Dr.Nikollë Loka/
Për shumë nacionalistë, kombet janë të përjetshme; ato kanë ekzistuar gjithmonë në një formë apo tjetër. Në këtë pikëpamje, kombet moderne mund të ndjekin paraardhësit e tyre deri në Mesjetë dhe, në disa raste, deri te ‘nationes’ në antikitet(Anthony Smith, 2004b). Në këtë perspektivë, gjuha u bë karakteristika më e rëndësishme dalluese e kombësisë – në fakt, shpirti i saj i vërtetë. Ndërveprimi mes gjuhës dhe shpirtit ose frymës së kombit shprehet më qartë nga Wilhelm von Humboldt (1767–1835), sipas të cilit “gjuha e kombit është shpirti i tij” dhe shpirti i tij është gjuha”(CoWan, 1963: 277). Ose, siç vërehet ai diku tjetër: “Nga çdo gjuhë mund të nxjerrim prapa karakterin kombëtar”(Humboldt, 1988: 154).
Nacionalizmi shqiptar u zhvillua si rezultat i përhapjes së thelbit të nacionalizmit modern ndër intelektualët shqiptarë dhe ishte dështimi i parë i politikës osmane të panislamizmit(Batir, 112).
Osmanët që sunduan Shqipërinë për rreth pesë shekuj ndoqën politika që pengonin formimin e vetëdijes kombëtare, disa prej të cilave ishin të përbashkëta për të gjithë Ballkanin, ndërsa të tjera specifikisht kundër shqiptarëve. Një shembull i këtyre politikave ishte ndarja administrative që ata bënë, duke copëtuar shqiptarët në katër vilajete të ndryshme, pa marrë parasysh përbërjen e tyre etnike (Fischer, 2013). Kjo ndarje i vështirësoi ndjeshëm përpjekjet për bashkim dhe krijimin e një identiteti kombëtar të shqiptarëve. Rilindësit shqiptarë e kuptuan këtë pengesë dhe theksuan se ishte e domosdoshme të tejkaloheshin dallimet fetare që kishin ndarë popujt e Ballkanit, siç ndodhi me serbët dhe kroatët(Duijzings, 2002:70; Hobsbaëm, 1966:121).
Pavarësisht ndarjeve fetare dhe pengesave të tjera, shqiptarët arritën të krijonin një identitet kombëtar, edhe pse më vonë në krahasim me popujt e tjerë të rajonit. Ata u mundën të kapërcenin barriera si ndarjet krahinore dhe mungesën e rrugëve të komunikimit ndërmjet pjesëve të ndryshme të trojeve shqiptare, të cilat i kishin realizuar fqinjët e tyre më herët (Hahn, 1854:4).
Zhvillimet politike dhe shoqërore që filluan me Tanzimatin në Perandorinë Osmane sollën ndryshime që kërcënonin ekzistencën e shqiptarëve. Gjatë shekullit XIX, Perandoria Osmane ra nën ndikimin e kulturës perëndimore dhe i hapi dyert për shkolla të huaja, duke lejuar arsimin në gjuhë të ndryshme(Deringil, 1998:95). Gjatë periudhës së Abdyl Hamidit II, shumë shkolla u hapën në pjesën europiane të Perandorisë, si shkolla frënge (127), italiane (22), angleze (60), gjermane (22), austriake (11) dhe ruse (7)(Shaw& Shaw, 1977:250).
Në vitin 1892, në të katër vilajetet shqiptare kishte më shumë se 1000 shkolla greke, 40 shkolla vllahe, 200-300 serbe dhe bullgare dhe vetëm 2 shkolla shqipe (Ditërrëfenjësi, 1900: 153-154). Kishte dhe një numër të madh shkollash turke. Sipas statistikave të viteve të fundit të shek. XIX, në të katër vilajetet e atëhershme kishte 1187shkolla turke, nga të cilat 1125 shkolla fillore, 57 shkolla qytetëse (ruzhdije) dhe 5 shkolla të mesme (idadije) (Buda etj., 2002: 247; Hoti-Dani, 2014:41).
Porta e Lartë theksoi përçarjen e shqiptarëve, duke e mohuar ekzistencën e kombit shqiptar. Kur fanariotët përforcuan ndjenjën e epërsisë kulturore greke ndaj grupeve të tjera, reagimi etnik anti-grek u bë i thellë dhe u transformua në armiqësi të plotë (Hupchick, 2002:208). Shqiptarët, vllehët dhe bullgarët filluan të njohin vetveten si kategori etnike, duke u përpjekur të identifikoheshin përmes gjuhës së përbashkët (Kitromilides, 1989:152). Pas njohjes së Ekzarkatit dhe miletit bullgar në vitin 1870 nga sulltani, shqiptarët mbetën të vetmit që nuk njihej si komb, dhe pas reformave të shekullit XIX, vetëm atyre iu mohua e drejta për të përdorur gjuhën e tyre amtare (Clayer, 2012:46; Misha, 2002:38).
Përpjekjet për të shkruar gjuhën shqipe, për ta alfabetizuar dhe kodifikuar gramatikën e fjalorin e saj, ishin të lidhura ngushtë me njohjen e dallimeve etnike që përcaktoheshin nga gjuha (Kitromilides, 1989:1952-1953). Kur gjuha merr funksionin e identifikimit dhe bëhet një simbol politik i një grupi të caktuar, ajo fiton një rol të rëndësishëm në formimin e vetëdijes politike. Kështu, gjuha pati një rol të madh në Ballkan si një simbol dallues i përkatësisë etnike dhe më vonë, i kombësisë (Olgun, 2015:33). Intelektualët shqiptarë, të frymëzuar nga nacionalizmi evropian i asaj kohe, përdorën tekste të ndryshme gjuhësore, letrare, historike dhe publicistike për t’i përcjellë popullit shqiptar dhe publikut ndërkombëtar imazhin e shqiptarëve si një komb i veçantë.
Çështja e gjuhës ishte e rëndësishme për shqiptarët, pasi ata ishin populli i vetëm “transfetar” në Ballkan, me një identitet që ishte formuar vetëm mbi bazën e gjuhës. Në rastin e shqiptarëve, ishte gjuha që mori funksionin e etnicitetit, duke ushqyer një ideologji të fortë kombëtare (Doja, 1999:155-179). Ndër shqipatrët të parët që u prekën nga lëvizjet nacionaliste në Ballkan qenë shqiptarët ortodoksë. Arsyetimi më i rëndësishëm i kësaj vetëdijeje kombëtare ishte pasojë e paevitueshme e edukatës së tyre në shkollat greke.Ndonëse qëllimi i këtyre shkollave ishte që shqiptarët ortodoksë t’i bënin grekë, kjo ide nuk pati sukses të plotë, përkundrazi, ajo kontribuoi në zhvillimin e vetëdijes kombëtare shqiptare. Qëllimi kryesor i shqiptarëve ortodoksë ishte të shkëputeshin nga Patriarkana dhe të krijonin kishën dhe shkollën e tyre të pavarur(Batir, 2012: 113). Idelogët shqiptarë të të gjitha besimeve fetare e kuptuan se gjuha është mjeti I vetëm për bashkimin e shqiptarëve, pasi gjuha shqipe ishte e ndryshme nga e popujve fqinj dhe e sunduesve osmanë(Skëndi, 1974:,188-189).
Inkurajimi i zhvillimit të gjuhës shqipe dhe adoptimi i alfabetit të përbashkët, së bashku me procesin gradual të “shqiptarizmit” të sistemit arsimor, u bë konfirmim i vendosmërisë së shqiptarëve për të krijuar një identitet kombëtar të veçantë (Psilos, 2000:190). Rilindja Kombëtare Shqiptare, me përpjekje të shumta, hapi rrugën për formimin e ndërgjegjes kombëtare dhe ngritjen e shtetit kombëtar, ashtu siç bënë kombet e tjera ballkanike që e shfaqën veten në skenën historike, pas rënies së Perandorisë Osmane (Lloshi, 2008:1). Megjithatë, shqiptarët, të ndarë në myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, që nuk njiheshin si një komb i bashkuar, nuk mundën të zhvillonin lirisht gjuhën e tyre amtare, të krijonin një letërsi të përbashkët dhe të përpunonin historinë e përbashkët, gjë që ngadalësoi formimin e nacionalizmit modern (Jelavich & Jelavich, 2000:225). Për më tepër, Porta e Lartë, duke identifikuar fenë me kombësinë, i trajtoi shqiptarët myslimanë si turq, ortodoksët si grekë dhe katolikët si latinë, duke e mohuar kështu ekzistencën e kombësisë shqiptare (Pollo, 1990:158). Sulltani refuzoi të njihte kombësinë shqiptare dhe, me këmbëngulje, përpiqej të shkaktonte përçarje fetare dhe krahinore midis shqiptarëve, duke injoruar zhvillimin e shkollave në gjuhën shqipe dhe duke mbështetur hapjen e shkollave turko-arabe (Pollo, 1990:158). Politika osmane e bazuar në islamizëm synonte përhapjen e vlerave islame dhe besnikërinë ndaj Kalifit, si faktor kyç për mbajtjen gjallë të Perandorisë.
Shtetet që ishin të interesuara për të penguar shkollimin në gjuhën shqipe gjetën gjuhën e bashkëpunimit mes tyre. Qeveria Xhonturke iu kundërvu politikës së Austro-Hungarisë në Ballkan dhe zbatoi politikën e afrimit dhe bashkëpunimit me Serbinë dhe Bullgarinë, duke iu bërë koncesione të ndryshme. Porta e Lartë toleroi veprimtaritë nacionaliste të serbëve në territorin e saj (HHSt. A. PA. A. Në AIH, Vj. 20-13-1306).
Për të arritur objektivat e saj, Lëvizja Kombëtare Shqiptare kombinoi veprimtarinë legale me atë ilegale, duke krijuar në nëntor të vitit 1905 Komitetin sekret “Për lirinë e Shqipërisë” në qytetin e Manastirit, një hap i rëndësishëm për organizimin kombëtar (Hoti Dani, 2014:105). Ky Komitet u ndikua nga aktivitetet e komiteteve të ngjashme të krijuara nga grekët dhe bullgarët dhe lindi si reagim.ndaj autoriteteve osmane dhe bandave të ndryshme nacionaliste(Hupchick, 2002:306) bullgare, greke etj.
Lidhur me aktivitetin arsimor ilegal të këtij Komiteti Senkevic shkruan se “shqiptarët nuk do të kenë rrethana të tjera, përpos organizimit të fshehtë të elitës politike të kohës, për të luftuar politikat e qeverisë së re të xhonturqve”(1958:159).
Zgjidhja e alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe duke qenë një nga problemet më të rëndësishëm politike të kohës u bë e mundur vetëm pas shpalljes së Kushtetutës më 1908. Kongresi i Manastirit i mbajtur më 14-22 nëntor 1908 zgjodhi alfabetin latin, që do të ndikonte në zhvillimin e shkrimit shqip dhe do të ndihmonte në unifikimin kulturor të kombit shqiptar. Zgjedhja e alfabetit latin kishte dhe një dimension të qartë politik dhe tregonte aspiratat perëndimore të shqiptarëve si komb. Në fakt, vetë kontrasti midis alfabetit latin dhe atij turk do ta bënte vetëdijen shqiptare të ishte ndryshe nga ajo e turqve” (Skëndi, 2000:341).
Në fillim të shtatorit të vitit 1909, gjatë zhvillimit të ekspeditës ushtarake të Xhavit Pashës për “paqësimin” e shqiptarëve, nisi edhe fushata kundër shkollës shqipe dhe alfabetit kombëtar (Abdyli, Libri.1 2004: 270). Pas këtyre ekspeditave, Lëvizja Kombëtare Shqiptare njohu një ngritje të dukshme, veçanërisht në Shqipërinë Verilindore. Sipas shtypit shqiptar të kohës, thuhej se “Kuvendi i Llukës kishte artikuluar disa kërkesa, që iu adresuan qeverisë osmane, ndër të cilat dhe kërkesa për mësimin e gjuhës shqipe dhe për nëpunësit që do të dërgoheshin në Shqipëri të dinin gjuhën shqipe” (Bashkimi i Kombit, 1909). Po ashtu, në emër të banorëve të Pejës, Prizrenit dhe Mitrovicës, një komision i paraqiti kërkesën Komitetit Xhonturk të Selanikut “për krijimin e shkollave shqipe me shpenzimet e qeverisë së Stambollit” (Myzyri, 1996: 55).
Përgjigja e Portës së Lartë ndaj kërkesave për arsim në gjuhën shqipe ishte represive dhe mund të shihet si një pjesë e luftës për të ruajtur ndikimin osman në territoret shqiptare. Në vitin 1910, shtypja e kryengritjes shqiptare të Kosovës u pasua nga një luftë intensive kundër kulturës dhe gjuhës shqipe, duke mbyllur klubet shqiptare nën pretekstin se ato ishin “vatra të revoltës”. Po ashtu, u burgosën dhe u ndaluan prijësit, redaktorët dhe gazetarët e gazetave shqipe. Me urdhër të Portës së Lartë, u mbyllën shoqëritë dhe klubet shqiptare, u ndaluan librat dhe gazetat në shqip dhe u mbyllën shkollat shqipe. Në këto kushte, shkollat shqipe vazhduan të funksiononin në kushte ilegale (Skëndi, 2000: 350; Batir, 2012: 215).
Një tjetër moment kyç ishte kryengritja e vitit 1911, kur drejtuesit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare hartuan kërkesat për autonominë e Shqipërisë, ku një nga pikat kryesore ishte kërkesa që gjuha shqipe të bëhej gjuhë zyrtare në katër vilajetet e banuara me shqiptarë dhe të përdorej si gjuhë mësimi në shkolla, zyra dhe gjykata. Në mars të vitit 1911, një qarkore e Ministrisë së Brendshme në Stamboll kërkonte riçeljen e shkollave shqipe dhe përdorimin e alfabetit latin (Skëndi, 2000: 350).
Megjithatë, përpjekjet përçarëse të xhonturqve vazhduan, duke e trajtuar problemin e arsimit shqip dhe të alfabetit latin si të dëmshme për fenë myslimane dhe të rrezikshme për interesat e Perandorisë Osmane. Gjatë kryengritjes shqiptare të vitit 1912, kërkesat për shkollën shqipe u paraqitën nga kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të Hasit, të Mitrovicës, Dibrës, Junikut, etj. (Myzyri, 1996: 362-363). Në bisedimet mes kryengritësve shqiptarë, të përfaqësuar nga Hasan Prishtina, dhe autoriteteve osmane, çështjet arsimore zinin një vend të rëndësishëm. Nga 14 kërkesat e Hasan Prishtinës drejtuar delegacionit osman, pesë ishin për shkollat, ku në pikën 4 shkruhej: “Nëpunësit të dinë gjuhën dhe të njohin zakonet e vendit”, ndërsa në pikën 6: “Të bëhet mësimi i gjuhës së vendit në shkollat private dhe të shtetit” (Shqipëria në dokumentet austro-hungareze IV, 2012: 331). Me gjithë lëshimet e bëra nga delegacioni shqiptar, marrëveshja shqiptaro-osmane nuk u zbatua, pasi pas nënshkrimit të saj, lufta shpërtheu dhe trojet shqiptare u pushtuan nga aleatët ballkanikë, të cilët kishin si synim ndarjen e këtyre territoreve midis tyre.
Në përfundim, mund të themi se gjuha shqipe ka luajtur një rol të pazëvendësueshëm në formimin e vetëdijes kombëtare shqiptare, duke u bërë faktor i rëndësishëm identitar. Ajo shërbeu si një mjet unifikues që bashkoi shqiptarët nga grupe të ndryshme fetare dhe krahinore, duke tejkaluar barrierat e ndarjeve të imponuara nga pushtuesit osmanë.
Përmes përdorimit të gjuhës, shqiptarët arritën të krijojnë një ndjenjë të përbashkët identitetare dhe të ndërtojnë një lidhje të fortë shpirtërore e kulturore. Kongresi i Manastirit dhe miratimi i alfabetit latin ishin hapa të rëndësishëm që kontribuan në konsolidimin e gjuhës shqipe si simbol i kombësisë shqiptare dhe si një nga shtyllat kryesore të identitetit kombëtar shqiptar.
Pavarësisht sfidave të mëdha dhe pengesave që u paraqitën gjatë periudhës osmane dhe pas saj, shqiptarët arritën të zhvillojnë një sistem arsimor në gjuhën e tyre amtare dhe të krijonin një letërsi të përbashkët, duke kontribuar kështu në forcimin e shtetit shqiptar dhe në njohjen e tij si një komb të veçantë në skenën ndërkombëtare.
