Nga Ndrek Gjini
MA, University of Galway, Ireland

Kush ishte Viktor Lebzelter?

Viktor Lebzelter ishte një antropolog austriak i njohur për punën e tij në antropologjinë fizike gjatë fillimit të shekullit të 20-të. Ai lindi në vitin 1889 dhe zhvilloi studime të gjera në Europë dhe Afrikë, duke u fokusuar kryesisht në kraniometri dhe klasifikimin racor, një praktikë e zakonshme e kohës. Një nga ekspeditat e tij u zhvillua në veri të Shqipërisë, veçanërisht në rajonin e Pukës, ku ai studioi tiparet fizike dhe etnografike të fiseve lokale, duke bërë matje të detajuara të kafkave dhe duke vëzhguar kulturën dhe traditat e tyre. Puna e tij në këtë rajon synonte të lidhte shqiptarët me origjina të lashta, si ajo ilire. Lebzelter vdiq në vitin 1936, duke lënë pas një trashëgimi të madhe në fushën e antropologjisë. Ekspedita e tij në Shqipëri, përfshirë edhe rajonin e Pukës dhe zonat përreth, kishte për qëllim studimin e veçorive fizike, kulturës dhe etnografisë së popullatave lokale, të cilat ai i qasej përmes lenteve të antropologjisë fizike dhe klasifikimit racor. Për këtë ekspeditë flet edhe antropologu i famshëm Amerikan i Universitetit të Harwardit-t, Prof. Sacleton Coon. Në faqën 185 të veprës së tij monumtale ‘Racat e Europës’ , Coon thekson: ‘Në Shqipëri, një vend ende pak i njohur nga ana arkeologjike, është zbuluar një kafkë që i përkiste një grupi ilirësh të romanizuar, në një vendbanim të epokës së hekurit në zonën e fisit të Pukës. Kjo kafkë është mesocefalike dhe duket se, aq sa mund të gjykojmë, përfaqëson një përzierje mes ilirëve të tipit të vjetër dhe popullsisë dinarike.’ Prof. Coon i referohet një studimi shkencor të botuar në vitin 1919 nga Viktor Lebzelter, ose më saktë nxjerrë nga AFA ,Volumi 45 faqet 143-146.

Gjetjet Kryesore dhe Kërkimet në Veri të Shqipërisë

Studimet Kraniometrike

Metoda kryesore e studimit e përdorur nga Lebzelter ishte kraniometria, matja dhe analiza e formës së kafka, që ishte e zakonshme në antropologjinë fizike të asaj kohe. Kafka që ai gjeti pranë Pukës u bë pjesë e studimit të tij më të gjerë për të dokumentuar dhe krahasuar veçoritë kraniale të popullit në veriun e Shqipërisë me ato të popullatave të tjera evropiane dhe ballkanike.
Lebzelter besonte se veçoritë fizike të popullatave, veçanërisht forma e kafkës, mund të jepnin të dhëna për origjinat e tyre racore dhe migrimet historike. Ai i konsideronte shqiptarët, veçanërisht ata të veriut, si njerëz me tipare fizike të dallueshme që i lidhnin me origjinat e lashta ilire. Gjetjet e tij përfshinin matje të detajuara të kafkave, të cilat ai i përdorte për të nxjerrë përfundime mbi sfondin historik dhe racor të rajonit.

Vëzhgimet kulturore

Ndërsa puna e tij fokusohej kryesisht te antropologjia fizike, Lebzelter bëri gjithashtu vëzhgime kulturore dhe etnografike për njerëzit e Veriut të Shqipërisë. Ai ishte i interesuar për zakonet lokale, strukturat shoqërore dhe traditat, përfshirë sistemin e fiseve të rajonit, Kanunin (kodi tradicional i ligjeve) dhe stilin e jetesës së izoluar malore të banorëve. Këto aspekte kulturore, të kombinuara me studimet e tij fizike, kontribuan në portretizimin e malësorëve të veriut të Shqipërisë si një popullatë të veçantë dhe të lashtë, relativisht të paprekur nga ndikimet e jashtme në krahasim me pjesët e tjera të Ballkanit.

Klasifikimi Racor

Një nga aspektet kryesore të punës së Lebzelter ishte përpjekja e tij për të klasifikuar njerëzit e Veriut të Shqipërisë brenda kornizave racore të kohës së tij. Ai besonte se popullata tregonte tipare të racës dinarike, një kategori e përdorur në antropologjinë e fillimit të shekullit të 20-të për të përshkruar disa karakteristika fizike të popullatave në Ballkan dhe pjesë të Evropës Qendrore, si shtati i gjatë, kafkat e gjata dhe tiparet e spikatura të fytyrës.
Lebzelter, së bashku me antropologë të tjerë të kohës së tij, përdorte këto tipare fizike për të bërë përgjithësime të gjera për sfondin etnik të popullatës, duke sugjeruar lidhje me ilirët e lashtë ose popujt e tjerë të hershëm të rajonit. Kjo ishte pjesë e një interesi më të gjerë evropian për të identifikuar origjinat “racore” të popullatave të ndryshme bazuar në karakteristika fizike.

Ndikimi i Gjetjeve

Puna e Lebzelter, megjithëse me ndikim në atë kohë, është kritikuar për mbështetjen e saj në teori racore. Antropologjia moderne deri në vitet 2010 nuk e pranonte konceptin e klasifikimeve racore të qëndrueshme të bazuara në tipare fizike, pasi popullatat njerëzore janë shumë më komplekse gjenetikisht dhe kulturalisht sesa e lejonin këto teori. Por analizat e AND-së e kanë rikonsideruar këtë teori. Gjithësesi, kërkimet e tij ofruan dokumentim të hershëm të popullatave shqiptare, duke kontribuar në kuptimin më të gjerë antropologjik të Ballkanit gjatë asaj periudhe.

Etnografia e Komuniteteve të Izoluara

Përveç tipareve fizike, Lebzelter gjithashtu dokumentoi izolimin kulturor të fiseve veriore të Shqipërisë. Ai vuri re se këto zona ishin relativisht të paprekura nga ndikimi osman, i cili kishte pasur një ndikim të madh në pjesët e tjera të Shqipërisë. Ky izolim pasqyrohej në qëndrueshmërinë e zakoneve tradicionale, veshjeve dhe strukturave shoqërore, gjë që tërhiqte antropologë evropianë si Lebzelter, të cilët i shihnin këto fise si mbetje të gjalla të së kaluarës së Evropës.

Kontekst dhe Kritikë

Puna e Lebzelter duhet kuptuar brenda kontekstit të antropologjisë së fillimit të shekullit të 20-të, e cila pasqyronte përpjekjet e antropologëve evropiane për të kategorizuar popullatat njerëzore në terma hierarkikë, ku “racat” perëndimore evropiane shpesh vendoseshin në krye të këtyre hierarkive.
Në rastin e Shqipërisë, studiues si Lebzelter kërkonin të shpjegonin veçorinë fizike dhe kulturore të malësorëve të veriut duke i lidhur ata me popujt e lashtë si ilirët, duke ushqyer kështu narrativat nacionaliste që kërkonin të krijonin një identitet ilirjan për shqiptarët.

Gjetjet e Viktor Lebzelterit

Gjetjet e Viktor Lebzelterit në Veriun e Shqipërisë, veçanërisht përreth Pukës, janë një reflektim i trendeve të antropologjisë fizike të kohës së tij, duke vënë theksin në studimet kraniometrike dhe klasifikimin racor. Puna e tij ofroi njohuri të thella shkëncore antropologjike për popullatat e rajonit. Shkrimet e tij studimore mbi jetën kulturore dhe shoqërore të fiseve të veriut mbeten të vlefshme nga një perspektivë historike, duke dokumentuar jetën e fiseve në një rajon malor të paprekur në fillim të shekullit të 20-të.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Shtator 2024

“Puerto Rico Illustrado” ka botuar, me 2 nëntor 1935, në faqet n°6 dhe 18, një intervistë asokohe me një poet anonim shiptar të humbur nëpër kafenetë e Havanës (Kubë) rreth situatës së brendshme të vendit tonë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Vendi i burrave të bukur

Nga MAX

Revolucion ! Një tjetër revolucion ! Dhe, pastaj, më shumë revolucione …

Si një ndërmjetësim në konfliktin italo-abisinian, një herë dy ditë, pastaj tre dhe në fund disa ditë të tjera, Shqipëria ka fituar nderin e faqeve të para të gazetave, përmes një revolucioni më shumë, ku pati edhe vdekjen e një gjenerali, vartës të Mbretit Zog I… Më në fund, rendi u rivendos dhe bashkë me të, edhe një herë, heshtja mbi këtë vend të komplikuar.

Çfarë është Shqipëria për botën ? Shqipëria gjendet në rrugicën e Ballkanit. Duke iu kthyer enciklopedisë, ne e dimë se është një vend asgjë më pak se i egër. Gratë mbulojnë fytyrat e tyre, burrat kanë mustaqe të mëdha dhe pushkë që i ndezin me strall. E gjithë kjo, për llogari të enciklopedisë. Por, më interesantja është se këtë herë enciklopedia tregon të vërtetën.

Muajin e kaluar — një lajm që tashmë na ka rrëshqitur nga duart, por që ende shërben për të folur për diçka të pazakontë — Shqipëria u zhyt plotësisht në redaksitë e gazetave, me bujë të madhe, pa arritur të gjejmë dikë që të sqaronte shtigjet misterioze që motivuan revoltën. Më në fund, në një nga ato qoshet e Havanës, gjetëm një tip, origjinën e të cilit e kishim dyshuar prej kohësh dhe që besuam se mund të ishte shqiptar. E gjetëm.

Siç për ta përshkruar, ai mban një zinxhir të frikshëm në bark, në fund të të cilit duhet të ketë një orë të madhe, flokë të gjatë ngjyrë gështenjë, etj. Pi shpesh. Ai është një poet. Ai ka qenë mësues në Havanë, madje besojmë se është mësues i frëngjishtes. Ne dinim edhe këtë detaj : Njeriu ynë e kishte ushtruar mësimin e tij në Shqipëri dhe jo më pak se në oborr, në oborrin që ruan pushkët e tmerrshme me strall. Kur e gjetëm ai ishte përballë kafesë së tij që po avullonte :

— Miq : jeta është mizore, — na tha — por kjo ndodh. Unë shpresoj të harroj.

Na bëri përshtypje, sepse këto fraza janë të denja për epokën romantike. Para nesh pamjet u gjallëruan sërish dhe pseudoshqiptari tha :

— Zbarkova në Durrës, një nga portet e Shqipërisë, në të njëjtin vend ku vite më parë mendova të zbarkoja një nga Domecq-të, — Aladro Domecq Kastriota —, prodhues të konjakut të njohur botërisht, i cili si pasardhës i një dinastie të famshme shqiptare, aspironte për fronin që gëzon sot Zogu I. Durrësi është afër Tiranës, kryeqytetit të vendit, ashtu si Pireu me Athinën, kryeqytetin e Greqisë.

— Ne nuk e kemi idenë se çfarë është Shqipëria, ia bëjmë të ditur.

— Epo, dëgjoni diçka për atë vend : “Zbrita me këmbët e mia dhe mora rrugën e menjëhershme për në Tiranë. Një shërbëtor i improvizuar, i veshur me një çallmë, papritur filloi të dridhej dhe iku. Shumë shpejt erdhi një tip i rrethuar nga roje. Më pas mora vesh se nuk ka hekurudhë për në kryeqytet. Nuk e besoni se ky vend i çuditshëm është në Evropë ? Epo ja ku është ! Ai gjendet në anën tjetër të Adriatikut, pikërisht përballë Italisë. Kufijtë e tij kufizohen me Jugosllavinë dhe Greqinë. Është vendi më perëndimor i kombeve të Evropës Qendrore. Ka një shtrirje dhe formë gjeografike të ngjashme me Portugalinë.

A po më dëgjoni ? Por, pa hekurudhë.

“Në Durrës, më këshilluan të merrja një makinë. Janë vetëm 40 kilometra”.

— Ja ku është Tirana, — bërtiti papritmas shoferi.

“Por, nuk pashë asgjë; vetëm disa baraka, copa hekuri, copa teli nga gardhe me tela, fusha në të cilat ushtarë të shumtë të hollë, të veshur keq dhe zbathur, bënin ushtrime… Pastaj u shfaqën disa shtëpi të bardha njëkatëshe, rrugë fshatrash modeste, ku bari ngjitej nëpër mure. Shoferi u kthye dhe tha :

— Dhoma e Deputetëve! (Parlamenti)

“Pak më tutje, valëvitej një banderolë prej pelhure të bardhë, brenda së cilës ishte varur një burrë”.

— Një hajdut, — vazhdoi shoferi. Dhe shtoi : ose një ministër i shkarkuar.

“Shoferi më ndaloi përballë të vetmit hotel të mundshëm të quajtur Internacional. Kur e pyeta për çmimin e udhëtimit, ai m’u përgjigj me shumë thjeshtësi dhe në frëngjisht :

— Një Napoleon !

Njësia monetare shqiptare quhet “Lek”. Por paratë që qarkullojnë janë ato të vitit 1810, Napoleoni, pra një Luigj floriri. Dhe pashë të dilte nga duart e këtyre myslimanëve, që nuk e dinë kush është Napoleoni apo Franca, çfarë nuk gjendet më në vetë Parisin : Luigjin e shëndoshë, të ndritshëm, mrekullibërës : Napoleoni i artë.

“Në hotelin Internacional, katër anglezë të Legatës po luanin “bridge”. Tre italianë, po nga Legata, po debatonin për poezinë. Një francez nga Legata bindi një shërbëtor që donte të sulmonte një francez tjetër se ai ishte një çirak joshës. Kjo është, pak a shumë, e vërteta. Dhe kjo është Shqipëria!”

“Të nesërmen dhe ditët në vijim, nuk bëra gjë tjetër veçse shëtisja dhe dëgjoja.”

“Mbreti i këtij vendi komik, Zogu, është 36 vjeç. Është i bukur, beqar dhe melankolik. Kanë kaluar dhjetë vjet që kur ai u ngjit në fron, si pasojë e trazirave që pasuan luftën dhe diktaturës së përmbysur të Princ Vidit. Ai ka një nënë, e cila është gjithashtu një mbretëreshë dhe jeton si një myslimane (Kur është bërë ky rrëfim, nëna e Ahmet Zogut ka pas ndërruar jetë), e tërhequr në apartamentet e saj, e cila pret vizitorë të privilegjuar të mbështetur mbi një grumbull jastëkësh dhe rrobash mëndafshi, me dorën e mbështetur në gjunjët e saj, duke pirë cigare me aromë të veçantë, tymi i të cilit fryn në fytyrat e vizitorëve të saj. Zogu gjithashtu ka gjashtë motra, nga 20 deri në 30 vjeç, të gjitha të ngjashme sikur të ishin binjake; Ato jetojnë së bashku, si të disiplinuara. Në rrugë, në ceremoni, ato vishen sipas modës myslimane, me vellon (ferexhenë) e pashmangshme. Por në privatësinë e atij pallati mbretëror që i ngjan shumë një kazinoje, ato vishen si Paquín ose Patou, duke mbërritur përmes një hyrje sekrete. Në verë, oborri zhvendoset në Durrës dhe shkojnë në pyje si një koloni pushuesish.”

… Pikërisht këtu i erdhi fatkeqësia këtij miku, i diplomuar për letërsi, poet shqiptar “honoris causa”. Lexoni siç na e shpjegon vetë ai :

— Unë rashë në dashuri me gjashtë motrat e mbretit në të njëjtën kohë dhe u desh të largohesha. Zogu është një mbret i mirë. Ai është i vendosur për ta bërë Shqipërinë një komb. Ai është sentimental dhe autoritar; dhe problemi politik i Shqipërisë është brenda këtyre dy fjalive.

“Sentimental dhe beqar, aty ndodhet pylli i të gjitha aventurave. Ai ka kaluar një kohë shumë të mirë me balerinat e Folies Bergere. Autoritar, ai ka vendosur diktaturën me ndihmën dhe modelin e Italisë. Ushtria e tij ka instruktorë italianë. Pasuria e tij kontrollohet nga Italia, dhe për Romën, megjithatë, ai është një vasal që duhet vëzhguar”.

“Dhe këtu qëndron sekreti i revoltës së kaluar, të cilën asnjë agjenci kabllore nuk e ka publikuar : është inkurajuar nga babai, i një të preferuare (vajze), të shkarkuar nga Zogu. Zogu, personazh piktoresk dhe plot ngjyra i Evropës moderne, udhëheqësi ngurrues i një kombi të ish të poshtërish, baba i një oborri operetash, ende arriti të ruante fronin e tij.

— Më besoni : është kënaqësi të jetosh në Shqipëri.

Miku ynë shqiptar, një poet i humbur nëpër kafenetë e Havanës, ka përfunduar me këto fjalë. Nuk mund të merrnim asgjë tjetër prej tij. Nga ana tjetër, nuk ka nevojë të dimë më shumë : lexuesit tanë kanë marrë me atë që u tha, një mësim të mirë psikopolitiko-gjeografik për Shqipërinë.

MAX

Vilma Proko

Studiuese

QENDRA E STUDIMEVE DHE PUBLIKIMEVE PËR ARBËRESHËT/

Më 15 shtator të këtij viti u përkujtua 90-vjetori i lindjes së Atë Ndon Belushit (Antonio Bellusci), një nga Patriarkët e fundit të mëdhenj të Botës Arbëreshe dhe një figurë e veçantë kombëtare. Me plot kontribute të jashtëzakonshme si rrallëkush Papas Belushi do të mbetet jo thjesht një udhëheqës shpirtëror për Arbëreshët në Itali e gjetkë, por edhe për Arvanitasit në Greqi, për të cilët la pas të dhëna thelbësore. Papas Ndoni ishte një dijetar, kërkues e studiues me zemër e shpirt të madh! Si prift famullitar, mësues, shkrimtar, publicist, etnolog, gazetar dhe historian prej më shumë se gjysmë shekulli, me urtësi, pasion dhe përkushtim kontribuoi për njohjen, ruajtjen dhe zhvillimin e kulturës, historisë, gjuhës dhe zakoneve të popullit arbëror dhe u shqua për veprimtarinë e paepur në përçimin dhe forcimin e identitetit kombëtar shqiptar.

Kam pasur fatin që të komunikoj personalisht me të nderuarin Zoti Belushi dhe kolegen e tij, Znj. Ornela Radovicka gjatë periudhës përgatitore për realizimin e Kuvendit të Parë të Studimeve Arbëreshe, që nga fundviti i 2020-ës e deri në ditët e fundit para zhvillimit të punimeve të Kuvendit, si edhe më 27 dhe 28 shtator të 2021-it (data në të cilat u mbajt ky Kuvend i organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA).

Gjatë një seance Papas Belushi e përshëndeti Kuvendin dhe të pranishmit përmes kamerave, pasi në atë periudhë të vështirë pandemie nuk e pati të mundur të merrte pjesë fizikisht. Citoj më poshtë studiuesin Kristaq Jorgo në statusin e tij të face book-ut më 20 qershor 2024, me rastin e ndarjes nga jeta të Atë Belushit (19 qershor 2024), i cili na mundësoi tanskriptimin e fillimit dhe të fundit të përshëndetjes së mrekullueshme të Papas Belushit dhe së Motrës, znj. Rina, që nisi e u mbyll me këngë e ngjalli emocione të rralla tek të pranishmit në sallën e Muzeut Kombëtar në Tiranë ku organizohej ky kuvend i parë arbëresh.

———-

Papas Antonio Belushi:

Faleminderit të gjithëve juve, vëllezër të dashur!

Ju kam në zëmrë e ju falënderoj shumë-shumë për këtë nderim të madh që më jipni sot. Fatkeqësisht nuk pata mundësi të vij në Tiranë.

Po këtu, te shpia ime, bashkë me motrën time fillomi kështu këtë bisedë me ju:

Është kënga e mërgimtarëve të Diasporës që një prift, Pietro Kamodeka nga Kastërneçi më 1890 bëri për ne Arbëreshët, për ne Arbëreshët:

“Me vërté të mirat tona,

Na i kemi te Korona.

Ësht’ një vend e mirë me ne,

Moj e bukura More.

Dhe unë pjas me lot në sí

Oj Arbresh, oj Arbëri.”

Kjo këngë vë kështu përpara sívet vendet tanë, varrezat e Atërve tanë të paharruar, atje në tokën e Moresë…

………………….

Na jemi gjallë!

Ju përshëndesim e ju urojmë shëndet të gjithëve dhe me motrën time ju lshomë (ndahemi prej jush – K.J.) me një këngë:

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Bashkë me ne.

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu,

Bashkë me ne…

Rroftë Shqipëria e Zëmrës! Për shumë vjet!

Mirupafshim!

Mirupafshim!

Shumë të mira!

[Duartrokitje]

Ndoshta fjala e fundit publike e Tij, apo amaneti i Tij drejtuar Botës Shqiptare”.

Atë Antonio Belushi do të kujtohet si një atdhetar i madh, i cili, edhe pse i lindur në një ditë shtatori të vitit 1934, në një vend të bukur rrëzë Malit Pulin, në Frasnitë (Frascineto) të Kozencës dhe i rritur në Kalabri, me gjuhën e bukur shqipe, të përzier edhe me variantin e vjetër të saj, arbërishten, dha njoftime për historinë e këtij kombi të ndarë, duke pasur në mendje sidomos arvanitasit. Më 1962 Atë Belushi kreu studimet për filozofi dhe teologji në Universitetin Pontifik Gregorian të Romës dhe në vitet 1965–1973 shërbeu si famullitar në fshatin arbëresh Shën Kostandin (San Costantino Albanese) në krahinën e Potencës (në Jug të Bazilikatës), ndërsa në vitet 1973–1979 në Fallkunarë (Falconara Albanese), duke e rikthyer këtë Kishë Arbëreshe nga riti latin në ritin bizantin. Prej vitit 1979 deri në vitin 2000 shërbeu si famullitar në kishat arbëreshe të Kozencës dhe prej vitit 2000 në Kastrovilari. Krahas angazhimit baritor, Atë Belushi u përkushtua gjatë gjithë jetës për mbrojtjen, promovimin dhe vlerësimin e trashëgimisë arbëreshe. Duket se dëshira e Tij më e madhe ishte të rilidhte Arbëreshët e shpërndarë nëpër botë. Atë Ndoni është autor i 25 veprave shkencore mbi kulturën, etnografinë dhe historinë arbëreshe, ndët të cilët: “Këngë fetare arbëreshe” (“Canti sacri tradicionali albanesi”) 1971; “Magjia, mite dhe besime popullore” (“Magia, miti e credenze popolari”) 1983; “Fjalor Frazeologjik i Arbëreshëvet në Itali dhe Arbërorëve në Greqi” (“Dizionario fraseologico degli Albanesi d’Italia e di Grecia”) 1989; “Blegtoria e Frasnitës në tekstet origjinale arbëreshe” (“La Pastorizia a Frascineto nei testi originali arbëreshë” (“La pastorizia: – Ricerca etnografia tra gli albanesi di Frascineto”, 1991; “Arbërorët-Arvanitë” (“Gli Arbërori-Arvaniti–Un popolo invisibile–Ricerche etnografiche nell’Ellade (1965-2000), 2004; “Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës”, 1994, 2005; “Antologji arbëreshe” (Prozë dhe poezi gojore/Tekste në të folmet arbëreshe), 2009 etj.

Interesi i hershëm i Papas Belushit për punë kërkimore në terren vihet re qysh nga vitet e shënimit kur janë mbledhur këto vlera etno-folklorike dhe katundet ku janë regjistruar. Në bibliotekën e QSPA-së gjenden një numër i konsiderueshëm i librave të Atë Belushit si edhe dhe botime të autorëve të ndryshëm në nder të Tij, dhuruar nga biblioteka e Tij personale.

Atë Belushi qe nismëtar e luftëtar i betejave që kanë shenjuar një hulli të fortë: ruajtjen e vlerës unike të trashëgimisë arbëreshe. Në vitet 1966–1970 themeloi dhe drejtoi revistën e parë arbëreshe në krahinën e Bazilikatës “Vatra jonë” (“Il nostro focolare”); që nga prilli i 1980-ës themelues i revistës periodike “Lidhja” (L’Unione)-organ gjashtëmujor informativ, kulturor e shoqëror i qytetit të Kozencës dhe drejtues i saj. Me 4 vëllimet (Nr. 1, 1980 – nr. 20, 1988; nr. 21, 1989–nr. 36, 1996; nr. 36, 1998–nr. 54, 2005 dhe nr. 56, 2066–nr. 60, 2009) revista përbën një pasuri kulturore me vlerë të përhershme për gjithë Arbërinë, për Diasporën, për Shqipërinë, për Kosovën dhe për vëllezërit arbërorë-arvanitë në Elladhë. Në faqet e saj gjen informacione për të gjitha udhëtimet dhe reportazhet shqip të Papas Belushit me takimet dhe bisedat e tij me personalitetet më të shquar shqiptarë në botë. Në këtë vështrim kjo revistë shërben si një arkiv historiko-kulturor-etnografik e gjuhësor për t’u hulumtuar. Belushi është autor i artikujve e shkrimeve me tematikë të gjerë edhe në periodikë të ndryshëm: “Zgjimi”, “Katundi ynë”, “Studime filologjike”, “Përparimi” etj. Si mik, sivëlla e bashkëveprimtar i Ernest Koliqit kontribuoi me materiale arbëreshe në pasurimin e përmbajtjes së revistës albanologjike “Shêjzat”, e cila që nga themelimi (1957) shërbeu si tribunë dhe si dritare informimi mbi aktivitetet shkencore albanologjike në botë, duke vijuar traditën kulturore të Rilindjes dhe sidomos të revistave të periudhës mes dy luftërave botërore në Shqipëri.

Atë Belushi që nga viti 1962 ka kryer udhëtime, studime dhe kërkime etnografike në vende të ndryshme dhe ka marrë pjesë në veprimtari shkencore në kuvende, kongrese në Itali, Shqipëri, Kosovë, Itali, SHBA e Australi. Ishte i vetmi pjesëmarrës arbëresh në Kuvendin I të Studimeve Ilire që u mbajt në Tiranë më 15–20 shtator 1972, (edhe pse u ndalua të hynte në Shqipëri me avion, udhëton me traget për në Tivar e prej andej hyn në kufirin shqiptar përmes Hanit të Hotit).

Arkivi i Atë Belushit përmban me dhjetëra kaseta të incizuara tek Arvanitasit (parapëlqente t’i quante Arbërorë të Greqisë) dhe rreth 2500 foto gjatë hulumtimeve në terren për pothuaj 40 vjet tek Arvanitasit e Greqisë. Është autor i listës së 920 fshatrave arvanitase (arbërore) me toponimet e tyre origjinale, ku janë regjistruar dhe incizuar më tepër se 3000 vetë. Ai ka bashkëpunuar me studiuesit Aristidh Kola (Kollja), Vangjel Ljapis, Jorgo Mihas Marougas e shumë arvanitas të tjerë në përpjekjet për ruajtjen e identitetit të tyre arbëror. Për kontributin e Belushit në mbledhjen e lëndës etno-kuturore ndër Arvanitas Aristidh Kola do të shprehej: “Për studiuesin shkencor të ardhen, materiali që ka “fotografuar”, Papas Ndoni (siç e thërrisnin) do të jetë burim me vlerë të madhe studimi. Kërkuesi i ardhem do të mund të ndiekë zhvillimin e folklorit Arvanit për një kohë të gljat, ato të mund të benjë krahasime dhe referime, tuke ditur se nuk është bënë asnjë gjë e gënjeshtert, asnjë perpunim, asnjë ndërhyrje nga mbledhesi në këtë material”.

Si mbrojtës i Çështjes së Kosovës Atë Belushi ishte i pari që në vitin 1989 hodhi idenë e Kosovës Republikë. Në vitet 1998–1999 e konsideroi luftën ndaj Kosovës “gjenocid” dhe i dedikoi kësaj tragjedie ndaj popullit kosovar (po këtë vit) një numër special me artikuj dhe kapakun e revistës “Lidhja”.

Në vitin 1961 Atë Belushi themeloi Bibliotekën Arbëreshe Ndërkombëtare “Antonio Bellusci” që numëron mbi 10.000 tituj. Në vitin 1980 krijoi Qendrën e Studimeve Albanologjike dhe Kulturës Arbëreshe “Gjergj K. Skënderbeg” (Centro Studi Albanologici e Cultura Arbëreshe), duke qenë edhe drejtor i përgjithshëm i saj deri në fund të jetës. Në vitin 1994 çeli shkollën e parë për fëmijët shqiptarë në Diasporë pranë bibliotekës së tij të veçantë që të sjell më tepër ndër mend arkivat e pasura e të njohura, se sa një bibliotekë të thjeshtë ku mahnitesh me arkivimin e shtypit shqiptar gjithandej globit me aq saktësi e respekt dhe pa asnjë përjashtim. Në raftet e saj, mbushur plot e përplot me libra qëndron në vendin e merituar e me hijeshi busti i Skënderbeut.

Atë Belushi kishte shumë miq e dashamirë intelektualë, burrështetash, studiues e krijues nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e Veriut dhe nga vende tjera të hapësirave shqiptare. Shtëpia e tij me kohë ishte bërë qendër “pelegrinazhi” për të gjithë ata që e vizitonin Kalabrinë e Sicilinë. Ndërkaq, në kasetat e incizuara rrëfen vështirësitë e pengesat që kish hasur nga autoritetet greke, me rastin e vizitave të vëllezërve shqiptarë, për qëllime studimore në hapësirat e shtrira që nga Morea deri në kufirin verior të Çamërisë.

Në shenjë mirënjohjeje për të gjithë veprimtarinë e tij për ruajtjen e identitetit arbëresh është nderuar nga komuna e Çiftit me titullin “Kalorës i Skënderbeut” (“Cavaliere di Skanderbeg”). Ndërkaq, për kontributet e dhëna në përhapjen, njohjen, studimin, ruajtjen dhe pasurimin e historisë, gjuhës, zakoneve dhe kulturës së rrallë arbëreshe, si dhe asaj arvanitase ka marrë vlerësime të larta e të merituara nga Presidenca e Republikës së Shqipërisë: Medaljen “Naim Frashëri” dhe Dekoratën e Lartë “Nënë Tereza”; Medaljen “Lidhja e Prizrenit” nga Presidenti i Kosovës asokohe Dr. Ibrahim Rugova; “Medalja Presidenciale” nga Presidentja e Republikës së Kosovës, Prof. Vjosa Osmani. Më 15 maj 1995 Akademia e Shkencave e Shqipërisë e ka vlerësuar me titullin e nderit “Doctor honoris causa” për veprën Kërkime dhe Studime ndër Arbërorët e Elladhës (Ricerche e Studi tra gli Arberori dell’Ellade) me motivacionin: “Për ndihmesën e veçantë që ka sjellë me mbledhjen, sistemimin dhe botimin e etnologjisë dhe folklorit të arbëreshëve të Italisë dhe arbërorëve të Greqisë”.

2. Kanë kaluar plot katër vjet që kur Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), botoi veprën “Rrugëtim në ngulimet arbëreshe”, (50 kartolina gjigante arbërore në tokën italiane), e hartuar nga Papas Antonio Belushi në bashkautorësi me O. Radovicka. Me 452 faqe, të ndara në dhjetë kapituj, kjo vepër mbulon të gjithë tematikën që lidhet me historinë, jetën dhe të ardhmen e komunitetit arbëresh të Italisë, duke qenë një pasqyrë e përgjithshme për të njohur tërësinë, por njëkohësisht për t’u thelluar në interesa të veçanta, si: prejardhja e emrit, historia e ngulimeve të para, ndarja midis legjendave dhe fakteve, mozaiku i dialekteve, veçorive etnografike, personaliteteve historike e kulturore, vendbanimeve, por edhe problematikave aktuale të mbijetesës e ruajtjes së identitetit etnik e kulturor.

Ngulimet arbëreshe të shkëputura prej shekujsh nga trungu mëmë, të vendosura dhe të shtrira në disa rajone të Italisë, janë histori dhe realitet i prekshëm. Atë Belushi, si një personalitet i vërtetë i komunitetit të vet, me këtë studim në të shkuarën, duke u ndalur në mundimet dramatike e plot kthesa, por dhe në arritjet më të ndritura deri më sot, synon vazhdimësinë: që në këto ngulime edhe më tej duhet të jetohet arbërisht, të flitet arbërisht, të mendohet arbërisht.

Duke u ndalur te secili ngulim të dy autorët veçojnë karakteristikat e mjedisit, tipare të klimës, të bimëve, të drurëve monumente të natyrës, të malit, të pjellshmërisë së tokave, të rrjedhave të lumenjve, të krojeve – të poetizuar nga folklori e poetët – kroje dikur me ujin aq të nevojshëm për jetën e përditshme. Kjo i ka dhënë librit ngjyrë e njomësi, për kundër një përshkrimi të thatë e të rrafshët.

Si klerik Atë Belushi qëndron te kishat, te roli i tyre, te historia e ndërtimit, te arkitektura, te dekorimi, e për faktin se kisha e ritit bizantin ka rolin e saj të madh në mbrojtje të identitetit arbëresh, ndërsa ngulimet që e humbën këtë rit të origjinës dhe morën atë latin, me kohë e kanë humbur gjuhën e të parëve. Vëmendjen e tij, si vizatues i apasionuar dhe krenar i vetëdijes arbëreshe, e tërheqin gojëdhana, legjenda deri anekdota që lidhen me tipare të veçanta kulturore të ngulimeve. Kostumi i gruas arbëreshe, endja e pëlhurave, e qilimave, ndryshimi në ngjyra dhe në prerje nga një krahinë në tjetrën trajtohen me hollësi. E plotësojnë përshkrimin dhe të dhënat mbi ritet e dasmës, të vdekjes, të lindjes së fëmijëve, festat, vallet, gatimet. Shtëpia dhe “gjitonia”, lagjia janë në qendër të vëzhgimeve për çdo ngulim, se janë tipare aq dalluese arbëreshe në krahasim me fshatrat e vendasve italianë.

Libri është pasuruar edhe me aspekte të jetës shoqërore. Arbëreshi e filloi me shtëpitë e bëra me baltë e kashtë dhe krijoi qyteza që jetojnë edhe sot. Arbëreshët ndërtuan kolegje që prodhuan mësimdhënës në nivel dijetari, klerikë të lartë, peshkopë. Studimet në shkollat më të mira italiane nxorrën ushtarakë, poetë, mendimtarë, politikanë e revolucionarë. Garibaldinët arbëreshë u bënë dhe ministra.

Një tjetër aspekt në libër është mënyra se si u arrit krijimi i identitetit arbëresh nga zbrazëtia, pa një ndihmë nga shteti amë që atëherë nuk egzistonte. Dihet që për shkak të ritit në fillim ata i quanin grekë. Dijetarët arbëreshë, ndryshe nga Arvanitasit në Greqi që e humbën vetëdijen e origjinës, e pajisën me mendim qenien e tyre ndryshe nga Grekët dhe Italianët. Në fillim u mbështetën te gjuha, gjaku, besimi i ritit ortodoks, te historia, mitet, këngët e baladat mbi Skënderbeun. Kjo lëvizje e një vetëdijeje si Arbëreshë çoi dhe te kërkimi i origjinës pellazgjike, te Moti i Madh, te Skënderbeu, te shkrimi i gjuhës arbëreshe, mbledhja e botimi i folklorit, te trajtesat shkencore dhe në të tjera ide që u morën dhe nga Rilindja Shqiptare.

Një galeri e tërë personalitetesh arbëreshe hasen në libër pas të dhënave mbi historinë e çdo vendbanimi. Edhe pse një punë e mundimshme, autori ia ka dalë që të vizatojë në mënyrë sintetizuese shumë portrete ushtarakësh, klerikësh, poetësh, publicistësh dhe mendimtarësh arbëreshë, ku ndër të cilët disa përshkruhen me një material të ri dhe vizatime nga këndvështrime të panjohura në literaturën tonë, e madje me rëndësi për gjithë historinë dhe kulturën shqiptare. Libri është i mbështetur mbi një material të pasur bibliografik, rezultat i një pune të gjatë kërkimore dhe hulumtuese.

Ky libër përbën një thesar të trashëgimisë arbëreshe dhe, siç përmend prof. Sadik Bejko në recensionin dërguar në QSPA para botimit, “…libri ka vlerën e një monografie mbi atë që mund ta quajmë Botë Arbëreshe e më tepër se një histori, është një hetim i imët mbi ato dukuri që e bëjnë të veçantë atë që mund ta quajmë qytetërim arbëresh…..dhe përmbledh shumë lëndë mbi trashëgiminë arbëreshe, me vlera të mëdha njohëse, ……libër që herë-herë bëhet tërheqës dhe për stilin e rrjedhshëm e plot ngjyrim”.

Libri “Rrugëtim në ngulimet arbëreshe” (50 kartolina gjigante arbërore në tokën italiane) shërben si një enciklopedi e mirëfilltë e Botës Arbëreshe, duke qenë në të njëjtën kohë një studim i thelluar, një vademekum i dukurive të asaj bote, sa edhe një guidë për të gjithë ata që duan të vizitojnë virtualisht, apo fizikisht katundet arbëreshe. Në të jepen metodologji dhe mënyra të ndryshme të trajtimit të çështjeve të veçanta.

Në Kreun e parë, përmes katër nënkrerëve (f. 21-40): Prejardhja dhe shteti i Arbërit, Gjuha që flet arbëreshi dhe fillesat e shkrimit shqip, Arbëreshët dhe vendbanimet e tyre në Itali dhe Figura e Dhimitër Reresit (Demetrius Reres) ndeshemi me një përmbledhje të fakteve dhe opinioneve, pa analizë, anësi, apo pretendime shkencore, mbi lidhjen e emrit arbër me principatën e hershme mesjetare të Arbërit dhe me shfaqjen e parë historike të Arbërve dhe të gjuhës së tyre në dokumentet e shek. XI-XV, po aq sa edhe me vërtetësinë e ngulimeve të para të lidhura me emrin e D. Reres.

Kreu II me tri nënkrerë: Dukuria e mercenarizmit të Shqiptarëve, Kultura anzhuine në Shqipëri dhe Emigrimet e Shqiptarëve në Itali (f. 41-65), përbën në fakt hyrjen në temën e vërtetë të historisë së Arbëreshëve, shumë pak të njohur nga lexuesi shqiptar, që e zhvendos zakonisht emigracionin arbëresh pas vdekjes së Skënderbeut. Duke sintetizuar dhe sistemuar studime të ndryshme, autorët kanë dhënë për herë të parë një kronologji dhe dinamikë të atij emigracioni, në tetë valë që kanë filluar shumë kohë para epokës së Skënderbeut, për të vazhduar edhe disa shekuj pas vdekjes së tij, me motive dhe nga territore të ndryshme.

Kreu III, përmes pesë nënkrerëve në faqet 67-94, Arbëreshët dhe trashëgimia e tyre kulturore, Arkitektura dhe urbanistika rrethore e katundeve arbëreshe, Trashëgimia shpirtërore arbëreshe, Kisha ilire dhe Kostandinopoja dhe Arbëreshët identitet që ngjall admirim trajton trashëgiminë kulturore materiale dhe shpirtërore të Arbëreshëve, që jetojnë sot në 50 vendbanime të Italisë, me një popullsi prej rreth 100.000 banorësh. Në një përshkrim po aq të shpejtë, sa edhe inciziv, paraqiten format tipike të vendbanimeve, gjitonia, besa, kostumet, gjuha dhe riti bizantin si elemente të krijimit të kohezionit etnik dhe kulturor të Arbëreshëve.

Kreu IV Ngulimet arbëreshe në Kalabri përbën një guidë që na përcjell në të gjitha vendbanimet arbëreshe të Kalabrisë përmes tri nënkrerëve: Ngulimet në rajonin e Kozencës (f. 95-295), Ngulimet në rajonin e Katanxaros (f. 295-311) dhe Ngulimet arbëreshe në rajonin e Krotones (f. 312-322), e fillon pikërisht nga qendra kulturore dhe historike e tyre, Shën Mitri (San Demetrio Corone), që është edhe modeli i përshkrimit të një katundi arbëresh me historinë e themelimit, formën urbanistike, ritet, monumentet, si dhe me listën e gjatë të personaliteteve kulturore, fetare e politike, që ka nxjerrë gjatë shekujve. Pas Maqit (Macchia Albanese), vendlindja e poetit të shquar De Rada, autorët i japin një vend të veçantë Frasnitës (Frascineto), vendlindjes së vetë Atë Belushit, me arkitekturën e fshatit, historinë e tij e Bibliotekën, si një nga vlerat më të çmuara të Arbërisë kalabreze. Një vend të veçantë ka zënë edhe Shën Benedhiti (San Benedetto Ullano), për rolin që luajti Kolegji Korsini (1732) dhe figurat e shquara të familjes Rodota, apo heroi i luftës për bashkimin e Italisë, Agesilao Milani nga kjo komunë, dhe natyrisht Ungra (Lungro) për rolin e veçantë si seli e kryepeshkopit të Arbërisë dhe qendër shpirtërore e Arbëreshëve të Kalabrisë, por edhe Spixana (Spezzano Albanese), si venbanimi më i madh i Arbëreshëve të Kalabrisë.

Vijon përshkrimi i vendbanimeve arbëreshe të Italisë kontinentale në përputhje me kriterin gjeografik me Kreun V, Ngulimet arbëreshe në Bazilikatë (f. 323-335); Kreun VI, Ngulimet arbëreshe në Kampanjë (f. 337-350); Kreun VII, Ngulimet arbëreshe në Molize (f. 351-364) dhe Kreun VIII, Ngulimet arbëreshe në Pulje (f. 365-374).

Një kapitull të veçantë për ngulimet arbëreshe të Sicilisë përbën Kreu IX: Sicilia (f. 375-427). Pas një historiku të shkurtër për kohën dhe truallet ku u vendosën Arbëreshët në shek. XV-XVI, vendin kryesor e zë aty Hora e Arbëreshëvet (Piana Degli Albanesi), e njohur si Piana dei Greci më parë, me përshkrimin e vendbanimve, toponimisë, riteve dhe figurave të shquara të asaj treve.

Përshkrimi i vendbanimeve arbëreshe në Itali mbyllet me Kreun X (f. 429-437): Gjurmët arbëreshe në Venecia, që i kushtohet kryesisht figurave me prejardhje shqiptare që jetuan dhe punuan në Venecia gjatë shek. XV-XVI, si Marin Barleti, Marin Beçikemi, Leonik Tomeu etj.

Libri mbyllet me një bibliografi mjaft të pasur (14 faqe) mbi Arbëreshët e Italisë, ashtu siç është pasuruar edhe me fotografitë e pothuaj secilit vendbanim arbëresh dhe me Hartën e Bashkësive Arbërishtfolëse të Italisë (me ngjyra), përgatitur nga Katedra e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe të Universitetit të Kalabrisë.

Prof. Neritan Ceka recencën e botuar në nr. 1 të Revistës për Studime Arbëreshe “Continuum” e përfundon me frazën: “…libri është një thirrje, një program për të gjithë ata që nuk mjaftohen me kërshërinë mbi botën arbëreshe, por ndjejnë detyrimin për të ndihmuar në ruajtjen e vlerave dhe të integritetit kulturor e gjuhësor të kësaj bote kaq të dashur për çdo shqiptar”.

E gjej të arsyeshme të paraqes për lexuesin Hyrjen e përgatitur nga profesoreshë Pranvera Novi Bogdani në dhjetor të 2020-ës, gjatë përgatitjes për botim.

Hyrje

I nderuar lexues,

Në bibliotekën albanologjike ka munguar deri më sot një përmbledhje tërësore që të hedhë dritë mbi aspekte të realitetit dhe të historisë së vendbanimeve arbëreshe në Itali.

Kjo është arsyeja pse bota shqiptare pret me një gëzim të veçantë botimin e këtij libri, të titulluar “Rrugëtim në vendbanimet arbëreshe të Italisë”, realizuar falë nismës, angazhimit energjik e misionar, përkushtimit ndër dekada, skrupulozitetit e njohjes në detaje, deri në ato më të imta të jetës së arbëreshit dhe forcës e intuitës sintetizuese për të shpjeguar e kuptuar gjithçka (deri në të vërtetat e pakundërshtueshme, gati absolute) të universit arbëresh me rrënjë familjare shekullore studiuesi i talentuar, Anton Belushi (Antonio Bellusci).

Në këtë libër, autori e plotëson më së miri këtë boshllëk dhe i jep në dorë publikut shqipfolës një “enciklopedi” në kuptimin e vërtetë të fjalës, përmes një vështrimi tërësor gjeografik, historik, kulturor, mbushur me ngjarje e personalitete të shquara të jetës politiko-kulturore, figura të spikatura të penës e të shkencës. At Anton Belushi kapërcen e tejkalon haptazi kështu dëshirën e tij modeste (siç shprehet në parathënie të librit) për t’i paraqitur lexuesit 50 kartolina të vendbanimeve arbëreshe, sepse libri i tij është një celuloid i vërtetë i jetës disashekullore në këto vendbanime dhe më gjerë, duke nisur me valën migratore të arbëreshëve aty, një proces me tetë momente kulmore dhe duke vazhduar me luftën për mbijetesë që i përball me sfida të njëpasnjëshme.

Kjo ndodh sepse më mirë se kushdo më parë, At Belushi e ndjen dhe e kupton se gjithçka bëjnë dhe veprojnë arbëreshët e Italisë është shprehje e misterit të kodit të tyre komunikues. Postulati biblik “e para është fjala”, i jep atij fillin bazë për të endur dhe kuptuar pëlhurën historike, lëndën e librit. Vocërraku a vocërrakja arbëreshe merr përmes fjalëve të para të nënës a familjes së saj, aq të ndryshme e të pakuptueshme në mjedisin italian, medaljonin e vyer dhe vulën e dashur të identitetit të veçantë që e bën pjesë të një komuniteti me tradita të lashta, ku spikat mbi të tërë, figura e heroit kombëtar Gjergj Kastriotit Skënderbeut, simbol i shpirtit liridashës, human, altruist.

Në këtë kuptim, libri i Belushit është fryt jo vetëm i një pune të madhe në një studio të mbyllur, thjesht mbi libra, por është rezultat edhe i një vëzhgimi të imët në terren, të shkelurit me këmbë dhe të prekurit me dorë, të parit nga afër të realitetit sot dhe të gjurmëve të së kaluarës, në arkitekturë, veshje, këngë e valle, etj. Vizita në muzetë lokalë ka pasuar ndjeshëm e dukshëm lëndën e kësaj vepre, e cila ka rikonsideruar punën kërkimore të të apasionuarve vendas e të huaj.

Takimet dhe kontaktet personale në konferenca shkencore dhe tryeza frytdhënëse me një plejadë studiuesish bashkëkohorë shqiptarë dhe të huaj janë një tjetër burim që e frymëzoi dhe e mbështeti autorin. Me respekt ai veçon, ndër të tjerë, dy korifenj të studimit të gjuhës shqipe, profesorët Androkli Kostallari dhe Jup Kastrati.

Për të gjitha këto arsye, libri “Rrugëtim në vendbanimet arbëreshe të Italisë” është një libër që të grish, të ndjell, të fton dhe të mundëson një vizitë imagjinare, një udhëtim, apo qoftë dhe një pushim si turist a turiste kur të pajis dhe me hartën aq të qartë e të lexueshme të Universitetit të Kalabrisë, që sqaron adresën e saktë të secilit vendbanim arbëresh në provincat italiane të Kalabrisë, Kampaniës, Bazilikatës, Abrucos, Molises, Puljës e Sicilisë. Mrekullinë që zgjon brenda nesh libri i At Belushit do ta shijojmë në një rast të tillë me të gjitha nuancat siç na siguron dhe Ornela Radovicka, që meriton një falënderim të posaçëm përderisa vetë autori ndan me të bashkautorësinë.

Pranvera Novi Bogdani, Tiranë, dhjetor 2020

Ky libër, më shumë se një monografi, është testament i një Arbëreshi që ia ka kushtuar gjithë jetën ruajtjes së thesarit që e depoziton përmes fjalës. Janë shprehje e këtij testamenti frazat e Parathënies së shkruar prej tij: “Të jesh ndryshe, por i integruar, është një vlerë, një element i pasurisë dhe i rritjes morale para të qenurit civil… Arbëreshi nënkupton një vazhdimësi dhe po jeton…”. Në vijim po japim Parathënien e hartuar nga Atë Ndon Belushi me rastin e përgatitjes për botim të veprës nga QSPA.

Parathënie

Historia përbëhet nga personazhe, luftëra, beteja, simbole dhe, mbi të gjitha, nga vende. Territori, nga ana tjetër, nuk duhet të konsiderohet spektator pasiv ose një realitet amorf e i pashpirt; përkundrazi, është një dëshmitar i vërtetë i përpjekjeve të dëshpëruara, të historive e ndarjeve. Historia arbëreshe është një interpretim i vazhdueshëm. Personalisht, mendoj se historia është një ajsberg, ku ne po anashkalojmë pjesën e zhytur.

Identiteti dhe feja janë elemente shumë të ndjeshme të shpirtit të njeriut; ato janë koncepte, që kërkojnë një qasje të ekuilibruar, të vetëdijshme, të qetë e tolerante, duke synuar rritjen e diversitetit, por jo për ta luftuar atë. Të jesh ndryshe, por i integruar, është një vlerë, një element i pasurisë dhe i rritjes morale para të qenurit civil. Identiteti kulturor e trashëgimia duhet të ruheshin e të vlerësoheshin jo vetëm si të tilla, por edhe si një forcë lëvizëse e mundshme për zhvillimin social-ekonomik.

Në këtë përmbledhje ka të dhëna të grumbulluara për jetën, historinë, gjuhën, ritin, zakonet e për përpjekjet e këtyre njerëzve të mrekullueshëm arbërorë, të shtrirë në hapësirë e në kohë. Të vizitosh fshatrat arbëreshe nuk është njësoj si të njohësh arbëreshët nga maja e katedrës, apo të shfletosh ndonjë libër ku shkruhet për ta. Arbëreshi është një epope, që duhet kodifikuar.

Qëllimi i materialeve të mbledhura është pikërisht krijimi i një teksti të kodifikuar në gjuhën shqipe dhe një kopje të shpërndahet në komunat arbëreshe. Deri më sot, nuk ekziston asnjë lloj libri, ku të përmblidhen në një libër të vetëm shqip historiku, riti, urbanistika, apo dhe zakonet karakterizuese të 50 fshatrave.

Në këtë përmbledhje do të gjeni informacione, por, më së shumti, do të gjeni arbëreshin me dëshirën për t’u ringjallur; do të ndesheni me jetën e tij, historikun e tij, ku do të pikasë një popull shumë i përzemërt gjatë ditëve të festave; do të ndieni se mikpritja arbëreshe është diçka e shenjtë. Do të zbuloni hijeshinë e rrugëve, të sokakëve dhe ndjenjën e vërtetë të gjitonisë. Do të gjeni bustin e Skënderbeut, rrugët në dy gjuhë, do të përshëndeteni shqip, do të dëgjoni shpesh fjalën “bregu”, do të shijoni bukurinë e lindjes së diellit, perëndimin mitik të tij në sfond të shkrirë me relievin ku u vendosën, do të shijoni ritin e kostumet e bukura dhe të arta, që stilistët më të mëdhenj i kanë marrë si model.

Ne, arbëreshët, nuk dinim nga e kishim prejardhjen. Shqiptarëve mund t’u duket çudi ky fakt, por mos harroni se ne në shkolla nuk mësonim shqip. Unë mësova për herë të parë për gjuhën shqipe falë prof. Ernest Koliqit; gjurmët e para të shqipes i mësova prej tij. Më kujtohet edhe miku im Joseph J. Dioguardi, i cili më rrëfeu se e kishte kuptuar shumë vonë se gjuha që flisnin gjyshërit e tij ishte e ndryshme nga ajo gjuhë anglo-amerikane, ishte pikërisht gjuhë shqipe.

Nuk gjendeshin fjalorë që të studionim. Fjalori i parë, më ra në dorë rreth vitit 1975. Më vonë, më ra në dorë dhe fjalori i botuar në vitin 1980 nga prof. Androkli Kostallarit, që u bë dhe miku im. Ku ta dija unë që fjala “agim” korrespondonte me fjalën arbërisht “me- nat’” e kështu me radhë. Sistemi sinonimik i atij fjalori të limituar, përcillej “nga babai te djali”.

Ne e dinim se i përkisnim ritit bizantin e flisnim gjuhën e nënës, pa ditur asgjë për prejardhjen e saj. E flisnim gjuhën siç e dëgjonim dhe kështu e transmetonim. Mendoj se është shumë e rëndësishme që të njohim prejardhjen dhe se cilës popullsi i përket etnia jonë arbëreshe.

U bënë disa vite që nuk shoh akademikë, përveçse nga maja e katedrës apo thjesht në ndonjë konferencë. Filozofojnë dhe flasin vetëm për figurat e shquara të 800-ës, apo fillimi i 900-ës. Shumë prej tyre i kushtohen vetëm poezisë, imagjinatës, krijimit poetik, por nuk mjafton kjo. Arbëreshi është popullsi, nuk është një shprehje e shkuar. Arbëreshi nuk është “fantazi”. Arbëreshi është “situatë” dhe “fakt” e, si i tillë, arbëreshi nuk fillon dhe mbaron te Jeronim De Rada. Arbëreshi nënkupton një vazhdimësi dhe po jeton në një kontekst të tillë, që po i reziston atij pitonit asimilues, që dalëngadalë po e tkurr; ndaj dhe duhet kodifikuar çdo kontekst sa nuk është vonë. Deri tani, historinë tonë e kanë shkruar të tjerët, por ka ardhur koha ta kodifikojmë ne.

Shumë studiues kritikojnë dhe kërkojnë deri një formë akademike për të shprehurit gjuhësor të arbëreshit, po këta akademikë harrojnë se arbëreshët nuk kanë shkolla shqipe. Ne nuk kemi pasur dhe nuk kemi shkolla shqipe. Vetëm prindërit na folën shqip.

Kur drejtoja revistën “Lidhja”, sa e sa herë, u thosha miqve të mi “shkruani siç e flisni!”, sepse ne përdorim në gjuhën italiane karakterin latin në të shkruar, kështu që ishte forma më e thjeshtë për të shkruar shqip e për të mbajtur gjallë komunikimin shqip. Qëllimi ishte të kodifikohej çdo gjë arbëreshe, që mos të asimiloheshim.

Mendoj se klishetë nuk dëshmojnë plotësisht për pasurinë e trashëgimisë arbëreshe (pasi këngët nuk janë të përsosura te arbëreshët – në gjuhën arbëreshe ose në shqip; kostumet po ashtu, nuk janë më lart se niveli i rrobaqepësisë – nuk janë me qëndisje origjinale ari), por është e qartë se përdorimi i përhapur i kostumit tradicional femëror (kostumi mashkullor shqiptar nuk është i vërtetuar historikisht për arbëreshët) dhe këngët janë formë identiteti, janë elemente që i shërbejnë kauzës arbëreshe.

Elementet bazë të mosasimilimit nuk përforcohen me serinë e takimeve dhe të udhëtimeve në Shqipëri, apo në vendet europiane, ku të presin shqiptarët; dhe as nuk ruhet identiteti arbëror me ribotimin e një broshure që nuk do ta lexojë askush, apo me zhvillimin e një konference vjetore me tematikë sesi të ndryshohet ligji për mbrojtjen e pakicave. Këto veprime mund të quhen thjesht një investim vetëm për një pakicë intelektuale, që mbetet “hermetike” dhe një sfidë për investimin e tyre akademik personal. Nëse askush nuk flet arbërisht, nuk mban veshjet arbëreshe, nuk këndon në arbërisht, nuk mendon në arbërisht (sepse “vetëdija arbërore është vetëdija më e përparuar”), është e kotë të gjenden fonde ndërkombëtare për të financuar aktivitete dhe botime të librave, të cilat mbeten pa shpirtin e vetë popullit.

Akademikët, kërkuesit, janë ata që zbresin në terren e të tillë janë studiuesit, hulumtuesit, si: Robert Elsie, Alain Ducillier, Jean de Micelis, Gabriele Ciampi, Nasho Jorgaqi, Mahir Domi, Ali Xhiku etj. Të tillë studiues nuk sheh më. Dua të veçoj edhe dy miq të mëdhenj, të cilët, për mua, mbeten figurat më poliedrike të ndershmërisë intelektuale, profesorët Jup Kastrati dhe Androkli Kostallari. Këta dy të fundit, për mendimin tim, nuk janë vlerësuar ashtu si duhet. Punuan shumë. Janë një minierë e madhe, e çmueshme që vetëm duhet “të gërmohen”. Prof. Jup Kastrati ka lënë pas një thesar. Ishte i ndritur mendërisht e gjigant në shpirt.

Duhet punuar me këtë kategori njerëzish, qoftë dhe me ata me rezultate të vakëta, por që, me angazhim e krenari në rrugët e vendeve arbërore kanë prekur realitetin, duke ndihmuar për hapjen e shkollave në bazë, në fshatrat arbëreshe, ku pak rëndësi ka nëse shkruajnë shqip apo arbërisht, rëndësi ka që të fillojnë një herë. Arbëreshi nuk pret më, arbëreshi po lëngon.

Antonio Bellusci

Atë Ndon Belushi do të mbetet i gdhendur në kujtesën tonë si një personalitet dhe një veprimtar i shquar e i palodhur i jetës dhe lëvizjes kulturore shqiptare në shkallë kombëtare, një shembull i madh frymëzimi se si përpjekjet individuale, plot idealizëm, përkushtim dhe patriotizëm, i shërbejnë kombit dhe kulturës, jo vetëm arbëreshe, por edhe shqiptare, italiane dhe europiane.

Dr. Nikollë Loka/

Vilajeti i Kosovës, pjesë e të cilit ishte dhe sanxhaku i Shkupit, në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, shtrihej në pjesën perëndimore të territoreve europiane të Perandorisë Osmane, me një sipërfaqe prej 32.000 km². Në lindje ai kufizohej me Bullgarinë, në perëndim me vilajetin e Shkodrës, Bosnjën dhe Malin e Zi, në jug me Selanikun, ndërsa në veri me Serbinë. Për shkak të pozitës gjeopolitike që zinte ky vilajet, e në këtë kuadër edhe sanxhaku i Shkupit, e kishin kthyer atë në vilajetin më të rëndësishëm e njëkohësisht një nga më problematikët e Perandorisë(Bello,2017). Në vitin 1888, qeveria osmane, me të drejtë vendosi që qendra e Vilajetit të Kosovës të vendosej në sanxhakun e Shkupit(Bello, 2017), duke I dhënë rëndësi të dorës së parë këtij sanxhaku në zhvillimet që priteshin.  

Për të penguar shkëputjen e popujve ballkanikë nga shteti, në periudhën pas kryengritjeve të grekëve, bullgarëve, serbëve, dhe vllehëve, atyre iu njohën disa veçori kulturore, njëra prej të cilave ishte dhe shkollimi në gjuhën amtare. Në realitet, popujt jomyslimanë edhe më përpara e kishin shkollimin në gjuhët e tyre, por në këtë periudhë ata filluan ta shfrytëzonin këtë të drejtë për formësim kulturor dhe identitar.(Yücedağ, Koç, 2020:35). Sipas planeve imperialiste të institucioneve fetare dhe arsimore greke, bullgare dhe serbe, pati përpjekje që në trojet shqiptare të rrënjosnin kombësitë greke, bullgare dhe serbe, në mes të kaosit të një mjedisi të përkeqësuar ekonomik, social dhe politik brenda shtetit osman(Anastasovski,2005:106). 

Si një Perandori e bazuar në fe, osmanët njohën grupet fetare(të njohura si milet), por politikisht secili grup u perceptua si i lidhur etnikisht me kishën kombëtare në të cilën ai aderonte. Prandaj, përderisa ishin nën juridiksionin e Patriarkanës së Kostandinopojës, të krishterët ortodoksë perceptoheshin si “grekë”, ndërsa nën juridiksionin e ekzarkatit bullgar perceptoheshin si “bullgarë”(Anastasovski, 2005: 43-44). E perceptuar politikisht si nënkuptim i kombësisë, përkatësia kishtare nënkuptonte gabimisht një lidhje me shtetin përkatës kombëtar(Anastasovski, 2005: 92). 

Krijimi i një kishe bullgare mbi parimin etniko-gjuhësor jo vetëm që përfaqësonte një njohje zyrtare të kombit bullgar, por në praktikë përcaktoi territoret nën juridiksionin e kishës për t’u pretenduar nga një shtet i ardhshëm bullgar. Politika “përça dhe sundo” e qeverisë osmane gjeti shprehje në nenin famëkeq 10 të firmanit të vitit 1870, i cili parashikonte mundësinë që eparkitë t’i bashkoheshin Ekzarkatit pas një referendumi të fituar me dy – të tretat e votave të popullsisë vendase(Daskalov,2013:200). Pra kisha bullgare u bë instrumenti kryesor për promovimin e pretendimeve kombëtare bullgare në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë(Kitromilides, 1989: 182).   

Në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, serbët, grekët dhe bullgarët përdorën institucionet arsimore dhe fetare me qëllim që të “bindnin” popullsinë vendase se i përkisnin kombit serb, grek apo bullgar(Roudometof,2002:91). Në Kosovë, ku popullësie ishte e përzier dhe mbizotërues ishin shqiptarët, pastaj serbët etj., përpjekjet e bullgarëve për të formuar një identitet të ri dhe konfliktet me identitetin mbizotërues osman arritën kulmin në fund të shek. shekulli XIX(Nurdogan,1496). Rivaliteti midis Serbisë dhe Bullgarisë filloi në vitin 1895, kur qeveria e Sofjes i kërkoi Stambollit të emëronte pesë peshkopë bullgarë në tokat shqiptare dhe maqedonase(Hoti – Dani, 2014:70).  

Përpjekjet për të bullgarizuar rajonin me anë të “komiteteve bullgare” dhe përpjekjet për bashkimin e rajonit me Bullgarinë e madhe që ata imagjinonin shkaktuan një shqetësim të rëndësishëm si midis shqiptarëve që përbënin shumica e popullsisë dhe të tjerët(Nurdogan: 1496). Pushtimi i lehtë i Rumelisë Lindore në vitin 1885, i ndihmoi bullgarët të organizonin një lëvizje kombëtare të integruar në rajon. Me shfaqjen e një rreziku sllav si rezultat i aktiviteteve separatiste të bullgarëve, Perandoria Osmane u përpoq të siguronte që rajoni të qëndronte në kufijtë e tij administrativë dhe të parandalonte përpjekjet për krijimin e një identiteti kombëtar, veçanërisht me ndihmën e mësuesve bullgarë(Nurdogan,1496). 

Sulltan Abdulhamidi II ishte nën presionin ushtarak, politik dhe ekonomik të shteteve perëndimore për të njohur shkollat ​​jomuslimane, të përfshira në aktivitete kundër sistemit, prandaj ai u përpoq të merrte masa për të parandaluar hapjen e shkollave të tilla, por nuk ishte në gjendje të arrinte një sukses të plotë. Komiteti bullgar Qendror Edirne-Maqedoni, i cili u themelua në Sofje në vitin 1890  dhe Ekzarkati bullgar kontribuan në hapjen e shkollave të tilla në vilajetin e Kosovës. Kryesia bullgare ndonëse kishte probleme të rënda financiare, dërgonte çdo vit 1 milion franga në shkollat ​​e rajonit me mbështetjen e Ekzarkisë dhe caktoi 1500 mësues në shkollat ​​bullgare të rajonit, një fakt që tregon masën e mbështetjes së dhënë(Nurdogan,1496).  Në vitin shkollor 1899-1900, në vilajetin e Kosovës u hapën 174 shkolla fillore bullgare me 5780 nxënës dhe 15 shkolla sekondare me 813 nxënës, që bëjnë gjithsejt 6593 nxënës(Bozeva-Abazi,2033:244). Vetëm në sanxhakun e Shkupit, në vitin shkollor 1911-1912 kishte 60 shkolla bullgare me 114 mësues; ndërkohë që kishte 27 shkolla serbe me 37 mësues; 4 shkolla turke me 37 mësues dhe 1 shkollë greke me 4 mësues(Bozeva-Abazi,2033:247). Shumica e mësuesve bullgarë ishin diplomuar në shkollat ​​e larta të Ekzarkatit dhe ata nuk u përmbajtën kurrë nga mbjellja e farës së urrejtjes ndaj të tjerëve. Për më tepër, një pjesë e tyre nuk zotëronin as diplomën e mësuesit. Porta e Lartë iu drejtua Ekzarkatit bullgar nëpërmjet Ministrisë së Drejtësisë për të ndërmarrë veprimet e nevojshme ligjore ndaj këtyre personave për kualifikimet e të cilëve dyshohej dhe, nga ana tjetër u dërgoi udhëzime të shumta drejtorëve të Arsimit rajonal për të parandaluar caktimin e personave të tillë si mësues(Nurdogan,1496). Disa prej këtyre mësuesve u bënë udhëheqës të bandave bullgare dhe u përpoqën të nxisnin një revoltë masive(Nurdogan,1496-1497). Hetimet e kryera në lidhje me krimet politike të kryera në rajon zbuluan se aktivitetet e lartpërmendura në Kosovë u intensifikuan, veçanërisht nga fundi i viteve 1890. Në këtë pikë, thelbi i problemit ishin aktivitetet ilegale të mësuesve nëpër shkolla, të cilat pothuajse u shndërruan në një vatra lufte në lëvizjen arsimore bullgare(Nurdogan,1496-1497).    

Në politikën e tyre shoviniste, shtetet ballkanike u përpoqën të përdornin në mënyrë strategjike numrin dhe vendndodhjen e shkollave “të tyre”, si dëshmi për t’i treguar Europës se popullsia e tyre banonte dhe në vilajetin e Kosovës, në përputhje me aspiratat e tyre territorial (Anastasovski,2005:374). Bullgarët e përqëndruan veprimtarinë e tyre në sanxhakun e Shkupit, si qendër e vilajetit, por edhe për faktin se atje kishte popullsi bullgare, por edhe sllavo-maqedonase dhe shqiptaro-ortodokse, të cilët duhet të bullgarizoheshin perms shkollimit në gjuhën bullgare.

.

Ambasador Flamur Gashi/

Dardania asnjëherë më shumë se sot nuk ka pasur nevojë për njerëz me vlera të mëdha dhe të dëshmuara kombëtare, patriotike dhe fetare siç i kishte, miku im Dr.Rexhep BOJA.

Ishte fat i madh që në krye të Bashkësisë Islame të Kosovës (BIK), në periudhën më të vështirë për vendin (1990-2003), të ishte Dr.Rexhep BOJA!

Dr.Rexhep BOJA, ishte bashkëpunëtor i afërt i Presidentit të Kosovës Dr.Ibrahim RUGOVA.

Dr.BOJA, ishte një shqiptar i kulluar, prijes fetar dinjitoz, shkencetar, diplomat dhe humanist i madh.

Ne te gjitha takimet ne nivelet me te larta boterore, ne SHBA, Europe, ne Lindjen e Mesme dhe kudo ne bote, Dr. Rexhep BOJA mbi te gjitha e kishte çeshtjen kombetare dhe lirine e Dardanise, si dhe perfaqesimin sa me dinjitoz te kombit tone.

Ka qene fat i madh per Dadanine dhe kombin tone, qe ne fillimvitet ’90-te e deri ne lirine e saj me 1999, qe ne balle te proceseve politike dhe perfaqesuese te kishte njerez si Dr.Ibrahim RUGOVA, Prof.Anton ÇETTA, Prof.Zekirja CANA, Prof.Mark KRASNIQI, Dr.Rexhep BOJA, Imzot Nike PRELA, Imzot Mark SOPI, Prof.Fehmi AGANI, Adem DEMAÇI dhe personalitete te tjera te ketij kalibri te nivelit intelektual dhe kombetar.

Mbi 30 vite miqesi dhe bashkepunim me Dr.BOJEN, shume takime dhe biseda te gjata me te, kane qene teper te vlefshme per mua çdohere ne sherbim dhe ne te mire te kombit tone.

Jo rrallehere Dr.Rexhep BOJA, ka kryer ne vende te ndryshme te botes sherbime me vlera te jashtezakonshme edhe per institucionet shteterore te Shqiperise, pune qe i bente me shume deshire dhe pasion, pa buje dhe ne heshtje te plote…

Faleminderit per ç’do gje qe ke bere per kombin tone, Dr.Rexhep BOJA!

I dashur mik, prehu i qete ne token e Daradanise, qe aq shume e deshe dhe bere per te !