Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

100 VJET PAVARESI-BAJRAM DAKLANI, FLAMURTARI I SHKUPIT

by

Clirimi i Shkupit dhe ngritja e Flamurit Kombëtar nga Bajram Daklani më 12 gusht të vitit 1912/

Që nga marrja e vendimit për luftë të përgjithshme, forcat kryengritëse shqiptare deri në fillim të gushtit të atij viti do të çlironin shumicën e fshatrave dhe qyteteve gjithë andej vilajetit të Kosovës dhe më gjerë./

Pas shumë përpjekjesh të pa suksesshme të elitës së atëhershme politike dhe intelektuale shqiptar për të arritur krijimin e një shteti kombëtar në hapësirat e katër vilajeteve të banuara nga shqiptarët dhe pranimin e autonomisë së këtij shteti nga ana e Perandorisë turke, nga 21 deri më 25 maj të vitit 1912, nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës,do të organizohej Kuvendi i Junikut, ku në marrëveshje edhe me Ismail Qemalin dhe miratimin e udhëheqësve kryesor të kryengritjes,Bajram Curri, Isa Buletini, Bajram Daklani e shumë të tjerë, do arrihej vendimi për kryengritje të përgjithshme kombëtare.
Ndaj,që nga marrja e vendimit për luftë të përgjithshme, forcat kryengritëse shqiptare deri në fillim të gushtit të atij viti do të çlironin shumicën e fshatrave dhe qyteteve gjithë andej vilajetit të Kosovës dhe më gjerë.
Kurse më 9 gusht të vitit 1912,krerët e kryengritjes nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës, do ti dorëzonin edhe një Memorandum komisionit të qeverisë perandorake turke, me një ultimatum 48 orësh,për pranimin e kërkesave të arsyeshme të shqiptarëve para se ta çlironin Shkupin.
Por pasi që qeveria turke edhe pas kalimit të këtij afati,nuk kishte dhënë përgjigje, luftëtarët shqiptar të grumbulluar në Ferizaj, përgatiteshin për çlirimin përfundimtar të Shkupit, kryeqytetit të Kosovës.
Për këtë qëllim,më 11 gusht nga Gjakova në Ferizaj kishte arritur edhe Bajram Daklani me luftëtarët e tij si njëri ndër udhëheqësit kryesor të luftës nga Krasniqja e Reka, i cili bënte pjesë në grupin e rangut të prijësve madhor të kryengritjes së përgjithshme kombëtare.
Si pjesëmarrës aktiv dhe strateg i shumë betejave të mëdha të zhvilluara gjithandej trojeve tona etnike, ai me 200 bashkëluftëtarët e tij trima,që me 12 gusht të vitit 1912,nga Ferizaj do të futej triumfalisht në kryeqytetin e sapoçliruar të Kosovës në Shkup ku sipas gazetës “Shkupi” të datës 19 gusht të vitit 1912, pas 500 vjetësh sundimi turk, Bajram Daklani i pari do ta ngrinte lartë dhe me krenari, Flamurin Kombëtar Shqiptar.

Ndërsa Hasan Prishtina me bashkëluftëtarët e tij dhe udhëheqësit e kryengritjes; Bajram Currin, Isa Buletinin, Idriz Seferin, Mehmet Derallën, etj.,ditët në vijim do të arrinin edhe ata në Shkup, ku do të vërshonin mbi 30 mijë luftëtarët shqiptar nga të gjitha anët, megjithëse shumica nga ta pa armatim apo vetëm me nga një kobure në brez. Pas çlirimit të Shkupit, si kryeqytet i vilajetit të Kosovës,Udhëheqja Shqiptare e luftës do t`i shkarkonte të gjithë qeveritarët dhe administratorët turq, si në Shkup ashtu edhe në qytetet e tjera të çliruara shqiptare kudo, duke liruar nga çdo funksion edhe përkrahësit e mbetur të perandorisë së shuar turke.

Kurse,Bajram Curri me të arritur në Shkup, pas marrjes së postë-telegrafit, ai me bashkëluftëtarët e tij, do të lironin nga burgu edhe rreth 1000 të burgosurit shqiptarë,të mbyllur nga turqit,që para çlirimit të vendit.

Me ngritjen e Flamurit kombëtar më 12 gusht të vitit 1912, nga Bajram Daklani në Shkup dhe çlirimin e tij si kryeqytet i Kosovës,jo vetëm se do trazohej e gjithë qeveria xhonturke e Perandorisë së atëhershme osmane,por kjo ngjarje historike për kombin shqiptar, do ta rrëzonte edhe vet kryeministrin e atëhershëm turk, Seid Pasha-in nga pushteti perandorak.

Kurse pas ardhjes së kryeministrit të ri, zhagitja disavjeçare e kërkesave shqiptare,më në fund më 18 gusht të vitit 1912 do të plotësohej por vetëm pjesërisht,pasi që edhe tani Qeveria Turke deklarohej zyrtarisht se i pranonte 12 por jo të 14 kërkesat, sa ishin të parashtruara, sipas dokumentit të njohur me emrin “14 pikat e Hasan Prishtinës” që kërkonin kryengritësit shqiptarë.Mjerisht,aty mungonin dy kërkesat kryesore dhe më të rëndësishmet për mundësinë e shtetformimit nga ana e shqiptarëve, të cilat dallonin nga të tjerat, dhe kishin domethënie të veçantë për ardhmërinë e Shqipërisë dhe Kombit tonë në përgjithësi. Megjithatë, Perandoria Turke as në momentet e fundit të ekzistencës së saj në Ballkan, nuk donte ti njihte Shqiptarët si Komb dhe as ta pranonte Shqipërinë si shtet, madje as si përcaktim hapësinorë e gjeografik në territorin e saj, për të cilat kryengritësit gjatë gjithë kohës kishin luftuar dhe ishin përpjekur,në mënyrë që të arrihej edhe ndërkombëtarisht pranimi i kombit dhe shtetit të tyre kombëtar.

Mospranimi i emërtimit të trojeve shqiptare si Shqipëri dhe mosnjohja e popullit tonë si komb-shqiptar,jo vetëm se ishin shumë dëshpëruese për kryengritësit,por ato vinin në pikëpyetje edhe ekzistencën e shqiptarëve në Ballkan. Madje,për fat të keq,as gëzimet e fitoreve të mëdha dhe liria e arritur pas 500 vitesh robërie, nuk kishin domethënie të plotë dhe as ishin jetëgjata për kombin tonë të vuajtur.

Bile menjëherë pas çlirimit të Vilajetit të Kosovës dhe ngritjes së Flamurit Kombëtar në Shkup,pranimi i vetëm 12 nga 14 pikat për autonominë e Shqipërisë etnike, nga Perandoria Turke do të mjaftonte për Fuqitë e Mëdha që të parashtronin kërkesat e tyre të vendosura për çarmatosjen e menjëhershme dhe të detyruar të shqiptarëve,ndalimin e të gjitha aksioneve luftarake dhe përfundimin sa më parë të kryengritjes së armatosur për mbrojtjen e tokave të tyre me armë.

Kjo gjë,vetëm pakë kohë më vonë do të vërtetohej se ishte parapërgatitje e dorëzimit pa luftë të trojeve tona kombëtare, vendeve pushtuese ballkanike të cilat me pëlqimin dhe miratimin e Fuqive vendimmarrëse të kohës, do të pushtonin dhe copëtonin pjesë të mëdha të kombit dhe atdheut të shqiptarëve.

Demobilizimi i detyruar i shqiptarëve nga Fuqitë e Mëdha

Deklarimi i Fuqive të mëdha për përfundimin e luftimeve dhe kërkesat e tyre për çarmatosjen me çdo kusht të kryengritësve shqiptar me arsyetimin se nuk do të pranohej rezultati i luftës së tyre çlirimtare dhe as ndryshimi i kufijve të Perandorisë Turke, detyruan Hasan Prishtinën dhe bashkëluftëtarët e tij që në fund të gushtit të vitit 1912 të pranonin kërkesat e Fuqive të Mëdha për çarmatosjen e luftëtarëve, dërgimin e tyre në shtëpi dhe ndërprerjen e aksioneve të mëtejme çlirimtare,pa dashjen e tyre.

Ndërhyrjet diplomatike dhe qëllimkëqija të Fuqive të Mëdha, të cilat nuk pranonin fare krijimin e një shteti shqiptar, sado i vogël dhe i kufizuar qoftë ai, siç ishin Rusia dhe Franca në atë kohë, kurse Anglia, Austro Hungaria dhe Italia, nuk pajtoheshin me formimin e një shteti të pavarur shqiptar sipas kufijve të Shqipërisë etnike në Ballkan, shkaktuan përçarje të mëdha në mes krerëve të kryengritjes së shqiptarëve, të cilët nuk e pranonin largimin nga Shkupi,detyrimin për demobilizim të dhunshëm dhe shkuarjen pa armë në shtëpi, para se të përcaktohej fati i Atdheut dhe ardhmëria e vendit të tyre, për lirinë e të cilit ata muaj me radhë në qindra beteja të ashpra kishin luftuar, kundër 60 mijë trupave pushtuese të Perandorisë Osmane.

Ndaj ,me të drejt, pjesa më e madhe e krerëve të kryengritjes së përgjithshme kombëtare, refuzonin me këmbëngulje çarmatosjen e shqiptarëve, gjë që vetëm pak kohë më vonë do të dëshmohej jo vetëm si veprim i ngutshëm dhe i pamenduara mirë, por edhe si gabim i madh dhe me pasoja fatale për kombin, ngase që nga momentet e para të çarmatosjes së shqiptarëve, kjo ishte shfrytëzuar hapur dhe pa asnjë ndrojtje nga shtetet fqinje për pushtimin e tokave tona të pambrojtura etnike.

Kështu që shtetet ballkanike, të trimëruara nga kjo çarmatosje dhe të nxitura nga Rusia,aksionet e tyre për pushtimin e tokave shqiptare i kishin filluar më herët,por më 26 tetor të vitit 1912, edhe zyrtarisht shpallën Luftën e ashtuquajtur të Aleancës Ballkanike, me arsyetimin absurd të spastrimit nga turqit, e cila nuk kishte arsye as qëllim tjetër përveçse okupimin e trojeve të sapo çliruara shqiptare.

Pas demobilizimit të dhunshëm të kryengritësve shqiptarë dhe dërgimit të tyre nëpër shtëpitë e veta, pushtimi i pjesëve më të mëdha të trojeve tona kombëtare nga ushtritë okupuese serbe, greke, bullgare dhe malazeze, pothuajse më nuk kishte të ndalur,aq sa për kohë të shkurtër shumica e tokave shqiptare, me përjashtime të vogla, pothuajse do të pushtoheshin në tërësi.

 

Tërheqja e ushtrisë turke dhe mashtrimi për mobilizimin e shqiptarëve

Pas demobilizimit të kryengritësve shqiptar,ushtritë e vendeve ballkanike grumbullimin e armatave të tyre pushtuese rreth e rrotull kufijve të atdheut kishin filluar ta kthejnë në fronte lufte dhe kërcënim të hapur ndaj vendit, të cilët vetëm prisnin urdhrin e nisjes së aksioneve për pushtimin e tokave tona kombëtare.

Para këtyre rreziqeve nga të cilat ishin trazuar së tepërmi shqiptarët ,dhe kishin nisur mobilizimin e tyre me çka kishin dhe si mundnin,ministri i luftës së ushtrisë perandorake,për qetësimin e gjakrave të ndezura kombëtare, kishte shpallur sa për sy e faqe, mobilizimin dhe armatosjen me mbi 50 mijë pushkë të vullnetarëve shqiptar,për mbrojtjen nga pushtimet e shteteve hegjemoniste fqinje të trojeve tona etnike.

Por mashtrimi i madh i tyre u vërejt që në fillim të luftimeve në frontin e gjatë, nga Rashka në Besianë,sidomos me rastin e sulmeve serbe në Merdare ku nga 14 deri më 18 tetor të vitit 1912,për pesë ditë e net me radhë do të zhvilloheshin luftimet më të rrepta për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga pushtimet sllave, ku ushtria turke një ditë para fillimit të luftimeve do të tërhiqej nga vijat e frontit.

Pastaj si në çdo vend tjetër,kur para çdo sulmi të ushtrive serbo-malazeze, ushtrija turke tërhiqej nga fronti,ajo nuk veproi kështu vetëm në Merdare por edhe në Kumanovë duke lënë të vetmuar vullnetarët shqiptar jo vetëm pa ndihmë e orientim në zhvillimin e luftimeve nga oficer dhe ushtar të perandorisë por edhe pa municion e armatim të premtuar për qëndresë dhe ndaljen e marshimeve të armikut në trojet tona.

Kjo për fat të keq do të vërtetohej edhe një herë më tepër në gjithë përmasën e saj tragjike edhe gjatë luftimeve të zhvilluara në mbrojtjen e Kumanovës,nga 22 deri më 24 tetor të vitit 1912,kur edhe këtu pas një qëndrese të shkurtër nga fronti do të tërhiqej ushtria turke dhe në luftime do mbeteshin vetëm vullnetarët shqiptar, të cilët sipas dëshmive të oficerëve turq,edhe pse të mbetur pa armatim e municione, për shqiptarët nuk kishte zmbrapsje.

Ata, heroizmin e tyre më së miri do ta dëshmonin me flijimin në luftë jo vetëm të vullnetarëve por edhe të gjithë efektivit të luftës së Batalionit shqiptar kundër mese 126 mijë ushtarëve të armatës së parë serbe që kishin mësyrë Kumanovën,pas tërheqjes nga fronti të armatës turke të vardarit.Sipas shkrimeve të historisë sonë kombëtare, për mbrojtjen e Kumanovës vetëm Idriz Seferi, kishte arritur që në rajonin e Moravës dhe Karadakut ti mobilizonte mbi 6 000 luftëtarë shqiptar, të cilët edhe pse të lënë vetëm, të tradhtuar dhe mbetur pa armatim e municione nga ushtria turke, për 7 ditë e net me radhë do të luftonin heroikisht me gjithë çka kishin dhe mundnin,ku shumë nga ta edhe do të binin trimërisht duke mbrojtur vendin nga pushtimet serbe.Këto vërtetohen edhe nga dëshmitë e shumta të oficerëve turq nga luftërat ballkanike,të cilët shprehen se shqiptarët edhe pas tërheqjeve të herëpashershme të ushtrive turke nga frontet e luftës,jo vetëm se nuk do të tërhiqeshin edhe ata nga vend-luftimet por për mbrojtjen e atdheut të tyre, do të luftonin me aq trimëri, sa që vetëm për mbrojtjen e Kumanovës, do të vriteshin mbi 10 mijë mbrojtës vullnetar të vendit, me ç`rast me nder dhe heroizëm të rrallë e të pa parë deri atëherë në frontet e luftës, do të binte edhe i gjithë efektivi i batalionit të ushtarëve shqiptar.

Ndaj kjo dihet botërisht dhe nga të gjithë se Kumanova,në duart e pushtuesve serb, do të binte vetëm pas rënies së mbrojtësve shqiptar, pasi që ushtria turke, ishte larguar që më parë nga fronti i luftës,kështu që me 26 tetor të vitit 1912 edhe Shkupi do të binte pa asnjë kundërvënie të ushtrisë perandorake turke,ngase shqiptarët e ç`armatosur dhe të braktisur nga kjo ushtri e cila u kishte premtuar atyre ndihmë dhe armatime ,nuk kishin më mundësi që duarthatë të organizonin ndonjë qëndresë të fortë luftarake.

Madje në rrethinat e Shkupit në nëntor të vitit 1912,derisa ata përpiqeshin për riorganizimin e rezistencës kombëtare atje,do të ziheshin me tradhti edhe prijësit e qëndresës shqiptare si Hasan Prishtina, Idriz Seferi,Nexhip Draga e disa udhëheqës të tjerë të lëvizjes kombëtare shqiptare, nga të cilët për lirimin e tyre ,ushtria pushtuese serbe do të kërkonte nënshkrimin e një DEKLARATE për “Besnikëri ndaj Serbisë”.
Por heronjtë e luftës dhe qëndresës së trojeve tona për asnjë kusht as çmim, madje as me kërcënimin për jetë që e përdorte kundër tyre Serbia, nuk do të pranonin një poshtërim të tillë nga pushtuesi të cilin do ta luftonin gjatë gjithë jetës, ndaj edhe u dërguan dhe mbyllën në burgun e Beogradit, ku vetëm pas ndërhyrjeve të fuqishme të Anglisë dhe Austro-Hungarisë e ndonjë diplomacie tjetër evropiane, ajo do të detyrohej që me 16 maj të vitit 1913, ti lironte ata.
Pas burgosjes së prijësve kryesor të qëndresës kombëtare, vërshimet e ushtrive pushtuese ballkanike,pothuajse më nuk kishin të ndalur. Madje ushtria serbe nën udhëheqjen e gjeneralit gjakatar Jankoviq, jo vetëm se kishte hyrë thellë në tokat shqiptare por ai mu në pragun e planifikuar të shpalljes së pavarësisë kombëtare, me shpejtësi do t`i afrohej Shqipërisë së mesme dhe Elbasanit,i cili kishte mësyrë Durrësin dhe planifikonte daljen në bregdetin shqiptar e me këtë edhe pengimin e tërësishëm të shpalljes së Pavarësisë së Shtetit Shqiptar.

Ndaj si pasoj e këtyre zhvillimeve dramatike për vendin dhe kombin, plani për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë në Durrës,jo vetëm se do të anulohej, por tanimë rrezikohej më shumë se asnjëherë më parë edhe vet shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, sikur Isa Buletini dhe gjeneral Mehmet Deralla,me bashkëluftëtarët e tyre të mos arrinin që në momentet e fundit,të ndalonin turrin e marshimit të ushtrisë serbe dhe bllokimin e saj në mes të Drinit të Bardhë dhe Drinit të Zi, për ç`shkak,heroi Isa Buletini i zënë nga luftimet, nuk mundi që më 28 Nëntor, por një dit pas aktit të shpalljes së Pavarësisë Kombëtare,të arrinte në Vlorë.

 

Gani Qarri Cyrih, nëntor 1912

SALI GJUKA, DELEGAT I KOSOVËS NË KUVENDIN E PAVARËSISË

by

“Rrofshin ata fatbardhë, që do të  bëhen mesues në Arbërinë e lirë!”/

Nga: Prof. Murat Gecaj-publicist e studiues-Tiranë/

Sali Gjuka ose i njohur dhe Sali Gjukë Dukagjini, lindi në qytetin e Pejës, në vitin 1876, në një familje me tradita të shquara atdhetare. Mësimet e para i mori në vendlindje, ndërsa të mesmet në Shkup, ku familja e tij u vendos si shkak i përndjekjeve të pushtuesve osmanë. Pasi kaloi vështirësitë e kohës, mundi të regjistrohej student në Fakultetin e Drejtësisë, në Selanik. Pas mbarimit të studimeve, nisi punën në gjykatën  e atij qyteti dhe e vijoi veprimtarinë në shërbim të çlirimit të Atdheut të robëruar.

Në vitin 1909, megjithëse ilegalisht, Sali Gjuka punoi pa u lodhur për çeljen e shkollës  shqipe në Pejë. Ndërsa në vitin 1910, me përkrahjen e atdhetarëve Bajram Curri, Hasan Prishtina etj., u bë mësuesi i parë i shqipes  për nxënësit shqiptarë, në shkollën Normale dhe Gjimnazin e Shkupit. Aty pati përkrah atdhetarin e njohur Bedri Pejani.

Gjatë jetës, Sali Gjuka u mor gjerësisht edhe me studime në fushat e gjuhës, historisë, etnografisë etj., shumë nga të cilët i publikoi në shtypin e kohës. Të gjithë ata përshkohen nga ndjenjat e larta atdhetare, nga dashuria e pakufishme për traditat tona të çmuara, që këshillonte t’ua edukojmë breznive të reja.

Në vitet e kryengritjeve të mëdha mbarëpopullore antiosmane të viteve 1910-1912,  Sali Gjuka u dallua si një luftëtar e veprimtar i shquar, ndër më popullorët e kohës. Me nismën e tij, në prill 1912 u formua në Selanik, Klubi i ri me emrin kuptimplotë  “Bashkimi”, i cili propogandoi edukimin e ndjenjave atdhetare, përhapjen e gjuhës e të arsimit shqip.

Në Nëntorin e stuhishëm të vitit 1912, Sali Gjukën do ta gjejmë  përsëri përkrah luftëtarëve e mendimtarëve më në zë të  kohës. Me thirrjen, që u kishte bërë atdhetari i flakët, Ismail Qemali, drejt Vlorës udhëtonin  sa e sa delegatë, përfaqësues të popullit luftëtar, nga e gjithë Shqipëria e trojet tjera shqiptare. Ndërmjet tyre, si përfaqësues nga Kosova dhe delegat i Pejës, Gjakovës, Plavës e Gucisë, ishte dhe atdhetari e mësuesi i palodhur i gjuhës shqipe dhe i ndjenjave atdhetare, Sali Gjukë Dukagjini.

Në aktin përfundimtar për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, i cili ka nënshkrimet e 60 delegatëve, pjesëmarrës të Kuvendit të madh të 28 Nëntorit 1912, përkrah emrave të Ismail Qemalit, Isa Boletinit, Luigj Gurakuqit, Nikollë Kaçorrit, Jani Mingës, Dervish Himës, Bedri Pejanit, Babë Dudë Karbunarës e atdhetarëve të tjerë, dallohet qartë dhe firma e Sali Gjukës. Ky ishte një vlerësim i merituar, që i bënte  atij populli shqiptar për përpjekjet e shumta dhe sakrificat e mëdha, që kishte bërë deri atëherë për lirinë e pavarësinë e Shqipërisë. Kuvendi i Vlorës, duke marrë parasysh veprimtarinë e gjerë atdhetare të Sali Gjukës, e zgjodhi atë këshilltar në përbërjen e Pleqësisë (Senatit), detyrë që e kreu me përgjegjesi.

Në kohën e qëndrimit në Vlorë, Sali  Gjuka ishte ndihmës i ministrit të Arsimit Luigj Gurakuqi. Së bashku me kolegët, ai shkroi programin e Qeverisë për zhvillimin e arsimit, në Shqipërinë e lirë dhe të pavarur. Për këtë gjë dëshmojnë dhe artikujt e botuar me firmën e tij, në gazëtën  “Përlindja e Shqipnisë”. Janë domethënëse fjalët e tij: “Si çdo komb edhe shqiptarët më të madhen rëndësi do t’i japin degës së arsimit, se vetëm  këtu e shohin dhe duhet ta shohin shpresën e qytetërimit”. Po kështu, urimi e thirrja: “Rrofshin ata fatbardhë, që do të bëhen mësues në Arbërinë e lirë!” (Nga gazeta “Përlindja e Shqipërisë”, gusht, 1913).

Në janar 1913, ai nisi nga puna drejtor i arsimit për qarkun e Beratit, që përfshinte edhe Fierin e Mallakastrën etj. Menjëherë, Sali Gjuka hapi shkollën Normale të përkohëshme, ku do të përgatiteshin mësuesit e parë dhe do të kualifikoheshin mjaft të tjerë. Pjesa më e madhe e tyre ishin  nga Kosova, të cilët më pas shkuan në vendlindje, ku çelën shkolla në gjuhën amtare. Gjithashtu, ranë në sy puna e zelli i madh i  tij për çeljen dhe funksionimin e mjaft shkollave shqipe, në ish-qarkun e Beratit

Megjithëse shërbeu drejtor për arsimin në atë qark, Sali Gjuka nuk u shkëput nga ngjarjet politike e shoqërore të kohës. Ai ishte ndër organizatorët e Kongresit të Lushnjës, përkrahu Revolucionin e Qershorit 1924 dhe masat demokratike të Qeverisë së Fan Nolit etj.

Personaliteti i shquar Bajram Curri, duke njohur e çmuar lart veprën atdhetare dhe ndihmesën e Sali Gjukë Dukagjinit në fushën e arsimit dhe të shkollës  kombëtare shqipe, iu përgjigj kështu Fan Nolit, kur ky i kërkoi mendim për postin e ministrit të Arsimit, në Qeverinë Demokratike, që doli nga Revolucioni i Qershorit 1924:

“Si unë vetë, ashtu dhe tërë kosovarët e çmojmë plotësisht rëndësinë që ka Ministria e Arsimit dhe prandaj kemi të mëdhe dëshirën që atë vend ta zejë një njeri kompetent, i zoti i punës dhe që të ketë dhënë prova në jetën e vet të sakrificave, që bëri populli ynë…Këto cilësi i gjejmë mjaft të shkëlqyeshme në personin e Sali Gjukës”.

Armiqtë e ndoqën hap pas hapi trimin luftëtar e të ditur, Sali Gjuka. Në vijim të përndjekjeve të mëparshme, në  vitin 1920 e intriguan për një faj, të cilin nuk e kishte kryer. Saliun e akuzuan se, gjoja, kishte marrë  pjesë në vrasjen e Abdyl Ypit. Për këtë aesye e dënuan 10 vjet burg, 4 nga të cilat i vuajti.

Pas fitores së Revolucionit të Qershorit 1924, kur e liruan të pafajshëm nga burgu, S. Gjuka punoi  pak kohë drejtor i shkollës plotore të Beratit. Por e kuptonte se vuajtjet e shumta të jetës dhe sëmundja e tuberkulozit po e mposhtnin. Kështu, i mbylli sytë përgjithnjë në atë qytet, më 25 tetor 1925.

Sali Gjukë Dukagjini është nderuar me titullin e lartë, “Mësues i Popullit”, me këtë motivacion: “Patriot i shquar dhe veprimtar i palodhur për përhapjen e arsimit e të mësimit të gjuhës shqipe; mësues i gjuhës shqipe në Normalen e Shkupit; pjesëmarrës në Kuvendin Kombatar të Vlorës për  shpalljen e Pavarësisë; drejtues dhe organizator i arsimit tonë kombëtar, në shtetin e pavarur shqiptar, në vitet 1912-1920”.

Fjalë vlerësimi e nderimi për të kanë thënë: Prof.dr. Aleksandër Xhuvani, Akademiku Aleks Buda e të tjerë. Me artikuj e studime, sidomos në vitet e fundit, gjithnjë e më tepër Sali Gjuka po bëhet i njohur në trojet shqiptare. Në vitin 1991, Dr. Muhamet Pirraku ribotoi në Prishtinë gramatikën e tij shqip-turqisht, të përkthyer në shqip dhe të pajisur me shënime e të paraprirë me një jetëshkrim të tij. Një shkollë e mesme në Urën Vajgurore të Beratit ka vite që mban emrin e nderuar të Sali Gjukës. Me jetën e tij, ai frymëzon breznitë e reja për t’iu përkushtuar sa më shumë Atdheut e diturisë.

Në jetëshkrimin, që u botua kur ndërroi jetë Sali  Gjuka, u  thanë  dhe këto radhë profetike: “… Emri i tij do të shkruhet me shkronja të arta në mermerin e famës”. Ndërsa një poet beratas , ka thurur edhe këto vargje domethënese, për Sali Gjukë Dukagjinin:  “Emri yt i ndritur, / balli i shkollës sonë,/ shikoje, moj Vlorë,/ Berat e Kosovë !”.

Festa madhështore e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, na bën të ndihemi krenarë për bij të tillë të shquar, si Sali Gjukë Dukagjini, të cilët, me pushkë e penë në dorë, ia përkushtuan jetën e tyre lirisë e përparimit të gjithanshëm të Atdheut tonë.

Tiranë, 4 nëntor 2012

 

Dy shkrime të Sali Gjukë Dukagjinit:

 

PËR ZHVILLIMIN  E ARSIMIT  NË  SHQIPËRI

 

Si çdo komb edhe shqiptarët ma të madhen randësi kanë me i dhanë degës së arsimit, se vetëm  këtu e shohin, duhet me e pa uzdajën e qytetnimit.

Veç  me përparimin e arsimit mund të humbet o të tretet mjegulla e errësisë së verbueshme; kështu fitohet lumnia e shekullit qi ndohemi, ndryshe nuk shitohet kulshedra e padijes.

Lirimi i Shqipnisë prej Turqisë ka me kjenë kobi i paditunisë.

Sundimi shqiptar e vendoi që të çilet në çdo sundimtari nga një Normale përgatitore, në të cilat si nxanës do të pranohen ata  qi kanë këto kushte:

a) Kush ta ketë krye së pakti shkollën ruzhdije o çdo shkollë qi asht baraz me te;

b) Ata shqiptarë qi kanë kjenë kudo mësues;

c) Kush s’ asht me ndonji sëmundë të ngjitshme;

ç) Ata qi s’i kanë shkue të tridhetë vieçët;

d) Kush mundet  me dalë fitues në provimt’ të së hymes.

Pranimi i mësuesvet nuk  do të jetë nji me t’atyne qi s’janë rrye me këtë mjeshtëri të bekueme.

Ata qi janë kjenë mësues nën rrogë të qeveries do të përgjigjen: pak këndim e shkrim; nji grimë nga gjeografia fillestare; mirë prej katër punëve të numërimit.

Tjerët do të provohen: mirë nga katër punët e numërimit, prej numrit të coptueshëm; shkurtazi nga gjeografia e historia edhe prej shkrimit e këndimit.

Sundimi ynë ka marrë parasysh të varfnit, prandej atyne qi u provohet skamja, kur mos t’jenë me shtëpi ku ndodhet Normalja, do t’u japë nga gjashtë mexhide në muej.

Ministria e Arsimit i urdhnoi të gjithë sundimtarët qi të zanë nga nji shtëpi për shkollë Normale; t’i kryejnë të tana të mbetat.

Pra, tashti detyra e madhe iu varet atdhetarëvet për me ia ngashnjye popullit arësimin, për me ia u tregue nevojën, dobien, shenjtnien e ditunien. Ata qi janë të zotët e mësimit, ata qi guxoin me thanë se jemi therorët e Shqypnies, le të mundohen për zgjimit të zogjëvet të saj.

Vetëm me arsim munt ta shpëtoim Atdheun prej çdo shkelmit të mallkuet.

Gjer mos ta hiekim ndryshkun e Turqisë, sa të kenë fuqie paria, qi kënaqet tyke thithë gjak në kurriz të gjindes shqyptare; gjer mos të mësohet njerëzia qi asht për t’u adhurue gja, përveç nomit; deri të dihet ma e madhja nderë, vdeka për të bamet të detyrës; sa mos ta dimë qi trimnia asht urtësia e se theroria asht vdekë në luftë tu i dhanë pat zyrtari, s’munt të bahet as njana prej atyne qi dishrohen. Këto nevojë na i tregon prova, do të na i mësojë arsësimi me rreze driatare të saj.

Kush e do jetimin (jetesën,-shënimi im,-M.G. ) e Shqyptaries, të vrapojë e të hyjë në këtë ushtrie për me luftue me padijen.

Rrnofshin ata fatbardhë, qi do të bahen mësues në Abnie të lirë!

S.Gj.D.

( Sali Gjukë Dukagjini,në gazetën ” Përlindj’ e Shqypnies “, botim  i

Qeverisë Kombëtare, Viti I, Vlorë, 24/6, gusht 1913)

 

RROTULL  DËSHIRIT  KOMBËTAR

 

“Ballkani asht për gjinden e tie; çdo komb Evropas ka te drejtë me e sundue vetë-veten”

Shumitsa e dijetarëvet t’ Evropës, ma të teprit e shkrimtarëvet të drejtësisë ndërkombëtare kienë tue thirrë e thanë, se Ballkani asht për gjinden e tie, çdo komb Evropas ka të dreitë me  e  sundue vetë-veten. N’atë kohë të mnershme ankimet, vaitimet e Bullgarëve e të Grekëve ishin tue u ndie deri në kupë të qiellit. Atë herë Bullgarët kienë tue u thirrë, tu’ u pre fyta-fytaz, tue u vra kamba në dorë, me tradhtarë të tyne, me grekë e me ushtrien Turke.

Si Bullgarët  ashtu edhe Grekët ishin tue liftue e u përpiekshin me mish e me shpirt për me ia këputë shtatit Turk Maqedonien, d.m.th. qafën. Atë herë Shqypnia s’ish tue tregue gjallnie per vete, kie tue ndejë si mos me kienë; zani i saj kie ngurrue e s’u ndiete ku; ishim si mos zot ma keq, po si nji bulk qi pranon çfarë do zotnie e kuiton se asht le, ka kienë e duhet me rrnue gjithmonë në robni.

Shqypnia kie tue u njoftë si nji vend i shkretë me nierëz të pa veshë e të pa gojë; prandej ish tu’ u bisedue se si me u pjestue ndermjet fuqivet e qysh me na farue prej jetet. N’atë kohë të terqethshme, të parët e qeveries me ç’do mënyrë  e fuqie marriet të tyne u ndimoishin anmiqe ,tue na e pre giuhën, tue na i mshelë shkollat, tue na i dënue e dëbue të ritë; tue dërgue metropolit  serbi në Dibrë, tue shpifë ngatrrime fetare. Fletoret e kombit sundues, të tanë të këndueshmit shqyptarë i paraqitshin si të pa fe, italian, austriak e të padishmit: t’ egrë e të flliqët; por mos të harroim se vet ishin të pa besë e gjith qysh me nder ne. Shpirti i tyne dote me kienë sundues, ata nuk kienë anmiqët e gjuhës, të flamurit e të dijetarëvet të vetë, pra sallde kah kto pika kienë ma fisnikë se na!

Shqypnia kie si sod me plagë faruese e me krymba helmuese; po me shkolla të huja e me vese tradhtare.

Qeveria zyrtarisht e shtrengote shqyptarin orthodoks me u njoftë grek, katolikun e dite latin; kështu pra ajo dote me na fshie prej faqes së dheut. Na me e pasë hupë giuhën, patëm me u njoftë të pa asnjë të dreitë, kreit si muhamedanët e Maqedonies.

Dikur qeveria i pat njoftë për shqyptarë do faqezie të pa shokë, si: Arif Hiqmetin e Kumanovës e Sulejman Amborien e Korçës. Njeni prei tyne e thjeu qafën prei kalit në rangë të Serbies, tu u mundue me e prishë e me e poshtnue  Atdhenë, tietri ditë për ditë po i lutet Evropës për me lanë Grekien në Shqypnie. Ah, i mjeri sy verbti shqyptar edhe sod po i parapëlqen njato farë këshillime fikashpijet e të njasi farë nierëzve.

S.G.D.

(Sali Gjukë Dukagjini, gaz. “Populli”, nr.41, e mërkurë,

28 prill 1915 ,faqe 4 )

SHQIPERIA E EDITH DURHAMIT

by

NGA DORIAN KOCI/

Revolucioni industrial, përparimet teknologjike dhe përmirësimi i mjeteve të komunikimit nga gjysma e dytë e shekullit të XIX krijuan premisat që udhëtimet edhe në distanca më të largëta të botës të mos ishin më të gjatë, shumë të lodhshëm  dhe të vështirë. Si rezultat i këtyre zhvillimeve, numri i udhëtarëve britanikë që vazhduan të vizitojnë Ballkanin vazhdoi të rritej ndjeshëm veçse shtysa për ta vizituar atë dhe qëndrimi ndaj tij fillon të ndryshojë. Nëse në gjysmën e parë të shekullit të XIX , Filohelenizmi dhe romanticizmi ishin kauza që sollën shumë udhëtarë britanikë  në rajon, tashmë shtysat dhe qëndrimi ndaj tij përcaktohet nga udhëtimi në vetvete duke e zgjeruar hartën dhe me vendet e tjera të Ballkanit, si Serbi, Mali i Zi, Bullgari e Rumani dhe politika britanike porsa i përket Çështjes Lindore. Për herë të parë kemi dhe dukurinë e femrave udhëtare , gjë që dëshmon se tashmë udhëtimi ishte bërë një fenomen i stabilizuar mirë në kulturën britanike, sidomos në atë Eduardiane.

Në mes udhëtarëve që vizitojnë Ballkanin dhe që ka lënë gjurmë ende në viset që ajo përshkoi është Mery Edith Durham(1863-1944). Ajo ishte 37 vjeç kur ndërmori udhëtimin e saj të parë në Ballkan më 1900. Ky udhëtim do të kishte një efekt të dyfishtë: në jetën e saj dhe për antropologjinë dhe etnografinë e rajonit. Së pari që nga zbulimi i Malit të Zi, Serbisë dhe Shqipërisë dhe për 14 vjet me radhë ajo do të kalonte pjesën më të madhe të kohës dhe të angazhimit të saj intelektual dhe politik në udhëtimet nëpër Ballkan. Së dyti përvoja dhe materiali i mbledhur gjatë këtyre udhëtimeve përbejnë ndoshta koleksionin më të pasur të kulturës popullore dhe sociale të mbledhura nga ndonjë udhëtar i huaj gjatë kësaj kohe. Por përveç kësaj Durham ishte një grua udhëtare me interesa të gjera dhe e përfshirë në shumë aktivitete të ndryshme. Edhe pse ajo njihet më mirë si një etnografe, ajo ishte gjithashtu një gazetare korrespondente , punonjëse sociale dhe aktiviste politike.[1]Edhe pse interesi i saj për Ballkanin e thënë me fjalët e saj nisi nga dëshira “vetëm për të udhëtuar dhe për një ndryshim”[2]ka të ngjarë se duke qenë një artist mund të jetë inspiruar nga ditari i Edward Lear, “Journal of a Landscape Painter in Albania”.[3]

Edith Durham shkroi dhe botoi një sërë veprash monumentale  dhe artikujsh për historinë, etnografinë, intrigat politike dhe antropologjinë e Ballkanit. Historianët e mëvonshëm të Ballkanit kanë përdorur rregullisht citime nga veprat e saj ku sipas Noel Malcom ajo ishte “një nga vëzhguesit e huaj me perceptimin më të mirë të ngjarjeve”[4]. Veprat e saj sipas rendit kronologjik janë: “Through the Lands of the Serb” (1904), “The burden of the Balkans “(1905) ,”High Albania“(1909) ,”The struggle for Scutari” (1914) ,”Twenty Years of Balkan Tangle “(1920) ,”The Sarajevo Crime (1925) dhe  “Some Tribal Origins, Laws and Customs of the Balkans” (1928).

Në shkrimet e saj të mbushura gjithë informacion për Ballkanin fillon e merr jetë një perceptim më realist i rajonit dhe ka një distancim shumë qartë nga qëndrimi pro-otoman i udhëtarëve të tjerë britanikë. Ajo është nga të parët udhëtarë që njeh dhe bën të qartë p.sh dallimin midis otomanëve dhe shqiptarëve myslimanë si një kombësi e veçantë. Po kështu në veprat e saj shqiptarët nuk thirren me emërtimin e gjuhës turke-arnaut , por me emrin që popullsia e identifikon veten si Shkypitiar[5]. Kjo gjë ndodh pasi Durham nuk ishte e ngarkuar emocionalisht me një kulturë të antike dhe rrjedhimisht nuk është e influencuar nga Filohelenizmi, gjë që mund ti sillte paragjykimin për të kërkuar dhe emërtuar çdo gjë në greqisht në rajon si Leake rreth një shekull më parë. Për më tepër ajo nuk ishte e përfshirë politikisht në shërbimin diplomatik si ky i fundit dhe as kish ndonjë qëllim si Edward  Lear(1812-1888) për të pikturuar peizazhe mbresëlënëse ndaj kur vizitoi në Ballkanin e  gjeti aty Çështjen Lindore dhe zgjodhi si qëllim të udhëtimeve të veta njohjen sa më mirë të Ballkanit dhe paraqitjen sa më të  drejtë të problemeve politike në rajon. Udhëtimet e saj mund të ndahen në dy periudha. Në periudhën e parë 1900-1908 ajo mësoi shumë gjëra për popujt, gjeografinë dhe historinë e rajonit. [6]Është kjo koha kur ajo bën vëzhgimet më të thella për rajonin dhe mundohet tu japë përgjigje shumë nga intrigave ballkanike lidhur me pretendimet territoriale pas tërheqjes së mundshme të otomanëve nga Ballkani. Durham edhe kur bie viktimë e këtyre intrigave si është rasti kur në librin e saj të parë “Through the Lands of the Serb” shkruan se “Shkodra nuk është vetëm një vend interesant për tu vizituar nga Cetina; por i përket me të drejtë historisë serbe”[7] duke sugjeruar saktë se kujt duhet ti përkasë qyteti pas tërheqjes së otomanëve por  nuk mënon që  “dhjetë vjet më vonë” -si pasojë e udhëtimeve dhe njohjes më të mirë të realitetit-“ti protestojë komunitetit ndërkombëtar kundër sulmit malazez dhe serb ndaj Shkodrës, duke konsideruar se i gjithë vilajeti i Shkodrës ishte me kombësi shqiptare.”[8] Është po kjo koha kur ajo i kushtoi një vëmendje të veçantë grupeve etnike dhe fetare të Ballkanit dhe mënyrës sesi ato konkurronin për të fituar njohje ndërkombëtare në periudhën kur e zgjimit të ndjenjave kombëtare[9]duke u munduar të japë një pasqyrim sa më të saktë të tyre. Edhe pse ajo udhëtoi në Serbi, Bosnje dhe pjesën më të madhe të kohës e kaloi në Malin e Zi, Durham pjesën më të madhe të shkrimeve të veta ia kushtoi Shqipërisë. Në fakt ka autorë që e akuzuan se për njëanshmëri kur ajo mbronte kauzën e shqiptarëve, por duke vëzhguar realitetin në Ballkan , shqiptarët në fakt ishin më të pambrojturit pasi kombet e tjera të Ballkanit i kishin krijuar shtetet e tyre nacionale, kurse ata ishin ende nën Perandorinë Otomane. Në pazaret që bëheshin në Çështjen Lindore shqiptarët dhe territoret e tyre lakmoheshin nga të gjithë fqinjët ballkanikë. Durham, duke qenë në mes të këtyre intrigave ishte në dijeni të tyre prandaj dhe denoncimi i saj merr një vlerë të madhe historike. Durham në kundërshtim me udhëtarët e tjerë britanikë , nuk ka paragjykime ndaj popullsive në Ballkan dhe as kompleksin e superioritetit kulturor ndaj kulturave ballkanike. Kështu p.sh. ajo nuk ngurron të denoncojë dhe keqadministrimin e Bosnjës nga Austro-Hungaria më (1906), kur shumica e udhëtarëve britanikë e lavdëronin atë.[10] apo të denoncojë dhe pushtetin kolonial anglez kur viziton Egjiptin më 1911 duke shkruar se “unë nuk mund të dëshiroja të isha  një vendas nën sundimin britanik me asnjë lloj çmimi.”[11]Ajo nuk kishte asnjë paragjykim kundër ndonjë besimi të veçantë fetar, dhe nëse ajo e gjeti Ballkanin të çuditshëm dhe të ri ajo në të njëjtën kohë ishte  shumë e predispozuar për të treguar ngjashmëri midis fiseve të Shqipërisë së veriut dhe atyre të vendlindjes së saj Londrës së veriore. Nëse fiset shqiptare parashikonin të ardhmen nga eshtrat e gjoksit të pulave , anglezët e parashikonin atë nëpërmjet fallit në dorë dhe spiritualizmit[12]. Kjo lloj përqasje ndaj Ballkanit, origjinaliteti i prezantimeve  dhe përshkrimeve të gjalla të aventurave të saj i siguruan jo vetëm lexues të shumtë  në Britani por dhe njohje si autoritet i veçantë në fushën e etnologjisë dhe antropologjisë.

Periudha e dytë e udhëtimeve të saj (1910-1914) karakterizohet kryesisht nga përfshirja e saj në aktivitetin politik të shqiptarëve dhe asistencën sociale ndaj popullatës së keqtrajtuar nga otomanët pas kryengritjeve të shqiptarëve më 1909-1910 e sidomos asaj të 1911. Që në udhëtimin e saj të parë Durham do të tregojë interesim politik për fatet e këtyre popullsive , por kjo periudhë është momenti kur diskursi i saj do të fitoj dhe një qëndrim të qartë politik. Nëse sërish gjithë udhëtarët britanikë të kësaj kohe, ishin konform politikës pro otomane që ndiqte Britania në rajon në kuadër të Çështjes Lindore, Durham është kundër kësaj politike dhe qartazi sulmon administratën turke për mënyrën sesi qeveriste popullsitë e krishtera. “Unë isha rritur duke i konsideruar turkun si një individ të virtytshëm. Tani asnjëherë nuk e kaloj kufirin e tij pa shpresuar se shumë shpejt do mund të behesha dëshmitar i tërheqjes së tij nga Evropa”.[13]Ajo kishte marrëdhënie të ngushta me shumë figura të rëndësishme të politikës malazeze dhe shqiptare dhe shpesh herë u bë zëdhënësja e ngjarjeve politike të Ballkanit në shtypin evropian. Durham punoi si korrespondente e disa gazetave kryesore britanike si “The Manchester Guardian”, “Pall Mall Gazette“dhe “Times”, në të cilat ajo përcolli gjithë dinamizmin, intrigat dhe tensionin e Ballkanit. Në ketë sens artikujt e saj përveç se  shërbejnë si dëshmi të momenteve të ndryshme politike që kaloi Ballkani, si kryengritjet shqiptare dhe luftërat ballkanike, janë përgjegjëse dhe për krijimin e imazhit të dhunshëm të Ballkanit në Britani. Tmerret dhe masakrat e luftërave ballkanike u përcollën drejt për së drejtë tek publiku britanik, duke e bërë këtë fundit të meditojë dhe reflektojë për këtë cep të largët të Evropës. Është pikërisht ky moment kur sipas Todorovës në gjuhët evropiane hyn kuptimi i fjalës to “balkanize”- i cila do të thotë të ndahet apo të fragmentohet[14].Natyrisht që Durham nuk ishte e ndërgjegjshme se po ndikonte në krijimin e një etike kulturore negative për Ballkanin, pasi ajo që ishte më imediate për të ishte emetimi i saktë i fajtorëve të kësaj kasaphane. Denoncimi i ambicieve të nacionalizmit të pafre të serbëve ,malazezve,grekëve dhe bullgarëve shpesh herë u interpretua si ekzagjerim i tepruar i saj dhe se shkaqet e këtyre luftërave ishin më tepër jashtë Ballkanit sesa brenda tij. Gjithsesi përsëritja e ngjarjeve në vitet 90’ në Ballkan tregoi se shumë nga prognozat e saj ishin të sakta dhe shumë studiues dhe politikanë e rilexuan për të kuptuar sërish rrënjët e konflikteve. Ky tipar e bën atë krejt të veçantë nga gjithë udhëtarët e tjerë britanikë që vizituan Ballkanin, pasi ky rilexim mund të quhet kthimi tjetër i saj në Ballkan gjë që si ka ndodhur asnjë udhëtari tjetër britanik.

 

Bibliografi:

 

Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004)

Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill                     University, Montreal September 1995

John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans  edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press

Maria Todorova.  “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004

 

Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904

Noel Malcolm. Bosnia, A Short History. London: MacMillan London Limited, 1994

 


[1] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914.McGillUniversity,Montreal September 1995, faqe 136

[2]Po aty faqe 9

[3]Po aty faqe 9

[4] NoelMalcolm,Bosnia, A Short History,London: MacMillan London Limited, 1994, faqe 140

[5] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914.McGillUniversity,Montreal September 1995, faqe 15

[6] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe136

[7]  Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[8] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914.McGillUniversity,Montreal September 1995, faqe 20

[9]Po aty faqe 19

[10] Shih për më tepër Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 601-624

[11] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914.McGillUniversity,Montreal September 1995, faqe 53

[12] John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans  edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press, faqe 8

[13] Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[14]Shih për më tepër Maria Todorova.  “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004

STATUSI LEGAL I PRONAVE ÇAME DHE TRAKTATET QË I MBROJNË ATO

by

nga Ervin FETAHU/

Ne foto: Tapi Osmane e lëshuar në Çamëri/

Tashmë e drejta e çdo individi apo bashkësie për të jetuar i lirë e me dinjitet në trojet e tij nuk është më utopi.Veç  fakteve historike  mijëra vjecare,të cilat dëshmojnë qartazi të drejtën legale të popullsisë Çame,gëzonjëse e dinjitetit të saj në tokat stergjyshore.Padyshim,dokumentacionet,arkivat dhe traktatet  e shumta ndihmojnë dhe  mbështesin fortë për rikthimin e popullsisë çame në vatrat e tyre.Do doja që shtjellimin dhe qasjen time ta cek në dy etapa,ne etapën e parë,ate “Historike” ,por pa dashur të bëj historianin, thjesht më ndihmon të plotësoj analizën time për etapën e dyte,pra atë “Juridiko-Teknike”,e mbështetur nga  traktatet apo marrveshjet shumëpalëshe në lidhje me komunitetin autokton shqiptar të Çamërise. Ndaj është e udhës mos të flejmë gjumë,por të lëvrojmë traktatet e fuqive dhe perandorive të kohës,të cilat garantojnë të drejtat legjitime të trashëgimisë tonë pronësore,kulturore dhe religjoze,ku sigurisht i kemi të garantuara në kuadrin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut.Etapa e pare,përkon me vazhdimësinë historiko-territoriale,ku domosdo e drejta  e trashgimisë pronësore,apo ajo etniko-gjuhësore përballet me rendet e reja botërore,ku  format e pushtimeve dhe sundimeve të zgjatura linin gjurmë, dhe krijonin realitete të reja siç ishin instalimet në forma të organizuara “Shteterore” nga perandoritë e kohës,dhe si rezultat i predominimit ushtarak,këto perandori ushtronin administrimin e tyre në trojet tona,kësisoj gjendeshim  përballe inkorporimit me hir apo me pahir si pjesë përbërëse me ndarjet përkatëse administrative.Si kudo,edhe tek ne,njiheshin shtresat e ndryshme sociale ,si ato feudalo-ushtarake,artizane,apo fshataro-blegtore.Kuptohet perandoritë ngrinin politika  mbështetëse të shtresave të ndryshme,ku bënin pjesë aristokratët vendas,mandej krijoheshin ligje përkatëse sipase mendësisë së asaj kohe.Rebelizmi i shqiptarëve ndaj perandorive ishte i njohur,por sërisht ata nuk mundeshin ti kundërviheshin pafundësisht këtyre fuqive ushtarake,dhe papritur e shikonin veten  herë si vasalë e herë si kundërshtarë.Shqiptarëve nuk u mungonte aspak aftësia e përshtatjes në elitat perandorake.Nuk mund të mos  përmendim perandorët Romak me origjin Ilire,apo perandorë Bizantin,si Kostandini i madhë,duke shtuar titujt e aristokracise si Despot, Qefal, Sebastokrator, Arkont, Baron, Bej, Aga apo Vezir e Grand-Vezir.Kalimi nga perandoria “Romake” e cila u shqua si perandori administrative,me të drejta të sanksionuara për qytetarët e shtresave të ndrsyhme,siç njihet ndryshe në jurispodencë si e “Dretjta Romake”.Më pas vjen “Bizanti” si një perandori me një këmbë në lindje e një në perëndim,e cila mbijetoi më gjatë nga të gjitha perandoritë.Le të ndalemi pak tek perandoria Bizantine,ku arkivat dëshmojnë mbi rolin e shqiptarëve dhe kontributin e tyre në këtë perandori.Prijësat dhe familjet feudale të kohës, gëzonin një status tejet të veçantë,kjo jo si dhurate, por si vitaliet dhe zotësi  nga ana e tyre.Ata poseidonin zotërime dhe administronin territore në të gjithë Ballkanin,nga Kroacia në Moldavi, nga Bosnia në More e Peloponez.Mijëvjaçari i dytë do i gjente shqiptarët përballë disa realiteteve ku bota si asnjëherë më parë nuk i kishte hasur,pra fillimshekulli i XI-të do të vërshonte me inicimin e kryqëzatave nga “Papati Katolik” drejt tokës shenjtë,të cilat zgjatën për shekuj me rradhë.Në kthimin nga toka e shenjtë për në Evropë,familje feudalo-ushtarake Latine,filluan të pushtonin dhe çanin mes për  mes perandorinë Bizantine,papritmas po krijoheshin principata të vogla autonome dhe shpeshherë rrebele ndaj perandorisë Bizantine,ku pjesë e këtyre fragmentarizimeve të feudeve u bënë edhe territoret Arbërore,gjatë kësaj kohe dalin në skenë familje Lordësh shqiptarë, të cilët nuk mund të lejonin që tokat e zotërimet e tyre të pushtoheshin nga prijësa Sllave, Latin apo Greko-Bizantin,edhe pse në shumë raste trojet tona gjendeshin të pushtuara.Fisniket apo Aristokratet shqiptarë, e dinin fare mirë,se ruajtja e dinastive dhe e zotërimeve kërkonte aleanca politiko-diplomatike, lidhje martesore me familje aristokratësh,qofshin këto Latine,Sllave,apo Bizantine.Pra aristokracia shqiptare kishte hyrë në një fazë të re konsolidimi e pozicionimi në territorin e Ballkanit,ku disa forcoheshin së tepërmi e disa dobësoheshin,dhe kjo  herë-herë i çonte në konfrontim njëri me tjetrin.Logjika ishte e thjeshtë,ruajtja dhe mos humbja e territoreve,që rrjedhimisht përbënin hallka feudesh shqiptare nga Kroacia deri ne Peloponez.Po ç’lidhje kishte Çamëria me këto realitete…?! pas kryqëzatës së IV,Despoti Mihal Komneni themelon Despotatin e Epirit.Nuk zgjat shumë,Bullgarët dhe Sllavët e pushtojnë këtë despotat dhe e bëjnë pjesë  të mbretërive e principatave të tyre, nuk do të zgjasë shumë,diku nga lindja,doli në skenë një njësi ushtarake në një kohe fare të shkurtër  kthehet në një perandori kërcënuese që do gëlltiste shumë zotërime në mbare ballkanin,përfshi këtu dhe vetë Bizantin njëmijë e ca vjeçar.Ballkani po humbiste sovranitetin, nuk kishte politika solide ushtarake,ndërkohë Osmanët kishin arritur të penetronin kudo në Ballkan, madje dukej se ata kishin kishin marrë seriozisht dhe kishin plane afatgjata në rajon.Roli i Fisnikëve dhe Arkondëve shqiptarë të Epirit dhe mbarë shqipërise ishte të ruanin me doemos zotërimet e tyre,shpesh herë i kundërviheshin  Latineve nga njëra anë,Sllavëve dhe Osmanëve nga ana tjetër,pa harruar këtu dhe greko-bizantinët.Pra Epiri u bë arenë e betejave të përgjakshme midis Sllavëve,Latinëve, Bizantinëve,dhe Shqiptarëve autoktonë.Në pah dolën kastat e feudalëve dhe Aristokratëve shqiptarë si psh : Shpatajt, Loshajt, Fratët, Zenebishët, Matrangat, Barbatët, Kravarët, Mikrat, Rëndajt, Rrallët,Kallogjerët e tjera familje fisnikësh, ku për asnjë çast nuk reshten së luftuari për zotërimet e tyre në Epir,Thesali,me  qendra Janinën,Prevezën,Agrafën dhe malet Mikra e Kravar.E tillë klasë  feudalësh me legjione të mirëorganizuara ushtarakisht,ku si në asnjë teritor tjetër të Bizantit, nuk njihte  shtresë Arkontologjie kaq të pathyeshme,ndaj nuk ishte e lehtë mposhtja e tyre.Interesat ishin tepër të mëdha,korridoret që ata zotëronin  me linjat e karvaneve lindje-perëndim e anasjelltas,gjallëronin tregtinë e Venedikut drejt Bizantit.Ndaj çdo fuqi Latine,Sllavo-Bizantine,apo Osmane duhej të binte në ujdi dhe marrveshje me këta njerëz potent,ku me të drejtë historiani grek “Lazarou” kishte parasysh këtë pozicion gjeo-strategjik,ndaj dhe i quante çamët “Paria e Epirit”.Familjet fisnike pas shumë rezistencash më në fund të dëtyruar bëjnë disa marrëveshje dhe kompromise me “Perandorinë Osmane. Derivat i etapës historike është Etapa e dytë,pra ajo ligjore,pa dashur sërisht të bëj juristin,por ngjarjet legale e ligjore të çertifikuar në shekuj,japin një panoramë brilante të së drejtës ndërkombëtare.Traktati i parë i shkruar midis fisnikëve të Epirit dhe perandorisë Osmane është ai i vitit 1430-të,mbajtur nga Kara Sinan Pasha dhe aristokracisë vendase për dorzimin e Janinës pa luftë,një kopjo origjinale e traktatit ruhet mirë edhe sot.Para kësaj marrëveshje,prinin edhe marrëveshje të tjera me Venedikun apo Bizantin,por nuk zgjatën shumë për shkak të destabilizimit dhe  instalimit Osman, ku u përzien shumë interesa në rajon.Marrveshja me “Bejlerbeun e Rumelise” shënonte fazën e parë “Juridiko-Politike” ku më pas siç shihet nga arkivat,u pasua me tjera marrveshje të cilat angazhonin perandorinë Osmane të njihte dhe respektonte transaksionet e mëparshme,të cilat jo më kot marrin vlerë juridike sot e kësaj dite,prej nga derivon edhe e drejta pronësore mbi origjinën e pronës,e trashguar kjo brez pas brezi me: “1- Ruajtjen e lirisë, 2-E drejta pronesore e aristokracise vendase,3-Ruajtja e besimit krishter, si kishat e manastiret”.Koha rridhte me shpejtësi rrebeshi,disa mbanin fenë kristiane, e disa të tjerë përqafonin Islamin,por kjo nuk i pengonte të ruanin identitetin e tyre etnik që trashgojnë  sot.Shqiptarët,si të  krishterët dhe muslimanët shkëlqenin në fusha të ndryshme,si në atë ushtarake si spahi të krishterë,me kalimin e kohës shumë prej tyre u konvertuan në muslimanë si një zgjedhje personale,karriere,apo ekonomike.Shtresat kalorsiako-ushtarake predominoheshin në të shumtën nga musliman, për vetë faktin se privilegjet ishin më të mëdha,por kjo nuk i pengoi të krishterët të bënin karrierë,si Guvernatorë krahinash,ku kemi rastin e familjes Gjika apo familja Mavrokordato në Moldavi e Vllahi,apo si Stratiot e Armatol, si tregtar të fuqishëm,që dispononin banka me kapital të madhë kredidhënës.Nga momenti ku perandoria Osmane u instalua në Ballkan,pikërisht në Epir,filloi regjistrimi i detajuar i pronësive , qofshin ato private, apo publike, si ferma, çifliqe,Hase,Zeamete apo kullota të ndryshme.Titujt dhe dëshmitë e pronësisë shoqëroheshin me Tapi përkatëse,të njohura e çertifikuara për mbarë qytetarët e perandorisë pa dallim religjoz apo etnik.Njihet fare mirë aristokracia e ortodoksëve të “Fanarit” Stambollit,ku pasuritë “ Vakëf ” të grekërve,dhe të tregtarëve Hebrej të Selanikut,ruheshin në mënyrë të përkryer,pra me pak fjalë konçesionet dhe transaksionet e qytetarëve të ndryshëm ishin të aksesuara në çdo skaj të perandorisë. Pronat me një status  të veçantë  ku hyjnë transaksionet e “Popullsisë Çame”, merrnin  garanci të vaçanta hipotekore dhe kalonin në “Institucionin e Sigurisë Lartë – Vakëf ” ku njihet nga të gjithë organizmat ndërkombëtare-ligjore me statusin e pronës së patjetërsueshme në çdo rrethanë qoftë ajo,ndaj edhe ligji i sekuestros mbi pronat Çame është “Nul”, edhe gjykata më e “lodhur” në botë e rrëzon atë ligj të pakuptimtë.Madje shumë qytetarë evropian të asaj kohe,si psh  tregtarë venedikas,franceze apo anglez blenin prona në perandorinë Osmane,dhe pajiseshin me çertifikata pronësie legale.Në shekullin e XVIII-XIX-të me daljen në pah të iluminizmit evropian,filloi të kishte një tendencë për vetëdijen kombëtare,deri në atë kohë njihej shumë pak nga etnitë brenda perandorisë Osmane.Idetë iluministe përfshinin disa popuj brenda perandorisë,biles edhe vetë Turqit,pra çdo popull filloi të krijonte vetëdije,e pak nga pak një shkëputje nga perandoria,si psh:Rumunët,Serbët,Bullgarët dhe Grekët,domosdo u pasua edhe nga Shqiptarët.Historia dhe kalvari i mundimshëm për popullsinë shqiptare të Çamërise nis me fillimet e themelimit të shtetit grek më 1832-shin,pas një lufte 10-të vjeçare të Greqisë për pavarësi,ku një rol të rëndësishëm kishin edhe arvanitasit.Më 1830-31,Greqia u morr në protektoriat nga fuqitë e mëdha,“Protokolli i fuqive të mëdha garantonte të drejtat e minoriteteve etnike dhe fetare në çdo aspekt,pra Greqia duhej të njihte shtetin ligjor,dhe sigurisht filloi të përballej me një realitet të ri,ku obligohej të ruante e respektonte pakicat qe tashmë gjendeshin në mbretërinë e porsaformuar Greke,gjithashtu detyrohej nga fuqitë e mëdha të nënshkruante respektivisht transaksionet pronesore të mëparshme nën perandorinë Osmane”.Marrveshja e dytë konsiston më 1832,me traktatin që mbreti i Greqisë,Bavarezi Otto nënshkruan“Traktati i Kostandinopojës i cili parashikonte  mbrojtjen e minoriteteve religjoze dhe pronave të tyre”.Me kalimin e kohës Greqia shfrytëzonte aleancat me fuqitë e mëdha dhe njëkohësisht i qante syri për territore të tjera nën perandorinë Osmane.Si rezultat i oreksit të mëtejshem,më 1881-shin,Greqia nuk u mjaftua me territoin e 1830-ës,por aneksoi Thesaline, Arten dhe Prevezen,dhe i shkeput nga Vilajeti i Janines,pra aneksoi teritoret e Çamërisë jugore.Këtu nisin seriozisht tragjedia e popullsisë çame,ku përherë të parë “Greqia Moderne“pushton territore me popullsi jo greke,edhe pse nënshkruan sërisht “Konventën e Kostandinopojës për ruajtjen e popullsive muslimane në Epir dhe Thesali,ku prekeshin direkt o-popullsia çame, shqiptaro-muslimane.Qindramijëra shqiptarë të Artës dhe Prevezës edhe pse mbroheshin me konventat për ruajtjen e minoriteteve religjoze,ata detyrohen të lenë shtëpite e tyre dhe të shpërngulen me dhunë prej andej”. Pavarësia e Shqipërisë shoqërohet e cunguar,një vit më vone, pra më 1913-ë sërisht me ndihmën e fuqive të mëdha Greqia shfrytëzon dobësimin dhe rënien e perandorisë Osmane,dhe kafshon territore të tjera shqiptare nën perandorinë Osmane siç ishte  Çamëria dhe qarku i Janinës me rrethinat Kostur,Konice,Follorinë etj.Epiri “Çamëria” ishte pjesë e “Vilajetit të Janinës” një prej katër “Vilajeteve Shqiptare” nga më të rëndësishmit në Ballkan.Këto aneksime gjithësesi merrnin vlerë “Juridike” kur firmoseshin nga fuqitë e kohës, siç ishte “Traktati i Londres” . Pasohet me traktatin tjetër “Traktati i Athines” në mes Turqisë dhe Greqisë, të 14 nëntorit 1913 ” Neni 6-të Traktatit të Paqes,Obligonte Greqinë për të respektuar të drejtat pronesore dhe fetare të popullsive që mbeteshin nën juridiksionin e shtetit Grek”.Për të kaluar më tej në luftrat që do vijonin më pas, ” Traktati i Sevres” dhe ”Traktati i Lozanes” i dha të drejta pronësore dhe religjoze,popullsive që shpëtuan nga shkëmbimi,midis Turqisë dhe Greqisë,ku u bë një përpjekje për të quajtur popullsinë muslimane të Çamerise si popullsi turke, shumë çamë u imponuan apo u  detyruan nga pala greke të emigronin për në Turqi,dhe anasjeltas,shumë shqiptarë ortodoksë të Turqisë të shpërnguleshin nga Turiqa për në Greqi si grekë,për fat të mirë,përfaqësuesi grek Kaklamanos,dhe ai turk Riza Nuri deklaruan,“se banorëve Shqiptarë të Turqisë dhe të Greqisë do të përjashtoheshin nga marrveshja e shkëmbimit ”edhe pse ishte tepër vonë,një pjesë jo e vogël ishin shkëmbyer. Shumica e Çamëve ia doli të fitonte këtë betejë fal ndërhyrjes dhe presionit të shtetit shqiptar duke deklaruar se çamët ishin shqiptarë autoktonë,por mos harrojme,kjo nuk mjaftonte,shteti shqiptarë i kujton shtetit grekë se do të aplikoheshin të njëjtat masa edhe për minoritetin grekë në shqipëri, ka të dhëna që edhe qeveria Turke i bëri po të njëjtin presion Greqisë,nëse ajo do shkëmbente dhe depërtonte muslimanet e Trakës për në Turqi,do përfshiheshin në  shkëmbim edhe grekët e Stambollit. Kuptohet qartë përse grekët nuk tentuan më tej,për ta ishte shumë e rëndësishme dhe simbolike qëndrimi i popullsisë greke në Kostandinopol.Sakaq sipas raportit të“Komisionit Evropian për Ligj e Demokraci “në “Këshillin e Evropes” pas negociatash të gjata në komisionin miks “Më 19/1/1923 përfaqsuesi grek Kaklamanos deklarron se askush nga shqiptarët e Epirit nuk do të dëbohet,dhe premton publikisht se Çamët nuk do ishin kontigjent shkembimi midis Turqise dhe Greqise”. Edhe pse Greqia sanksionohej të njihte minoritetet dhe trashëgimnitë e tyre religjoze, të cilat nuk ishin të pakta,si Shkollat,Medresetë,Xhamiat,Tyrbet,Teqetë,Kullat e kështjellat me stil të veçantë arkitekturor, apo pazaret e çarshitë karakteriske plotë e përplotë me dyqane,ku për fat të keq tashmë i kanë zaptuar me pa të drejtë njerëz të ardhur,pa indentitet. Aspak nuk po respektoheshin  të drejtat e popullsive me statusin e “pakicave etnike”,si psh:Çamët,Armenët,Sllavo-Maqedonasit,Turqit,Hebrenjtë,Arvanitasit etj,edhe pse këto popullsi gëzonin statusin e qytetarit të barabartë dhe të lirë,pra automatikisht Çamët përfitonin dy statuse të munguara,statusin etnik dhe atë religjoz i siguruar nga Traktati i Sevrës dhe ai i Lozanes.Prej 1923-shit e deri në fillimin e luftës dytë botërore,qeveria greke filloi me reforma agrare,kinse vetëm për zonën e Epirit ku dihej historikisht që banohej me shqiptarë,në kundërshtim me çdo konventë të nënshkuar prej saj,ajo shfrytëzon sërisht epërsinë dhe dhunon popullatën e pambrojtur çame,me pretekse të paqëna,duke u sekuestruar pronat e pa tjetërsueshme ”Vakf-Trashgues” që do i kishte zili çdo qytetar grek,për nga rregullsia e vërtetësia që buronte brez pas brezi,nga koha e Bizantit ,ku shumë “Familje të mëdha Çame” ruajnë pemën ”gjenalogjike” familjare deri në 20-të  breza.Mbarimi i luftës dytë botërore më 1944-ën do kulmonte me dëbimin dhe largimin e shqiptarëve të Çamërisë duke ushtruar një genocid tejet barbar dhe i pa shoq,me moton tokat pranë kufirit duhen të popullohen vetëm me grekë,dhe duhen dëbuar pjestarët e etnive të tjera si rrezik për shtetin grek,sikundër na vranë fizikisht,ata dhunuan religjonin tonë,prishën monumentet e kultit,i katandisën  në stalla bagëtish,vranë e masakruan pjestarë të klerit musliman,shpërdoruan e përdhosën Vakëfet dhe vendet e shenjta të religjionit tonë.Greqia i anashkalon këto traktate,edhe pse është e detyruar ti njohë ato,por ndoshta edhe ne jemi disi të plogësht dhe në gjumë,nuk po tregohemi aq aktiv sa duhet.Qeveritë greke me të njëjtat traktate,me të njëjtat Tapi-Hipotekore hedhin në gjyq shtetin Turk e i kërkojnë të zbatoj po të njëjtat marrveshje identike për pasuritë e grekërve në Stamboll,mandej po me të njëjtat Tapi-Hipotekore,kërkojnë pronat “Vakëf ” të Libanit, Egjiptit, Jeruzalemit, Turqisë e gjetkë.Standardi i dyfishtë dhe i papranueshëm përqafon mendësinë greke,kurse shqiptarëve e njëjta vlerë juridike u mohoet nga grekët,dhe për pronat e tyre ata u referohen traktateve në fjalë.Sikur mos mjaftohej me kaq,Greqia firmos edhe një tjetër traktat më 1947-ën “Traktati i Parisit” Këtu bëhet fjalë për të drejtat e qytetarëve me nënshtetësi greke që janë të një feje apo kombësie tjetër,ku sipas traktit të Parisit Nr 14,paragrafi 9,thuhet egzaktësisht se “Greqia obligohet dhe duhet të respektoj të drejtën e pronës të njohur në mënyrë ligjore nga organizmat ndërkombëtar”.Pra bëhet fjalë “edhe për nënshtetasit greke me kombësi shqiptare si popullsia Çame”Uroj të kem hedhur sadopak dritë në këtë hulumtim modest,i cili paraqet kalvarin historiko-juridik të shqiptarë të Çamërisë,ku kërkon dhe lufton në mënyrë qytetare,për të bërë të mundur kthimin në shtëpitë dhe vatrat e tyre shekullore…!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

 

 

 

Honoring the Champions of Freedom

by

VATRA’s Journey to the ‘Land of Eagles’ on the Centennial Anniversary of Albanian Independence

Members of VATRA, The Pan-Albanian Federation of America, along with the organization’s president, Dr. Gjon Buçaj, embarked on a journey to sacred lands where Albanian patriots, time and again, have shed blood in their sacrifice for freedom.  This 28th of November marks Albania’s 100th Independence Day. The purpose of VATRA’s trip was to pay homage to those who have made this Jubilee year possible.

On 4 October, the delegation arrived in Kosova. The intended sites of historic importance were to be visited no predetermined order, but as circumstances allowed. Their first stop in Kosova was the Jashari compound in Drenica. Adem Jashari represents the cornerstone of Kosova’s independence. When peaceful means of establishing a sovereign state in Kosova based on a free and fair referendum failed and a government turned against its citizens, the Jashari family took up arms to defend themselves.  Many were moved by the well-preserved site of the Jashari compound were men, women and children alike were massacred by heavy artillery including rocket propelled grenades and heavy shelling which had rained down on their rooftops like World War II fighter bombers on military targets. Dr. Buçaj had the fortuitous opportunity to meet one of the few surviving members of the Jashari Family who happened to be studying abroad in Germany during the time of the Serbian paramilitary operation that resulted in the mass murder of 64 members of her family. She declared to Dr. Buçaj her intentions to keep the family history alive by teaching her three children about the price of freedom. It cost the Jashari family the greatest sacrifice.

Next, VATRA visited the location of Isa Boletini’s fort-home, kulla. His family had taken the name of their adopted town, Boletin, as their last name. The delegation was reminded of a well-known anecdote regarding Boletini’s visit at the British Foreign Office, where it was customary that no one enters carrying any sort of weapon. On the way out of the meeting, when Boletini’s gun was handed back to him on a velvet tray, the host stated in jest that, “tomorrow the newspapers all over Europe will report that Isa Boletini was never disarmed anywhere except in London.” Lifting one side of his thick hand-woven vest while exposing the butt of a second, hidden handgun, Boletini replied, “not even here.”

On 6 Ooctober, VATRA visited the Blessed Mother Teresa Cathedral in Prishtina, met with Fr. Lush Gjergji, the Vicar of the Archdiocese of Kosova, and toured the verdant church grounds. They were reminded of the countless donations that were made by Albanians of all religious backgrounds from around the globe for the construction of the only cathedral in the world dedicated to Blessed Mother Teresa.

On 7 October, VATRA visited the tomb of Kosova’s first and most beloved President, Dr. Ibrahim Rugova. Dr. Buçaj laid a wreath at Dr. Rugova’s tomb honoring the man who was not only responsible for bringing the case for Kosova’s independence to the free world, but for also bringing the idea of the national highway project uniting Albania’s capital, Tirana, to Prishtina. Remarkably, it was Dr. Rugova who ceremoniously laid the foundation for the Blessed Mother Teresa Cathedral.

The delegation also met with several intellectuals including Prof. Nusret Pllana who had recently returned from a successful book promotion tour in the US sponsored by VATRA. Prof. Pllana’s book, “The Terror of Occupier Serbia over Albanians” was met with great enthusiasm by people eager to raise international awareness of war crimes and atrocities committed in the last decade.

Once in Albania, VATRA met with the American Ambassador, Mr. Arvizu, on 8 October at the Rogner hotel in downtown Tirana. Dr. Buçaj informed the Ambassador of VATRA’s plans for the centennial anniversary year to visit sites where Albanian patriots had met their fate while laying the framework for Albania’s sovereignty. Dr. Buçaj had thanked the Ambassador for his participation at the events in NYC commemorating VATRA’s 100th Anniversary in April. They also discussed the current hunger strike in which formerly persecuted citizens under the communist regime were seeking court ordered compensation for time lost in unjust prison sentences. Both Ambassador Arvizu and Dr. Buçaj agreed that full compensation had yet to be dispersed, but there were other ways and means of pressuring the government to fulfill its promises and obligations. Dr. Buçaj stressed that the process of compensation and the integration of the formerly persecuted citizens has continuously encountered resistance by former communists who still hold positions of authority in the Albanian government.

Later that afternoon, the delegation met with renowned historian and author, Prof. Beqir Meta. They discussed the successful seminar and celebration of VATRA’s 100th Anniversary in NYC as well as the various lectures and seminars on Albania’s 100th Anniversary being held throughout Albanian-speaking lands including an upcoming international conference that will take place in Tirana, a few days before the main celebrations on the 28th of November. They exchanged opinions on many topics, including the hunger strike and the vile attempts to exploit it for political gain. Prof. Meta also explained that more competent and objective professors and scholars are needed in Albania, as the current situation is such that political parties play an unhealthy role in education.

That very day, Dr. Buçaj visited the hunger strikers stepping into their make-shift tent and expressing regret at their situation and deteriorating health. As a member of a persecuted family himself, Dr. Buçaj emphasized that there are other ways to go about tackling their grievances. When the coordinator of the strike introduced himself to VATRA, Dr. Buçaj responded with words of stern criticism for leading and initiating such an extreme form of protest stating that the life of each individual has a greater value than anything material.

On 9 October, VATRA met with Baba Edmond Brahimaj, head of the World Bektashi Order, at the Tirana Hotel Lobby where they exchanged pleasantries and discussed VATRA’s current agenda. Baba Edmond was pleased to meet with VATRA’s members and wished them well on future endeavors related to unifying Albanians in cooperation, patriotism, and advancement.

On the afternoon of 9 October, VATRA visited the Castle of Gjergj Kastrioti (commonly known by the rank and title Skanderbeg—comparable to a modern era five-star general) located in Kruja. The group interacted with numerous vendors and merchants on the narrow cobblestone walkways leading to the castle hilltop. One such Krutan sold Dr. Buçaj an autographed copy of his book on the history of Kruja and the Kastroti family. The delegation also visited an interactive museum of a 19th century home along with a guided tour.

Upon returning to Hotel Tirana, VATRA met with Rasim Hasanaj, chairman of the State Committee on Cults, to inform him of the trip agenda and to promote goodwill. A well-known journalist, Ilir Buçpapaj, also joined the meeting and offered insight into potential routes of travel through Northern Albanian to Gjakova, Kosova, where VATRA’s journey would eventually culminate. Mr. Buçpapaj described his current projects to Dr. Buçaj revealing that he was presently editing a documentary on VATRA’s 100th anniversary celebrations.

On the morning of 10 October, VATRA traveled north to Montenegro via Hani i Hotit to meet with Nikollë Camaj, Albanian activist and candidate for Montenegrin Parliament. Mr. Camaj had already arranged to greet the visitors at the border town of Tuz and escort them to the most significant historical sites in Montenegro regarding Albania’s independence. Mr. Camaj initially drove VATRA to Ded Gjo’Luli’s restored home in the mountains beyond Tuz which straddle Albania’s northwestern border. VATRA members carefully surveyed the home-turned-museum and studied pictures and paintings of Dede Gjo’Luli’s family. Dede Gjo’ Luli’s descendant and custodian of the house, a young man in his early twenties, thanked VATRA for its recognition and appreciation of the patriots that made Albania’s independence possible. Before departing, Dr. Buçaj encouraged the young man to continue Ded Gjo’ Luli’s legacy because his lofty ideals and great vision for Albania have yet to be realized.

The manner in which Ded Gjo’ Luli conducted himself while battling on two fronts (against the occupying Turks and the treacherous Slavs), was nothing short of noble, honorable and chivalrous. Albanians recall with pride the response Ded Gjo’Luli gave when told that so many soldiers remain dead on the battlefield: “that’s where men die!” The most poignant aspect of his bold reply is that he was already aware his son was one of the fallen.

The next stop was a remote hilltop in Deçiq known as Bratila—the site where Ded Gjo’ Luli, with his Malësorë, first raised the Albanian flag on April 6, 1911, the year before it was flown in the southern city of Vlora on November 28, 1912. The rocky and rugged hilltop allows for a vantage point stretching from Lake Shkodra to the Albanian Alps. It was a strategic location that allowed the flag to be seen for miles in multiple directions. Today, a worthy monument with a flagstaff stands where Albanians gather annually to raise the flag in honor, remembrance, and celebration.

VATRA members ventured down the hill to the outskirts of Montenegro’s capital, Podgorica, to an unmarked location on an obscure bridge where Isa Boletini was ambushed and killed. The delegation observed a moment of silence for the fallen warrior who dedicated his life to the national cause.

That evening, at Hotel Tirana, VATRA met with author, poet, and communist regime prison survivor, Uran Kostreci. He recalled with great pride and affection that he was once the VATRA home office custodian. Mr. Kostreci endorsed VATRA’s itinerary to the various sites of national importance.

On 11 October, VATRA traveled north on the recently inaugurated National Highway to Gjakova, Kosova. En route to Gjakove, the delegation passed through the regions of Mirdita, Kukësi, Puka and Tropoja. The stretch of road from Kukësi to Puka was commonly referred to as “the road of death” due to the high number of fatal car accidents that occur. The travelers stopped at the mountainside village of Arst where Dr. Buçaj was born and raised. There he recalled several episodes of his youth including many in which communist informers or agents would meander alongside homes hoping to overhear information linked to freedom fighter whereabouts. During the stopover, Dr. Buçaj interacted with locals who were eager to share food, drink and home in typical display of the unmatched hospitality that is synonymous with Albanian culture.

On the morning of 12 October, having arrived in Gjakova the previous night, the guests attended an academic seminar on Ali Iber Nezaj which preceded the unveiling of the monument in his honor. Scholars from Albanian lands and the greater diaspora packed the auditorium and flooded the lobby which had been converted into an art gallery showcasing works by contemporary Albanian artists. The lectors discussed various topics related to Nezaj and the early struggle for independence. One speaker highlighted an instance when Catholic Albanians were being threatened by some fanatic Muslims with Ali Ibra swiftly quelling such notions of division and violence. He kept threatened Catholics in his home for many months. Ali Ibra stated that Albanians would not fall prey to lies and conjectures of their formidable enemies and he would defend all Albanians regardless of religion. Another speaker underlined Ali Ibra’s level of integrity and character which he demonstrated by refusing the title of pasha. Ali Ibra would not be bought. It was also mentioned that Ali Ibra’s monument would be erected in Kosova; however, he belongs to all Albanians because he and his contemporaries fought for one, unified “Land of Eagles.” Someone conveyed that after separation by an iron curtain for nearly half a century, Albanians were finally beginning to reacquaint themselves with one another. One speaker surmised that those in Albania may have suffered greater in one aspect than Albanians in Kosova whose enemy was more easily identifiable—the oppressive Serbs. Whereas in Albania, the enemy was a foreign ideology that had infected the populace and turned brother against brother, husband against wife, son against father, etc.

Afterwards, VATRA members joined the throngs of spectators gathered in a small square in downtown Gjakova for the inauguration of the Ali Iber Nezaj monument. The President of Kosova, Atifete Jahijaga, and the Prime Minister of Albania, Dr. Sali Berisha, were on hand at the ceremony and each addressed the stubborn crowd that withstood pouring rain for the momentous event. Finally, the tall and proud likeness of Ali Iber Nezaj was unveiled and the citizens of Gjakova along with guests from all over Europe and America, cheered in overwhelming joy.

The key figure in initiating this project, Halit Nezaj, invited honored guests, friends and family to a luncheon offered by the Nezaj family.

There was another monument inauguration taking place simultaneously in a distant village, which Dr. Buçaj insisted on visiting. That monument was in honor of Isa Boletini, in Isniq, his birthplace. The monument was erected in a quaint park in the heart of the village with the Albanian flag hoisted only several feet away. Against the backdrop of the new statue, there was a large banner raised with Isa Boletini’s picture and his own words: “I’ll be fine, when Albania is fine.”  There, Vatrans had the opportunity to meet with some of the organizers of this event including a living member of the Boletini family.

VATRA’s delegation and president concluded their arduous journey in the predawn hours of 13 October when they departed Nene Tereza Airport having paid tribute to the Albanian champions of freedom.

B.L.E.