërisë dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha…, f.204-205.

[9] Historia e popullit shqiptar II…, f. 372.

[10] Edith Durham, Brenga e Ballkanit, Tiranë 1990, f. 407.

[11] Qeveria…,  vep. e  përm.,  dok. 107;  Abaz Ermenji, Albania,  vep. e përm.,  f. 320–321.

[12] Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha (1912– 1914), Tiranë, 1978, f. 503. Sipas të dhënave që ekzistojnë Serbia mori 82% territor dhe 55% popullsi më shumë sesa kishte, Mali i Zi 62% territor dhe 100% popullsi më shumë,  kurse Greqia 68% territor dhe 67% popullsi më shumë. 

[13] Marko P. Cemoviç, Makedonski problem i makedonci, Beograd, 1913, 20.

[14]Gazeta  “Politika”, Beograd, 8 maj 1913;  Fatmira Musaj,  Isa…, vep. e përm., Tiranë 1987,  f. 176.

[15]  Fatmira Musaj,  Isa…, vep. e përm., f.176.

[16] Akte të Rilindjes …,  vep. e përm.,  f. 15. Protestë e popullsisë së Tetovës drejtuar ambasadorit të Francës në Stamboll kundër vendimeve të Traktatit të Shën–Stefanit për aneksimin e trojeve shqiptare dhe të Pollogut, Bullgarisë.

[17] Georges Castellan,  Histori…, vep. e përm., f. 398.

[18] HHStA,PA. Telegram nr.177 i konsullit nga Shkodra dërguar Vjenës, më 9 korrik 1913, ku e informon për një tubim madhështor të mbajtur në Shkodër, nga i cili i është dërguar një memorandum miqësie Fuqive të Mëdha, ku kërkohej ndërhyrja e Fuqive të Mëdha për ruajtjen e Shqipërisë etnike nga copëtimi.

[19] AQSH, Fondi 68, dos. 5, f. 65. Letra është shkruar frëngjisht dhe u dërgohej të gjitha Fuqive të Mëdha: Anglisë, Francës, Gjermanisë, Italisë, Austro–Hungarisë dhe Rusisë.

[20] IH-Tiranë, Vj, 23-36-3682, Telegram dërguar Ministrit Berthold, më 25, janar 1913; nga Hasan Prishtina, Tefik Beu, Prifti Mikel Shiali, Loro Ashiku, Mark Doda, Filip Pjetri, Zef Ndoci, Ernest Kolenda, Filim Marku, e tjerë.

[21] IH-Tiranë, vj, 23-36-3683, Telegram dërguar Konsullit ë Përgjithshëm Rapaport, ku i paraqesin edhe shtojcën memorandumit  dërguar “Forin Ofisit” dhe ambasadorëve ; më 25 janar 1913.

[22] Hamit Kokalari, Kosova djepi i shqiptarizmit, Tiranë, 1943, f. 24. Përpara këtyre ngjarjeve qeveria turke u premton shqiptarëve  autonominë,  duke plotësuar 12 nga 14 pikat që kishin paraqitur kryengritësit në Prishtinë.

[23] Vladimir Gjeorgjeviç, Velika Serbija, vep. e përm.,  f. 70.

[24] AQSh. Fondi 68, dos. 5.

[25] Po aty.  Fondi 846, dos. nr. 28/3; 21 qytetet e vilajetit  të  Kosovës që iu  dhanë Serbisë ishin: Shkupi, Kumanova, Presheva, Bujanoci, Kaçaniku, Prishtina, Gjilani, Vushtrria, Mitrovica, Ferizaj, Peja, Jeni Pazari, Akeva, Trgovishta, Rozhaja, Plava, Gucia, Gjakova, Prizreni, Tetova dhe Gostivari.

[26] Tafil Boletini, Pranë Isa Boletinit, Kujtime, pjesa  I (1892–1916), Tetovë 1916,  f. 160.

[27] Po aty,  f. 161.

[28]  Isa Boletini në Londër, në: “Politika”, Beograd, 8 maj 1913;

[29]  Arben Puto, Pavarësia shqiptare…, , vep. e përm., f. 364.

[30] Fatmira Musaj, Isa Boletini, vep. e përm., f. 178.

[31]  Georges Castellan, Histori e …, f. 397.

[32] Arben Puto, Çështja shqiptare…, f. 27.

[33] Xheladin Shala, Marrëdhëniet…,  vep. e përm., f.146.

[34] Kristaq Prifti, Dervish Hima,  Tiranë, 1987,  f. 250.

[35] AQSh, Letër e Edith Duhramit.

[36]AH-Tiranë, “Kujtime nga vitet e mija në Shqipëri 1911-1914” Prej C. Buchberger, i dërguar i jashtëzakonshëm dhe ministër fuqiplotë në pension i Republikës së Austrisë. “Arddum videtur resgesta scri bere”, (Salust) Kopenhagen 1971, f. f.20; Më në fund Monarkisë iu deshtë të kënaqet me një formulë të përgjithshme të mbajtjes në këmbë të dispozitave mbrojtëse të traktatit të Berlinit në vitin 1878, në të cilat përcaktohej pozita ligjore e minoriteteve në shtetet Ballkanike.

[37] Po aty, f.33.

[38] Memorandumi është i drejtuar nga Kristo Dako dhe Mihajll Grameno, më 20 korrik 1918. Po citojmë edhe disa fjalë që janë të shkruara në memorandum;  Sot  ne po gëzohemi duke dëgjuar zërin fisnik të shteteve të Amerikës  në krye me kryetarin e saj z. Vilson  për mbrojtjen e vendeve të vogla. Ne shqiptarët sot jemi plotësisht të bindur  se parimet e mëdha dhe fisnike të popullit amerikan do të triumfojnë edhe se Shqipërisë midis tjerave  kombësi të vogla do t’i  jepen kërkimet e saj të drejta për independencë të plotë politike edhe ekonomike si dhe tërësia e vendit.

 

 

CILI ISHTE DREJTORI I PARË I GAZETËS TË QEVERISE SË VLORËS ” PËRLINDJA E SHQIPËNIËS”

by

NGA GËZIM LLOJDIA*

1.

Emri i Dhimitër Beratit renditet ndër ata delegatë me atribut nga kolonit shqiptare. Është ndër firmëtarët e aktit të shpalljes së Pavarësisë .Zgjidhet delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit. Ka firmuar aktin historik të shpalljes së pavarësisë, me siglën “D. Beratti”, në emër të kolonisë së Bukureshtit.

a-Dhimitër Berati ka firmën e vecantë në aktin e shpalljes së Pavrësisë të sigëluar me D.Beratti.

b- U emërua “drejtor i përgjithshëm” në gazetën e qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqipëniës” . Zgjodh anëtar i pleqësisë. Zëdhënës i qeverisë.

Delegatëtë Kuvendit kombëtar:Kolonia shqiptare Bukureshtit: Dhimitër Zografi, DhimitërMborja, Dhimitër Berati, Dhimitër Ilo.

2.

Disa autorë shqiptarë kanë shkruar për koloninë shqiptaret Bukureshtit si dhe për aktin e firmetarët e Pavarësisë kombëtare kanë bërë vlerësimin e tyre për figurën e ndritur  dhe rolin që ka pasur Dh.Berati  . Në këtë kontekst  Radio Vatikani bënë këtë koment:Më 15 tetor 1886 lindi në Korçë Dhimitër Berati, atdhetar, politikan e publicist. Punoi disa kohë si mësues i gjuhës shqipe, ndërkohë mori pjesë në Kongresin e Elbasanit dhe në Kongresin II të Manastirit. Ishte i pranishëm në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 1912, më pas qe delegat në Kongresin e Paqes në Paris, përkrah Imzot Bumçit e Atë Fishtës; para vendosjes së diktaturës drejtoi ministri të ndryshme në disa qeveri si dhe gazetën “Përlindja e Shqipërisë”.U detyrua të largohej nga atdheu nën këcënimin e diktaturës. U vendos në Romë, ku bashkëpunoi me pjesën më të përparuar të mërgatës dhe me revistën “Shejzat” të Ernest Koliqit.

S. Demolli në një rajvizim serioz për figurën e këtij patrioti:Dhimitër Berati është një nga patriotët e rilindjes sonë kombëtare, i cili së bashku me Dh.Zografin, Dh.Emanuilin, P.Calen, S.Ilon, Th.Floqin e V. Korçën, firmosen Aktin Historik të Shpalljes së Pavarësisë në Vlorë më 28 Nëntor 1912.Dhimitër Berati lindi në Korçë më 15 tetor 1886, ku mori mësimet e para, ndërsa studimet e larta i kreu në Fakultetin e Shkencave Politike Administrative të Universitetit të Bukureshtit. Pas përfundimit të këtij fakulteti përfundon aty edhe Fakultetin e Drejtësisë. Ndërkohë, ai përfshihet në lëvizjen patriotike për mëvetësinë e atdheut të shqiptarëve të emigruar në Bukuresht dhe në vitin 1904, zgjidhet këshilltar i kryesisë së tyre. Më 1907 kthehet në vendlindje dhe punon si mësues i Shkollës Shqipe të Korçës, së bashku me patriotët Thanas Floqi, Thoma Avrami etj. Më 1909, merr pjesë në Kongresin Arsimor të Elbasanit dhe më 1910 në Kongresin e Dytë të Manastirit, duke spikatur si një ndër veprimtarët me të shquar të lëvizjes patriotike në qytetin e lindjes.Në nëntor të vitit 1912, Berati është një ndër organizatorët kryesorë të Konferencës së Shqiptarëve të Bukureshtit, të mbledhur me nismën e Ismail Qemalit në hotel “Kontinental”, ku u vendos që një delegacion me në krye Plakun e Vlorës, të shkojë në Shqipëri dhe të shpallë “Mëvetësinë” nga autoriteti i Turqisë. Në përbërje të këtij delegacioni, si delegat i Kolonisë shqiptare të Bukureshtit ishte edhe Dhimitër Berati, i cili së bashku me Dh.Zografin, Dh.Emanuilin, P.Calen, S.Ilon, Th.Floqin e V.Korçën firmosën Aktin Historik të Shpalljes së Pavarësisë në Vlorë më 28 Nëntor 1912.Duke vlerësuar aftësitë dhe kontributin e tij për çështjen kombëtare, Qeveria e I.Qemalit e dalë nga Kuvendi i Vlorës, e emëroi Dh.Beratin kryeredaktor të gazetës “Përlindja e Shqipërisë”, e cila ishte zëdhënëse e kësaj qeverie. Më 1919, Dh. Berati shkon në Paris me delegacionin e kolonisë shqiptare të Rumanisë, për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë kundër pretendimeve të shteteve shoviniste fqinje. Në vitet 1922-’24, merr pjesë aktive në qeverisjen e vendit, si Drejtor i Zyrës Politike në Ministrinë e Jashtme dhe më pas Sekretar i Përgjithshëm i kësaj ministrie. Gjithashtu, përfshihet si anëtar i Komisionit të Përcaktimit të Kufirit në Jug të vendit me Greqinë. Në vitin 1929, emërohet sërish Drejtor i Zyrës Politike në Ministrinë e Jashtme, kurse në vitin 1934 deri 1936, punoi si ministër i Ekonomisë Kombëtare e 1936 – 1939 ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Romë.
Në vitin 1941, Dh.Berati është ministër i Kulturës Popullore dhe zëvendësministër i Arsimit. Pas Luftës së Dytë Botërore, emigroi në Itali.Vdiq në Romë më 8 shtator 1970.

Mbretëria rumune më 1932 e dekoroi me medaljen “Grand Officer De La Courron Roumania”.

3.

Dhimitër Berati  jo vetëm firmëtar por  është edhe drejtonjës i gazetës së qeverisë së Vlorës :” Përlindja e Shqipëniës”.Burimet citojnë pozicionimin e DH. Beratit si drejtonjës i kësaj gazete. Burimi i parë : U emërua “drejtor i përgjithshëm” në gazetën e qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqipëniës” dhe u zgjodh anëtar i pleqësisë. Burimi i dytë: Në këtë gazetë zyrtare  fillimisht kryeradaktor ishte Dhimitër Berati.

B.Gace cilëson: U zgjodh delegate i kesaj kolonie per ne Kuvendin historik te Vlores, ku firmosi aktin e Shpalljes se Pavaresise Kombe-tare. Ne dokumentet e Qeverise se Vlores, emri i tij shenohet krahas Dh. Zografos, Dh. Mbrojes dhe Dh. Ilos, si delegat te kolonise shqiptare te Buku­reshtit.2) Qeveria e Vlores e ngarkoi me detyren e kryeredaktorit te gazetes “Perlindja e Shqipnies” dhe sekretar te misionit diplomatik te kryesuar nga I.Qemali.

Disa të dhëna rreth gazetës së qeverisë së Vlorës.

Gazeta e parë e shtetit shqiptar është :Pëlindja e Shqipëniës”,botim i Qeverisë së Vlorës,nxorri dritëzën e parë në gusht,viti 1913 deri në 26 mars 1914. Në këtë gazetë zyrtare  fillimisht kryeredaktor ishte Dhimitër Berati,kontribuoi publicisti Mihal Grameno i thirrur urgjent nga Vlora ai mbriti aty rreth 2 dhjetorit.

4.

Publicistika e Dhimitër Beratit. Nga autorët që kanë studiuar figurën e Dh.Beratit përmendet atdhetar, politikan e publicist shqiptar.Ka botuar dy vëllime me titull “Shqipëria më 1937”, të cilët shërbejnë në ditët tona si model për shkrimin e historisë së shtetit shqiptar, shkruan Ëikipedia.

“Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve”. Shtëpia Botuese “Husi Borshi”, 2007 – 87 faqe.

Kur emigroi nga vendi ai u vendos në Romë, ku e gjejmë bashkëpunëtor të   revistës “Shejzat” të Ernest Koliqit.

Disa fakte të panjohura nga kërkimet tona ,gjejmë  parathënien që ai ka bërë librit  “Mësimeve” në vitin 1942 . DH.Berati shkruan për frashëllnjtë, Frashërin dhe Naimin ,poetin kombëtar kur ishte në moshë fare të njomë. Dh.Berati. Parathënia e ‘Mësimeve”.Dispatur, 15 tetor 1942.Ai shkruan:“Duke hyrë në Frashër nga udhë e Kokojkës,në fund të një luadhi një pirg gurësh e një tufë drurësh,që rrëfejnë gërmadhën e një shtëpie,rrëzuar 20vjet më parë…Një shekull më larg nuk shquhej gërmadhë dhe as gurë sigurisht. E ribërë është shtëpia nga themeli.Por këmbë në shekullin e XX,s’vuri asnjë nga frashëllinjtë aty.

Duke folur për Frashërin:60 vjet më parë, shprehet ai ishte – një qytet zotërinjsh të pasur.Ata fitonin me harxhe në Greqi dhe Bosnje.U rrënuan kur financimet e spahinllëkut u ndërprenë.Dhe së fundi,zbritën një nga një në emigrim.Renta e vogël shkëmbore nuk i ushqu më.Përveç ajërit të pastër,të kthjellta mbetën qiejt vjeshtor.Ajaz beu mbriti në Frashër në pronat e dhëna. Shtëpit,që i zuri syri ishin disa. Mbiemrat,që mbanin shtëpit ishin Aliçikasit,Cerasit,Bregasit,Bakasit.Alicikasit.Alicikasit kur u shtuan,populluanv Orgockën dhe Butkën.Bregasit.Bregasit formuan Goroshianin dhe Lushnjën.Bakasit.Bakasit zbritën në Koblarë,thotë Dh.B në parathënien e “Mesime”të Naimit.

Duke folur për Naim Frashrin:

“Naimi 7-8 vjeç, i hollë, i gjatë,me sytë të zezë,çkëlqyer,i zeshkët gjeç shkruante mbi kartë cingari,shkrimin e bënte me vrejtje të mëdha dhe të qaseshin pranë,që këndonte ca vjersha më një gjuhë fare të ndryshme.

Dambara, xhandara ,ta

Minrara,lanfurka,da!

Vjeshëronte kur ishte 10 vjeç

Synbyli zade almak

Kështu ka urdhëruar Perëndija,

Kur të jetë njeriu plak,

Urdhër të mos ketë fëmija.

Ky djalë vinte në vjershqarjen e një vëllake,të quajtur Tatë për të ëmën Raza duke thënë:

Qan Tata,vdiq Raza,ga

Hajfura,rimbada,fa…*

…. Dhimitër Berati. Parathënia e ‘Mësimeve”.Dispatur, 15 tetor 1942

*Msc..Anetar i Akademise Evropiane te Arteve

 

SHQIPTARËT, SA SHUMË VULLNETARË PËR LIRI

by

Shkruan: Dr. Hasan Ademaj/ New York/

Shpesh, gjatë kohës së lirë më është bërë zakon t’u kthehem librave e materialve të tjera që kanë të bëjnë me luftën çlirimtare të viteve 90-të, si, fjala vjen përshkrimeve të betejave të ndryshme, dëshmive të ish-luftëtarëve të atëhershëm tek përshkruajnë akte heroike të shokëve të tyre, një pjesë e të cilëve nuk jetojnë më, por edhe qëndrime burrërore të njerëzve të thjeshtë të cilët sfidonin terrorin e pushtuesit serb, pa i u dridhur qerpiku. Një ditë, ndërsa isha duke shikuar një emision televiziv, kushtuar vëllait tim, Vezir Ademaj,  i cili braktisi perëndimin e begatë për t’u radhitur në formacionet e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, në mendjen time m’u bë një listë jo e shkurtër me emra të rinjsh të cilët kishin bërë të njejtën gjë. Dhe, me të vërtetë, vetë UÇK që në embrionin e saj, nuk ishte tjetër veçse një produkt vullnetarësh, të cilët, mbi të gjitha vunë idealin e lirisë, të çlirimit të vendit nga pushtuesi serb, ideal për të cilin kishin luftuar edhe paraardhësit e tyre. Askush nuk i u bashkua radhëve të UÇK-së si pasojë e ndonjë urdhëri të ndonjë grupimi politik apo të çfardo karakteri tjetër, askush nuk mori armët për të nxjerrë ndonjë përfitim personal e aq më pak për të synuar ndonjë post a privilegj tjetër pas çlirimit nga kthetrat e Serbisë.Ashtu si vëllai im,  një pjesë jo e vogël e luftëtarëve të saj i përkasin asaj kategorie që braktisën perëndimin me të mirat dhe privilegjet që kishin atje për t’u vënë totalisht në shërbim të luftës për liri. Jo pak prej tyre, do të bënin sakrificën më sublime duke dhënë jetën  e tyre të re për  kauzën e shenjtë të lirisë ose falë vetmohimit tëe treguar në beteja do të bëheshin udhëheqës kryesorë të formacioneve të UÇK. Por, nuk ishte vetëm kjo; radhët e UÇK-së do të mbusheshin dhe me vullnetarë nga të gjitha trevat ku jetojnë shqiptarë, në radhë të parë dhe nga vendi amë Shqipëria. Përsa i përket kësaj, është mjaft domethënës fakti se ndër 2260 dëshmorë, 68 ishin vetëm dëshmorë dhe martirë nga Shqipëria. Një faqe të shkëlqyer që do të linte gjurmë të pashlyeshme do të shkruanin vullnetarët nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës të inkuadruar në Batalionin “Atlantiku” disa prej të cilëve do të radhiteshin në listën e dëshmorëve të luftës. Kështu, duke hulumtuar për këtë dukuri të “vullnetarizmit” që karakterizoi luftën e viteve 90-të, ndoshta dhe për faktin që mbijetesa e kombit shqiptar, brez pas brezi,  është e lidhur me beteja të vazhdueshme për liri, dashje pa dashje filluan të më kujtoheshin shumë gjëra nga ato që kisha lexuar nga historia e luftrave të shumta të shqiptarëve falë të cilave ata do të siguronin mbijetesën e tyre.

 

Duke i hedhur një sy periudhave të ndryshme të historisë së kombit shqiptar, në çdo moment të rëndësishëm e vendimtar, veçanërisht,  kur kanë qenë në lojë fatet e kombit , mund të gjesh shembuj të panumërt kur shqiptarë nga treva të ndryshme kanë braktisur gjithçka duke u vënë në dispozicion të çeshtjes kombëtare, për t’u ndodhur aty ku ndaheshin fatet e kombit, ku vendosej e ardhmja e tij, apo ishte e kërcënuar nga  rreziqe, të cilët nuk kanë qenë të paktë. Ishte mëse e natyrshme, që, në mungesë të një shteti të tyrin, e vetmja gjë e cila u kishte mbetur shqiptarëve, për të mbrojtur trojet ku jetonin e punonin,ishin organizimet në baza vullnetare. Vullnetarë ishin ata të cilët në kuadër të Lidhjes së Prizrenit do t’i bënin një rezistencë të pashembëllt ushtrive osmane të cilat kishin si qëllim të nënshtronin “shqiptarët e pabindur” që duke hedhur poshtë vendimet e Kongresit të Berlinit u ngritën në mbrojtje të trojeve, të cilat, fuqitë e mëdha kishin vendosur t’u a jepnin fqinjëve. Më vonë, kjo gatishmëri për të dalë vullnetarë do të shpalosej në çdo moment, sa herë të lëshohej kushtrimi për të mbrojtur trojet  në të gjitha viset ku jetonin shqiptarët, pasi dihet që teritore të tëra shqiptare ishin bërë objekt pazaresh ndërmjet fuqive të mëdha të cilat në kuadër të kontrasteve për të shtrirë ndikimin e tyre në Ballkanin që po çlirohej nga pushtimi disa shekullor otoman po synonin që  ta arrinin këtë duke zgjeruar shtetet e sapokrijuara duke u dhuruar troje shqiptare. Në këtë mënyrë, nën pretekstin e luftës kundër Turqisë ato nxisnin shtetet në fjalë që të aneksonin territoret historikisht shqiptare. Në rrethana të tilla, shqiptarëve, të lënë në mëshirën e fatit, u është dashur t’i dalin zot vetes duke u përballur me ushtritë e organizuara të fqinjëve, që kishin dhe mbështetjen e fuqive të mëdha. Kështu, vullnetarët shqiptarë, të udhëhequr nga Isa Boletini, gjatë luftës greko-turke, do të merrnin pjesë në frontin e Thesalisë, sigurisht, jo për të mbajtur gjallë “të sëmurin e Bosforit”, por, me qëllim mbrojtjen e tokave shqiptare nga grekët. Edhe në veri, të organizuar po vullnetarisht, nën drejtimin e prijësave të tyre, shqiptarët do të kundërshtonin përpjekjet e vazhdueshme të serbëve për të depërtuar në teritorin e Kosovës. Gjithashtu dhe kryengritjet e viteve 1910-1912, të cilat e tronditën pushtetin e sunduesit turk duke e shtrënguar të ulet në bisedime me shqiptarët ishin të organizuara në baza krejtësisht vullnetare sipas parimit të njohur shqiptar “sa pushkë do të nxjerrë filan fshat apo filan krahinë…”. Shpërthimi i luftrave ballkanike, në një kohë që Turqia ishte në gjendje agonie, bëri që vetë shqiptarët  të ngriheshin në mbrojtje të vendit të tyre duke  organizuar një qëndrese vullnetare përballë ushtrive të rregullta të vendeve fqinje, të cilat i u vërsulën trojeve shqiptare si të ishin një mall pa zot. Kështu, në mesin e tetorit të vitit 1912 ushtria e rregullt serbe në radhët e së cilës numëroheshin rreth 260 mijë ushtarë, do të sulmonte nga tre drejtime teritorin shqiptar. Në kohën që Turqia u gjend krejt e papërgatitur për luftë, mbrojtja mbeti plotësisht në duart e formacioneve vullnetare shqiptare. Edhe armët e premtuara nga shteti turk nuk i u dërguan asnjëherë vullnetarëve shqiptarë. Megjithatë, kjo ushtri vullnetare shqiptare do të zhvillonte beteja të ashpra duke u shkaktuar humbje të paparashikueshme armatave serbe. Duke qenë se ushtria turke kishte braktisur frontin një ditë para se të fillonin luftimet ishin forcat e vullnetarëve shqiptare të Kosovës, nën udhëheqjen e figurave të tilla si Isa Boletini, Hasan Prishtina, Idriz Seferi, Bajram Curri…  ato të cilat mbajtën vijën e gjatë të frontit.

Lufta e Vlorës është një tjetër ngjarje historike ku spikat edhe njëherë gatishmëria e shqiptarëve për t’u organizuar vullnetarisht në një luftë të pabarabartë me ushtrinë italiane e cila mbante të okupuar qytetin e Vlorës dhe disa zona përreth. Nga të gjithë qytetet e Shqipërisë do të dilnin vullnetarë të shumtë për të marrë pjesë në Luftën e Vlorës në mbështetje të vëllezërve vlonjatë. Mjafton të përmendet fakti që edhe një qytet i  vogël si Kavaja arriti të krijonte një batalion prej 400 vullnetarësh i cili mori pjesë aktivisht duke u shquar në betejat me italianët. Por në luftën e Vlorës do të kishte vullnetarë edhe nga radhët e shqiptarëve të cilët kishin emigruar në vende të ndryshme kryesisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Qysh në pranverë të vitit 1920 do të hidhej ideja e dërgimit të vullnetarëve që do të shkonin në Shqipëri në mbështetje të çështjes kombëtare duke filluar me Luftën e Vlorës. Sipas dokumentave 200 shqiptarë të cilët dhe kishin filluar të stërviteshin shprehën gatishmërinë e tyre për të marrë pjesë në Luftën e Vlorës. Ata udhëhiqeshin nga Aqif Përmeti. Jo vetëm kaq, po Organizata “Vatra” vendosi të dërgonte në Shqipëri edhe bandën e saj muzikore nën drejtimin e Thoma Nassit.

Ende pa mbaruar Lufta e Vlorës Shkodra do të gjendej e kërcënuar. Beogradi dhe Çetinja kishin planifikuar me kohë të pushtonin Shkodrën pavarësisht se në Konferencën e Paqës në Paris kishin njohur shtetin shqiptar dhe kufijtë e tij. Me tu lëshuar kushtrimi rreth 200 vullnetarë nga Shkodra do t’u bashkoheshin dy kompanive të xhandarmërisë të komanduara nga minstri i brendshëm 25-vjeçar, Ahmet Zogu dhe sapo ushtria italiane do të largohej nga Vlora mbi 300 vullnetarë nga pjesë të tjera të Shqipërisë do të mbërrinin në brigjet e Bunës të gatshëm për të kaluar në veprime luftarake. Ndërkohë, sipas shtypit të kohës, 200 luftëtarë nga Gjakova e Prizreni ishin rreshtuar përkrah vullnetarëve shkodranë kurse 260 vullnetarë të tjerë nga Kosova ndodheshin të dislokuar në Shkodër në pritje për t’u nisur në frontin e luftimeve. Një rast i veçantë është edhe ai i personalitetit arbëresh, Terenc Toçi, i cili, vullnetarisht, do të vendosej në Shqipëri që në vitin 1911 me qëllimin për të krijuar një qeveri të përkohshme gjë të cilën edhe e arriti me përkrahjen e disa prej krerëve të Veriut. Para se të vinte në Shqipëri, Terenc Toçi kishte qenë në Amerikë në përpjekje për të sensibilizuar komunitetin e atjeshëm në mbledhjen e fondeve për organizimin e luftës në Shqipëri si dhe për të tërhequr vemendjen e perëndimit lidhur me çeshtjen shqiptare. Duke qenë se dhe unë nuk jam një historian i mirëfilltë, është e kuptueshme që shembujt e përmendur më sipër janë vetëm një pjesë shumë e vogël e morisë së madhe që ofron historia e kombit shqiptar lidhur me këtë aspekt. Por nga ana tjetër, më shqetëson fakti i pamohueshëm që ne shqiptarët kemi mangësi të konsiderueshme për të evidentuar jo vetëm ndjenjën e “vullnetarizmit” nëse do ta quaja kështu, por edhe shumë cilësi pozitive e vlera që kemi si komb në përgjithësi. Kështu, në muzeumet tona mund të gjesh shumë pak materiale, dokumente e objekte të tjerë me të cilat mund të ilustrohet konkretisht gatishmëria e treguar historikisht nga shqiptarët për nisma vullnetare në mbrojtje të interesave të atdheut e kombit. E njejta gjë mund të thuhet dhe për ata që merren me historinë, të cilët shpesh përqëndrojnë gjithçka rreth rolit të ndonjë individi duke injoruar të tjerët më saktë kontributin e këtyre. Jo rrallë ka ndodhur që edhe heronjtë tanë i kanë respektuar më shumë të huajt se sa ne vetë. Dhe pastaj ankohemi se “po këta heronj” po na i vjedhin të tjerët. Fakti që në qendër të Shkupit i ndërtojnë një monument madhështor Nënë Terezës, ndërsa në Tiranë janë munduar ta përjetësojnë me një statujë “lilipute”, në një shesh sekondar, flet shumë në këtë aspekt. Madje dhe nga lufta e UÇK-së e cila shërbeu si zanafillë për këtë shkrim, nuk mungojnë shembujt e nënvleftësimit të herojve. Heroi Bekim Berisha i cili dha jetën në betejën për mbojtjen e Junikut në vitin 1998 mund të thuhet se më shumë është nderuar në Kroaci, ku dhe atje u shqua në luftime të ashpra siç ishte Vukovari se sa në Kosovë. Presidenti kroat, Tugjman ndërsa bëri që kroatët të mbanin zi ditën e rënies së do të shprehej se “ Bekim Berisha është një hero, me të cilin duhet të krenohen Kosova dhe Kroacia” ndërsa me kohë i kishte dhënë dhe gradën e lartë të gjeneralit të ushtrisë kroate. Eshtë me të vërtetë për të ardhur keq kur përballesh me mungesën e kujdesit por edhe të përgjegjësisë që kemi në shqiptarët për të ngritur heronjtë, figurat e personalitetet tanë si dhe për të ruajtur objekte historike që kanë të bëjnë me ngjarje të rëndësishme historike. Siç duket nuk e marrim aspak në konsideratë rëndësinë që kanë gjëra të tilla në edukimin e brezit të ri me ndjenja kombëtare. Gjithashtu, nuk ka si të mos indinjohesh kur shikon që përballë interesash fare banale sakrifikohen materiale, dokumenta e objekte me rëndësi historike dhe pastaj studiuesit tanë detyrohen të gërmojnë në arkivat e vendeve fqinje.(Dielli, numer special 28 nentor 2013)

* Ne Foto, luftetaret e Batalionit Atlantiku, nga Amerika shkuan ne Kosove per ta cliruar nga pushtuesi serb