Shpetim Qorraj*/

Me shumë respekt dhe krenari, vazhdojmë të bashkohemi për të nderuar historinë tonë, heronjtë tanë dhe për t’i dhënë fëmijëve tanë një të ardhme edhe më të fortë këtu ku jetojmë. Faleminderit të gjithëve për përkrahjen dhe pjesëmarrjen! Bashkë jemi më të fortë!

Në emër tim dhë në emër të të gjitha shoqatave Shqiptaro Amerikane dhë ekipit Organizativë , ju falenderojmë gjithvë që keni ardh më nda këte momentë festiv e kranarie s’bashku më rastin e bashkë emertimit të rruges ne emer te Heroit Kombetar Isa Boletini.

Distinguished guests, elected officials, community leaders, friends and family—

In the name of all albanian american associations we thank you for being here with us today. Your presence means more than words can express. Today is not just another event on a calendar—today is a celebration of pride, unity, sacrifice, and the enduring spirit of our people.

We gather here to honor one of the greatest heroes of our history—Isa Boletini. A man who dedicated his life to freedom, to dignity, and to the future of Albanians everywhere. His courage continues to inspire generations, and today, in the best borough of New York City, we celebrate his legacy with pride.

At the same time, this is a moment of national joy—Albanian Independence Day. A day when we remember the bravery of those who fought so we could raise our flag high and live with freedom in our hearts. we celebrate The first public appearance of the KLA in Drenica and the Birthday of our legendary Comander our National Hero Adem Jashari

No matter where life has taken us—Albanja Kosova, , Montenegro, North Macedonia, Qameri Presheva Medvegja,Bujanoci or here in the United States—we remain one people, united by history, sacrifice, and love for our homeland.

To our community members—thank you for keeping our culture alive, for teaching our children where they come from, and for continuously showing that wherever Albanians go, we build, we contribute, and we rise together.

May this moment remind us of who we are—and may we always stand united, proud, and grateful.

Happy Albanian Independence Day!

Lavdi Isa Boletinit!

Rroftë kombi shqiptar!

God Bless United States Of America and this great city of ours.

*Fjala përshëndetëse në emër të shoqatave shqiptare dhe komunitetit shqiptar në Staten Island.

Delivered by the Council Chair of the Pan-Albanian Federation of America “VATRA” Kolec Ndoja/

November 28, 2025 – New York City, United States

Proclaiming the Roadmap for the New Constitution of the Unified Albanian Republic, starting with the designation of the Supreme National Council framework.

⸻

Distinguished guests, brothers and sisters of the Albanian Nation, honored representatives of our people from Albania, Kosovo, the region, and the diaspora, friends of the Albanian cause, and dear members of the great Pan-Albanian Federation of America — VATRA:

Tonight, on November 28, 2025, we gather in New York

to fulfill a circle of history that began centuries ago.

⸻

I. THE THREE NOVEMBERS OF OUR NATIONAL DESTINY

The First November – 1443

The day when Gjergj Kastrioti Skënderbeu raised the Red and Black flag in Kruja,

proclaiming the ancient right of the Albanian Nation to live free,

to stand united,

to defend its dignity before the world.

That November lit the eternal flame of our identity.

The Second November – 1912

The day when Ismail Qemali raised the flag in Vlora,

restoring independence to a people surrounded, divided, and almost erased,

yet unbroken in spirit.

That November gave us the modern Albanian state.

The Third November – 2025

Tonight, here in the United States — the land that gave refuge to our people and power to our diaspora —

the Albanian Nation stands together again.

Not to raise the flag for the first time, not to restore independence for the second time,

but to proclaim a new constitutional destiny for all Albanians everywhere.

Tonight, we embrace the new era, the roadmap of a New Constitution of the Unified Albanian Republic

as the spiritual, cultural, and moral home of our entire nation.

⸻

II. WHY THIS MOMENT MATTERS

We live across borders, across oceans, across continents —

but we have never stopped being one nation.

Albania stands.

Kosovo stands.

Our brothers and sisters in the region stand.

Our diaspora — millions strong — stands more unified than ever.

But our unity has never been written,

never been affirmed,

never been proclaimed in one voice —

until now.

Today, we do not speak as scattered communities.

We speak as one national family.

And tonight, here in New York,

on Albanian Independence Day,

we declare to the world:

**The Albanian Nation is One.

Its Constitution must reflect that truth.

And its future will be written together.**

⸻

III. A CONSTITUTION THAT RISES FROM OUR HISTORY

This roadmap for a New Constitution is not born from politics.

It is born from centuries of struggle, sacrifice, and hope.

It draws its moral strength from:

• Skënderbeu, the Father of our Freedom

• Mother Teresa, the Mother of our Compassion

• Ismail Qemali, the Founder of our State

• The Martyrs of Kosovo, the Keepers of our Honor

• The Diaspora, the Guardians of our Identity

• The Youth, the authors of our future

And it rests on a new architecture — the Four Chambers of the Supreme National Council:

• The Chamber of the Father, guided by justice and wisdom

• The Chamber of the Mother, blessed by the spirit of Mother Teresa and devoted to family, compassion, and human dignity

• The Chamber of the Offspring, protector of our language, culture, heritage, and children

• The Chamber of the People, voice of democracy, sovereignty, and the nation itself

For the first time in Albanian history,

our New Constitution aims to have a heart,

a soul,

and a conscience.

⸻

IV. THE ROLE OF THE DIASPORA — THE NATION WITHOUT BORDERS

We stand today in the United States —

the home of VATRA,

the organization that kept the idea of Albania alive

in the darkest hours of our history.

It was the diaspora that defended our national cause,

that supported our independence,

that protected Kosovo,

that preserved our language and faith,

that carried our identity across the oceans.

Tonight, the diaspora is no longer a witness.

It is a constitutional pillar of the Albanian Nation.

Every Albanian —

from Tirana to Prishtina,

from Ulqin to Tetovë,

from Preshevë to Çamëri,

from Europe to America,

from Australia to Istanbul —

belongs to one constitutional family.

⸻

V. A PEACEFUL, DIGNIFIED, INTERNATIONAL DECLARATION

Let the world hear clearly:

This roadmap for a New Constitution is not a call for conflict.

It is not a challenge to our neighbors.

It is not a rewriting of borders.

It is a declaration of:

• peace,

• unity,

• identity,

• dignity,

• and the eternal right of every nation to define its soul.

We reach out in friendship to all peoples and states around us.

We proclaim only what is ours by history, culture, spirit, and destiny.

⸻

VI. A CALL TO THE NATION

My fellow Albanians:

Tonight we do not close a chapter.

We open one.

Tonight we do not remember history.

We continue it.

Tonight we do not divide the past from the present.

We unite the past with the future.

On this Third November,

let every Albanian say:

**We are one.

We have always been one.

And now, we stand united for a New Constitution .

⸻

VII. CLOSING WORDS

May the blessings of Mother Teresa guide our compassion. May the courage of Skënderbeu inspire our strength. May the wisdom of our elders and the dreams of our youth shape the future that awaits us.

And may the New Constitution —our Covenant of Unity — serve every Albanian, in every land, for every generation to come.

⸻

Zoti e bekoftë Kombin Shqiptar.

Zoti e bekoftë Republikën tonë shpirtnore.

Zoti e bekoftë këtë Ditë të Madhe të Historisë.

Gëzuar 28 Nëntorin!

Gëzuar Ditën e Flamurit!

Rroftë Kombi Shqiptar!

Me një motivacion të thellë dhe frymëzim të palodhur nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit,shoqat e posathemeluar Lidhja eshte gjalle e cila ka një histori të pasur më shumë se dy dekada aktiviteti, ne sot jemi krenarë të njoftojmë themelimin zyrtar të kësaj shoqate nga pasardhësit e familjeve të mëdha të kombit shqiptar. Përfaqësuesit e shoqates: Në këtë ngjarje historike, ata që kanë marrë përsipër të çojnë përpara këtë trashëgimi janë:

Z. Mehmet Prishtina, përfaqësues i trungut familjar Hasan Prishtina

Fatmir Idrizi, përfaqësues i familjes Idriz Seferi

Z. Qamil Sahiti, sternipi i Azem Bejt Galicës

Xhavit dhe Zahir Kastrati, nipat e Shaban Polkuzhës

Vizioni dhe Misioni i Lidhja eshte Gjalle:

Lidhja eshte gjalle do të vazhdojë të jetë një trup i gjallë, që angazhohet në shërbim të ruajtjes dhe promovimit të trashëgimisë sonë kulturore, shpirtërore dhe kombëtare. Kjo shoqatë do të veprojë si një gardian i interesave tona, duke qenë aktiv në kuvendet e tri kryeqendrave shqiptare dhe më gjerë, atje ku shqiptarët jetojnë, por edhe në ato vende ku zëri i shqiptarëve nuk është gjithmonë i pranishëm.

Thirrje për intelektualët dhe shoqërinë:

Në këtë periudhë të zhvillimeve të shpejta dhe ndarjeve të thella politike, na duhet të kthejmë sytë dhe mendjet tek vlerat më të thella të kombit tonë. Thirrja jonë është për trurin intelektual shqiptar, shkencëtarët, akademikët dhe intelektualët që të mos përfaqësojnë vetëm interesat e ngushta të individëve apo grupeve, por të kthejnë kokën drejt atdheut, për të kontribuar në ruajtjen e identitetit tonë kombëtar dhe për të shërbyer si udhërrëfyes për të ardhmen tonë të qëndrueshme dhe të bashkuar.

Është koha që gjithsecili nga ne të përqafojë detyrën për të kthyer shikimin tek atdheu dhe për të shëndrruar çdo pasiguri dhe zhvillim negativ në një mundësi për të forcuar kombin tonë. Asnjëherë nuk është vonë për të denoncuar dhe kundërshtuar praktikat e gabuara që na rrethojnë, brenda atdheut dhe qeverisjes së tij. Ne duhet të vlerësojmë çdo kontribues të kombit tonë, dhe po ashtu të jemi të gatshëm të korrigjojmë dhe të ndihmojmë në largimin e asaj që është keq dhe e dëmshme për të ardhmen e tij.

Forca e Bashkimit dhe Shembujt e Heroizmit:

Le të nxjerrim forcën tonë nga historia e lavdishme e bashkimit, ashtu siç u shpreh ajo në Kuvendin e Lezhes,Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit. Njëherësh, duhet të kujtojmë se angazhimi dhe sakrifica për të mirën e kombit janë ideali që duhet të na udhëheqin. Për këtë, një shembull i paepur është Hasan Prishtina, i cili gjithmonë e pati përparësi unitetin dhe fuqinë e kombit. Në një tjetër nivel të angazhimit për lirinë dhe drejtësinë, shembulli i Adem Jasharit dhe familjes Jashari do të mbetet gjithmonë një simbol i sakrificës dhe vetmohimit për atdheun.

Konteksti politik dhe thirrje për veprim:

Në këtë Milenium të Tretë, struktura politike në trojet tona shpesh janë të përqendruara në interesa ideologjike dhe personale. Ndaj, është koha që shkencëtarët, akademikët dhe intelektualët tanë të ngrihen dhe të udhëheqin për të orientuar popullin shqiptar drejt një të ardhmeje më të qëndrueshme, të bashkuar dhe të fuqishme.

Thirrja për Akademinë dhe Institucionet:

Si pasardhës të atyre që dhanë jetën për kombin tonë, Lidhja eshte Gjalle i bën thirrje Akademisë së Shkencave, Institucioneve të Historisë, Albanologjisë dhe Universiteteve që të ndërmarrin hapa të vendosur për të ruajtur identitetin dhe unitetin tonë kombëtar.

Mesazhi për popullin shqiptar:

Të gjithë ne duhet të jemi një popull të bashkuar, duke mos lejuar që ndarjet dhe interesat e ngushta të na shkatërrojnë atë që kemi ndërtuar me mund dhe sakrificë

Urime 28 Nëntori, Dita e Pavarësisë së Shqipërisë!

Le të bëjmë që shpirti i Lidhjes të jetë gjithmonë i gjallë, duke i qëndruar besnik idealeve të bashkimit dhe forcës kombëtare!

Bashkë, jemi të pathyeshëm!

Dorina Daiu/

Që në rininë e tij, Lef Nosi u përfshi në lëvizjen kombëtare, duke punuar për hapjen e shkollave shqipe, përhapjen e gjuhës, mbledhjen e folklorit dhe publicistikës shqiptare. Ai ishte: drejtues klubesh e shoqërish patriotike; një nga organizatorët kryesorë të Kongresit të Elbasanit (1909); korrespondent i gazetës “Flamuri” të Fan Nolit; botues i gazetës “Tomorri”, të parës gazetë politike e letrare në Elbasan; mbledhës i traditës, dokumenteve dhe folklorit shqiptar, duke krijuar një nga koleksionet më të pasura etnografike; përkrahës i arsimit shqip edhe në periudha kur kjo ishte e rrezikshme politikisht.

Veprimtaria e tij patriotike e çoi disa herë drejt burgimeve nga pushteti osman. Edhe intelektualë të kohës e vlerësonin lart punën e tij, siç dëshmon letra e Kristo Dakos më 1911: “…E di se gjithnjë ke punuar për të mirën e të tjerëve… shpejt do të vijë koha kur shërbimet e tua do të çmohen nga të gjithë.”

Pas shpalljes së Pavarësisë, ai u përfshi në strukturat qeveritare dhe më pas vazhdoi kontributin tij në kulturë, administrim dhe veprime politike. Nosi si pjesë e Regjencës (1943–1944) dhe qëndrimi antikomunist. Me krijimin e Regjencës në vitet 1943–1944, Lef Nosi u zgjodh një nga tre anëtarët e saj. Në këtë periudhë: ai nuk mori pjesë në vendime ushtarake; nuk firmosi urdhra represivë; qëndrimi i tij ishte më shumë administrativ dhe për ruajtjen e rendit shtetëror në një situatë kaotike.

Si politikan me bindje nacionaliste, ai ishte kundër ideologjisë komuniste dhe e njihte mirë rrezikun e bolshevizmit për Shqipërinë, duke e konsideruar atë një model të dështuar e shkatërrimtar për vendin.

Në fund të vitit 1944, kur komunistët po afroheshin drejt marrjes së pushtetit, politikëbërësit e kohës u mblodhën në Shkodër. Nosi mbajti qëndrim kundër largimit jashtë vendit, i udhëhequr nga ideja se Shqipëria nuk duhej braktisur dhe se situata ndërkombëtare mund të ndryshonte. Mosha e tij e thyer, 68 vjeç, e bënte emigrimin edhe më të vështirë.

Arrestimi, procesi gjyqësor dhe dënimi me vdekje (1946)

Lef Nosi u arrestua në fillim të vitit 1946, së bashku me Patër Anton Arapin dhe Maliq Bushatin. Gjyqi i tyre u zhvillua në Tiranë dhe ishte i paracaktuar. Ai refuzoi t’u përgjigjej pyetjeve, duke i quajtur akuzat politike dhe vendimin e gjykatës të vendosur paraprakisht.

Trupi gjykues

Trupi gjykues përbëhej nga persona me formim minimal juridik, të cilët ishin zgjedhur politikisht, kryesuar nga Koçi Xoxe, dhe përbënin një përzierje të funksionarëve komunistë, partizanëve dhe zyrtarëve të sapoemëruar të regjimit.

Akuza kundër Lef Nosit

Akuzat ishin të natyrës politike:

Pjesëmarrje në Regjencën e viteve 1943–1944, e interpretuar si akt kolaboracionist.

Akuzime të përgjithshme për “krime lufte”, “përndjekje të popullsisë”, “vrasje të shqiptarëve”, të pabazuara në asnjë provë konkrete.

Pretendimi se Balli Kombëtar në Elbasan kishte kryer represion, gjë që Nosi e kundërshtoi fort në sallën e gjyqit.

Ai vetë deklaroi:

“Nuk di që Balli Kombëtar të ketë bashkëpunuar me okupatorin… Organizata e Ballit bënte propagandë kundra okupatorit.”

Në dosje nuk ka as dokumente, as dëshmi të rregullta që të implikojnë Lef Nosit në veprime kriminale. Procesi ishte një akt politik i pastër.

Qëllimi i procesit

Qëllimi ishte:

të goditej një nga firmëtarët e Pavarësisë;

të ndërpritej vazhdimësia historike e shtetformimit shqiptar;

të jepej shembulli i terrorit ndaj elitave të vjetra;

të legjitimohej regjimi i ri përmes fabrikimit të armiqve.

Qëndrimi i britanikëve dhe çështja e Margaret Hasluck

Ndryshe nga pritshmëritë e shumë nacionalistëve, britanikët nuk e mbështetën Lef Nosin. Arsyet kryesore ishin:

gjatë luftës, aleatët e zhvendosën mbështetjen nga nacionalistët drejt komunistëve, të cilët shiheshin më efektivë kundër gjermanëve;

kontaktet e tij të hershme me studiuesen britanike Margaret Hasluck, e cila ishte larguar në mënyrë të tensionuar nga Shqipëria dhe nuk gëzonte më mbështetje institucionale në Londër; orientimi i politikës britanike në rajon, i cili nuk përfshinte më ndërhyrje për elitën nacionaliste shqiptare.

Një nga episodet më prekëse është letra që Margaret Hasluck i dërgon Enver Hoxhës, ku e lut ta falë mikun e saj Lef Nosi, duke u ofruar edhe si dëshmitare. Kjo kërkesë u injorua plotësisht.

Lef Nosi përfaqëson një nga figurat më të rëndësishme të historisë shqiptare, i cili nga rilindas, shtetar dhe firmëtar i Pavarësisë, përfundoi viktimë e një procesi politik të manipuluar. Analiza e dosjes së gjyqit dhe materialeve arkivore tregon se: Akuzat ishin politike, të paprovuara dhe të ndërtuara mbi nevoja propagandistike. Procesi nuk respektoi as minimumin e standardeve juridike. Nosi u dënua për identitetin e tij politik, jo për veprime konkrete. Vrasja e tij ishte pjesë e strategjisë për të çmontuar elitën shtetformuese shqiptare dhe për të rishkruar historinë e Shqipërisë. Figura e Lef Nosit mbetet simbol i një brezi që punoi për shtetin dhe kombin shqiptar, por u përball me dënimin politik të një sistemi totalitar që synoi të shkatërronte çdo vlerë të së kaluarës për të ndërtuar mitologjinë e vet ideologjike.

Prof.as.dr. Eris Rusi/

Kushtet historike të fillimit të shek.XX në vendin tonë, ishin specifike dhe të veçanta në funksion të çështjes kombëtare, duke u shoqëruar me përpjekjen që padija dhe varfëria intelektuale e kushtëzuar nga jeta nën perandorinë osmane, të zëvendësohej gradualisht nga një lehtësim i dritshëm i jetës shpirtërore të vendit përmes kulturës dhe letërsisë. Zgjidhja që u bë nga intelektualët dhe krijuesit e kohës, ishte që të orientohej vëmendja tek botimi i periodikëve, tek ringritja e një sensi të brendshëm, fisnik sa dhe njerëzor, për të kulturuar jetën e vendit. Veç në këtë mënyrë, do të arrihej të shihej përtej, do të mund të kapej çdo sinjal rrugëzgjidhje dhe kapërcimi i vështirësive, megjithëse krijimet letrare reflektonin frymën e kohët, ekstremitetin e gjendjes shoqërore shqiptare si dhe mangësitë, vështirësitë apo të metat e kritikueshme të kulturës sonë të frenuar dhe të pazhvilluar si duhej.

Letërsia mori funksionin didaktik, udhërrëfyes dhe përçues të dritës dhe shkëlqimit, drejt viseve të errëta të botë shqiptare, e si një metaforë e jetës, erdhi duke kapur formën e të nevojshmes, të së domosdoshmes në dimensionin e mëvetësisë shqiptare. Aty ku deri dje vonohej të shihej vegimi i trishtë i jetës së fshehur të thellësive, i varfërisë shpirtërore, i barbarisë dhe i zakoneve arkaike, të paqytetëruara, barbare, letërsia nisi të zbulojë dhe të nxjerrë në dritë secilën prej këtyre të metave, duke ofruar edhe pasionin, edhe ndjenjën, edhe lartësimin e të mirës dhe të bukurës në vetvete.

Në këtë pikë, na duhet të përmendim sërish një aksiomë të artit letrar, që fantastikja dhe realiteti nuk janë dy universe paralele dhe të dallueshme nga njëri-tjetri. E aq më shumë nuk mund të shihen si dy botë të kundërta, në një garë se kush do të fitojë në fund. Fantazia e mirëfilltë, në fakt, nuk duhet ta shohim kurrë si një vendstrehim për ata që ndjehen të zhgënjyer nga realiteti. Për krijuesit e kohës, realiteti nuk përmbyllej në vetvete: “i gjithi është këtu…” Përkundrazi, në çdo spirale shprese, shihej mundësia që limitet e realitetit të shtyheshin më tej, kjo falë forcës tunduese të fjalës së shkruar. A nuk kishte vallë terren më të mirë për letërsinë fantastike, sesa Shqipëria e sapo dalë nga një izolim dhe robëri shekullore turke, ende e panjohur, si një tokë e virgjër fantazish, përplot mister për t’u zbuluar në të gjitha sfumaturat dhe luhatjet e saj?

Mund të ngremë si qëndrim faktin që letërsia shqiptare ishte mbrapa ritmit me të cilin ishte zhvilluar letërsia evropiane, e për më tepër ishte e angazhuar në procesin e identitetit kombëtar, ku dhe pavarësia e Shqipërisë edhi shumë më vonë se vendet e tjera ballkanike. Por nga ana tjetër krijuesit e kësaj letërsie kishin kontakt të vazhdueshëm, e njihnin dhe ushqeheshin me atë që ishte letërsi e kohës, evropiane dhe botërore. Përse zgjedhin të mos rrezikojnë sa duhet në terrenin e fantastikes, në përputhje me ndryshimet dhe rrjedhën krejtësisht të re që po merrnin shkollat letrare në Evropë?

Në këtë pikë, mund të sjellim rastin e Lumo Skëndos, i cili ofron interes studimi sidomos me prozat e tij poetike, ku ngrihet imagjinata, përfytyrimi i së mrekullueshmes dhe ndjesia fantastike, por kjo e lokalizuar dhe e jo e përhapur në të gjitha krijimet e përmbledhjes në prozë “Hi dhe shpuzë”

Sikundër shprehet në parathënien e librit studiuesi Nasho Jorgaqi:

“Lumo Skëndo u shfaq në jetën shqiptare në dekadën e fundit të Rilindjes, kur ë qiellin e letërsisë sonë po ngjitej plejada e Faik Konicës, Fan Nolit, Luigj Gurakuqit, Gjergj Fishtës me shokë. Ishte ky brez i ri letrarësh dhe veprimtarësh atdhetarë që duke mos e ndarë artin nga dituritë dhe duke u njohur atyre rolin militant në kauzën e çlirimit të atdheut, synoi dhe punoi për një emancipim të gjithanshëm të jetës shpirtërore të kombit”.

Pra kjo është një përmbledhje e emrave që frymonin letërsinë në fillim të shekullit të XX. angazhimi dhe përpjekjet në rrafshin kombëtar, bëjnë që nga kritika çdo lloj qasje që i largohet këtij prizmi nacionalist, të shikohet si një luhatje e çastit, si një dalje nga rrjedha që duhet të kishte letërsia e kohës, për t’u rikthyer me të shpejtë në reshtin e reales dhe të vërtetësisë ideore të përshkrimit dhe ilustrimit të kohës.

Vijon më tej Nasho Jorgaqi:

“[…]Në këtë aspekt u bënë përpjekje të frytshme për të kapërcyer kufijtë e një letërsie poetike e cila kish krijuar vepra të shkëlqyera, për të dalë në një terren pak a shumë djerrë siç është proza. Duke qenë e një stadi fillestar nga ana artistike, si një prozë diturake-historike-publicistike, me vlera njohëse dhe edukative, ajo nuk i përmbushte nevojat e një letërsie kombëtare siç ndodhte me poezinë shqipe bashkëkohore”.

Në një farë mënyre njihet dobësia miturake e prozës shqiptare në fillimet e saj, për të patur një identitet të mirëpërcaktuar që në publikimet e para. Mund të mos jemi dakord me përcaktimin “terren i djerrë”, referuar prozës në tërësinë e saj, meqenëse emocionet e përftuara, fantazia, por dhe kombinimi i retorikës metaforike në rastin e prozave poetike, jo vetëm që nuk na ofron modele të rëndomta e të varfra në formë dhe përmbajtje, por më së shumti na bën të hamendësojmë se përse nuk u rrezikua më tepër në zgjerimin e këtyre formave të prozës poetike, në krijime më të plota dhe të guximshme.

“Hi dhe shpuzë” përmban 15 proza poetike, 2 novela dhe gjashtë kujtime, të shkruara brenda një periudhe gjashtëmbëdhjetë vjeçare. Prozat poetike i përkasin kryesisht kohës së rinisë së autorit, i cili ishte mbrujtur me frymën e të qenit larg Shqipërisë (Lumo Skëndo u largua nga Shqipëria tre vjeç dhe u rikthye në moshën 29 vjeçare).

Pra ka një rrugëtim emotiv që lidhet edhe me impulsin, përfytyrimin dhe ndjesinë e përshpejtuar të një moshë kur gjithçka është e mundur. Përtej sfondit patriotik, në do të ndalemi te proza “Plaku i Ylynecit”:

“Plaku i Ylynecit është një tregim alegorik me prirje të qarta filozofike që i paraqet lexuesit për të nxjerrë kuptimin konkret dhe idetë që rreh të japë autori[…] ai pothuajse nuk ka subjekt. Gjithë ajo që zhvillohet para të hapet si një tablo sa reale aq dhe ireale, sa e vërtetë aq dhe fantastike. Edhe pse bëhet fjalë për një vend të njohur të Shqipërisë së jugut, siç është shkëmbi i Ylynecit, ajo shënon vetëm pikënisjen, lokalizimin formal të ngjarjes që shtjellohet më pas.”

Cilët elementë të letërsisë fantastike mund të dallojmë në këtë rrëfim? Sabri Hamiti në “Letërsia moderne shqiptare” gjen një Shqipëri reale dhe ideale të autorit. Plaku i Ylynecit “rrok temën e Shqipërisë,po tani në ballafaqim me tiraninë e kohës dhe të përjetësisë; nuk ka vetëm identifikim me dashurinë atdhetare, por dhe me drojën. Kërkuesi i së vërtetës, këtu autori, njeh dhe shpalos mjediset reale; ndërsa plaku që është koha, shpalos një realitet të vetin të përhershëm dhe agresiv. Fjalët e Plakut (Kohës) e shpien dëshmitarin nga realja në pamjet fantazmagorike të botëve që ndahen me një teh: në një anë katastrofa njerëzore, ndërsa në anën tjetër lulëzimi i jetës. Ferri e Parajsa”.

Ngjarja hapet me një panoramë të rrallë e të bukur të natyrës shqiptare, përballë së cilës narratori harron të flasë dhe magjepset nga hijeshia që lodron në vështrimin e tij:

“[…]kur arritmë ne ur’ e Ilias Lamesë, pa dashur qëndrova: më dukesh se e kisha përpara meje një prej ato tabllove të rralla të moçme që figurojnë me një pamje piktoreske.[…]Edhe shikova, dhe prapë e shikova ujët e thellë më të mëngjër, urën e vogël anë lumit dhe grykën e gjerë më të djathtë.”

Ky përshkrim ilustron përshtypjen e thellë që natyra lë tek njeriu, edhe në kushtet e një realizmi të imtësishëm, magjepsja mund të vijë papritmas nga pamjet që shfaqen përpara syve të udhëtarit. Momenti kur nis e valëzohet realja me irealen, akoma nuk ka mbërritur, por kemi një përshkallëzim rritës të emocionit, të misterit dhe të asaj pritshmërie që ka nevojë për një përgjigje, kjo e dhënë përmes ndryshimit të sfondit dhe panoramës që sa vjen e bëhet me e ngushtë, më e mistershme, gati-gati e frikshme:

“[…]dhe udha po gjarpëronte, herë tërthor, herë më të djathtë, herë më të mëngjër, herë thikë, këmbët duke u rëndësuar gjithnjë”.

Në pjesën teorike të punimit, treguam që thelbi i thelbi i fantastikes qëndron në veçantinë e hezitimit ndërmjet të çuditshmes dhe të mrekullueshmes, i provuar nga një qenie e cila njeh vetëm ligjet natyrale përballë një ngjarjeje në dukje të mbinatyrshme. Kalimtare, fantastikja ekziston vetëm në hapësirën e shkurtër të këtij hezitimi,i cili shfaq papritur, por aq natyrshëm sa nuk a vend për habi dhe ngjarja fantastike trajtohet si të ishte njëlloj e mirëfilltë me realitetin. Ndaj, fillimisht, autori na jep realen që ngjason me të mrekullueshmen, aq e veçantë dhe e paimitueshme ngjan:

“Pranë mejë një mur i gurtë, si i bërë prej njerëz të një tjatër kohe,të një tjatër botë[…]përpara meje ishte shkëmbi i Ylynecit! Një pirg i trashë, i madh, madhështor, me një bukuri t’egër e të çuditshme.”

Dhe papritmas ndodh kthesa fantastike, e cila bën që të shtangë dhe të hezitojë veç për një çast protagonisti, pastaj duke e marrë për të mirëqenë atë që po sheh, i bën vetes pyetje nga më të zakonshmet dhe normalet:

“Përnjëherësh shkëmbi u hap dhe goj’ e zez’ e një dere mbeti e çelur. S’dinja ku isha, kisha mbetur në habi, kur një plak doli nga shkëmbi. Kish mjekër të bardhë si dëborë mali, syt’e kaltër si ujët e Vjosës. Sa vjeç do qe? A ish gjashtëdhjetë, nëntëdhjetë apo njëqind? Apo dyzetë? Se nën flokë të bardhë, kish fytyrën e një djaloshi, plot shpirt e shëndet në faqet e tij.

Si një nga tiparet e fantastikes në letërsi, kemi ndërprerjen e koherencës universale, nga një ngjarje e paparashikueshme dhe e papritur që depërton në tekst. Na mundësohet të shohim botën e mundshme, pasi kemi kaluar shtegun e botës reale dhe kjo në vend që të shkaktojë çoroditje tek lexuesi, i jep tekstit shumësi kuptimesh dhe interpretimesh. Personazhi i mbinatyrshëm prezantohet si të jetë një nga njerëzit e zakonshëm të kësaj bote, është me një gjallëri natyrale dhe zgjat dorën të shtrëngojë përzemërsisht protagonistin. Kjo e zbut habinë, e mbulon mahnitjen, por njëkohësisht vë përballë botën reale dhe botën e mundshme si simetri e jetës dhe e vdekjes:

“[…] Edhe nga fundi i napës pashë këmbët e çelnikta – po të vogla e të bukura – të plakut, me thonj prej rame! Më dukesh se ëndërronja, po s’isha fare i çuditur. – Ç’ka aty brenda? – pyeta. – Do të shohësh? Eja!

Edhe më zuri për dore: m’u duk se një frymë, një dredhje gjallimi më rendi në dejet. Kur u qasmë te dera një mjegull e errët, një tym i hidhur më zuri sytë dhe më dogji gurmazë. Po plaku më preku me dorë, dhe atë çast m’u kthjelluan sytë. Vështrova dhe pashë gjëra të tmerruara! Poshtë, atje poshtë, fare thellë, shkëmbit kish një shpellë të gjerë, të hapur si një gojë skëterre.[…] Një pluhur i mugët po mbulonte këtë shpellë të vdekjes dhe mbi një kullë gjysmë të rrëzuar pashë një huruvejkë me sy të mëdhenj të rrumbullaktë. Plaku më tha: “Kanë rrojtur, tani më s’janë.”

Ajo çka shfaqet para syve të protagonistit është një ilustrim i nëndheshëm i botës së përtejme, i të humburës, i së shkuarës, i të djeshmes së afërt dhe të largët. Është kujtim dhe përjetësi, pluhur dhe harresë, por edhe vendqëndrim për të mbledhur mendimet e për të nxjerrë uniken e çdo jete mbi tokë.

Jemi brenda një rrëfimi të mirëfilltë fantastik, e në vijim shohim se respektohen edhe disa elementë të tjerë të hulumtimit fantastik:

kushtëzimi sensorial, emotiv dhe intelektual përballë fenomeneve të pashpjegueshme;

përkohësia dhe përjetësia nën petkun e fatit dhe fatalitetit;

çkodimi i domethënieve tokësore dhe hyjnore

hezitimi ndërmjet një shpjegimi racional e realist dhe pranimit të mbinatyrshmes

Në lidhje me kushtëzimin sensorial dhe emotiv, ne e shohim se si pushtohet krejtësisht arsyeja dhe racionalja e protagonistit nga shfaqja e papritur e personazhit misterioz nga brenda shkëmbit. Gjithçka që ai flet ngjan me një kumt, është një e vërtetë e madhe, si një orakull lashtësish plaku vjen që të zbulojë të vërtetën e këtij vendi dhe të këtyre njerëzve.

Së dyti, pamja e ofruar është therëse, gati surrealiste, por njëherazi e tmerrshme, e hidhur dhe cinike: jeta që shkon e nuk kthehet më pas, pluhuri që zë pluhurin dhe ekzistenca që rrokullisen në honet e thepisura të së djeshmes. A nuk është ky vizioni universal i mënyrës si shkojnë gjërat në këtë botë? A nuk ndodhemi përballë shfaqjes krejt papritur të Hadesit të nëndheshëm, të nëntokës Danteske, ku përzjehen dhe ngatërrohen e shkuara e patjetërsuar, me të tashmen e pasigurt?

E gjithë kjo atmosferë e tensionuar, nxit më tepër depërtimin në brendinë e tekstit. E pashpjegueshmja merr zanafillën nga mistikja e përjetësisë.

2.7.1 Realizmi i mrekullueshëm si pararendës i realizmit magjik

Është e nevojshme të shpjegohet dhe të zbërthehet kuptimi i kësaj situate të mbinatyrshme, të realizohet një lloj dekodifikimi i domethënies hyjnore dhe tokësore të fjalëve të plakut të Ylynecit. Simetria është e gjithëpranishme në tekst, krahas të shkuarës, të vdekurës dhe të harruarës, lartohet jeta, qielli i së nesërmes dhe njerëzit që frymojnë të mbushur me energji. Në këtë gjendje, ndërmjet reales dhe ireales, mes përhumbjes në ëndërrim dhe zgjimit të mprehtë të asaj çka ofron vështrimi, realizohet edhe vizioni simbolik, që përfytyrohet nga ana e protagonistit përmes prekjes së lehtë nga ana e plakut në ballin e tij:

“[…]Shikoje!- dhe më preku me dorë në ballët. Një djepe e vogël me një foshnjë të bukur. Foshnja sapo ishte zgjuar nga gjumi dhe kish hapur syçkat e bukur si dy këngoj të çkëlqyer; një dorë të butë dhe të kuqe si trëndafil, e kish shpënë në gojë.

-A po sheh? – më pyeti Plaku. Edhe mbi djep, në krye të foshnjës, këndova me shkronja të çuditshme SH.Q.I.P.R.I.J.A.”

Gjithçka përreth ngjan e gjallë dhe reale e mund të preket dhe të ndjehet si e tillë, e megjithatë nuk të shqitet ndjesia që jemi brenda një ëndrre, e cila flet dhe bën orakullin e së nesërmes. Edhe në këtë rast, ne kemi të respektuar një parim tjetër të fantastikes: hezitimin ndërmjet një shpjegimi racional dhe realist dhe pranimit të së mbinatyrshmes. Nëse realja është ajo çka dimë, si kanë qenë dhe janë zhvilluar ngjarjet prapa në kohë, po a e mundur dhe jo kompromentuese është edhe e ardhmja, që misterin e saj kërkon ta zbulojë me finesën e dredhive, të plakut që krijon vizionet e agimit në mendjen e protagonistit.

Çka nuk mungon, në këtë prozë, është tipari identifikues i fantastikes klasike të Tetëqindtës, tmerri që e përshkon protagonistin në një moment kur gjërat ngjajnë të qeta, në aparencë, pastaj ndryshojnë krejtësisht duke shkaktuar thyerjen e ekuilibrave të mëparshëm. Jo vetëm kaq, por kjo prishje e ekuilibrit shoqërohet edhe me një metamorfozë, pra me një ndryshim të personazhit tjetër në tekst, e s’ka si të mos na bëjë përshtypje trajtimi me mjeshtëri i këtyre mjeteve të letërsisë fantastike, nga ana e autorit:

“Shikova plakun me mirënjohje: fytyra e tij m’u duk me një ëmbëlsi të pafundme dhe plot pafajësi, si fytyr’ e kësaj foshnjeje. Edhe leshrat e mjekr’ e bardhë i bënte një brerore të ndritsh, e saj fytyre dhe atyre syve plot mirësi.

Po, o tmerr! Ahere vura re se djepja ish vënë mbi një mur të hollë si kartë, si presë brisku.[…] Edhe Plaku më shikoi me sy t’ashpër e të ftohtë: përnjëherësh ish zhdukur ëmbëlsi e tij dhe tani kish marrë një fytyrë të keqe e të ngrirë; ahere i vura re se edhe dor’e tij që më dërrmonte krahun, ajo dorë që më ish dukur aq e bukur dhe e butë, ish prej guri dhe e ftohtë.”

Simbolika e Shqipërisë që materializohet tek fëmija i vogël i përkundur në djep, hapësira e ndërmjetme midis reales dhe fantastikes, mundëson që të bashkëjetojë bota reale me botën e fiksionit. Ajo çka e zbeh dhe e ngadalëson rrëfimin deri në fund, megjithatë, është zbulimi i një pjese të enigmës: plaku misterioz është vetë Koha, që rrjedh në mënyrë të pandalshme, që nuk njeh hapësirë dhe është ciklike, që ka lindur me botën e do të vazhdojë pas saj. Ajo që mbetet, është misteri i foshnjës së vogël, i vendit të porsa dalë nën dritën e pavarësisë, që e pret një fat sa misterioz, aq edhe i padepërtueshëm.

Në prezantimin final të plakut të Ylynecit, ne shohim të pështjellohen dhe të tjetërsohen në forma dhe me emra të ndryshëm, universi, koha, hapësira, nga legjionet e njëtrajtshme e të paidentifikueshme romake, deri në personazhet e përveçëm historikë si Ali pashë Tepelena apo Tafil Buzi. Kjo bashkëjetesë është sa interesante, aq dhe fantastike. Plaku-Kohë e krahason veten me lumin Vjosë, e ujërat e lumit janë si rrjedha e kohës, asnjëherë e njëtrajtshme, me misterin e futur thellë brenda saj.

Me interes, në rastin e Lumo Skëndos, na duket pikëpyetja e madhe se përse autori nuk përzgjedh të vazhdojë të shkruajë këtë lloj letërsie, që i shkon për shtat stilit dhe imagjinatës krijuese të tij? Edhe lexuesi më dashamirës, e humbet nëse vihet përballë një situate e cila e thyen paktin e leximit dhe koherencës e botës së mundshme të rrëfyer në tekst. Themi, me të drejtë, që më e rëndësishme se raporti midis fantastikes dhe binomit reale-ireale, na duket përshtatja e lexuesit, pranimi i ngjarjes së pamundur, fantastike, duke u ndjerë këtë të fundit si diçka që zgjatet tej normales, mund të jetë deri vijim i mëtejshëm i realitetit, por pa shkaktuar trazim apo habi të thellë.

Lexuesi i sotëm mund ta gjejë plotësisht komod vetëm në këtë lloj rrugëtimi letrar, tek shembujt e ofruar më lart. Në paraqitjen e botëve hibride, të pandara me vijë kufizuese midis reales dhe ireales, ku bota onirike ngrihet si një pështjellim metaforik i protagonist, fantastikja përvetësohet dhe ndjehet si e natyrshme e në harmoni me tekstin. Edhe kur është e detyruar që ngjarjet të zbardhen nën dritën e reales, kontradikta e brendshme e tekstit, që pasqyron trajta të fantastikes, e bën të gjallë dhe tërheqës deri në fund procesin e leximit. Sikundër mundëm të shohim, në rastin e Lumo Skëndos, jo vetëm autorët e periudhës mundeshin të krijonin sipas modelit bashkëkohës të fantastikes, por shfrytëzonin në maksimum potencialin gjuhësor dhe imagjinar të tyre, në krijimin e një lloji rrëfimi, të ri, por njëherësh dhe të lashtë sa letërsia, që përfshihej brenda fantastikes si mënyrë letrare.