Prof. As. Dr. Thanas L. Gjika/

Jeta dhe vepra e atdhetarit Sali Butka, komandant çetash që luftuan për lirinë e atdheut kundër pushtuesve turq e më pas kundër andartëve grekë, është vlerësuar prej shkencës zyrtare shqiptare si një atdhetar i shquar, bashkëpunëtor i vëllezërve Bajo e Çerçz Topulli, i Mihal Gramenos, Themistokli Gërmenjit, Ismail Qemalit, etj.. Mirëpo propaganda antishqiptare e qarqeve shoviniste greke nuk ia fal Sali Butkës shpartallimin e detashmentit ushtarak grek të strehuar në Voskopojë më 1916, prandaj ka sajuar shpifje kundër tij.

Fatkeqësisht ka edhe sot shqiptarë të cilët të ndikuar prej shtrembërimeve që ka sajuar prej kohësh propaganda shoviniste greke, vijojnë të përsëititin në media, nëpër kafene dhe në ndonjë libër shkencor, shpifjen sikur Sali Butka më 1916 kreu djegien e tretë të Voskopojës. Sali Butka u zgjodh komandant i çetave atdhetare të Kajo Babjenit, Qazim Panaritit, Kozma Trebickës, Vasil Tromarës, Hysen dhe Asllan Gurit, etj, dhe drejtoi marshimin drejt Korçës për tu bashkuar me forcat e Themistokli Gërmenjit. Detyra e forcave që drejtoi Sali Butka ishte, që bashkë me forcat e Th. Gërmenjit të çlironin qytetin dhe rrethinat e Korçës nga forcat greke, që i mbanin të pushtuara që nga korriku i vitit 1914. Mirëpo rrugën ua prenë ushtarët e një detashmenti të ushtrisë greke, që ishin strehuar në disa shtëpi grekomanësh në Voskopojë.

Gjatë viteve 1970-1996, kur punoja në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, duke studiuar jetën dhe veprat e rilindasve tanë, kisha krijuar bindjen e drejtë për karakterin atdhetar të Sali Butkës, i cili bashkë me djemtë luftoi për lirinë e atdheut. Djali i tij i madh, Gani Butka, më 1914 ra dëshmor në krye të batalionit kolonjar kundër forcave rebele të Haxhi Qamilit në Pogradec.

I kisha kundërshtuar, si në atdhe dhe këtu në emigracion, opinionet e gabuara të disa miqve të mij, të cilët vijonin të ngarkonin S. Butkën me faj për disa vjedhje që kishin bërë një a dy anëtarë të çetës së tij dhe sidomos për djegien e Voskopojës në vitin 1916.

Tani, pasi lexova librin e Petraq Katros po përpiqem t’i sqaroj edhe më mirë këta miq dhe të gjithë lexuesit duke recensionuar librin e Pertaq Katros “Kronikë Historike: KUSH ISHTE SALI BUTKA”, 2020, redaktor Alfred Çako. Titulli i dorëshkrimit, që kishte lënë autori më 1936, ishte “Jeta dhe veprimtaria patriotike e Sali Butkës”. Ndryshimi i titullit u bë për të theksuar karakterin kronikal të librit, pra për të treguar se ky libër mbështetet tek dokumentat origjinale dhe jo thjesht në kujtime dhe interpretime të autorit, i cili kishte qenë sekretari i çetës së Sali Butkës.

Në vitet 60-të të shekullit të XX-të shkrimtari Sabri Bodo, duke u mbështetur tek dotëshkrimi i Petraq Katros dhe në disa dokumenta historike, hartoi librin e tij biografik “Plaku i Butkës”, ku përshkroi jetën e veprën e atdhetarit Sali Butka. Mirëpo e vërteta mbi figurën e këtij atdhetari nuk zuri vendin e duhur, sepse mjaft lexues të ndikuar nga propaganda e qarqeve shoviniste greke, përhapën mendimin se shkrimtari S. Godo kishte shtuar nga fantazia e tij situata e shpjegime personale.

Besueshmëria e dokumentave që janë shpalosur në librin kronikal të Petraq Katros është plotësisht e besueshme mbasi dokumentat janë autentike dhe janë dhënë pasi mbesa e autorit, zonja Donika Katro Ristani ka shpalosur shkurt jetën e intelektualit atdhetar Petraq Katros. Për këtë shtesë që ajo i bëri dorëshkrimit origjinal, do të ketë mirënjohjen e gjithë lexuesve…

* * *

Petraqi u lind më 21 nëntor 1892 në familjen e atdhetarit Spiro Katro në fshatin Lavdar të Oparit. Kjo familje, ashtu si gjithë oparakët, për nga gjaku, gjuha e zakonet ishte thjesht shqiptare. Ajo kishte lidhje origjine me familjen e madhe të piktorëve dhe ikonografëve të famshëm shqiptarë KATRO. Mirëpo Patrikana e Ohrit, duke qenë se kishte si gjuhë zyrtare sllavishten e vjetër, ua përktheu mbiemrin shqiptar “KATRO” në formën sllave “ÇETIRI”. Prandaj ikonat e pikturat e tyre janë firmosur me këtë mbiemër. Ikonat e tyre ruhen sot në disa kisha të Beratit, Myzeqesë, etj, si dhe tek Muzeu Kombëtar i Ikonave. Sot propaganda keqdashëse sllavomadhe i quan ata piktorë maqedonas edhe pse nuk ka mundur ta ndryshojë dot origjinën e tyre si bij të krahinës së Oparit, kurse propaganda arumune i quan arumunë nga fshati Grabovë. Piktorët e kishave jetonin me vite në fshatrat ku pikturonin. Ndoshta në Grabovë, ku jetonte një koloni e lashtë aromune / rëmëne, që fliste gjuhën rëmëneshti, mundet që të kenë lindur një a dy nga piktorët e brezit të dytë të kësaj familjeje.

Babai i Petraqit jetonte me gjithë familjen në Lavdar dhe që aty merrej me tregtinë e lëndës së drurit në tregun e Korçës e të Manastirit (Bitolas). Ai mbante lidhje me atdhetarët shqiptarë të qytetit Manastir, si me djemtë e familjes Qiriazi, familjes Gërmenji (Telemakun dhe Themistokliun), familjes Zavalani (Fehmiun), etj. Duke qenë se Spiro Kosturi ra në sy për shqiptarizmin e tij, forcat antishqiptare e vranë tek Qafa e Bigllës kur kalonte më 1905, pra po atë vit kur vranë dhe shkrimtarin klerik Papa Kristo Negovanin bashkë me vëllain e tij ,Atë Vasilin.

Petraqi, djali i tretë i familjes, u lind më 21 nëntor 1892, mbas vëllezërve Marko dhe Vasil. Mësimet e para i mori greqisht tek shkolla greke e fshatit, kurse shkollën e mesme me profil tregtar, e kreu në Selanik. Jetimin e vogël e ndihmuan financiarisht dy vëllezërit, të cilët kishin emigruar në Odesë të Rusisë, ku punonin si furxhinj (rrëfim gojor i Vasil Katros gjatë takimeve që pata me të në vitet 1972-1973 në Korçë, Th. Gj).

Kur mbaroi këto studime, ekonomisti i ri, zotëreonte krahas shqipes dhe greqishten, frëngjishten dhe Italishten, por ai nuk qëndroi të punonte në Selanik, por u kthye në Shqipërinë e saposhpallur shtet i pavarur, ndonëse situata ishte e trazuar. U vendos në Korçë, ku mori dhe nënën e tij. Këtu ai u lidh me atdhetarët e qytetit.

I frymëzuar nga akti i poetit kryengritës M. Grameno, i cili në vitet 1907-1908 ishte bashkuar me çetën e Çerçiz Topullit si luftëtar e kronikan i saj, Petraqi 23 vjeçar, iu bashkua çetës së Sali Butkës në vitin 1915, për të shërbyer me pushkë e penë. Gjatë viteve 1915-1917 mori pjesë aktive në luftimet e çetës, mbajti shënimet e nevojshme për ngjarjet, kopjoi dokumenta, etj. Më tej u rivendos në Korçë, ku u lidh me intelektualët Milto Sotir Gura, Dhori Fallo, Ilo Mitkë Qafëzezi, Petraq Harizi, Dhori Kotti, pedagogët e Liceut Francez sidomos me drejtorin, Prof. De Courville, etj. Gjatë viteve 1923-1924 ishte pronar përgjegjës i gazetës “Zëri i Popullit”. Në vitet 1930-të shkroi kujtimet e tij për Republikën Shqiptare të Korçës, të cilat i pasoi me kujtimet për jetën e komandantit Sali Butka, të cilat i përfundoi më 1936. Në këtë vit krahas punës si pedagog i frëngjishtes në klasat e ulta të Liceut Frances, Petraqi vijoi punën edhe si pranar i fabrikës së kauçukut, ku prodhoheshin galloshe, çizme, opinga, këpucë verore prej llastiku, etj. Mirëpo sukseset e Petraq Katros, donacionet e tij për kishat dhe për të varfrit, pjesëmarrja në takime me nacionalistë dhe në demonstrata antifashiste shkaktoi urrejtje për të tek autoritetet e pushtimit italian dhe tek Enver Hoxha, kolegu i tij i Liceut Frances, diktatori i ardhshëm.

Karabinieria italiane e arrestoi Petraqin dhe e internoi gjatë viteve 1940-1941 në Noventa, Vicentina, kurse urrejtja e E. Hoxhës shpërtheu egërsisht mbas nëntorit 1944. Kur u kthye nga Italia më 1941, Petraqi qëndroi në Tiranë. Aty u afrua me shokët e tij nacionalistë disa prej të cilëve ishin bashkuar me organizatën atdhetare “Balli Kombëtar” që kishte krijuar dhe e drejtonte Mit’hat Frashëri. Ai nuk mori pjesë në formacionet ushtarake dhe as në poste drejtuese të kësaj organizate. Vijoi të merrej me fabrikën e kauçukut, që u bë e njohur me emrin Shoqëria “STIK”.

Qeveria komuniste e dëboi nga Tirana në fillim të vitit 1945 si “të padëshirueshëm”. Ia shtetëzoi pasurinë dhe shtëpinë e Tiranës dhe e detyroi të kalonte me banim në Korçë. Ndonëse Retraqi i pagoi të gjitha detyrimet ndaj shtetit si pronar fabrike, organet e Sigurimit të Shtetit e arrestuan bashkë me vëllain e madh më 19 korrik 1956, kuse vëllain e vogël e lanë të lirë.

Më 18 janar të vitit 1947, Gjykata Ushtarake e Tiranës, pa pasur asnjë fakt, dha dënimet e veta, për Petraq Katron 7 vjet burgim dhe për Marko Katron 5 vjet, me akuzën “amriq të Pushtetit Popullor që donin të përmbysnin Pushtetin”. Petraqit ia shtetëzuan edhe pasurinë e tundshme dhe të patundshme të Korcës dhe e dërguan nga burgu i Tiranës te kampi burg i Maliqit, ku ai vijoi dënimin. Pak më vonë ia arrestuan dhe bashkëshorten, të cilën e detyronin të pastronte banjat e godinës së Policisë. Djali i vetëm Piro mbeti jetim. Nëna u lirua pasi kreu dënimin, por duke qenë tepër e sëmurë, jetoi vetëm dy vjet.

Petraq Katro pasi kreu vitet e dënimit u lirua. U vendos në Korçë, ku u mblodh me djalin e nusen e tij dhe me dy fëmijët e tyre: Aurelin dhe Donikën. Në Korçën e viteve 1955-1967 nuk jetonte asnjë nga miqtë e tij. Disa prej tyre nuk kishin lënë trashëgimtarë e disa të tjerë i kishin fëmijët në Tiranë, ose në emigracion. Më 9 maj të vitit 1967 u shua Petraq Katro 75-vjeçar, i mënjanuar nga jeta dhe i përçmuar prej organeve të pushtetit diktatorial.

Natyrisht kujtimi i këtij intelektuali do të mbetet i pavdekshëm, jo vetëm përmes pasardhësve, por edhe përmes aktivitetit atdhetar, kujtimeve, letrave, dokumentave dhe fotografive, që kanë vlera kombëtare…

* * *

Pjesa tjetër e librit parashtron jetën e Sali Butkës që nga lindja deri në vitin 1936 kur u përfundua libri, dy vjet para vdekjes së heroit Sali Butka, i cili me aftësitë dhe guximin e tij ariti t’i mposhtette kundërshtarët turq, grekë dhe gjeneralët aleatë austriakë e francezë.

Duke qenë se jeta e S. Butkës është bërë e njohur prej shumë shkrimve të historianëve, prej ribotimit të ripunuar të librit biogradik të Sabri Godos (2014), dhe prej fjalimeve e artikujve që u botuan me rastin e përurimit të monumentit të tij në Kolonjë, unë do të ndalem kryesisht tek dokumentat që ka sjellë në librin e tij Petraq Katroja. Këto materiale sqarojnë plotësisht situatën dhe shkaqet pse u krye beteja midis forcave shqiptare të Sali Butkës dhe forcave të detashmentit grek të strehuara me qëllim që ta kishin Voskopojën si një pikë strategjike të ushtrisë greke për ta përdorur kundër forcave patriotike shqiptare të Korçës, që drejtoheshin prej Themistokli Gërmenjit.

Kur forcat shqiptare që drejtoheshin prej S. Butkës aritën në Lavdar të Oparit, mësuan se në Voskopojë ishin strehuar forcat e një detashmenti grek, të cilat duheshin larguar nga Voskopoja për ta pastruar zonën nga mbeturinat e forcave pushtuese greke. Kapedani Sali Butka i diktoi sekretarit të tij Petraq Katron këtë letër drejtuar Pleqësisë së katundit Voskopojë:

“Lavdar, më 13 tetor 1916

PLEQËSISË SË VOSKOPOJËS.

Me vendim të Qeverisë Shqiptare dhe me urdhër të Komandës Austriake jemi të detyruar të kalojmë përmes Voskopojës për të vajtur në Korçë. Prandaj ju lutemi shumë, si vëllezër që jemi, të mos bëni kundërshtime dhe të bëhi shkaktarë që të bëjmë luftë në mes tonë, pa patur ndonjë dobi, se sapo që të na kundërshtoni, do të jeni përgjegjës, se neve nesër do të vijmë.

Komandant i çetave shqiptare

Sali Butka (d.v.)”.

Të nesërmen i erdhi S. Butkës përgjigja e hartuar po më 13 tetor 1916 greqiasht prej komandantit të forcave greke, Kapitenit Theodhoros Maromatis, me emrin e mbiemrin e shkruar prej tij. Ky dokument riprodhohet në libër, në origjinalin greqisht dhe shqip i përkthyer prej sekretarit P. Katro. Këtu po riprodhoj përkthimin shqip:

“Voskopojë, më 13 tetor 1916.

KRYETARIT TË ÇETAVE SALI BUTKA.

Letra juaj drejtuar Pleqësisë së Voskopojës, ra në duart tona, e gjetur në xhepat e të dërguarit tuaj. Ju lajmërojmë në formë të prerë dhe kategorike të mos guxoni të vini për në Voskopojë, ku gjendet ushtëri greke me mbrojtës kombëtarë se do të gjeni përpara të radhitura sfungjitë greke dhe do të pendohi.

Kryetar i Detashmentit Grek,

Theodhoros Maromatis Kapiten (d.v.)”

Kjo përgjigje sqaron se forcat greke nuk ishin një grup i vogël prej 15-20 vetësh, si thonë të gënjyerit prej propagandës greke, por një detashment (batalion) i plotë. Këta pasi kishin kapur të dërguarin e forcave shqiptare, ia kishin marrë letrën dhe ia kishin dorëzuar kapitenit grek. Ky, pasi ia kishin përkthyer greqish, hartoi përgjigjen e vet, pa vënë në dijeni Pleqësinë e Voskopojës.

Të nesërmen, sqaron P. Katro, Saliu dërgoi letrën e dytë me Gaqi Leno, nipi i Dhimitër (Bitër) Dallamanga, një nga përfaqësuesit e parësisë së Voskopojës:

“Lavdar, më 14 tetor 1916.

ZOTIT BITRI DALLAMANGO DHE PLËQESISË SË VOSKOPOJËS

Dje i dërguam Pleqësisë së Voskopojës një letër, por për fat të keq, nga përgjigja që muarmë, kjo letër paska rënë në duar të grekëve dhe na përgjigjet një Kapiten me mënyrë frikësimi, që të mos guxojmë të afrohemi në kufijt’ e Voskopojës, se do bëhemi pashman. Prandaj po ju dërgojmë këtë letër të dytë, se e kemi për detyrë t’ju sqarojmë dhe t’ju bëjmë të ditur se në bazë të vendimit të Qeverisë Shqiptare dhe me Lejën e ndihmën e Komandës Ushtarake Austriake, jemi të urdhëruar që të çlirojmë të gjitha vendet e Kazasë së Korçës, me kufijtë e caktuar nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër nga të gjithë mbeturinat e ushtrisë greke dhe nga andartët, të cilët vazhdojnë të bëjnë dëme në fshatrat tona duke munduar popullin e duke plaçkitur. Prandaj, u vemë në dijeni që të mos tërhiqi na ca pak andarë, që keni aty dhe disa çobenj, që kërkojnë turbullira dhe të guxoni të na kundërshtoni. Çdo kundërshtim do të jetë në dëmin tuaj, se neve do të vimë me çdo therori, për të vazhduar rrugën tonë për Korçë dhe kështu e plotësojmë misionin tonë të shenjtë. Po të jetë se ju do të kuptoni interesin tuaj dhe të Voskopojës, duhet të ngrini flamurin kombëtar të Skënderbeut, dhe ju sigurojmë se nuk do të hyjë në Voskopojë asnjë komit nga çetat tona përveç Qazim Panaritit me 10 shokë, i cili është urdhëruar që, në marrëveshje me ju, të emërojë një Krahinar vendës dhe një numër gjindarmësh papë nga fshati juaj për të mbajtur regullin dhe qetësinë në Voskopojë.

Për çdo kundërshtim përgjegjësia ju mbetet juve.

Me nderime Sali Butka Komandant i Çetave Kombëtare (d.v.)”

Gaqi Lenoja u nis nga Lavdari me këtë letër ditën e premte më 14 tetor 1916 dhe u porosit që përgjigjen ta shpinte në fshatin Gjergjevicë të nesërmen në drekë, ditë e shtunë më 15 tetor. Mirëpo, si sqaron autori i librit, komandanti grek dhe paria grekomane e fshatit Voskopojë hartuan përgjigjen greqisht në mungesë të Kryekatundarit. Ata kishin vjedhur vulën dhe pasi kishin hartuar përgjigjen si donin vetë kishin shkruar emrin e mbiemrin e Kryekatundarit dhe e kishin vulosur letrën.

Po jap këtu variantin e përkthyer shqip prej P. Katros:

“Katundaria e Voskopojës, më 14 tetor 1916.

Zotit Sali Butka.

Muarmë letrën tuaj dhe mësuam se kini vendosur të vini në Voskopojë. Po u lajmërojmë dhe duhet ta dini, se nuk do të lejojmë kurrë, sepse është gjynah, që me këmbët e ndyra të shqiptarëve të shkelet Voskopoja antike greke. Nuk do të pranojmë kurrë tjatër flamur pëveç atij grek dhe do ta mprojmë deri në pikën e fundit të gjakut tonë.

Katundari i Voskopojës

Lluka Fundo

(Vula e Katundarisë)”

Petraq Katro sqaron se Gaqi Lenoja ia dorëzoi sipas porosisë Bitri Dallamangës. Aty ndodhej dhe dhaskali grek Foça Gjeorgjiadhi, që ishte dhëndër i Bitrit. Ky e shpuri letrën jo tek katundaria e fshatit, por tek komandanti grek dhe paria grekomane. Pas dy orësh këta formuluan përgjigjen greqisht dhe e nisën po me Gaqi Lenon. Petraq Katroja vijon sqarimin se kur Sali Butka ariti në Korçë, takoi lluka Fundon dhe ky i tha se ai nuk ndodhej në Voskopojë kur ishte shkruar letër-përgjigjia dhe se vulën e katudarisë ia kishin vjedhur grekomanët e Vosokopojës.

Libri vijon me përshkrimin e ngjarjeve. Shumica e banorëve të Voskopojës donin që fshati të dorëzohej pa luftë, por ushtarët grekë dhe paria grekomane vendosën të kundërshtonin. Filloi këmbimi i predhave të pushkëve. Sali Butka, për t’i trembur kundërshtarët, i vuri zjarrin një plevice aty pranë. Nga shtëpia e grekomanit Ilo Ziu ushtarët grekë hapën zjarr të përqendruar. Këmbimi i të shtënave u shtua. Morrën flakë mullaret e barit dhe shtëpitë ku ishin strehuar forcat e detashmentit grek. Flakët dhe tymi shaktuan turbullirë. Shumë banorë të fshatrave rrotull u turrën dhe u vunë zjarrin shumë shtëpive të tjera. Filloi plaçkitja e shtëpive dhe largimi i voskopojarëve të lemerisur. Vetë Saliut i vodhën levenxen që mbante mbi kalin e tij aty pranë.

Midis plaçkaxhinjve që filluan sulmuan mbi shtëpitë e fshatit, autori i kronikës përmend hajdutin me damkë Malkë Zvarishti. Me të, për fat të keq, shton ai, u bashkua dhe Zenel Braçe, një nga komandantët e çetave të Sali Butës.

Forcat greke, pasi u thyen e braktisën në panik Voskopojën. Sali Butka me forcat e tij i ndoqi dhe kur i ariti u hapi zjarr. Në këto luftime u vranë 6 ushtarë grekë, kurse të tjerët u kapën rob dhe u shpunë në Korçë.

Këto letra me vlerë të madhe dokumentare dëshmojnë qartë se shkaktarët e vërtetë për djegien e tretë të Voskopojës nuk ishte Sali Butka, por komandanti i forcave greke, Kapiteni Theodhoros Maromatis, i cili nuk pranoi ta lëshonte pa luftë Voskopojën, si dhe fshatarët fqinjë, që sulmuan për të bërë plaçkë të nxiur nga lakmia dhe veprimet e kriminelit Malkë Zvarishti.

Atdhetari intelektual Petraq Katro ka meritën se i ruajti origjinalet e këtyre letrave bashkë me përkthimin shqip të letrave që ishin hartuar greqisht. Ai i ruajti këto dokumenta në arkivin e tij edhe pasi i riprodhoi në librin dorëshkrim të vitit 1936. Dëshmi e formimit dhe e ndërgjegjes së tij shkencore.

Saimir Kadiu/

Duke kujtuar Mikel Koliqin, Kardinalin e parë shqiptar në përvjetorin # 122 të lindjes, njeriun që u “dekorua” nga diktatura me 21 vjet burg dhe 21 vjet internim…

Më 26 nëntor 1994, në sallën “Paolo IV”, kryesuar nga Papa Gjon Pali I Dytë, u mblodh Konçistori, për emërimin e kardinalëve të rinj, ndërsa të nesërmen, në Bazilikën e Shën Pjetrit u zhvillua ceremonia e dytë, gjatë së cilës, të emëruarit merrnin unazën e kardinalit.

Gjatë ceremonisë, kardinalët e rinj iu gunjëzuan Papës. Dom Mikelin nuk e linte mosha ( 92 vjec) e shëndeti, kështu që qëndroi i ulur në karrige dhe Papa do ta bekonte.

Por në atë moment do të ndodhte diçka e papritur; për herë të parë në historinë 2000 vjeçare të Kishës, një Papë u gjunjëzua para një Kardinali !!!

Me 28 nëntor 1994, Papa e priti në audiencë Kardinalin dhe njerëzit e tij. Mediat botërore i kushtuan vëmendje të veçantë emërtimit kardinal të Dom Mikelit, jo vetëm si kardinal i parë nga Shqipëria, por edhe si 92 vjeçar.

Por Dom Mikeli qëndroi gjithnjë i njëjti person, me thjeshtësinë e njeriut të madh, që e karakterizoi gjithë jetën. Ai tha: “Papa më ka zgjedhur mua për kardinal se isha më i moshuari” dhe “titullin e kardinalit e ka marrë gjithë Shqipëria.”

Per fatin e tij te keq dhe per turpin tone kombetar, ky njeri i perendise, kardinali i pare shqiptar, duke filluar nga viti 1945, kaloi 4 dekada te tera ne burgjet dhe internimet e diktatures per te vetmin “mekat” qe besonte ne zot dhe qe nuk besonte ne parajsen e premtuar ne toke te komunisteve.

Pervec kesaj ai ishte edhe vellai i madh i shkrimtarit dhe intelektualit te madh Ernest Koliqi…. Kaq mjaftonte qe studenti i shkelqyer i seminarit ” Corso di Venezia” te Milanos, kompozitori i talentuar dhe patrioti i madh shkodran, te fillonte zbritjen ne rrathet e ferrit komunist.

Këtë figurë shembullore kishtare e kombëtare po e kujtojmë me fjalët e imzot Klaudio Maria Çelit, ish Kryetar i Këshillit Papnor të Komunikimeve Shoqërore, i cili, si përfaqësues i Selisë së Shenjtë, gjatë vizitës zyrtare në Shqipëri në vitin 1991 e pati njohur e takuar në Shkodër dom Mikel Koliqin. Rasti qe një ndër takimet e para që përfaqësuesit e Vatikanit takonin popullin dhe klerin e persekutuar, që posa kishin dal nga dimri egër i diktaturës ateiste të komunizmit.

Ja si e kujtoi Imzot Çeli, vetëm dy ditë më parë, në sa përshkruante Meshën e kremtuar në Katedralen e Shkodrës, më 21 mars 1991:

“Sapo e kishim filluar Meshën, kur hyri në Kishë monsinjor Koliqi. Ishte vikari i përgjithshëm, që kishte shpëtuar gjallë nga persekutimi: fizikisht i shkatërruar, por tmerrësisht i gjallë e i fuqishëm në shpirt.

Hyri në Kishë i mbajtur për krahësh nga dy të rinj. Figurë interesante, emocionuese. Madje fjala interesante nuk mjafton për të shprehur atë që ndjemë të gjithë atë çast, sepse ishte një pamje e papërshkrueshme.

Më tha: “Unë nuk dal ma prej shtëpie, por kur më thanë se ju jeni këtu, e ndjeva për detyrë të isha i pranishëm, në një çast kaq të pritur, kur përfaqësuesi i Papës asht mes nesh!

Fillova homelinë. E kujtoj akoma, sepse më delte nga zemra, pa pasur nevojë fare për përgatitje. E, me që ishte data 21 mars, shqiptova fjalët: “Dimri po shkon! Sot fillon pranvera!”.

Prof. As. Dr. Hasan Bello/

1-Në shtator të vitit 1914, Esat Toptani me leje dhe miratim të qeverisë italiane e ministrit të Jashtëm San Xhuliano kaloi nga Selaniku në Nish për t`u takuar me kryeministrin e Serbisë, Pashiqin, për të biseduar lidhur me mobilizimin dhe hyrjen e tij nga territori i saj drejt Dibrës.

2-Pashiqi ngurronte të takohej me Esatin, të cilin e konsideronte si njeri të pabesueshëm. Ai i deklaroi përfaqësuesit italian se Esati mund të ishte i dobishëm vetëm për shmangur një konflikt mes Serbisë dhe Shqipërisë apo një sulm të Serbisë nga territori shqiptar. Diplomati italian këmbënguli, që Pashiqi të takohej me Esatin, sepse ishte në interesin e Italisë dhe Serbisë që të shmangeshin komplikimet në Shqipëri.

3-Më 15 shtator 1914 Esati mbërriti në kryeqytetin serb të luftës, në Nish ku ishin zhvendosur të gjitha institucionet qeveritare, bankat, legatat e huaja etj. Ai u prit dy herë nga Pashqi, i cili i deklaroi se Serbia nuk kishte asnjë qëllim për të sulmuar Shqipërinë. Ai kërkoi gjithashtu që fiset shqiptare të mos zhvillonin inkursione në brendësi të territorit serb dhe të mos bëhej vegël e austro-hungarezëve apo bullgarëve, sepse përndryshe do të vinte ndëshkimi. Për këto kërkesa, Esati e siguroi Pashiqin se synimet e tij ishin të ekzistonin marrëdhënie miqësore e paqësore me Serbinë. Kjo bëri që ai ta lejonte atë të futej në territorin shqiptar nëpërmjet Dibrës.

4-Sipas disa burimeve i dërguari i Esatit në Nish, Shahin Dino, kishte përgatitur paraprakisht me diplomatët e Pashiqit një projekt-marrëveshje. Ajo është botuar nga historiani shqiptar i Maqedonisë Shukri Rrahimi në vitin 1976. Studiuesi dhe gazetari Ilir Ikonomi thekson se pavarësisht përpjekjeve në arkivat e Beogradit, nuk ka arritur ta gjejë atë për të verifikuar autenticitetin e saj. Kjo për shkak se jo vetëm studiuesit shqiptarë që kanë shkruar më pas, por edhe historianët serbë i referohen tekstit të botuar nga Shukri Rrahimi. Sipas tij, marrëveshja është shkruar në osmanisht, ndërsa Esati ka firmosur me gërma latine. Një kopje, thekson ai është edhe në serbisht. Ajo mban datën 17 shtator, ka 15 pika dhe është firmosur nga Esati në emër të popullit shqiptar, ndërsa emri i përfaqësuesit serb mungon. Kjo marrëveshje, sipas studiuesit Shukri Rrahimi, u rishikua në qershor të 1915 kur forcat serbe ndodheshin në Tiranë. Edhe ky tekst është shkruar në osmanisht dhe serbisht dhe në fund është emri i Esatit si kryetar i qeverisë shqiptare, pa firmë dhe pa vulë.

5-Në historinë e Shqipërisë ka dy marrëveshje që konsiderohen si “fake news-et” më të përhapura, ajo e Esat Toptanit dhe e Ahmet Zogut, të cilat “rastësisht” lidhen me emrin e kryeministrit serb, Nikolla Pashiq. Ndëkoh që në arkiva nuk ka asnjë marrëveshje autentike të firmosur nga dy politikanët më të rëndësishëm shqiptarë të pas vitit 1912. Në periudhën kur pretendohet se janë nënshkruar, ata nuk mbanin më asnjë funksion zyrtar. Madje, nga aq sa kemi arritur të zbulojmë, kërkesave të Pashiqit për të nënshkruar marrëveshje, Esati i është përgjigjur se edhe sikur ta nënshkruaj ne nuk kemi parlament që ta ratifikojë. Pra, çdo marrëveshje e tillë konsiderohet nul (e paqenë).

6-Kush i gjen këto marrëveshje me firmë, me vulë dhe me numër protokolli të nënshkruara nga Esati dhe Zogu, është i lutur që t`i publikoi.

7-Ndërkoh që të gjitha pikat e këtyre marrëveshjeve të supozuara në favor të Serbisë, i ka nënshkruar Enver Hoxha dhe drejtuesit e lartë të regjimit komunist në vitet 1945-1948: bashkim doganor, unifikim i monedhës etj, etj. Këto marrëveshje i kemi me firmë, me vulë dhe me numër protokolli, që të gjitha të ratifikuara nga parlamenti shqiptar.

Arben Iliazi/

Në shtator të vitit 1869, korifeu i Dijeve, Kryerilindasi Shqiptar, Hoxhë Hasan Tahsini, u emërua si Rektor i parë i Universitetit të Stambollit. Me këtë rast ai mbajti një fjalim të shkurtër në çeljen e universitetit të parë osman në Stamboll, fjalim ky i panjohur deri më sot. 

I vetmi informacion në lidhje me inagurimin e universitetit osman kanë qenë disa rreshta nga shkrimtari dhe diplomati Mehdi Frashëri, në gazetën Minerva (Nr.23-24) viti 1934. Mehdi Frashëri, funksionar i lartë në admistratën e Perandorisë Osmane, ministër në kohën e Mbretërisë dhe për pak kohë kryeministër, shkruan: “Hoxha Tahsini, si shënjë hoxhe ka pasur vetëm sarëkun dhe xhybenë, por nga diturija dhe mentaliteti ka qënë me gjithë kuptimin e fjalës një dijetar i vërtetë edhe një filosof i shekullit ku jetonte. Sidomos ndjenjat kombëtare të tij dhe marrja pjesë në lëvizjen kombtare që u çfaq piksëpari në Stamboll pas luftës Ruso-Turke (1877-1878), jetëshkrimit të tij i japin një rëndësi të posaçme për edukimin e brezit të ri. Në një artikull, botuar në një të përkohshme të Stambollit, të quajtur «Haftallěk Risale», Shemsedin Sami Beu, e kujtonte fjalimin e Hoxha Tahsinit si një fjalim programatik që dëshmonte për dijenitë e gjera dhe shquhej për rrjedhshmëri mendimi”. (Sami Frashëri ‘Revista Haftallěk, Hoxha Tahsin’ Stamboll 1881, Nr 5-6).

“Shemsedin Sami Frashëri më pati thënë se ditën e çeljes së universitetit Hoxha Tahsini, me pamjen e vet madhështore që e dallonte, doli në tribunë përballë një ushtrie nxënësish dhe me një gojtari të pashembullt deri asokohe në Stamboll, mbajti një fjalim të nxehtë me dijeni të gjera, duke përcaktuar kështu boshtin ideo-shkencor dhe ideo-politik të asaj qendre të madhe kulturore. Në fjalimin e tij ai vuri në dukje se shkaku i prapambetjes së theksuar të popujve islamike ishte mungesa e kulturës moderne.” Ishte një fjalim “i pashembullt”– shkruan Mehdi Frashëri. 

Në lidhje me ceremoninë e inagurimit të Universitetit, në një nga Enciklopeditë e fundit turke, (Turk Ansiklopedisi, ‘Darulfunun’, vol.12 Ankara 1964, faqe 320-322) lexojmë: “U bë një ceremoni madhështore ku morën pjesë mijëra vetë, kryesisht studentë të medreseve të Stambollit. Gjithashtu edhe personalitetet më të larta qeveritare si kryeministri, ministri i arsimit, personalitete të ndryshme të kulturës, gazetarë, klerikë te rangjeve të ndryshme… Në këtë ceremoni u mbajtën disa fjalime. E mori fjalën në fillim ministri i arsimit të asaj kohe Safet Pashai, pastaj foli kryetari i komisionit të lartë të arsimit turk Mynif Efendiu dhe rektori i Universitetit Hoxha Tahsin Efendiu. Këta të tre folën në gjuhën turke. Në miting u mbajtën fjalime edhe nga pedagogët Xhemaledin Afganiu në gjuhën arabe dhe Aristokli Efendiu frëngjisht”. 

Në një botim të viteve të vitit 2012 për Universitetin në Republikën Turke jepet edhe fjalimi i Hoxha Tahsinit me këtë titull: “Ligjërata e drejtorit të universitetit të përndritshmit Tahsin Efendi”. (‘Universiteti’ Stamboll 2012, faqe 963-964.Përkthyer nga dr. Laurant Bica).

Ligjërata e Tahsinit në inaugurimin e Universitetit:

“Në një komb investimi me para me fitimin më të madh është në shkencë dhe dituri dhe në edukimin e popullatës dhe për atdheun është pasuria më e madhe”. Siç del nga shumë vepra që kanë lënë në fushën e politikës Aristoteli dhe Platoni kanë thënë që për përparimin e një shteti, pikëmbështetja më e fortë për këtë është edukimi i mirë. Dihet që Platoni në veprën e tij ‘Republika’ si qeverisje ideale konsideronte atë që në krye të ishin njerëz të dijshëm, filozofët, dijetarët, kurse Aristoteli ka qenë ‘princi’ i dijeve të antikitetit, zotëruesi dhe ‘mendja më universale’, midis grekëve. Platonit i takojnë edhe këto fjalë që kanë të bëjnë me mënyrën e edukimit. Ushtrimet fizike të bëra me detyrim ndikojnë mirë tek trupi, por dijet e marra me detyrim nuk mbeten në mendje.

Ashtu si një gonxhe e freskët në kopshtin e trëndafilave që kur goditet nga ndriçimi i diellit kundërmon erën e këndshme të lëvizjes së bukur, ashtu njësoj dhe pishtari i shkencës dhe i arsimit në shoqërinë e bashkëqytetarëve këtej e tutje, duke ndriçuar zotësitë dhe kapacitetet e mendjes të atdheut tonë, pa pikë dyshimi që do të kundërmojë erë të mirë. Duke u shumëfishuar Arsimi, dhuna pakësohet. Errësira e injorancës ndriçohet me dritën e shkencës. Është e nevojshme që progresi të bëhet shkallë-shkallë. Ej populli ynë..! Ky shekulli jonë siç po e shihni është kohë e zhvillimeve dhe përmbysjeve të mëdha! Zgjohuni, t’i praktikojmë nevojat tona sipas kohës dhe duke ia përshtatur mësimdhënien profesionale shekullit të arsimimit dhe të mos mbetemi mbrapa nga rruga që preferohet apo ndiqet nga të gjithë! Ej, bijtë e vatanit! Botën e lartpërmendur (të zhvilluar) që është dëshirë e të gjithë njerëzve, nënshtetas të denjë të këtij shteti të dashur (ku jetojmë) për të qenë të aftë të banoni dhe që të meritoni shpërblimin (për punën e bërë) si dhe të keni një vend të deklaruar dhe të nderuar, duhet të dini të sillni prova për të argumentuar të vërtetën: Ejani të lidhemi me njëri tjetrin, duke biseduar miqësisht të bashkohemi si një familje! Ejani të bëhemi shtegtarë dhe të ngjitemi me durim (e këmbëngulje) malit shumë të lartë të arsimit dhe të ecim rrugës së drejtë të shkencës. Të ecim, të ecim në shekullin tonë që është shekulli i arsimit dhe të hyjmë në Universitet!’’.

Fill pas këtyre fjalëve të thëna me solemnitet para mijëra vetëve që po u fliste Prof.Dr. Hasan Tahsini ishte i vetëdijshëm se po hapte një periudhë të një epoke të re në fushën e arsimit të lartë për një perandori të tërë .

Hasan Tahsini (1811 – 1881)

Mehdi Frashëri (1872-1963)

NGA NDUE BACAJ/

Me 24 shtator të vitit 1915 në Orosh të Mirdites vritet pabesisht nga falangat serbo-malazeze dhe esadiste , Dedë Gjon Luli, “flamuri” udhëheqës i kryengrtijeve dhe luftrave për pavarësinë e Shqipërisë. Vritet nga komandanti serb me emrin Gjura , që gjindej (jo rastesisht) në Mirditë me një kompani ushtaresh serb në vendin e quajtur Sheshaz..Vritet kur baca Dedë kishte shkuar atje per të realizuar një beslidhje të Madhe me parinë e Mirdites e më gjerë, per të kordinuar luftën çlirimtare e mbrojtëse të trojeve shqiptare nga grykesia shekullore e shkjeve të Ballkanit e më gjerë.. Lufta e parë Boterore kishte filluar dhe kishte rrezik që të realizonte vendimet famkeqia të traktatit të fshehtë të Londres të 26 prillit 1915 , duke coptuar edhe atë Shqiperi që kishte “tepruar” nga konferenca e Londres 1913.. Ndaj Trimi i urtë Dedë Gjon Luli duke qënë zemra, mendja dhe pushka e parë e Malesisë Madhe dhe shqiptarisë, për më shumë se një gjysem shekulli , kishte perbuzur moshen e thyer dhe rrezikun per jeten, duke u bërë keshtu faqja e bardhë në perjetsi e Hotit, Malësisë e Shqiptarisë… Pas vrasjes së Dedë Gjon Lulit, falangat serbo-malazeze dhe esadiste trupin e tij të pajetë e kishin mbuluar me landë drusore e gjethe në Malin Shejtë ,ku e zbuluan disa barinjë rastesisht pas disa diteve…Me 8 tetor (1915), famulltari i Oroshit të Mirdites e varrosi te kisha e “tij”. Ndersa me 29 maj 1924 eshtrat e Dedë Gjon Lulit u rivarrosen me një cermoni madhështore të organizuar nga Etnit Franceskan në Shkoder, ku muaren pjesë mbi tremijë veta , si dhe delegati Apostolik imzot Ernesto Kozi. Në ketë cermoni perveç tjerave një ligjeratë brilante mbajti At Anton Harapi, ligjeratë nga e cila citoj: ”Sikurse Athina e Roma mbi gjak e eshtna të fatosave ngrehen ndertesen e Lirisë ,ashtu per të mëkamunit e Shqipnisë u lyp që gjaku i kreshnikeve të sterpikë krepat e Maleve tona…Mbas 400 vjetësh Dedë Gjon Luli me çeten e vet lufton per të paren herë nën Flamurin e Shqipnisë ,per Lirinë kombetare. Ai kje tre here Fatos se i fali Atdheut dy djemtë dhe veten ,tuj u ba shenjë i salvimit të xhonturqëve ,të sllavëve dhe esadisteve….Ai së dyti provoi se bashkë me Atdhetarinë në gjoksin e tij ,vloi edhe zelli per Fe…Në të vertetohet fjala e popullit se ndihma e Zotit dhe pushka e Hotit e shpejtoi Lirinë Kombetare..” 21. (Fritz Radovani “Dedë Gjon Luli”, fq.38).

NJË KUJTESË VOGËL NGA JETSHKRIMI I MADH ATDHETAR I DEDË GJON LULIT

Dedë Gjon Luli do të ishte pushkë e parë në Luftën e Kernices(1862) , në Luftën te Mulliri i Vrakes (1871), në tre Luftrat e Shpuzes (1870-1877) , në Luftrat per mbrojtjen e Hotit , Grudes , Plaves , Gucisë , Ulqinit e tjer të cilet zhvillohen nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878 -1881). (Hamdi Bushati ,Shkodra dhe Motet ,v.I , fq.413-431 ,Shkodër 1998). Dedë Gjon Luli ishte komandant i ushtrisë (vullnetare) të Lidhjes shqiptare të Prizrenit per Malesinë e Madhe dhe Zevendëskomandant i ushtrisë të Deges së Lidhjes Prizrenit Shkoder. (Hysni Myzyri , Ded Gjon Luli –patriot dhe luftëtar i shquar i Rilindjes sonë , gaz. “ZP” dt. 23.9.1975). Por lufta më e madhe e Malësorëve me në krye Dedë Gjon Lulin është ajo e vitit 1911 që njihet si kryengritja antiosmane që çoi në ngritjen e flamurit kombëtar të Gjergj Kastriotit me 6 prill në Bratilë të Deçiqit , pas 432 viteve “mungesë” nën pushtimin turko-osman… Dedë Gjon Luli ishte udhëheqesi i kesaj kryengritje që shpesh identifikohet edhe me emrin tij. (Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës 1911, fq.86-88, Phoenix;Shkodër 2002). Por trimi i urtë baca Dedë ishte pushkë e parë dhe udhëheqës i parë edhe në luftrat per mbrojtjen e trojeve shqiptare nga lakmit e shoveneve serbo-malazez të viteve 1912 -1913-1915.. Dedë Gjon Luli ishte jo vetem pushkë e parë e mbrojtjes të trojeve shqiptare ,por edhe “firmë” e parë në memorandumet , kerkesat dhe protestat e 8 majit 1878 , 13 qershorit 1878 , 15 qershorit 1878 , 16 qershorit , 2 korrikut, 7 korrikut, 7 tetorit, 22 tetorit e 8 nëntorit të vitit 1878, si dhe ato të 21 shtatorit 1879, të 1 marsit 1880 , 12 marsit, 4 prillit , 2 majit , 18 majit , 16 korrikut , 7 gushtit , 15 shtatorit, 19 shtatorit 1880 , 26 prillit 1883 , 9 qershorit dhe 26 qershorit 1883 , të majit 1903… Dedë Gjon Luli shquhet si organizator dhe protagonist i Kuvendit të Greçes të 23 qershorit 1911 që formuloi e miratoi memorandumin (e Greçes) me trajtat e një një programi politik per pavaresinë e trojeve shqiptare ,per të vijuar me kerkesat e 9 shkurtit 1912…(Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptare… Tiranë 1978) etj… Vlen të cilësohet se Dedë Gjon Luli njihet edhe si një ndër perkrahesit e zjarrtë dhe nënshkruesit e vendimit prej 7 pikave të dates 5 mars 1899 (të zhvilluar në Shkoder) , në të cilen në emer të të gjithë vilajetit të Shkodres , u shpall besa dhe bashkimi i popullsisë së ketij vilajeti me Kuvendin apo Lidhjen Shqiptare të Pejes (të 26-30 janarit 1899) dhe komitetin e saj të kryesuar nga udhëheqësi trim e patriot Haxhi Zeka etj… (Kristaq Prifti , Lidhja Shqiptare e Pejës , fq.221, Tiranë 2002).

EPILOG:

Familja e Dedë Gjon Lulit është shuar në luftërat për liri , por fatkeqësisht bashkë me Dedë Gjon Lulin u shua edhe një pjesë e atdhetarizmit të trojeve tona, që prej më shumë se një shekulli kanë nevojë per një Dedë Gjon Lul të “ri”… Për këtë ketë heroizem dhe atdhetari të kulluar Dedë Gjon Luli “gezon” titullin e lartë “HERO I POPULLIT” dhe që nga nentori i vitit 2015 është dekoruar nga presidenti i asaj kohe (B.Nishani) me “Urdhërin e Flamurit Kombëtar”. Megjithë këtë Dedë Gjon Luli nuk ka vorr ku pushojnë eshtrat e tij. (Dedë Gjon Luli ishte varrosë në vorret sëbashku me Franceskanët, vorri me eshtrat e Dedë Gjon Lulit do të tretëshin diku rreth vitit 1967, nga komunistet ateist të Shkodres gjatë luftë kundër besimeve dhe klerikëve të gjallë e të vdekur). Dedë Gjon Luli ka vetem një vorr “bosh” te vorri i djalit tij deshmor Gjergjit , në vendlindje në Traboin . Ndërsa deri me 27 nentor 2015 nuk ka pasur asnjë bust , shtatore apo monument të ndertuar në Republiken e Shqiperisë. Me data 27 nentor (2015) me financimin e diaspores malësore-shqiptare në Amerikë, në qendër të Tiranës (në lulishten e muzeut historik kombëtar ), u vendos shtatorja impozante e heroit të popullit Dedë Gjon Lulit, shtatore që do të zënë në perjetsi vendin që i takon në memorien e historisë të luftrave mbrojtese dhe çlirimtare , që me 28 nentor 1912 u kurorzuan me shpalljen e pavaresisë së Shqipërisë nga Vlora…